nummer
38
n ove m b e r 20 0 8
Luisteren en discussiëren op vierde ISSO Najaarsoverleg Al weer voor de vierde keer organiseerde ISSO op 25 september jongstleden het inmiddels traditionele ISSO Najaarsoverleg. Deze netwerkbijeenkomst vond dit jaar plaats in de theatrale atmosfeer van het Rotterdamse Zuidplein Theater. Onder begeleiding van enkele artiesten en een echte ‘spreekstalmeester’ werden de relaties van ISSO welkom geheten om vervolgens enkele lezingen bij te wonen over onderwerpen die binnen de installatiesector en het werkveld van ISSO momenteel bijzonder actueel zijn. Geschreven door Rob van Mil Directeur Jaap Hogeling van ISSO gaf na
nagaan of zij zich nog wel met duurzaam-
zijn openingswoord zelf de aftrap met een
heid kan onderscheiden. Volgens Hogeling
bijdrage over duurzaamheid. Op bijna elk
kan het wel degelijk, maar dan moeten de
project wordt momenteel de term duurzaam-
adviseurs, ontwerpers en installateurs wel de
heid geplakt dus moet de branche goed
juiste middelen in handen hebben. Hij wilde daarom in het bijzonder de rol van ISSO en
ISSO-info nummer 38
de installatiesector in een drietal projecten
Installatiesector investeert bijzonder
Minder. Naar aanleiding van een convenant
Tot slot vertelde Hogeling over het streven
weinig in opleiding
dat de installatiesector en diverse andere
om duurzame techniek in het onderwijs te
partijen eerder dit jaar sloot, wil de sector
verankeren. ISSO neemt steeds duidelijker de
jaarlijks 200 tot 300 duizend woningen 30
rol op zich om cursusmateriaal te beheren
procent energiezuiniger gaan maken. Dit
wat de aansluiting met het onderwijs moet
men in woningen en woongebouwen’
is een operatie van ongekende omvang.
waarborgen. ISSO zal vervolgens materiaal
7
Toelichting/uitbreiding ISSO-publicatie 75.1
Zonder standaard oplossingen en concepten
uitgeven aan organisaties die cursussen
8
NTR 3216-2008 klaar voor de toekomst
is een dergelijke ambitie gedoemd te misluk-
willen verzorgen. En in opdracht van OTIB
ken. ISSO is samen met SBR bezig om voor
maakt ISSO een overzicht van benodigde
dit programma oplossingen en concepten te
en beschikbare kennis als het gaat om duur-
ontwikkelen.
zaamheid. Daar waar er kennis ontbreekt, zal
• • • • • • • • • • • • • 3
4
‘Binnenklimaat scholen’ verschenen
6
‘Beheer en onderhoud van ventilatiesyste
10 “Wat je doet is heel nauw verweven met
de maatschappij”
12 Digitale kennisproducten stimuleren
innovatie!
12 Symposium over ‘Hygiëne van ventilatie
toelichten. Allereerst het project Meer met
ISSO zo veel mogelijk proberen om nieuwe
Betonkernactivering
producten te realiseren of bestaand materiaal
Een ander techniek dat de duurzaamheid van
aan te passen.
gebouwen een flinke impuls moet geven is betonkernactivering. Hiervoor werkt ISSO
Veiligheid en gezondheid
aan een richtlijn en technische publicatie die
Marco Hofman, projectcoördinator van ISSO,
ontwerpers, bouw- en installatiebedrijven in
mocht de aanwezigen inleiden in het onder-
hun dagelijkse werk kunnen toepassen. Maar
werp ‘Veiligheid en gezondheid in woningen’.
14 Een nieuwe markt met nieuwe kansen
niet alleen technische publicaties zijn nodig;
Dit zeer actuele thema zal in de toekomst
15 Nieuwe coördinatoren
ook goede communicatie met hulpmiddelen
zo mogelijk een nog belangrijkere kwestie
als werkbladen en ondersteunende tools zijn
worden dan het nu al is. Hofman schotelde
onmisbaar.
een toekomst voor waarin bestaande wonin-
systemen’
13 Nieuwe ISSO-publicaties 13 Agenda 2008
16 Een nieuw jaar vol uitdagingen
I S S O i n f o 3 8
1
n ove m b e r 2 0 0 8
ISSO is daarom bezig om richtlijnen op te stellen die ten goede komen aan het werken met deze nieuwe contractvormen. Het gaat om richtlijnen voor de nulmeting, de meetpunten en -methoden, de opleverprocedure versus de prestatie-indicatoren, de monitoring, duurzaam beheer en onderhoud. Partijen kunnen namelijk pas een goed prestatiecontract sluiten als installaties beheerbaar en beheersbaar zijn. Kortom, elk onderdeel moet controleerbaar zijn. Uiteindelijk zou dit kunnen leiden tot een certificatieregen op grote schaal energiezuinig moeten
Dit kan door bij voorbeeld de kwaliteit van
geling voor beheer- en onderhoudsbedrijven
worden gemaakt en de nieuwbouwwonin-
bedrijven te waarborgen via de certificatiere-
die bijvoorbeeld door de Stichting KBI kan
gen in 10 tot 15 jaar energieneutraal moeten
geling van de Stichting KBI (BRL 6000 serie).
worden aangeboden.
worden. Dit kan alleen als we de woning
Maar bedrijven zullen ook meer kennis eigen
een bijna ondoorlaatbare, luchtdichte schil
moeten maken. Mede om die reden werkt
aanmeten. En welke gevolgen heeft dat
ISSO aan twee belangrijke projecten op dit
voor het binnenklimaat en het comfort in
gebied: het Actieplan ‘Veilige leidingwaterin-
woningen en gebouwen? Toch ziet Hofman
stallaties’ en het Actieplan ‘Gezonde ventila-
mogelijkheden voor een energieneutrale
tie in woningen’.
woning met een hoogwaardig binnenmilieu, maar dan moeten wel meerdere randvoor-
Nieuwe contractvormen
waarden goed worden ingevuld. Hij noemde
Contractvormen voor onderhoud en beheer
bijvoorbeeld een grote invloed van consu-
was het onderwerp waarover Goffe Schat,
menten bij beslissingen rond de bouw van
eveneens projectcoördinator bij ISSO, een
een huis. Maar wellicht nog belangrijker is
voordracht hield. Hij ging daarbij in op de
de voorwaarde dat er bij de bouw of groot-
contractvormen die op dit moment veel wor-
schalige renovatie een integrale aanpak
den gebruikt in de onderhoud- en beheer-
wordt gehanteerd met één eindverantwoor-
sector, maar vooral op de steeds sterkere
delijke. Kortom, de eisen aan de bedrijven
tendens om met prestatiecontracten te gaan
in de bouwkolom zullen veel hoger worden.
werken. Deze laatste vorm vergt namelijk een grote ommezwaai binnen de sector. Het biedt de sector namelijk mooie kansen, maar er zal wel een omslag in denken moeten komen. Het onderhoudsbedrijf zal veel meer moeten investeren in de kwaliteit van de installatie, ook omdat hij in veel grotere mate verantwoordelijk wordt voor de output van de installaties. In de meest vergaande contractvormen wordt het onderhoudsbedrijf zelfs eigenaar van de installatie en levert hij de klant bijvoorbeeld alleen nog warmte, elektriciteit of water. Ook voor de klanten heeft dit gevolgen. De neiging is sterk om als opdrachtgever alles uit handen te geven aan een onderhoudsbedrijf, maar daarmee ook vaarwel te zeggen tegen de kennis en kunde van de installatie in eigen huis. Dit kan problemen opleveren bij de controle van de prestaties van het onderhoudsbedrijf en bij het uitschrijven van tenders wanneer een
21 april 2009: vijfde editie ISSO-relatiedag Deze keer niet in het najaar, maar vanwege het 35-jarige jubileum al op 21 april 2009. De eerstvolgende relatiedag van ISSO staat in het teken van het 7e lustrum en krijgt daarom een feestelijk karakter. Meer informatie over deze bijeenkomst komend voorjaar ontvangt u binnenkort, maar reserveert u de datum 21 april 2009 alvast in uw agenda.
nieuwe contractperiode aanbreekt. I S S O i n f o 3 8
2
n ove m b e r 2 0 0 8
Installatiesector investeert bijzonder weinig in opleiding De laatste lezing ‘Bent u klaar voor de toekomst’ zorgde voor voldoende discussie, zo bleek aan het einde van de middag. Een beetje ontluisterend mochten we de boodschap van Maarten Sprengers van MarktMonitor op het ISSO Najaarsoverleg toch wel noemen. Aan de ene kant liet hij een installatiesector zien die voldoet aan alle randvoorwaarden voor een succesvolle, innovatieve sector. Maar tegelijk blijkt uit de harde cijfers dat het daadwerkelijk realiseren van een succesvolle, sterke en innovatieve installatiesector nog ver weg is.
werkveld in kaart brengen, maar bijvoorbeeld ook de benodigde onderwijsbehoefte. De SkillsManager toont welke professionele kwaliteiten in een bedrijf nodig zijn en eventueel nog gemist worden. Men kan tevens een brug slaan tussen functies van medewerkers, noodzakelijke vaardigheden, innovaties en onderwijsaanbod. Een dergelijk inzicht zal, zo verwacht Sprengers, de onderwijsconsump-
Positief is bijvoorbeeld de fusie van de werk-
tie stimuleren. Meer informatie hierover is te
geversverenigingen en de opleidingsfondsen
vinden op www.otibskillsmanager.nl.
in de sector, waardoor zij als sterke partij de belangen van hun leden kunnen behartigen.
Rol bij aanbesteding
Ook is er veel kennis beschikbaar in de sector,
In de discussie achteraf was het geluid uit
onder meer via de ISSO-publicaties. Daar
de zaal redelijk eensluidend. Men vindt de
tegenover staat een sector waarin de faalkos-
sector erg duaal. Aan de ene kant willen we
ten uitzonderlijk hoog zijn; in de afgelopen
veel nieuwe dingen doen en zoeken we naar
vijf jaar zijn deze met 30 procent gegroeid
innovaties. Maar aan de andere kant doen we
tot maar liefst 12 procent van de omzet in
geen of weinig moeite om onszelf de compe-
de sector. Als verklaring hiervoor noemde
tenties voor deze innovaties eigen te maken.
Sprengers onder meer een slechte voorbe-
Een vertegenwoordiger van de opdracht-
reiding, te weinig projectevaluaties en slecht
gevers, iemand die bij een groot ziekenhuis
nagekomen afspraken. Nog een andere
werkt, merkte zelfs op dat de ‘onthullingen’
verklaring ziet hij in de sterke daling van de
over de bereidheid om zich te scholen, hem
kennis binnen de sector. In de afgelopen vijf
sterk aan het nadenken hebben gezet. “Ik
jaar is het werk in de installatiesector met 7
denk dat ik voortaan bij aanbestedingstra-
procent gegroeid. Maar de afname van de
jecten de installateurs ook ga vragen naar
instroom uit het onderwijs bedroeg in deze
hun opleidingsplannen of de competenties
periode 20 procent. Kortom, er komen veel nieuwe mensen in de sector die uit andere sectoren afkomstig zijn, de zogenoemde zijinstromers.
gebruikt. “Hierin ligt ongetwijfeld een belangrijke bron voor de faalkosten. Vooral
Oplopende tekorten
de kleine en middelgrote bedrijven blijken
Meest schrikbarend was het cijfer dat er bin-
niet bereid om medewerkers naar opleidin-
nen de installatiesector sprake is van een
gen te sturen. Bedrijven die zeggen dat zij op
zeer geringe onderwijsdeelname. Maar liefst
‘rustige tijden’ wachten, kan ik uit een droom
67 procent van de bedrijven doet niets aan
helpen”, zegt Sprengers. “Er komen geen
scholing. En als bedrijven al iets aan scholing
rustige tijd meer. Er staan zoveel nieuwe
doen, dan gaat het vaak om niet-vakgerichte
ontwikkelingen voor de deur en het aantal
opleidingen, zoals management-, VCA- of
mensen in de sector neemt alsmaar af. De
ICT-trainingen. Terwijl de behoefte aan vak-
instroom is elk jaar 2 tot 4 procent minder.
bekwaam personeel de komende jaren juist
En dit is cumulatief. Het tekort loopt elk jaar
erg snel zal groeien. Denk alleen maar aan de
verder op.”
vraag naar personeel die binnenkort ontstaat uit projecten als ‘Meer met Minder’ of de snel
SkillsManager
die in hun bedrijf aanwezig zijn”, zo was zijn
stijgende vraag naar duurzame energiesyste-
Om bedrijven in de sector te helpen bij het
serieuze opmerking. Een ondernemer uit de
men en comfortinstallaties.
efficiënt en gericht scholen van hun perso-
installatiesector merkte op dat de scholing
Volgens Sprengers is het aanbod van het
neel heeft MarktMonitor in opdracht van
niet alleen op het bordje van de werkgever
benodigde onderwijs op een redelijk tot
OTIB de SkillsManager ontwikkeld. Hiermee
mag liggen. Ook de werknemer heeft een
goed peil, maar wordt het gewoon niet
kan een bedrijf de veranderingen binnen zijn
plicht om zich te scholen.
I S S O i n f o 3 8
3
n ove m b e r 2 0 0 8
ISSO-89 ‘Binnenklimaat scholen’ verschenen Uit talloze studies blijkt dat het met het binnenmilieu in scholen vaak slecht is gesteld. Zo tonen recente metingen door diverse partijen aan, dat de CO2-concentratie in veel klaslokalen ver boven de toegestane normen komt. Dit wordt veroorzaakt door onvoldoende ventilatie, vooral in koude jaargetijden. Een ander probleem is oververhitting van de lokalen buiten de wintermaanden door veel zontoetreding en een hoge interne warmtelast. Velen leggen zich neer bij de gedachte dat een slecht binnenmilieu in klaslokalen onvermijdelijk is door het grote aantal leerlingen in een kleine ruimte. Men realiseert zich hierbij niet voldoende wat dit betekent voor de gezondheid, de leer- en werkprestaties en het comfort van kinderen en het schoolpersoneel.
binnenklimaat op leerprestaties en ziekteverzuim.
Programmafase De basis voor een goed ontwerp wordt gevormd door een programma van eisen (PvE) waarin helder de (prestatie-)eisen en wensen van de opdrachtgever zijn vastgelegd. Alleen verwijzen naar de bestaande wet- en regelgeving is daarbij echter niet genoeg. Het Bouwbesluit en het arbobesluit geven bijvoorbeeld geen eisen voor de maxi-
Om in de kennisbehoefte bij het ontwervoorzien, is de nieuwe ISSO-publicatie 89 van deze publicatie is tevens om opdracht-
89
KE N N ISI NSTITUUT VOO R DE I NSTALL ATI ESEC TO R
‘Binnenklimaat scholen’ geschreven. Het doel
geluid. De nieuwe ISSO-publicatie geeft daar-
publicatie
B I N N E N K LI M A AT S CH O LE N
pen van klimaatinstallaties voor scholen te
mum temperatuur in de zomer of installatie-
gevers bewust te maken van de risico’s van een slecht binnenklimaat en hen vervolgens handvatten te geven om tot een acceptabel binnenklimaat te komen, dat is gericht op hun specifieke wensen.
Opzet van de publicatie Aan de hand van de verschillende fases van het bouwproces wordt toegelicht met welke factoren men rekening moet houden bij de realisatie van een school met een gezond en comfortabel binnenklimaat. De publicatie
entegen een zo compleet mogelijk overzicht van alle voor het binnenklimaat relevante aspecten. Daarom beschrijft de ISSO-publicatie drie kwaliteitsniveaus:
Binnenklimaat scholen
Klasse A ‘goed’; Klasse B ‘ruim voldoende’; Klasse C ‘acceptabel’.
Klasse C komt globaal overeen met de eisen zoals die zijn gesteld in het Bouwbesluit, aangevuld met noodzakelijke eisen voor andere aspecten.
Ontwerpfase In de ontwerpfase wordt het programma van eisen vertaald naar een ontwerp. De nieuwe ISSO-publicatie bevat 14 voorbeeldbladen
bestaat uit twee delen.
• Deel 1: Een beschrijvend deel betreffende
• • •
die een aantal ontwerpoplossingen presen-
het ontwerp en beheer van de installaties
Binnenklimaat, gezondheid en leerprestaties
voor het binnenklimaat. Hieronder vallen
Bij het ontwerp of de renovatie van scholen
gezond en comfortabel binnenklimaat. Het
teren voor het ontwerp van scholen met een
de volgende hoofdstukken:
dient de primaire taak van een school cen-
betreft varianten met zowel natuurlijke venti-
- Binnenklimaat & gezondheid;
traal te staan: het bieden van een gezonde,
latie als mechanische ventilatie.
- Programmafase;
stimulerende en productieve leeromge-
Door het grote aantal eigenschappen en
- Ontwerpfase;
ving. Dit wordt door de volgende factoren
randvoorwaarden is het moeilijk om tot
- Uitvoeringsfase;
bepaald:
een systeemkeuze te komen. Om hieraan
- Opleveringscontrole;
- Beheer en onderhoud;
leermiddelen en de didactiek van de
ontwikkeld waaruit blijkt welke systemen het
- Kosten;
docenten;
beste bij de ambities en randvoorwaarden
- Bijlagen.
•
• de kwaliteit van het lesprogramma, de • de architectuur van de school, zoals de
Deel 2: Specificatiebladen t.b.v. kwa-
tegemoet te komen is er een keuzeschema
passen.
identiteit van het gebouw en de onder-
liteitszorgsystemen in MKK-structuur
wijsruimten, ruime gangen, voldoende
Voorbeeldbladen
(MKK = Model Kwaliteitsbeheersing
ruimte voor ICT-apparatuur en voldoende
Ieder voorbeeldblad geeft aan de voorzijde:
Klimaatinstallaties); alle fasen vanaf de programmafase t/m het beheer en onderhoud komen aan de orde. Per fase wordt naast de
overige ruimten;
• de architectuur van de school in relatie tot de wijk;
•
een korte beschrijving van een ontwerpoplossing aan de hand van enkele princi-
•
voering ook ingegaan op de geldende eisen
Dit hoofdstuk gaat in op het belang van een
versing, thermisch comfort zomer/winter,
en voorschriften.
goed binnenklimaat en de invloed van het
geluidsproductie en energiegebruik;
I S S O i n f o 3 8
•
petekeningen en functionele kenmerken;
benodigde informatie voor het ontwerp/uit-
het binnenklimaat.
4
de prestaties op het gebied van luchtver-
n ove m b e r 2 0 0 8
•
het toepassingsgebied, bv. een geluids-
opleveringscontrole. Hiervoor is een schema
De rapporteurs werden bijgestaan door
belaste omgeving, een omgeving met
opgenomen in ISSO-publicatie 89.
kontaktgroep 72 die naast de auteurs
verminderde luchtkwaliteit, een lage ver-
bestond uit vertegenwoordigers van VROM, SenterNovem, OTIB, Uneto-VNI, Vereniging
Elke ontwerpoplossing die wordt gepresen-
Gebruiks-, beheers- en onderhoudsfase
teerd, kan op deze aspecten worden gewaar-
Het binnenklimaat is niet alleen afhankelijk
Onderwijs, Grontmij Technical Management,
deerd (+, 0, -). Door deze factoren integraal
van het ontwerp en de uitvoering (waaronder TVVL en industrie en handelsmaatschappij
tegen elkaar af te wegen, ontstaat er een
inregeling), maar ook van het gedrag van de
Bergschenhoek. Daarnaast is er ook overleg
evenwichtige basis voor de keuze voor een
gebruiker, het beheer en het onderhoud. Ook
geweest met de Stichting Gezond Leren
bepaald concept.
hiervoor geeft ISSO-publicatie 89 handvatten.
Beter Ventileren.
Uitvoeringsfase
Bestelinformatie
Voor een goed binnenklimaat is het van
Rapporteurs van Deerns, BBA, TNO-bouw en ISSO
belang dat de uitvoering zorgvuldig en zo
ISSO-publicatie 89 is opgesteld door een
via de ISSO-winkel op www.isso.nl.
schoon mogelijk plaatsvindt. Tijdens de uit-
zevental rapporteurs:
voering moet men vervuiling van de installa-
- ir. A.C. Boerstra en ir. F. van Dijken, beide
trekhoogte, renovatie of nieuwbouw.
tieonderdelen (bv. luchttoevoerkanalen) door olie, stof of restmateriaal voorkomen. De laatste fase van de uitvoering is het
Besturenraad Protestants Christelijk
De publicatie kost â‚Ź 130,-- en is te bestellen
van BBA; - dr. Ir. P. van den Engel en ir. I. Bouwman beide van Deerns RI;
inregelen. Het doel hiervan is de debieten
- ir. C.W.J. Cox, eerst TNO-bouw,
in de leidingen en luchtkanalen overeen te
later Adviesbureau Nelissen;
laten komen met de ontwerpwaarden. De
- ir. P. Jacobs van TNO-bouw;
uitvoeringsfase moet men afsluiten met een
- ir. A.M. van Weele van ISSO.
Figuur 1 Voorbeeldblad uit ISSO-publicatie 89. Op de achterkant van het voorbeeldblad wordt het systeem verder toegelicht en worden aandachtspunten weergegeven. I S S O i n f o 3 8
5
n ove m b e r 2 0 0 8
Nieuwe ISSO-publicatie 63
‘Beheer en onderhoud van ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen’ Onderhoud aan de cv-installatie vinden we een normale zaak. Vaak sluiten we daarvoor een onderhoudscontract af of laten we de installateur periodiek een controle uitvoeren. De meeste Nederlandse woningen hebben, naast de cv-installatie, ook een ventilatiesysteem. Onderhoud hieraan is nog maar al te vaak een ondergeschoven kindje. Maar daar begint langzaam aan verandering in te komen. Dit komt mede door de brede invoering en toepassing van mechanische ventilatiesystemen. De nieuwe ISSO-publicatie 63 ‘Beheer en onderhoud van ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen’ ondersteunt professionele partijen die zich bezighouden met het onderhouden van deze ventilatiesystemen.
publicatie
63
KE N N ISI NSTITUUT VOO R DE I NSTALL ATI ESEC TO R
Beheer en onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen
Kwaliteitssysteem
twee publicaties richten zich vooral op fase I
Het tweede en grootste deel van de publica-
tot en met IV. Goed beheer en onderhoud in
tie richt zich op de eisen die men minimaal
de beheerfase (V) van een ventilatiesysteem
moet hanteren voor goed onderhoud en hoe
begint met het verzamelen of - indien niet
de onderhoudsbedrijven dit onderhoud goed aanwezig - het alsnog opstellen van oplever moeten uitvoeren. Daarbij maakt de publi-
documenten uit de uitwerkingsfase (IV).
catie gebruik van de MKK-structuur (Model
Daarom is de nieuwe ISSO-publicatie 63
Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties).
op de kennis uit de vorige publicaties gaan
De nieuwe ISSO-publicatie 63 bevat richt-
Deze voorziet in specificatiebladen met aan-
voortborduren. Publicatie 63 is daarmee
lijnen voor het beheer en onderhoud van
dachtspunten per kwaliteitsaspect. De spe-
ook te beschouwen als een aanvulling op de
de meest voorkomende (mechanische)
cificatiebladen zijn gerubriceerd per fase in
publicaties 61 en 62. Omdat ISSO-publicatie
ventilatiesystemen in de woningbouw. De
het voortbrengingsproces van een installatie.
63 de MKK-structuur hanteert, vindt de lezer
richtlijnen zijn van toepassing op ventilatie-
Daarbij maakt de methode onderscheid in de
in de bijlagen van publicatie 63 voorbeelden
systemen in de bestaande woningbouw en
volgende vijf fasen:
van een model-opnamerapport, meetrapport
inzichtelijk hoe men een goed beheer- en
• • • • •
onderhoudsplan kan optuigen.
Dit tweede deel kunnen de bedrijven gebrui-
houdsaspecten is onderscheid gemaakt
ken om een kwaliteitssysteem op te zetten of
naar het type ventilatiesysteem volgens de
aan te vullen.
indeling uit NPR1088. De publicatie geeft
in nieuwbouwsituaties. Daarom begint de publicatie met een beschrijvend gedeelte dat de verschillende beheer- en onderhoudsactiviteiten behandelt. Een stappenplan maakt
Beheren en onderhouden
programmafase;
en onderhoudscontract voor mechanische
ontwerpfase;
ventilatiesystemen.
uitwerkingsfase (besteksfase); uitvoeringsfase;
Drie ventilatietypes
beheerfase.
Bij de uitwerking van de beheer- en onder-
De publicatie maakt nadrukkelijk onderscheid
invulling aan natuurlijke ventilatie (type A), mechanische ventilatie met natuurlijke toe-
Onder beheer verstaat men alle (bestuurlijke)
Vervolg op ISSO-publicaties 61 en 62
activiteiten die nodig zijn om de kwaliteit
Voor het voortbrengingsproces van ven-
C) en centraal gebalanceerde mechanische
van het ventilatiesysteem in stand te hou-
tilatiesystemen zijn sinds vijf jaar de ISSO-
ventilatie met mechanische toe- en afvoer
den. Dan moet men denken aan controleren,
publicaties 61 en 62 beschikbaar. Publicatie
van lucht (type D). Weinig in Nederland toe-
onderhouden, rapporteren en documente-
61 geeft handvatten om te komen tot een
gepaste ventilatiesystemen (type B) evenals
ren. Onder onderhoud wordt verstaan de
goede keuze van het ventilatiesysteem in
innovatieve ventilatiesystemen zoals decen-
uitvoering van maatregelen om de kwaliteit
de woning. Publicatie 62 biedt inzichten in
trale gebalanceerde ventilatie met warmte-
van het ventilatiesysteem in stand te houden.
de minimaal te stellen kwaliteitseisen voor
rugwinning behandelt deze publicatie niet.
Dan gaat het om het inregelen, afstellen,
gebalanceerde ventilatiesystemen met
Hiervoor wordt verwezen naar de instructies
schoonmaken, repareren, enzovoorts.
warmteterugwinning in woningen. Deze
van de fabrikant.
in de activiteiten beheren en onderhouden.
I S S O i n f o 3 8
6
voer en mechanische afvoer van lucht (type
n ove m b e r 2 0 0 8
Actualiseren van publicaties De bestaande publicaties 61 en 62 worden in 2009 geactualiseerd; de vraaggestuurde ventilatiesystemen met natuurlijke toevoer via roosters en centrale mechanische afvoer verhuizen hierbij van ISSO-publicatie 62 naar de nieuw te ontwikkelen ISSO-publicatie 92. ISSO-publicatie 62 is daarmee straks alleen
ISSO-publicatie 63 behandelt drie ventilatiesystemen: type A, C en D.
nog het referentiedocument voor centrale
Doelgroep
een reeks van publicaties die zullen worden
gebalanceerde ventilatiesystemen met warm-
Deze publicatie vormt een praktisch hulp-
opgesteld of geactualiseerd binnen het ISSO-
teterugwinning. Daarnaast werkt ISSO op dit
middel voor iedereen die ventilatiesystemen
Actieplan ‘Gezonde ventilatie in woningen’.
moment aan een zakboekje met praktische
installeert, beheert en onderhoudt, zoals
Dit plan ging begin 2008 van start met als
informatie over keuze, ontwerp, installatie en
installateurs, onderhouds-, servicemonteurs
doel de technische kennis en het vakbe-
onderhoud van ventilatiesystemen in wonin-
en servicetechnici. De richtlijn is ook geschikt
kwaamheidsniveau in de installatiesector te
gen, de zogenoemde ‘Kleintje Ventilatie’.
voor partijen die de woningeigenaar of
vergroten. Binnen dit actieplan werkt ISSO
gebouwbeheerder moeten adviseren over
op dit moment nog aan andere kennispro-
Meer informatie
het beheer en onderhoud van het ventilatie-
ducten. Dit zijn ISSO-publicatie 91, gericht
De publicatie ‘Beheer en onderhoud van
systeem, zoals installatieadviseurs, woning-
op ventilatiesystemen met decentrale toe-
ventilatiesystemen in woningen en woonge-
bouwverenigingen/technische diensten en
voer en afvoer met warmteterugwinning en
bouwen’ is binnenkort te bestellen bij ISSO.
onderhoudsbedrijven.
ISSO-publicatie 92, ventilatiesystemen met
Voor meer vragen over deze publicatie kunt u
decentrale toevoer en centrale afvoer van
terecht bij Marco Hofman, m.hofman@isso.nl.
Actieplan ‘Gezonde ventilatie in woningen’
lucht. Specifieke onderhoudsaspecten van
ISSO-publicatie 63 is een van de eerste uit
in deze publicaties uitgewerkt.
deze innovatieve ventilatiesystemen worden
Onlangs is er een toelichting verschenen op
Toelichting/uitbreiding
uit ISSO-publicatie 75.1 ‘Handleiding nergieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen Energieprestatie
leiding EPA-U Energieprestatiecertificaat’.
75.1
KE N N ISI NSTITUUT VOO R DE I NSTALL ATI ESEC TO R
‘Opname gebouw’
HAN D LE I D I N G E N E R G I E PR E S TAT I E ADV I E S U T I LI T E I T S G E B O U W E N - E N E R G I E PR E S TAT I ECE R T I FI C A AT
op hoofdstuk 6
hoofdstuk 6 uit ISSO-publicatie 75.1 ‘Hand publicatie
Deze toelichting is geschreven omdat in de praktijk veel verwarring bestaat omtrent de indeling van gebouwen in de verschillende energiesectoren. Samen met het huidige hoofdstuk 6.0 van ISSO-publicatie 75.1 geeft deze notitie aan hoe men het gebouw moet opnemen.
HANDLEIDING
ENERGIEPRESTATIE ADVIES UTILITEITSGEBOUWEN ENERGIEPRESTATIECERTIFICAAT + ALGEMEEN DEEL
Deze notitie legt eerst uit wat het gebruiksoppervlak is en vervolgens hoe men dit moet bepalen. Het gebruiksoppervlak speelt een grote rol bij de gebouwopname. Vervolgens geeft deze notitie aan hoe gebouwen ingedeeld moeten worden voor de opname van het gebouw. Op verzoek van een aantal marktpartijen bevat de methodiek nu ook
certificaat’
beter isolerende constructies, nieuwe constructies en beter isolerend glas. Deze uitbreiding is ook in deze notitie opgenomen. De notitie is te downloaden van www.isso.nl
I S S O i n f o 3 8
7
n ove m b e r 2 0 0 8
NTR 3216-2008 klaar voor de toekomst De laatste richtlijnen voor het ontwerp en de uitvoering van binnenriolering zijn vastgelegd in de geactualiseerde ISSO-publicatie NTR-3216-2008 ‘Binnenriolering - Richtlijnen voor ontwerp en uitvoering’. Deze publicatie is een hulpmiddel bij het ontwerp, de uitvoering en het beheer van binnenriolering in bouwwerken. Zij vormt onder meer een toelichting op NEN 3215 ‘Binnenriolering - Eisen en bepalingsmethoden’, uitgave 2007 en geeft aanvullende informatie over methoden, toe te passen materialen en producten.
• •
controleren op dichtheid van leidingen en systemen; onderhouden en inspecteren van leidingen en systemen.
• • •
NTR 3216 is bedoeld als hulpmiddel voor het ontwerpen, uitvoeren en beheren van
•
vuilwater (huishoudelijk afvalwater of gelijk-
de Wet Milieubeheer; nieuwe lozingsvoorschriften en zorgplichten; nieuwe richtlijnen voor ontlastputten aan de gevel in openbaar gebied; meer en recentere informatie over geluidsreductie door geluidsisolerende
afvoersystemen van bouwwerken tot een hoogte van 200 m voor hemelwater en voor
nieuwe definities van afvalwater volgens
•
voorzieningen voor afvoerleidingen; een toelichting op de computerberekening van het geluidsniveau buiten een
waardig).
schacht met een standleiding (op basis
Verschillen met de vorige publicatie NTR 3216-2005
van een nieuwe versie van het softwareprogramma Soundspotsim);
Hieronder vindt u een overzicht van de belangrijkste aanvullingen en wijzigingen:
• • • • • •
toelichtingen op en opname van de wijzigingen in NEN 3215-2007; opname en uitvoering van ontlastputten in hemelwaterafvoeren eisen aan het afvoersysteem met soventstandleidingen eisen aan het UV-hemelwaterafvoersysteem eisen aan de toepassing van terugstuwbeveiligingen meetmethode voor de dichtheid van hemelwaterafvoersystemen
Geluidsmetingen door bureau Peutz aan een versleping in een standleiding
•
uitbreiding van maatregelen bij brand-
NTR 3216-2008 geeft een toelichting op
veilige doorvoeren en een aparte bijlage
de uitgangspunten bij het ontwerp en de
daarover;
uitvoering van riolering binnen de perceelsgrens en aanwijzingen voor:
• • • • •
bepalen van de maatgevende afvoer; toepassen van ontwerpmiddellijnen; bepalen van de leidingbeloop; dimensioneren en selecteren van systemen; aanleggen en opleveren van leidingen en
Terugstuwbeveiligingen mogen onder bepaalde
systemen;
voorwaarden worden toegepast
I S S O i n f o 3 8
8
Een opschuimende band tegen branddoorslag n ove m b e r 2 0 0 8
•
opname van richtlijnen voor de afvoer
•
•
opname van eisen aan vrije ruimte
opname van richtlijnen voor het verant-
van bluswater uit schachten van brand-
en leidingdoorvoeren volgens
woord inpassen van douche-wtw-syste-
weerliften bij hoogbouw (h > 20 m) vol-
Bouwbesluit 2003;
men in de rioleringsinstallatie (draagt bij
gens Bouwbesluit 2003;
• •
aan de verlaging van de EPC); uitbreiding van de richtlijnen voor beheer en onderhoud van rioleringsinstallaties; richtlijnen voor pompinstallaties voor beperkte toepassing (de kleine verma-
• • •
lende pompunits); herziening van richtlijnen voor gebruik, infiltratie en buffering van afvalwater; actualisering van richtlijnen voor individuele behandeling van afvalwater; opname van een procedure voor de toetsing van gelijkwaardigheid van innovatieve toepassingen aan de eisen in Bouwbesluit 2003 en NEN 3215.
De normsubcommissie 351 165 21 ‘Binnen riolering en waterkringlopen binnen perceelsgrenzen’ heeft vastgesteld dat bij een correcte toepassing van deze publicatie en de daarin opgenomen richtlijnen en aanwijzingen die betrekking hebben op NEN 3215 (middels verwijzingen aangegeven), is voldaan aan NEN 3215-2007. De vorige drukken van NTR 3216 (t/m 9e druk, 2005) vervallen daardoor en zijn ingetrokken. De nieuwe uitgave is naar verwachting eind 2008, begin 2009 verkrijgbaar. Voor meer informatie zie www.isso.nl. Inhoudelijke informatie is te verkrijgen bij ing. Oscar Nuijten van ISSO, o.nuijten@isso.nl. Een douche-wtw-systeem met een verticale dubbelwandige warmtewisselaar
Ontluchtingsleiding
Persleiding verblijfsruimte < 40 dB(A)
goed en geheel sluitende deur
tussenwand met voldoende geluidswerende werking
sanitaire ruimte pompunit < 60 dB(A) douche
wt
verblijfsruimte < 40 dB(A)
verkeersruimte maatregelen tegen contactgeluid
verblijfsruimte < 40 dB(A)
Bij vermalende pompunits zijn een juiste aansluiting op de riolering en het voorkomen van geluidshinder belangrijke aandachtspunten I S S O i n f o 3 8
9
n ove m b e r 2 0 0 8
Is het voor u ook interessant om bij ISSO te werken.
“Wat je doet is heel nauw verweven met wat er in de maatschappij gebeurt” Het was even verwarrend. Op het toneel van het Rotterdamse Theater Zuidplein verschenen op 25 september tijdens het ISSO Najaarsoverleg een jongleur en een dompteur. Het leek erop dat ze hoorden bij de voor de bijeenkomst ingehuurde entourage van steltlopers en een spreekstalmeester. De twee ontpopten zich echter al snel als ISSO-projectleiders die vertelden over hun werk in heden en toekomst. Ze sloten daarmee aan bij het thema van de bijeenkomst: ‘Toekomstparade’.
daarvan onderdeel uit te maken, naast het feit dat ik het interessant vind waarmee ik me bezighoud. Je moet meer zijn dan een techneut die de inhoud van een publicatie kent. Dat schrikt mensen wel eens af. Het gaat ook om het verhaal daar omheen. Hoe je zorgt dat wat je schrijft gedragen, geborgd en toegepast wordt.” Hofman, die op de HTS Werktuigbouwkunde
De ‘vermomde’ opkomst van de twee ‘tech-
deed, werkte eerder bij Kenteq. “Ik heb daar
neuten’ toont overeenkomsten met ISSO zelf.
de laatste jaren vooral leermiddelen ontwik-
De actualiteit en de maatschappij spelen
keld. Ik kwam steeds verder af te staan van
naast techniek een steeds belangrijkere rol bij
de techniek, maar ik ben een techneut”, zegt
de werkzaamheden die worden uitgevoerd.
hij. “Ik had al gebruik gemaakt van de ISSO-
Denk daarbij alleen maar aan de discussies
publicaties, ook de digitale versies die voor
rond het Energielabel, de balansventilatie
het onderwijs heel handig zijn. En ik had al
en de ambitieuze plannen van het kabinet
eens met ISSO samengewerkt. Ik vond het
met de CO2-reductie. Ze stellen nieuwe eisen
een leuke organisatie en werd getipt over
aan organisatie en medewerkers. Het werk
een vacature. Ik ben begin 2007 op gesprek
wordt er alleen maar interessanter door,
geweest en het was heel snel rond. Ik wist
meent Marco Hofman, de jongleur van het
wat ik wilde, ISSO bood me de kansen en
Najaarsoverleg. “Wat je doet is heel nauw
ik ben nu zeer tevreden. De projecten die
verweven met wat er in de maatschappij
ik doe sluiten aan bij mijn interesse voor
gebeurt. Dat is één van de redenen waarom
energiebesparing en duurzaamheid. Sinds
ik bij ISSO ben komen werken.”
september 2007 ben ik bezig met een project over woonhuisventilatie. Daarover is een hele
“Soms zijn mensen die hier op bezoek komen
maatschappelijke discussie gaande na de
echt verbaasd”, zegt Kees Arkesteijn, project-
uitzending van Zembla over ventilatieproble-
leider bij ISSO. “Ze denken dat hier wel zo’n
men in de wijk Vathorst in Amersfoort. Alleen
zestig man werken, terwijl we toch maar met
een publicatie ontwikkelen is niet voldoende,
negen projectleiders zijn.” We zitten in een
ik heb een actieplan over gezonde ventilatie
piepklein vergaderkamertje in het ISSO-kan-
in woningen geschreven en daarmee ben ik
toor in Rotterdam dat bestaat uit een niet al
de boer opgegaan en gezegd dat ISSO met
te lange gang met aan weerszijden kamers.
kennis komt die te gebruiken is in een certifi-
Opvallend is de iets grotere ruimte met een
catiesysteem.”
flink formaat tafel waaraan ’s middags gezamenlijk wordt geluncht. Wie rond lunchtijd
Overheid
bij ISSO op bezoek is, wordt uitgenodigd om
Kees Arkesteijn, die HTS Technische
‘mee te eten’, een bewijs van de informele
Natuurkunde studeerde, kwam in 2001 bij
sfeer op het kantoor.
ISSO na te hebben gewerkt bij software-
“Ik heb hiervoor bij heel grote bedrijven
leverancier VABI. Hij is nu onder andere
gewerkt en ik heb me erover verbaasd dat
verantwoordelijk voor de Energie Prestatie
ISSO met negen man zoveel kan bereiken en
Advisering voor woning- en utiliteitsbouw;
binnen onze branche zo belangrijk is gewor-
het veelbesproken Energielabel, ook al
den”, stelt Marco Hofman, sinds begin 2007
een onderwerp dat zorgt voor de nodige
projectleider en ook aangeschoven in het
ophef. “Het heeft een behoorlijke impact.
vergaderkamertje. “Ik vind het geweldig om
Met de kontaktgroep hebben we daarover
I S S O i n f o 3 8
10
n ove m b e r 2 0 0 8
men waarop kan worden gevaren. Arkesteijn:
Je hebt daarnaast allerlei partijen die zich
“Als daar iets in staat dan is het voor de bran-
ermee willen bemoeien. Je moet een goede
che helder hoe het zit, die status hebben ze,
onderhandelaar, ja bijna een politicus, zijn. Ik
daarover is geen discussie mogelijk. Sla maar
heb de neiging om te zeggen: jongens, niet
een bestek open, daarin staan de ISSO-publi-
zo flauw doen, aan het werk. Dat kan ISSO
caties genoemd.”
niet. Dat lijkt me het moeilijke als je dingen
Dat de publicaties in de branche onomstre-
wilt doen die echt effect hebben. Het is leuk
den zijn, erkent ook Karel Krijger van Bink
en uitdagend, maar ik ben er misschien iets
Software. “Wij vallen met onze programma’s
te ongeduldig voor.”
terug op algemeen erkende theorie”, zegt
Bink Software BV Voor installatietechniek, bouwfysica en bouwbesluitberekeningen Dordrecht
www.binksoftware.nl Installatiebedrijf
Kwekel BV
's Hertogenbosch
www.kwekel.nl
Euro-index
Meetinstrumenten, kalibraties en C.V.-componenten Capelle a/d IJssel
www.euro-index.nl
hij desgevraagd. “Wat we met onze software
Henk Janssen Groesbeek, lid van de Raad
niet willen is een discussie over de manier
van Begeleiding van ISSO en onder andere
van rekenen. We houden ons aan standaar-
werkzaam in het onderwijs, wijst nog op een
den en richtlijnen. De ISSO-publicaties horen
andere competentie die ISSO-projectleiders
daarbij. We zorgen er in onze software ook
moeten hebben; die van het zoeken van
voor dat mensen daarop kunnen terugvallen.
financiering. “De medewerkers moeten com-
Als er vragen zijn, kunnen mensen via een
municatief erg goed zijn en organisatorisch
directe link naar de betreffende artikelen in
gevoel hebben omdat ze weten dat er een
die publicatie.”
eindproduct moet komen. Uit een heleboel gedachtes moet wel een resultaat komen.
Lichtpuntje
Daarbij vind ik het jammer dat de ISSO-men-
Terug naar het Najaarsoverleg in Rotterdam.
sen ook nog moeten kijken hoe ze aan de
Tijdens de nazit wil Atze Boerstra van BBA
centen komen.”
Binnenmilieu en specialist op het gebied van
Voor projectleider Marco Hofman zijn het
klimaatinstallaties wel iets kwijt over de bete-
overleg en het zoeken naar financiering
kenis van ISSO voor de branche en vooral de
eerder uitdagingen dan struikelblokken. “Je
buitenwereld. En over het werken daar, want
doet het hele traject. In gesprekken met kon-
hij schreef in het verleden zelf mee aan publi-
taktgroepen en collega’s en door maatschap-
caties en was korte tijd een dag in de week
pelijke ontwikkelingen kom je tot een projec-
projectleider.
tidee. En dat mag je dan ook zelf uitvoeren.
Boerstra: “Ik zou bijna zeggen dat ISSO een
Ga de boer maar op, zoek maar financiering
soort lichtpuntje in het duister is. We zitten
en expertise, stel een kontaktgroep samen
in een sector die erg aan het navelstaren is.
en regel vergaderingen. Bij een groot bedrijf
Maar het gaat uiteindelijk om de architect die
begin je met een zak met geld en kijkt dan
Voor meer informatie over het begunstigerschap
je inhuurt, de facility manager voor wie je het
wat je gaat doen, hier niet.”
kunt u www.isso.nl raadplegen
onderhoud doet en de gebruikers. De discus-
“Je moet daar wel tegen kunnen”, vult Kees
sie over balansventilatie heeft voor een groot
Arkesteijn aan. “Daar zijn ook mensen op
een ISSO-publicatie gemaakt. Zo werken
deel te maken met het feit dat bewoners
afgeknapt. Maar ik vind dat juist het inte-
we altijd, we halen de expertise van buiten,
zich onbegrepen voelen. Die moet je serieus
ressante. Welke problemen spelen er in de
wij zorgen voor de continuïteit en maken er
nemen. Als er iets in het nieuws is over die
installatiewereld en welke projecten kun
een verhaal van. Er kwamen daarop vragen
ventilatie dan vinden alle clubs die daarmee
je daarbij bedenken zodat die problemen
om een examen, want mensen moeten de
te maken hebben dat maar lastig. ISSO is dan
worden opgelost? Aan de ene kant heb je de
regels wel kunnen toepassen. Dat examen is
de enige die zijn nek durft uit te steken door
experts en aan de andere kant de mensen die
er gekomen. Je zou het een politiek gevoelig
wel de journalisten te woord te staan om de
straks de boel moeten toepassen. Dat is een
project kunnen noemen en het is niet het
zaak uit te leggen en te vertellen dat het pro-
prachtig speelveld. Je leert er zelf ook veel
enige. Denk maar eens aan woningventilatie
beert met richtlijnen te komen en kwaliteits-
van. En als je iets gemaakt hebt, dan wordt
of legionella. Het leuke is dat de overheid ons
besef wil creëren. Dat is een compliment aan
dat ook daadwerkelijk gebruikt. En daarbij
een beetje gevonden heeft. Die denkt: we
ISSO. Ik heb zelf aan de organisatie geproefd
komt dan ook nog dat we een buitengewoon
hebben een club in Rotterdam die kennelijk
omdat ik er voor gewerkt heb en ik moet
gezellig bedrijf hebben.”
veel kennis heeft, dus waarom schakelen we
zeggen dat ik bewondering voor de mede-
die niet in?”
werkers heb. Om een project voor elkaar te
De installatiebranche kent ISSO in de eerste
krijgen moet je niet alleen weten hoe het
plaats van de publicaties die een baken vor-
inhoudelijk zit en dat goed op papier krijgen.
I S S O i n f o 3 8
11
Voor informatie over ISSO en voor vacatures, zie www.isso.nl.
n ove m b e r 2 0 0 8
Digitale kennisproducten stimuleren innovatie! In de 37ste uitgave van ISSO-Info werd u reeds geïnformeerd dat Michel Verkerk voor zijn studie Informatica & Economie aan de Erasmus Universiteit, in opdracht van ISSO, onderzoek deed naar de mate waarin digitale kennisproducten eventueel kunnen bijdragen aan een snellere invoer van innovaties in de installatiesector. Het afstudeerproject is inmiddels succesvol afgerond.
werkelijk gebruik moeten gaan maken van
gevraagd om hun mening over het nieuwe
deze innovatieve ontwikkelingen.
meetapparaat te geven. Tevens werd er een groep installateurs, die geen bezoek aan een
Onderzoeksvraag
digitaal kennisproduct hadden gebracht,
Aan de hand van de probleemschets is de
gevraagd wat zij van de Eurolyzer ST vonden.
volgende onderzoeksvraag vastgesteld: ‘Welke digitale producten kunnen de absorp-
Conclusie
tie van innovatieve ontwikkelingen in de
De verschillen tussen beide groepen zijn
installatiesector stimuleren (versneld en ver-
geanalyseerd wat tot de conclusie heeft
beterd) en hoe en door wie kunnen of dienen
geleid dat digitale kennisproducten wel
deze digitale producten te worden ingezet?’
degelijk invloed hebben op de adoptie van innovatieve producten. Vooral het gebruik
Experiment
van een portaal, waar alle relevante informa-
Om tot een antwoord op de onderzoeks-
tie over een bepaald product op één plaats
Innovaties in de installatiesector blijken een
vraag te komen is een experiment opgezet
wordt aangeboden, blijkt een enorme impact
lange tijd nodig te hebben voordat deze op
waarbij de deelnemers via een digitaal ken-
te hebben op de visie van een individu ten
de werkvloer worden geabsorbeerd. Een
nisproduct werden geïnformeerd over de
opzichte van het innovatieve product.
probleem hierbij lijkt dat er een verschil in
recent verschenen revolutionaire Eurolyzer
denkniveau zit tussen de kant die innoveert
ST (rookgasanalyse) van Euro-Index. Aan het
Voor nadere informatie kunt u contact opne-
en de installateurs op de werkvloer die daad-
eind van het onderzoek is de deelnemers
men met Michel Verkerk, m.verkerk@isso.nl.
Symposium over ‘Hygiëne van ventilatiesystemen’ Op 10 december aanstaande organiseren TVVL, ISSO en ISIAQ.nl een symposium met de titel ‘Hygiëne van ventilatiesystemen’. De bijeenkomst vindt plaatst in Theater De Flint in Amersfoort en richt zich met name op adviseurs en installateurs, maar is ook een aanrader voor opdrachtgevers, facility managers, arbo-professionals en medewerkers van woningcorporaties en GGD’en. Met het symposium wil de organisatie de bezoekers laten kennismaken met de laatste Europese ontwikkelingen op het gebied van hygiëne van ventilatiesystemen.
REHVA publicaties 8 ‘Cleanliness of ventilation systems’ en 9 ‘Hygiene requirement for ventilation and air-conditioning’.
Studie na studie laat zien dat de binnenlucht-
Onderhoudsrichtlijnen
Praktische kanten
kwaliteit in gebouwen grote invloed heeft
De vakwereld vraagt daarom om meer
Verder wil de organisatie stilstaan bij de meer
op de gezondheid en de productiviteit van
aandacht voor hygiëne bij het ontwerpen,
praktische kanten. Niet alleen vanuit het per-
gebouwgebruikers. Een ventilatiesysteem is
uitvoeren, gebruiken en onderhouden van
spectief van de installateur, maar ook gezien
in principe bedoeld om de kwaliteit van de
ventilatiesystemen. Duitsland kan wat dat
door een ‘arbo-bril’. Het onderwerp reiniging
binnenlucht op niveau te houden. Maar in de
betreft als voorbeeld dienen: het ‘hygiënisch
van ventilatiesystemen wordt behandeld,
Nederlandse installatiepraktijk komt het nog
installeren’ (en onderhouden) is daar al min
met een verwijzing naar de nieuwe NVRL-
geregeld voor dat luchtbehandelingskasten,
of meer standaard. Niet voor niks zijn er
richtlijnen. Afsluitend komt ook het onder-
filters, kanalen en andere componenten de
sinds 1998 meer dan 10.000 (!) exemplaren
werp beheer en onderhoud van woningven-
toevoerlucht verontreinigen met bijvoor-
verkocht van de VDI-richtlijn 6022 ‘Hygiene-
tilatiesystemen aan bod.
beeld stof en micro-organismen. Per saldo
Anforderungen an Raumlufttechnische
fungeert het ventilatiesysteem dan als ver-
Anlagen’. Op het symposium zullen bezoe-
ontreinigingsbron, en niet als ‘luchtververser’.
kers ook kunnen kennismaken met de nieuwe TVVL, www.tvvl.nl of per tel. 033 4345750.
I S S O i n f o 3 8
12
Geïnteresseerden kunnen zich aanmelden via
n ove m b e r 2 0 0 8
Nieuwe ISSO-publicaties beschikbaar: ISSO-publicatie 30.4 ‘Warmteterugwinning uit douchewater, richtlijnen voor ontwerp en uitvoering’ (herziene versie) ISSO-publicatie 30.5 ‘LegionellaCode voor woninginstallaties’ (herziene versie) ISSO-publicatie 48 ‘Koelplafonds / Klimaatplafonds - Richtlijnen voor ontwerp en uitvoering’
publicatie
kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmingsinstallaties’ (herziene versie) ISSO-publicatie 55.4 ‘Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwaterinstallaties’ ISSO-publicatie 55.5 ‘Handleiding onderhoud en beheer in collectieve leidingwaterinstallaties’ ISSO-publicatie 63 ‘Beheer en onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen’ NTR3216 ‘Binnenriolering richtlijn voor ontwerp en uitvoering’ (herziene versie) Meer informatie over de publicaties vindt u in
48
ECTOR O R DE I NSTALL ATI ES KENNISINSTITUUT VO
ISSO-publicatie 50 ‘Ontwerptechnische
R O N T W E R P E N U I T VO E R I N G AFO N DS • R I CH T LI J N E N VO O KO E LPL AFO N DS / K LI M A AT PL
(herziene versie)
publicatie
50
KE N N ISI NSTITUUT VOO R DE I NSTALL ATI E SECTOR
O N T W E R P T ECH N I S CH E K WALI T E I T S E I SS E N E N R I CH T LI J N E N VO O R WAR MWAT E R - V E R WAR M I N G S I N S TALL AT I E S
Onderstaande uitgaven zijn (binnenkort)
Ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen voor
warmwaterverwarmingsinstallaties
koelplafonds / klimaatplafonds Richtlijnen voor ontwerp en uitvoering
de ISSO-winkel op www.isso.nl
Agenda 2008 Wanneer
Activiteit Waar
10 december 2008 januari-december 2009 21 april 2009
ISSO/TVVL-dag
Theater De Flint, Amersfoort
Instructiebijeenkomst Power Quality ISSO-relatiedag
Regionaal n.t.b.
Instructiebijeenkomsten Op basis van ISSO-publicaties verzorgen wij regelmatig instructiebijeenkomsten. Het is ook mogelijk om dit in uw bedrijf te verzorgen (In-Company trainingen) Meer informatie hierover vindt u op www.isso.nl.
Voor meer informatie over deze activiteiten kunt u onze website www.isso.nl raadplegen.
I S S O i n f o 3 8
13
n ove m b e r 2 0 0 8
Cursussen Power Quality
Een nieuwe markt met nieuwe kansen Na een lange voorbereiding zijn wij verheugd te kunnen melden dat de cursussen Power Quality van start zijn gegaan. In opdracht van OTIB en met steun van de vakgroep Electro Installateur van UnetoVNI heeft ISSO voor de installatiesector een speciale cursus ontwikkeld rond Power Quality. Men gaat in op de problemen die zich op dit terrein kunnen voordoen en er wordt uitgebreid aandacht besteed aan de oplossingen die de installateur kan bieden. Deze interessante cursus is onontbeerlijk voor bedrijven die zich willen begeven op de markt van Power Quality (PQ).
dieken behandelen, bieden u een schat aan informatie.
Dag 1
Opfrissen van de basiskennis en
afstemmen van het niveau van de deelnemersgroep. Behandeling van het hoofdstuk ‘Waarnemingen’, herkenning van de Power Quality-problemen.
Dag 2
Onderzoek van de op dag 1 gedane
waarnemingen en het in beeld brengen van
Waarom een cursus Power Quality? De afhankelijkheid van elektriciteit is de laatste tientallen jaren enorm toegenomen en de elektrische energie is de levensader van handel, dienstverlening
te maken krijgt met problemen met
de fenomenen die deze Power Quality-waar-
Power Quality. Naar schatting
nemingen kunnen veroorzaken en behande-
leveren die problemen in de Europese Unie een jaarlijkse
ling van de meetmethoden.
Dag 3
Op deze dag staan de analyse en
kostenpost op van 10 miljard
oorzaken centraal. De interpretatie van de
euro. Om dit te voorkomen behoeft
meetgegevens en de link naar de oorzaken
men slechts een kleine 5 procent van
komen hier aan bod.
en industrie geworden. Bedrijfsprocessen
dit bedrag te investeren. PQ betekent een
Dag 4
zijn daardoor steeds meer afhankelijk van de
nieuwe markt met nieuwe omzetkansen voor
Power Quality-theorie, waarnemingen, feno-
kwaliteit van de geleverde elektriciteit en de
de installatiesector. De installateur is immers
menen en oorzaken integraal met elkaar
kwaliteit van de eigen installaties en appara-
het eerste aanspreekpunt als het gaat om de
worden verbonden. Vanzelfsprekend staan
tuur. We hebben het dan over Power Quality
elektrische installaties. Door zich goed voor-
de oplossingen daarbij centraal.
en over de overname van de zorg hiervan
bereid op de PQ-markt te begeven heeft hij
door de installateur. De cursus is ontwikkeld
zijn klanten bovendien wat te bieden. Goede
Het aantal deelnemers per cursus is gemaxi-
om de installateur kennis aan te bieden om
Power Quality zorgt voor een toename van
meerd op 15 personen. Hiermee is veel per-
de problemen te herkennen en te kunnen
de bedrijfszekerheid van apparatuur en
soonlijke aandacht en interactie mogelijk.
oplossen.
installaties, voorkomt onnodige slijtage en
De afrondende dag waarbij alle
zorgt daardoor voor meer installatieren-
Cursusdata en locaties
Wat houdt Power Quality in?
dement en lagere kosten voor de klant. En
(data en locaties onder voorbehoud)
Storingen in elektrische installaties kunnen
ook een niet te verwaarlozen argument: de
Zwolle
8, 15, 22 en 29 januari 2009
worden doorgegeven via de elektrische
elektriciteitsnota kan aanzienlijk omlaag. In
voeding. In die gevallen betreft het Power
de praktijk zijn besparingen tot wel 8 procent
Helmond
5, 12, 19 en 26 februari 2009
Quality. Als deze storingen bijvoorbeeld via
mogelijk gebleken.
Woerden
5, 12, 19 en 26 maart 2009
Zwolle
7, 14, 21 en 28 april 2009
Helmond
7, 14, 21 en 28 mei 2009
Woerden
2, 9, 16 en 23 juni 2009
aardingen, inputs en outputs worden doorgegeven of wanneer door straling de correc-
Cursusinformatie
te werking van apparatuur wordt belemmerd, De cursus is op voorhand bedoeld voor spreken we over elektromagnetische comp-
installatiebedrijven die bij de brancheor-
Zwolle
3, 10, 17 en 24 september 2009
tabiliteit (EMC). PQ en EMC lijken moeilijke
ganisatie Uneto-VNI zijn aangesloten en/of
Helmond
6, 13, 20 en 27 oktober 2009
begrippen, maar als we weten dat ze ook the- bij het Opleidingsfonds voor de Technische
Woerden
5, 12, 19 en 26 november 2009
ma’s als harmonischen en condensatorbat-
Installatie Branche (OTIB) zijn geregistreerd.
terijen, aardingen en nulgeleiderregimes en
De cursusduur is 4 dagen (1 dag per week).
overspanningen en spanningsonderbrekin-
Voor bovengenoemde installatiebedrijven
gen omvatten, worden ze al veel duidelijker.
worden de deelnamekosten grotendeels
Zwolle 1 en 8 december 2009 en 15 en 22 januari 2010
door OTIB voor haar rekening genomen. Er
Meer informatie
Een nieuwe markt met nieuwe kansen
geldt slechts een eigen bijdrage van € 195,--.
Meer informatie over de cursusinhoud,
Onderzoek in Europa heeft uitgewezen dat
Ieder dag bestaat uit een theoriedeel en een
op onze site www.isso.nl of de site
de helft van de bedrijven met energie-inten-
practicumdeel. Met name de practicum-
www.power-quality.nl.
sieve toepassingen of taakkritische kantoren
modellen die verschillende oplossingmetho-
I S S O i n f o 3 8
aanmelden en dergelijke kunt u vinden
14
n ove m b e r 2 0 0 8
Nieuw gezicht bij ISSO
Maarten van der Starre is nieuwe technisch projectcoördinator
bezig met een onderhoudssysteem voor de Erasmusbrug. Verder werkte hij enkele jaren bij de NKF Kabel BV in Delft, als Hoofd technische dienst en facilities. Daarna kwam hij te werken bij MDB Roodenburg te Dordrecht,
Maarten van der Starre (1967) is op 1 september 2008 voor twee dagen per week in dienst getreden als technisch projectcoördinator bij ISSO. Zijn werkgebied ligt vooral bij de duurzame techniek. Daarbij gaat het niet alleen om werktuigbouwkundige maar ook om elektrotechnische aspecten van deze techniek en de integratie van beide vakgebieden.
specialist in dieselmotoren, als manager After Sales.
Unica Installatietechniek Vanaf 2001 kwam de intensieve kennismaking met de installatietechniek bij Unica Installatietechniek. In de afgelopen zes jaar bij Unica heeft Van der Starre zich voornamelijk beziggehouden met elektrotechnische installaties en inspectie- en beheeractiviteiten. De afgelopen twee jaar hield hij zich vooral bezig met duurzame installaties. In januari 2007 startte hij het adviesbureau ‘StarreAdvies’ van waaruit hij nu de werkzaamheden voor ISSO uitvoert. “Bij al mijn
Na een studie werktuigbouwkunde
werkomgevingen zijn een paar belangrijke
aan de TU-Delft heeft Van der
terugkerende aandachtspunten. Dit zijn
Starre eerst acht jaar in de industrie
techniek, kennisoverdracht en communicatie.
gewerkt. Bij ACE, ingenieurs- en
Voor mij zijn dit de belangrijke aspecten die
ingenieursbureau te Rotterdam, hield
ook bij mijn werk voor ISSO weer volop aan-
hij zich als projectleider onder meer
dacht krijgen”, aldus Van der Starre.
Nieuw gezicht bij ISSO
Jeroen van Dijk is nieuwe projectcoördinator Per 1 september jongstleden is Jeroen van Dijk (1985) bij ISSO in dienst getreden als junior projectcoördinator. Jeroen studeerde aan de Technische Hogeschool in Rijswijk af op de studie Elektrotechniek. In zijn studietijd liep hij stage bij ABB en GTI. In 2008 is hij vervolgens afgestudeerd binnen de onderneming Euro-Index.
Zijn functie bij ISSO is voor Jeroen van Dijk feitelijk zijn eerste officiële baan. Met veel verwachtingen en enthousiasme heeft hij zijn werkzaamheden inmiddels opgepakt. “Om nog een korte schets te geven van mijn persoon, kan ik wel zeggen dat ik in mijn vrije tijd erg veel met sport bezig ben, hoofdzakelijk met voetbal en fietsen. Daarnaast ben ik ook actief in jeugdverenigingen en probeer ik muzikaal te zijn in een bandje.”
“Natuur en techniek hebben mij altijd al geboeid. Daarom ben ik na het afronden van mijn middelbare school op zoek gegaan naar een opleiding die op deze zaken betrekking had. De studie Elektrotechniek aan de TH in Rijswijk bleek heel goed aan mijn wensen te
Wilt u bij ISSO werken, of kent u mensen die mogelijke een versterking zijn voor ons team, kijk op pagina 10 van deze ISSO-Info of kijk op onze website (www.isso.nl) onder vacatures, voor de functiebeschrijvingen.
voldoen.” I S S O i n f o 3 8
15
n ove m b e r 2 0 0 8
Co lo fo n
Een nieuw jaar vol uitdagingen
2008 is voor ISSO een positief jaar. Om eens een aantal activiteiten de revue te laten passeren: - Wij waren betrokken bij de realisatie van de wettelijk verplichte bepalingsmethode voor het energielabel; - Wij ontwikkelden technische richtlijnen voor de glastuinbouwsector; - Wij namen het Actieplan ‘Ventilatie woningbouw’ in uitvoering; - Wij ontwikkelden publicaties en leergangen over warmtepompen; - Het eerste instructieboek ‘Elektromechanisch onderhoud’ verscheen; - Het handboek ‘Sanitaire techniek’ en het Actieplan ‘Veilig water’ kwamen van de grond. En dan zijn er nog verschillende projecten en diensten die ik nu niet bij naam en toenaam benoem. Dit alles maakte 2008 een productief jaar. Alle partijen en personen die daaraan hebben bijgedragen, wil ik hierbij onze oprechte dank aanbieden. Zonder hun bijdragen zou ons werk meer gecompliceerd en soms onuitvoerbaar zijn. De huidige, financieel-economische situatie zal mogelijk ook onze sector parten gaan spelen. Investeringen in nieuwbouw worden wellicht even uitgesteld. Anderzijds mag men verwachten dat door de diverse actieplannen, zoals de ‘Meer met Minder’-aanpak, de hogere energieprijzen en de kostenbesparingen die men door energiebesparende maatregelen kan bereiken, mensen toch bereid zullen blijven om te investeren in verbeteringen in de bestaande bouw. Dit betekent een belangrijke taak voor ISSO om de bedrijven in onze sector die daarbij een rol willen spelen de juiste instrumenten te verschaffen. Een goede samenwerking met alle relevante partijen is daarbij noodzakelijk en ISSO is graag bereid om daaraan een invulling te geven. Zo staat ISSO paraat om ook in 2009 haar bijdrage te leveren aan een meer duurzame en gezonde samenleving. Namens het Bestuur en alle bureaumedewerkers wensen wij u voor 2009 een succesvol jaar. Bovenal wensen wij u daarbij persoonlijk een goede gezondheid en veel geluk toe. Fijne feestdagen.
Jaap Hogeling. Directeur ISSO
I S S O i n f o 3 8
k e nnisinstit u u t v oor d e installati e s e c tor
2008 ligt bijna achter ons. Er is dit jaar door ons bureau weer meer werk verzet dan voorgaande jaren. Thema’s als energie, milieu en gezondheid en de noodzaak om de kwaliteit binnen onze sector te borgen, brengen nog veel uitdagingen met zich mee. De vraag naar meer en kwalitatief goede technische kennis blijft groeien. ISSO blijft daarom naarstig op zoek naar medewerk(st)ers die ons daarbij kunnen helpen.
ISSO Info is een uitgave van
Bezoekadres Kruisplein 25 (Weenapointgebouw B) 3014 DB Rotterdam
Postadres Postbus 577
3000 AN Rotterdam Tel.
010 - 206 59 69
Fax
010 - 213 03 84
info@isso.nl
www.isso.nl
Internet
Wat is ISSO ISSO, het kennisinstituut van de installatiesector, houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruik van ISSO publicaties als normstellende richtlijnen.
Op 29 april 1974 werd ISSO
opgericht door de volgende organisaties: TVVL Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen Uneto -Vni Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel PIT Stichting Promotie Installatietechniek
16
in een later stadium traden de volgende organisaties toe:
ONRI Organisatie van Nederlandse
Vabi Vereniging voor Automatisering in de
Raadgevende Ingenieursbureaus Bouw en Installatietechniek
Vormgeving
Redactie
Stijlmeesters P.P.H. 't Lam
A.B. van Kleven-Pijpers
Stijlmeesters
n ove m b e r 2 0 0 8