ISSO Info 76, November 2023

ISSO INFO

nr. 76 november 2023



ISSO 50 jaar in 2024



Klimaatadaptatie in kennis sanitaire techniek



Herziening kennis warmtepompen

anders kan!

nieuws

Inhoud Jarig Jubileum

Nieuws Voorwoord

3

ISSO voert het tempo op

4

Digitaal samenwerken

6

Klimaatadaptatie krijgt belangrijke rol

7

Publicatie over warmtepompen

8

Uitje Amsterdam

9

Plannen voor 2024 – pagina 4

Even voorstellen Jonneke Meijers

10

Daphne Velenturf

10

Max van den Broek

11

Mike Perik

11

Nienke van Dijk

12

Siepan Khalil

12

ISSO Open Kleine individuele warmtepompen

13

Kennis gesloten bodemenergiesystemen

14

Circulair onderhoud gebouwinstallaties

15

Actualisatie referentiedetails w-bouw

16

Vernieuwde kleintje Ventilatie

17

Kleintje Water geactualiseerd

19

Rapport koper versus kunststof

20

Kennisproducten maatwerkadvies

20

VBB-norm begroeide daken

22

Nieuwe kennis individuele warmtepompen in woningen – pagina 13

ISSO Partners Kwaliteitsborging BRL9500

24

Uniec opleidingen

25

iStop® vorstbeveiliging

26

Gebouwprestatie: Het platform voor uw berekeningen

27

Opleiding Duurzame Energieprojecten

28

IMI Heimeier Eclipse radiatorafsluiters

29

Nieuwe opleidingspartner Onze Joost

30

Rensa viert mijlpaal

31

Kunststof waterleiding vereist zorgvuldige keuze – pagina 20

Grote kans dat we nieuwe installaties (te) snel moeten hernieuwen

32

7-daagse PV-Erkenning bij Solar Techniek Nederland

33

Examens energieprestatieadviseurs

34

Actualisatie referentiedetails voor woningbouw – pagina 16

COLOFON

ISSOINFO is een uitgave van: ISSO, kennisinstituut bouw- en installatietechniek Weena 505, 3013 AL Rotterdam Postbus 577, 3000 AN Rotterdam Tel. 010 - 206 59 69 Fax 010 - 213 03 84 info@isso.nl, www.isso.nl | open.isso.nl Vormgeving: ISSO (Reshm Murli en Wendy Bakker) Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers en Stijlmeesters

2

De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt

ISSO Info 76 - november 2023

door onjuistheden in de redactionele kolommen.

voorwoord

Na 50 jaar stelt ISSO haar platform beschikbaar voor iedereen ISSO bestaat in mei 2024 alweer 50 jaar. Een mooier moment om een nieuwe weg in te slaan is er niet. En dat doen we. Op 1 mei 2024 lanceren we de nieuwe versie van ons kennisplatform. Daar willen we nog niet te veel over onthullen, maar wat we wel kunnen zeggen is dit: ISSO gaat open voor gevalideerde kennis van iedereen.

ISSO groeide in 50 jaar uit van een ‘gesloten’ ken-

Belangrijker vinden we het echter om vooruit te kij-

nisinstituut tot een open kennisclub. Ons kennis-

ken. Naar de komende 50 jaar, krachtig en invloed-

platform werd een autoriteit onder professionals in

rijk. Daar zetten we samen onze schouders onder.

de gebouwde omgeving. Met ruim 12.000 gebruikers van ISSO Open is onze impact vandaag de dag ongekend groot. Naast onze eigen content, publiceren we nu ook de kennis van onder andere InstallQ, de Vereniging Bouwwerk Begroeners en de Stichting Kennisbank Bouwfysica op ISSO Open.

In 2024 zetten we de deur nog wat verder open.

Wagenwijd zelfs.

Dat is nodig, want de complexiteit van het werkveld en de toenemende integratie van ontwerp, bouw en techniek maken dat ‘alleen’ geen optie meer is. Om professionals goed te blijven bedienen met actuele kennis, is meer kennis nodig, van meer partijen. We stellen ons platform dus open voor gevalideerde kennis van andere kennisleveranciers. Maar ook voor softwareleveranciers, zodat die met de kennis op het platform handige tools kunnen ontwikkelen.

Iedereen kan meeliften op het IT-vehikel dat we daarvoor hebben ontwikkeld.

Ons platform breekt de grenzen open in het domein van bouw en techniek, maakt een eind aan de ver-

Rob van Bergen

Michel Verkerk

snippering van kennis en zorgt dat professionals in de toekomst hun werk goed kunnen blijven doen.

Dat is onze belofte. En dat gaan we vieren in het jubileumjaar. Het programma voor de feestelijkheden staat nog niet vast. Maar zeker is dat we met partners, professionals en medewerkers uitgebreid stil gaan staan bij deze mijlpaal.

3 ISSO Info 76 - oktober 2023

nieuws

ISSO voert het tempo op en stelt het platform open voor kennis van iedereen In 2023 was ISSO productiever dan ooit. We gaven ruim 25 kennisproducten uit. Drie keer zo veel als in andere jaren. Dat is ook nodig, want in een snel veranderende markt moet de kennis constant actueel zijn. In 2024 gaat het ritme verder omhoog.

We pakken door op kennis waar de professional behoefte aan heeft. Vooral rondom de thema’s energietransitie, circulariteit en klimaatadaptatie. Directeuren Rob van Bergen en Michel Verkerk lichten een tipje van de sluier op wat betreft de plannen voor 2024.

Kwaliteit en veiligheid bij de installatie van warmte-

wij zelf ook aanhouden. We maken het daarnaast

pompen en pv-installaties krijgen veel aandacht het

eenvoudiger voor softwareleveranciers om gebruik

komende jaar. Zo actualiseert ISSO naar verwach-

te maken van onze producten. Via de API kunnen

ting het Handboek Zonne-energie en komen we

zij onze kennis ophalen om slimme oplossingen te

met een forse aanpassing van publicatie 98 over

maken waar vakmensen hun voordeel mee kunnen

lucht-waterwarmtepompen. We publiceren updates

doen. Zoals inspectiesoftware op basis van onze

van onder meer het Kleintje Vloerverwarming en

controlelijsten of rekensoftware die gebruik maakt

Vloerkoeling, ISSO-publicatie 3216 voor riole-

van ISSO-berekeningen. Vakmensen hoeven op

ring van bouwwerken, ISSO-publicatie 57 voor de

de bouwplaats niet te zoeken in ISSO Open, maar

warmteverliesberekening van gebouwen met hoge

hebben de tools direct bij de hand op een telefoon

ruimtes en ISSO-publicaties 55 en 55.2 over lei-

of tablet.”

dingwaterinstallaties en legionellapreventie. Aan de hand van onder andere trends, ontwikkelingen

Meer aandacht voor vakmanschap

en gewijzigde wetgeving bepalen we de program-

Op het nieuwe platform krijgt vakmanschap meer

mering van kennisontwikkeling. Zo kunnen we plan-

aandacht. In één oogopslag kom je erachter wat

matig producten uitbrengen die ingaan op nieuwe

je voor het onderhoud aan een warmtepomp aan

technieken en bespeurde trends of voortborduren

kennis en skills nodig hebt. “Het is cruciaal dat we

op veel geraadpleegde kennis.

mensen efficiënter gaan opleiden, want we moeten met minder mensen meer en complexer werk

Gevalideerde kennis

gaan doen. Wat moet ik kennen en kunnen om

We delen nu alle ontwikkelde kennis op het plat-

een warmtepomp te installeren? Dat wordt straks

form ISSO Open. Dat ondergaat in 2024 een

meteen duidelijk op het platform en je wordt gelijk

flinke metamorfose. Er wordt achter de schermen

naar die kennis geleid. In plaats van lijvige boeken,

hard gewerkt om het technisch mogelijk te maken

gaan we die kennis in behapbare brokken opdelen

kennis van anderen te kunnen ontsluiten. ISSO is

en in kleine kennisonderdelen beschrijven. Zoals

straks zelf één van de kennisleveranciers op hét

Wikipedia dat ook doet. Ook opleiders kunnen ove-

centrale kennisplatform voor de bouwprofessio-

rigens gebruik maken van deze nieuwe functionali-

nal. Operationeel directeur Michel Verkerk: “We

teit,” zegt Michel.

zetten het platform open voor gevalideerde kennis van externe kennisleveranciers. Daardoor kunnen

Wennen aan nieuwe WKB-werkwijze

we veel meer kennis bieden. We borgen de kwa-

Een belangrijke ontwikkeling in 2024 is de introduc-

liteit door kennis verplicht te laten valideren door

tie van de nieuwe Omgevingswet en de Wet kwa-

externe experts. Iedereen kan straks kennis aan-

liteitsborging voor het bouwen (Wkb) die daar uit

maken, maar wel van het niveau en de kwaliteit die

voortvloeit. Directeur Rob van Bergen:

4 ISSO Info 76 - november 2023

nieuws

“We moeten met zijn allen leren werken met het

Dat is immers een hot item met de ophanden zijnde

nieuwe systeem. Met kwaliteitsborgers, gebouw-

eis aan CO2-opslag in gebouwen.”

dossiers, gereedmeldingen aan bevoegd gezag in plaats van het laten goedkeuren van vergunningen.

Kersje op de verjaardagstaart

Veel gemeentes hebben de deur al op slot gedaan

Een hot item voor ISSO zelf is uiteraard ook het

en nemen geen aanvragen meer in behandeling als

jubileum in 2024. Het hele jaar zal in het teken

daar een bestemmingsplancomponent in zit. Zodat

staan van 50 jaar ISSO als kennisclub. Er komt een

ze zich kunnen voorbereiden op de nieuwe manier

speciale Info uit ter gelegenheid van het jubileum

van werken. Softwareontwikkelaars zijn druk bezig

en op meerdere momenten staan we met mede-

om instrumenten te ontwikkelen die aansluiten op

werkers, professionals en partners stil bij dit bij-

de WKB. Ook ISSO zit niet stil. Zo stellen we bijvoor-

zondere moment in ons bestaan. Maar houd vooral

beeld checkprotocollen op die bij de kwaliteitsbor-

ook de website en de social media in de gaten. Het

ging gebruikt kunnen worden. En we praten met

kersje op de verjaardagstaart is uiteraard de lan-

partijen die eigen protocollen hebben en deze ook

cering van het nieuwe platform. Daarmee sluiten

via ons platform kunnen ontsluiten. Alles staat klaar,

we symbolisch een periode af waarin we voorna-

het is nu aan de markt om er mee aan de slag te

melijk ISSO kennis beschikbaar stelde, en luiden we

gaan.”

een nieuw tijdperk in van openheid en collectiviteit.

Samen staan we sterker! Op naar de volgende 50

Besluit Bouwwerken Leefomgeving

jaar gevuld met kennis!

Door de invoering van de Omgevingswet, verdwijnt ook het huidige Bouwbesluit. Die maakt plaats voor het Besluit Bouwwerken Leefomgeving (BBL). Daarin worden verschillende regelingen samengevoegd.

Zoals het Besluit energieprestatie gebouwen en de WKB. Dat moet leiden tot meer samenhang en eenvoudigere vindbaarheid van regels. Rob: “Voor ons betekent het dat we alle verwijzingen in bestaande publicaties naar het Bouwbesluit moeten aanpassen en wellicht een toelichting gaan maken op het nieuwe BBL.”

Jarig Jubileum

Circulair, klimaatadaptief en biobased In 2024 gaat ISSO het tempo opvoeren bij het maken van kennis over actuele thema’s als circulariteit, klimaatadaptatie en bio-based bouwen.

“Er wordt veel gepraat over de nieuwe thema’s, maar de bijbehorende kennis en richtlijnen komen maar traag op gang. ISSO is er al druk mee bezig, en daar gaan we volgend jaar vol op doorzetten.

In verschillende projecten en publicatievormen. Zo gaan we een vervolgproject circulariteit in gebouwinstallaties opstarten. De discussie gaat nu nog vaak over bouwmaterialen en bouwdelen, te weinig over installaties. Daar gaan we verandering in brengen. Ook zijn we bezig met circulaire referentiedetails, gericht op ontwikkeling voor toekomstig hergebruik. Op het gebied van klimaatadapatie gaan we aan de slag met de ontwerprichtlijn om oververhitting in gebouwen te voorkomen, met financiering van het ministerie van BZK. En we hopen een publicatie biobased bouwen te starten.

5 ISSO Info 76 - november 2023

portfolionieuws

ISSO levert puzzelstukken voor uniform digitaal samenwerken Bouw en techniek kruipen steeds dichter naar elkaar toe. Digitaal informatiemanagement draagt bij aan betere samenwerking, kwaliteitsverbetering, hogere arbeidsproductiviteit en gericht beheer en onderhoud. Stukje bij beetje leveren ISSO en partners de puzzelstukjes om de digitale ketensamenwerking te verbeteren. Zoals met MKGO en ISSO-publicatie 109.

Het kan programmamanager Berend Koudstaal

om de samenwerking te faciliteren.” De vernieuwde

niet snel genoeg gaan, de digitale transforma-

ISSO 109 komt naar verwachting in het eerste

tie. Daar werkt hij aan mee binnen het Portfolio

kwartaal van 2024 uit.

Bouwmanagement. MKGO (Model Kwaliteitsborging Gebouwde Omgeving) is een belangrijke accelera-

Update publicatie 36

tor gebleken. Dit instrument, ontwikkeld door ISSO,

ISSO werkt aan meer handige hulpmiddelen om de

biedt een processtructuur voor het beheersen van

vakman te helpen productiever te zijn en efficiën-

de informatiestroom tijdens het ontwerp-, realisa-

ter te werken door digitalisering. “Zo komt er een

tie- en beheersproces. Met MKGO kunnen gebrui-

update van publicatie 36; standaard vraagspecifi-

kers de informatie die bij hun taken hoort ontsluiten

catie bladen voor installaties in gebouwen. Dat zijn

en ze zien precies welke kennis en skills nodig zijn

checklisten die je in de ontwerpfase kan inzetten

om die taken uit te voeren.

om te zien of je alle benodigde informatie en specificaties hebt om bijvoorbeeld een installatie te

Verrijking ISSO-publicatie 109

ontwerpen en om prijzen te bepalen. Ook die gaan

Langzaam maar zeker worden er steeds meer func-

we via MKGO digitaal ontsluiten. Datzelfde gebeurt

ties en toepassingen aan een BIM gekoppeld. “We

op dit moment met onze WKB-protocollen. Deze

zijn nu bezig met de verrijking van ISSO 109 ‘Starten

checklists voor kwaliteitsborging wil de vakman

met een BIM’. We gaan daar echt een praktische

uiteraard het liefst op zijn tablet of telefoon kun-

handleiding voor beginners van maken, terwijl de

nen invullen op de bouwplaats en ze dan meteen

oude versie meer een algemene beschrijving was

in het digitaal dossier zetten. Door de protocollen

van BIM en Lean management. Door de methode

op te nemen in MKGO, kunnen softwarepartijen

die in MKGO staat omschreven, te combineren met

daar oplossingen voor ontwikkelen. Ook voor het

de nieuwe ISSO 109, helpen we gebruikers van de

domein van exploitatie en beheer onderzoeken we

publicatie om makkelijker hun weg te vinden in het

de mogelijkheden van slimme software-oplossingen

praktisch toepassen van bouwinformatiemanage-

met gebruikmaking van MKGO. Maar concreet valt

ment.”

daar nu nog niets over te zeggen.”

Houvast bij DigiVaardig Koudstaal hoopt dat MKGO en ISSO 109 ook gebruikt zullen worden binnen het programma DigiVaardig dat volgend jaar van start gaat. Dit programma, onder de vlag van digiGO, gaat digitale ketensamenwerking aanjagen in de gebouwde omgeving. Het moet mensen en organisaties in beweging zetten om er echt mee aan de slag te gaan. “Als er in heel Nederland projecten gaan starten binnen dit programma, is ISSO 109 – in combinatie met MKGO – een heel handig naslagwerk 6 ISSO Info 76 - november 2023

portfolionieuws

Klimaatadaptatie krijgt belangrijke rol in kennis over sanitaire technieken Het domein van de sanitaire techniek is dan misschien niet het meest ‘sexy’, maar wel volop in beweging. De noodzaak van waterbesparing en klimaatadaptatie leiden tot nieuwe regels en technische oplossingen. Tegelijkertijd zetten de aangekondigde wijzigingen in de Regeling Legionellapreventie de praktijk behoorlijk op zijn kop. ISSO volgt de ontwikkelingen op de voet en vertaalt die naar praktische kennis voor de professional.

De landelijke regeling voor legionellapreventie in

omgaan met grijswater. Nick: “De overheid wil dat we

drinkwater en warmtapwater gaat binnenkort op

in 2035 20% minder drinkwater gebruiken. Dat berei-

de schop. Nick Post, kennisontwikkelaar Sanitaire

ken we niet met gedragsverandering. Dus moeten we

Technieken bij ISSO, verwacht een grote impact van

kijken naar andere waterbronnen. Dat nemen we mee

de wijzigingen. “Afhankelijk van de besluitvorming van

in de nieuwe ISSO-publicatie 70 over het gebruik van

de overheid kan het zo zijn dat het testen op legi-

hemelwater en het hergebruik van grijswater binnen

onella non pneumophila – de minder ziekmakende

de perceelgrens. Daarin kijken we bijvoorbeeld naar

legionella varianten - bij niet-prioritaire installaties

het recyclen van grijswater voor het doorspoelen

komt te vervallen. Dat heeft grote impact op de

van toiletten, het gebruik in wasmachines en het

beschreven beheerplannen en risico-inventarisaties.

besproeien van tuinen. Tevens beschrijven we er de

Ook kan het zijn dat de ‘1-liter regel’ verdwijnt. Dat

discrepanties in regels en normen wat betreft de

houdt in dat ook een leidinginhoud tot 1 liter als ris-

toepassingen van waterbronnen. ISSO bepaalt niet

kant bestempeld wordt en je daarvoor dus legionel-

wat wel en niet mag, maar we zorgen er met ken-

lapreventiemaatregelen moet treffen. Door één zin-

nis voor dat besparende of circulaire voorzieningen

netje te verwijderen uit de regeling, verandert er heel

goed geïnstalleerd worden.”

veel voor de markt. Tegen de tijd dat de herzieningen vast staan, gaan we daar de publicaties en check-

Verwarmen en koelen

lists op aanpassen.”

Het opwarmen van tapwater maakt inmiddels 50% uit van het energiegebruik in nieuwe woningen.

Actualisatie ISSO 55.1

Daarop bezuinigen schuurt aan de volksgezondheid

Momenteel werkt Nick onder meer aan de actualisa-

en creëert een spanningsveld. Nick: “Om bacteriële

tie van ISSO-publicatie 55.1 ‘Legionellapreventie in

aangroei en legionellagevaar uit te sluiten, moet tap-

leidingwater’. Dat was hard nodig, vindt hij. “Vooral

water echt goed verhit worden. Aan de andere kant

de Checklist Hotspots vereist een update. Die wordt

zien we dat de aanvoertemperatuur van drinkwater

veel gebruikt, maar is al 10 jaar oud en loopt achter

toeneemt door interne en externe hittestress. Die

op ontwikkelingen als de verschuiving van hoogtem-

loopt soms zelfs op tot 25°C. Dat werkt legionellag-

peratuur- naar midden- en laagtemperatuurverwar-

roei in de hand. Vooral in gebouwen als ziekenhuizen,

ming. Omdat de uitgangspunten van de checklist,

verzorgingshuizen, sauna’s en zwembaden, risicoge-

waarop je drinkwaterleidingen uitlegt, zijn veranderd,

bouwen met vaak een hoog temperatuurregime. Een

moeten we de parameters opnieuw doorrekenen.”

oplossing als water spuien is verspilling. Een nieuwe techniek is het actief koelen van water. Hiermee kan

20% minder drinkwater

de temperatuur omlaag gebracht worden en blijf je

Een belangrijk thema in het domein van de Sanitaire

in de veilige zone. We beschrijven dat al summier in

Technieken is klimaatadaptatie. We hebben het dan

ISSO-publicatie 55, maar door de aansluiting bij een

over het vasthouden en opslaan van hemelwater, het

onderzoek van TVVL naar actieve koeling van drink-

reduceren van het drinkwatergebruik en het circulair

water, hopen we daar binnenkort meer specifieke kennis over te kunnen uitgeven.”

7 ISSO Info 76 - november 2023

portfolionieuws

Omvangrijke herzieningen in publicaties over warmtepompen Warmtepompen krijgen veel aandacht binnen het portfolio Werktuigkundige installaties. De techniek ontwikkelt zich razendsnel en de vraag neemt explosief toe door hoge gasprijzen en aangekondigde rendementseisen bij vervanging van cv-ketels. Na de updates van ISSO-publicaties 72 en 73 voor warmtepompen met bodemenergie, werkt ISSO nu aan updates van het Kleintje Hybride warmtepompen, ISSO-publicatie 98 voor lucht-waterwarmtepompen en ISSO 81 voor warmtepompen in de utiliteit.

Met constante

Kleintje Hybride warmtepompen

updates houdt

Jos en zijn team van experts werken op het moment

ISSO het kennisni-

aan belangrijke aanpassingen en toevoegingen in

veau van vakmen-

Kleintje Hybride warmtepompen. “Vanaf 2026 geldt

sen in de branche

bij vervanging van een cv-ketel een wettelijke ren-

steeds actueel. En

dementseis. Die zal ertoe leiden dat hybride warm-

dat is vooral hard

tepompen de norm gaan worden. Het bestaande

nodig in het dyna-

Kleintje stamt uit 2021. In de nieuwe versie gaan we

mische domein

uitgebreider in op de wisselwerking tussen de twee

van de duurzame

apparaten. Ook passen we de rekenvoorbeelden

klimaatinstal-

aan, want de gas- en elektraprijzen zien er van-

laties. Onlangs

daag de dag uiteraard heel anders uit.”

leverde ISSO twee omvangrijke

Voor de feiten uitlopen

herzieningen op.

Tegelijkertijd wordt er gewerkt aan ISSO-publicatie

Die van ISSO-

98 voor lucht-waterwarmtepompen in woningen.

publicaties 72 en

De huidige versie is van 2013. Sindsdien zijn tech-

73 voor grond-

nieken, koudemiddelen en geluidseisen sterk ver-

gebonden warmtepompsystemen (bovengronds

anderd. Die worden meegenomen in de nieuwe

en ondergronds). “De oude systeembeschrijvingen

versie. In 2024 verschijnt tevens een update van

waren achterhaald en door de BRL 6000-21 was er

ISSO-publicatie 81 voor het ontwerp van collectieve

behoefte aan een opsplitsing in kwalitatieve infor-

warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen.

matie en een apart deel over wet- en regelgeving

Evenals een aangepaste versie van ISSO 44 over

in de ISSO 72. In de nieuwe publicatie 72 hebben

hydraulische schakelingen voor verwarming in de

we de voorbeeldconcepten voor de woningbouw

utiliteit. “Al deze updates en aanpassingen passen

(van RVO) opgenomen en we koppelen die aan

in de trend van energiezuinigheid en de strengere

berekeningen voor de jaarlijkse energiebehoefte

eisen aan de energieprestaties van gebouwen. Met

voor verwarming, warmtapwater en koeling”, ver-

de EPBD IV in aantocht, zal er vast weer het een en

telt Jos de Leeuw, projectcoördinator bij ISSO. “De

ander veranderen. We staan in de startblokken om

BRL SIKB 11000 was de belangrijkste reden voor de

ook daar onze kennis op te actualiseren.”

herziening van publicatie 73. In de nieuwe uitgave gaan we uitgebreid in op interferentie; de nadelige invloed die meerdere bodembronnen dichtbij elkaar kunnen hebben.”

8 ISSO Info 76 - november 2023

Team ISSO

9 ISSO Info 76 - november 2023

Team ISSO

Jonneke Meijers

TEAM ISSO

Officemanager

Mijn overstap naar ISSO betekende

tot het zorgen dat de

voor mij een totaal andere tak

boodschappen voor de

van sport. Voorheen werkte

gezamenlijke lunch op tijd

ik lange tijd in de medische

binnen zijn. Zo krijg ik van alle

hulpmiddelenbranche, als teamleider

facetten van de organisatie

customer service. Maar uiteindelijk

wel dingen mee. Het leuke

ontdekte ik dat juist de interne

daaraan is dat je van alles

kant van een bedrijf mij erg trekt.

iets afweet, zonder dat je

Een recruiter vertelde me dat

diep in de materie hoeft te

er bij ISSO een leuke functie als

zitten. Een manusje-van-alles

officemanager vrijkwam. De bouw-

dus eigenlijk.

en installatiewereld kende ik totaal nog niet, maar ik wist wel direct dat

Ik hou ervan om bezig te zijn voor collega’s en te

deze functie en de organisatie echt

zorgen dat iedereen binnen ISSO tevreden is. Dat

bij mij passen.

doe ik op de achtergrond, maar tegelijkertijd vind ik juist ook het sociale aspect aan mijn werk leuk.

Het leukste aan mijn rol als

Ik luister, denk en help graag mee. Dat sociale past

officemanager bij ISSO is de

bij mij en herken ik ook terug in de sfeer bij ISSO.

diversiteit in mijn werk. Ik ben met

Iedereen is vriendelijk en open, en niets is te veel

veel zaken tegelijk bezig; van het

gevraagd. Die sfeer zie ik terug in alle lagen van de

beheren van de directieagenda

organisatie.

Daphne Velenturf Klantadviseur

Als klantadviseur bij ISSO beantwoord ik vragen via

Het contact met klanten past goed bij me, omdat

de mail, neem ik de tele-

ik mensen interessant vind. Ik omschrijf mezelf wel

foon op en handel ik orders

eens als hobbyantropoloog; ik vind het interessant

af. Eigenlijk spreek en

hoe mensen denken en wat ze beweegt. Dat is iets

schrijf ik met iedereen die

wat ik in dit werk terugvind. Ik vind het dan ook erg

iets aan ISSO wil vragen.

leuk dat ik mij bij ISSO met het hele verhaal mag

Dat kunnen professionals

bezig houden; zowel met het individu als met de

zijn die onze producten

groep. Het leukste aan dit werk is dat ik elke dag

bestellen en gebruiken,

mensen kan helpen, daardoor draag ik elke dag iets

maar bijvoorbeeld ook van

concreets bij.

softwareontwikkelaars die onze kennis willen verwerken in hun toepassing.

De werksfeer binnen ISSO is erg prettig. Er werken leuke mensen, het werk is goed gestructureerd en er

In het verlengde van die functie neem ik ook mar-

zijn duidelijke afspraken. Al voor ik hier kwam, kreeg

ketingtaken op me, zoals het optimaliseren van de

ik een erg positief beeld van het bedrijf. De mensen

klantreis. Hoe ervaren klanten de service en produc-

die ik sprak, werkten er vaak al erg lang of waren

ten van ISSO? Daarnaast ga ik me bezig houden

later weer teruggekeerd bij ISSO. Daaruit maakte ik

met content voor onze social media-kanalen en

al op dat dit een erg fijn bedrijf is om te werken.

onderhoud van onze website.

10 ISSO Info 76 - november 2023

Team ISSO

Max van den Broek Medewerker skills ontwikkeling

Ik ben Max van de Broek, 21 jaar oud en kom uit

Ik kan hier bovendien een

Best. Ik ben full time student aan de TU Eindhoven,

maatschappelijke bijdrage

waar ik mijn bachelor technische bedrijfskunde

leveren en me verder

heb gedaan en nu net met mijn master innovation

ontwikkelen. Ik zie dit als een

management ben gestart. Naast mijn studie werk

mooie kans om ervaring op

ik één dag in de week voor ISSO. Ik ben hier

te doen en mee te nemen

als werkstudent aan de slag gegaan binnen de

naar de toekomst.

afdeling kennis en ontwikkeling.

In mijn vrije tijd voetbal ik Bij die afdeling ben ik voornamelijk actief voor

bij voetbalclub Best Vooruit.

het nationaal dakenplan. Daar brengen we de

Voor ik bij ISSO kwam

relevante kennis en infrastructuur in kaart, verzorg

werken, had ik al wat werkervaring bij verschillende

ik aanvullingen, voer ik verbeteringen door en

organisaties, waaronder studententeam InMotion.

doen we analyses. Dat ik bij ISSO terecht kwam

Hier was ik onderdeel van een studententeam van

om aan het nationaal dakenplan te werken, komt

de TU/e die een snel-ladende elektrische raceauto

doordat het overeenkomsten met mijn studie heeft.

ontwikkelen.

Mike Perik

Medewerker skills ontwikkeling Mijn naam is Mike Perik en

drie jaar in Duitsland gewoond, waar ik een baan

ik kom oorspronkelijk uit

had als Quality Analyst. Daar gaf ik leiding aan een

Harskamp, Gelderland. Zo

team van 30 mensen, waardoor ik merkte dat ik

rond mijn twaalfde - toen

het leuk vond om mensen te helpen, zorgen dat zij

ik bijna naar de middel-

zichzelf kunnen verbeteren. Daar heb ik enorm veel

bare school ging - ben ik

geleerd. Zo heb ik ook het idee opgevat dat een

verhuisd naar Curaçao.

functie waarin ‘learning en development’ samenko-

Mijn ouders wilde wat

men, goed bij mij zou passen.

anders en dat kon volgens hen nergens anders beter

Bij ISSO vind ik het fijn dat ze je meteen het vertrou-

dan op het mooiste stukje

wen geven om te laten zien wat je kan, te groeien en

Nederlands grondgebied.

je de mogelijkheid geven om het werk zelfstandig te

Ik heb daar veel vrienden

doen. Met dat vertrouwen wil ik ook op een goede

gemaakt en mooie erva-

manier omgaan. Deze vrijheid creëert bij mij een

ringen aan over gehouden. Uiteindelijk zijn we een

verantwoordelijkheidsgevoel om goed te preste-

beetje halsoverkop terug naar Nederland gegaan,

ren. Dit zorgt dan weer bij mij voor een gezonde en

omdat mijn ouders uit elkaar gingen.

goede motivatie. Ik ben natuurlijk pas net begonnen, maar ik ben enthousiast over de mensen om me

In Nederland heb ik nog 6 vwo gedaan en toen ben

heen, de werkcultuur en hoe mensen hier met elkaar

ik naar Groningen verhuisd voor een studie Biologie.

omgaan. Ik kan zien waar mijn kwaliteiten passen

Dit bleek niet helemaal wat ik wilde, maar kwam er

in de cultuur van het bedrijf. Ik breng verschillende

op die manier wel achter dat ik de psychologische

perspectieven met me mee die binnen dit bed-

kant van biologie erg interessant vind. Zo ben ik

rijf van pas komen. Ik verwacht daarom dat ik van

uiteindelijk psychologie gaan studeren en heb daar

toegevoegde waarde zal zijn.

mijn vriendin leren kennen. Met mijn vriendin heb ik 11 ISSO Info 76 - november 2023

Team ISSO

Nienke van Dijk Medewerker kennisontwikkeling

Als student Bouwkunde in Delft was ISSO geen

dat de werksfeer heel

onbekende naam voor mij. De Referentiedetails

prettig is. Ik voelde me

kom ik bij mijn studie natuurlijk veel tegen. Maar

hier direct welkom.

pas nu leer ik waar ISSO zich allemaal precies mee bezighoudt. Wat me daarin aanspreekt, is de

Ik ga mijn

manier waarop het bedrijf heel specifieke kennis

werkzaamheden bij

toch heel breed verspreidt. Het kennisplatform ISSO

ISSO combineren met

Open, de boekverkoop; alle manieren om kennis

mijn studie Bouwkunde.

voor iedereen beschikbaar te maken. Dat vind ik

Zo hoop ik mezelf nog

een tof doel. Het is mooi dat ik daaraan nu ook een

verder te ontwikkelen en

bijdrage mag leveren.

nog meer kennis op te

Bij ISSO ga ik aan de slag op de afdeling

doen. Bovendien heb ik eerder al de studie Global

kennisontwikkeling, maar in mijn eerste weken

Sustainability Science in Utrecht afgerond. Ik heb

pak ik allerlei verschillen taken op. Ik help bij

dus al veel kennis opgedaan op het gebied van

klant en verkoop, maar hou me ook bezig met

duurzaamheid. Die kennis hoop ik binnen ISSO te

officemanagement en allerlei andere klusjes die

kunnen toepassen.

op m’n pad komen. Het is een fijne manier om het bedrijf te leren. Al in mijn eerste week merkte ik

Siepan Khalil

Medewerker kennisontwikkeling Mijn werk bij ISSO com-

leren en nieuwe expertises kan ontwikkelen.

bineer ik met de master Architecture and

Dat architectuur een brede kennis vereist, past goed

Urban Design aan de TU

bij mij. Zo ben ik ook al heel lang geïnteresseerd in

Eindhoven. Wat mij aan-

filosofie, politiek en economie. Die interesse ontwik-

trekt in architectuur, is

kelde zich alleen maar verder tijdens specifieke

hoe je een bepaalde pla-

vakken op mijn studie. Daarnaast werkte ik voorheen

ats creëert. ‘Transforming

als bijlesdocent. Ik hielp bij scheikunde, natuurkunde

space into place.’ Dat

en wiskunde, maar ook vakken als geschiedenis,

concept heeft mij over-

maatschappijleer, aardrijkskunde en Engels.

tuigd om architectuur te gaan studeren.

Bij ISSO krijg ik de kans om te ontdekken waar ik goed in ben en wat bij me past. Het eerste pro-

Tijdens mijn bachelor in architectuur ontdekte ik al

ject waar ik mij mee bezighoud, is de omzetting

snel dat dit geen op zichzelf staande discipline is.

van teksten uit het Bouwbesluit naar het Besluit

Het wordt beïnvloed door veel verschillende vel-

Bouwwerken Leefomgeving, dat in 2024 in werking

den. Een architect moet niet alleen weten hoe hij

treedt. Ik zou ISSO omschrijven als open en flexibel.

een gebouw ontwerpt, maar moet bijvoorbeeld ook

Dat laatste is fijn, want daardoor kan ik mijn werk

kennis hebben van installatietechniek. Die technis-

hier goed combineren met mijn studie. En ander-

che kant van architectuur miste ik wel een beetje

som kan ik veel dingen uit mijn studie hier goed in

tijdens mijn bachelor. Daarom heb ik gekozen voor

de praktijk kan toepassen. Ik hou ervan om onder-

een master aan de TU Eindhoven, waar dit meer

zoek te doen en nieuwe dingen te leren over allerlei

aan bod zou komen. Om dezelfde reden ben ik ook

verschillende onderwerpen. Wat dat betreft ben ik

bij ISSO terechtgekomen. Ik denk dat ik hier veel kan

bij ISSO op de juiste plek terechtgekomen.

12 ISSO Info 76 - november 2023

ISSO Open

Instructieboek voor toepassen kleine individuele warmtepompen in woningen geactualiseerd Nu de markt voor warmtepompen groeit als nooit tevoren, is het essentieel dat het ontwerp van deze installaties foutloos gebeurt. Met het vernieuwde instructieboek Warmtepompen hebben ontwerpers, projectleiders en adviseurs een opdrachtenboek dat hen alle informatie biedt die ze nodig hebben. Het opdrachtenboek focust zich op het toepassen van kleine individuele warmtepompen in woningen met een individueel gesloten bronsysteem.

Voorwaarden voor succes Uiteindelijk hangt een succesvolle installatie en werking van een warmtepompsysteem in hoge mate af van het ontwerp dat de uitvoerders krijgen aangeleverd. Of de installatie echt voor een substantiële energiebesparing zorgt, ligt zeker ook aan de inpassing van een warmtepompsysteem in een woning en de aansluiting op het afgiftesysteem. Juist al die cruciale voorwaarden komen in het PDT-instructieboek naar voren. Ook zaken als de benutting van passieve koeling van een warmtepomp met een bodembron en de mogelijkheden en randvoorwaarden om met een warmtepomp warmtapwater op te wekken, komen aan bod.

Het nieuwe instructieboek warmtepompen is beschikbaar op open.isso.nl

Het instructieboek sluit naadloos aan bij de uitgebreide informatie die in ISSO-publicatie 72 te vinden is. Dat wil zeggen dat het instructieboek de gebruiker op een toegankelijke wijze, stap voor stap meeneemt in het ontwerpen, selecteren en inpassen van warmtepompen voor de individuele woningbouw. De inhoud van dit instructieboek kwam vooral tot stand op basis van ervaringen uit gerealiseerde warmtepompprojecten, beschikbare normen en ISSO-publicaties. De uitgave is geschikt voor gebruik bij opleidingen.

13 ISSO Info 76 - november 2023

ISSO Open

Actuele kennis voor ontwerp en realisatie gesloten bodemenergiesystemen Met het actualiseren van ISSO-publicatie 73 beschikt de professional over actuele kennis voor het ontwerpen en realiseren van gesloten bodemenergiesystemen.

De inhoud is volledig herzien en aangepast aan alle inzichten en regelgeving van vandaag. ISSO-publicatie 73 is vooral van toepassing op het gebruik van gesloten bodemenergiesystemen in de woningbouw en kleine utiliteitsbouw.

ISSO-publicatie 73

ven. Verder komen aandachtspunten aan de orde

verzorgt de kennis

bij het bepalen van de energievraag en het vermo-

voor het ontwerp,

gen, of het documenteren van het ontwerp.

de realisatie en het beheer van het

Ingaan op de details

ondergrondse deel

In het deel van de publicatie dat de detailengi-

van gesloten bode-

neering beschrijft, gaat het bijvoorbeeld over de

menergiesyste-

diverse onderdelen van het hydraulische circuit

men. De publicatie

en de drukverliesberekeningen. Bij de kennis over

volgt ook het ont-

realisatie en beheerfase is er aandacht voor onder

werpproces zoals

meer horizontale leidingen, sparingen voor muur-

beschreven in de

doorvoer, afdichten boorgaten en testen en ople-

BRL SIKB 11000.

veren.

De publicatie werkt het thermische ontwerp van een gesloten bodemenergiesysteem uit aan de

Praktijkgerichte toepassingen

hand van een drietal voorbeelden. Een belangrijk

Het betekent dat deze ISSO-publicatie de ont-

onderdeel in een melding- of vergunningaanvraag

werp-, detailengineering- en realisatiefase van

van een gesloten bodemenergiesysteem is de

gesloten bodemenergiesystemen behandelt en

zogeheten effectenstudie negatieve interferentie.

daarbij aansluit op de BRL 11000, het Protocol

Op basis van de gratis tool ITGBES toont de publi-

11001 en de Leergang Bodemenergie. Al deze

catie ook de uitwerking van enkele voorbeelden van

informatie vertaalt de nieuwe publicatie naar een

interferentie.

praktijkgerichte toepassing. De beheerfase wordt beperkt behandeld.

Handvat voor gehele proces Dit alles maakt dat ISSO-publicatie 73 ‘Ontwerp

Theoretische basis

en realisatie van gesloten bodemenergiesystemen’

Deze publicatie gaat onder andere in op het ther-

een handvat biedt voor het gehele proces. Deze

misch rendement, de werking van een bodem-

ISSO-publicatie sluit aan bij ISSO-publicatie 72,

warmtewisselaar, de hydraulische weerstand,

die ingaat op het ontwerp en de uitvoering van het

warmtetransport in de bodem maar ook het ont-

bovengrondse deel van individuele warmtepom-

werpproces. In de beschrijving van de ontwerpfase

psystemen voor woningen. Ook deze publicatie is

is er onder meer aandacht voor verschillende typen

recent in een volledig herziene

gesloten bodemenergiesystemen. Denk dan aan

versie gepubliceerd.

verticale bodemwarmtewisselaars, horizontale en ring-collector bodemwarmtewisselaars, spiraalvormige bodemwarmtewisselaars of aardwarmtekor14 ISSO Info 76 - november 2023

ISSO Open

ISSO-rapport biedt onderzoeksresultaten voor circulair onderhoud gebouwinstallaties Het circulair maken van de gebouwde omgeving is een enorme uitdaging. Omdat de totale gebouwenvoorraad grotendeels bestaat uit bestaande bouw, speelt circulair onderhoud van gebouwen hierin een belangrijke rol. In opdracht van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland voerde ISSO, samen met het Rijksvastgoedbedrijf, een onderzoek uit naar het uitvragen en aanbieden van circulariteit in de onderhoudsfase van gebouwinstallaties.

De vraagstelling

zijn de CO2-prestatieladder en een gewogen waar-

hoe onderhoud aan

dering van het plan van aanpak op basis van de

gebouwinstallaties

R-ladder.

bij kan dragen aan het circulair maken

ISSO Open

van gebouwen leefde

Het rapport is gratis te raadplegen met een ISSO-

al langer bij het

profiel. Op basis van de resultaten van dit onder-

Rijksvastgoedbedrijf.

zoek starten we nu een vervolgproject om de

Dit leidde tot een

geïdentificeerde methoden verder uit te werken

gezamenlijk project

zodat ze concreet in een aanbesteding van onder-

om met marktpartijen

houd kunnen worden toegepast.

in gesprek te gaan en dit te onderzoeken.

Het onderzoek is uitgevoerd aan de hand

Het nieuwe ISSO-rapport is beschikbaar op

van twee onderzoeks-

open.isso.nl

vragen: 1. Op basis van welke inkoopstrategie en parame ters bepaal je of een aanbieder zich kwalificeert om een circulaire aanbieding te mogen doen?

2. Op basis van welke strategie en parameters kun je de circulariteit van aanbiedingen vergelijken en beoordelen?

Objectieve en subjectieve criteria In het beantwoorden van de onderzoeksvragen is een onderscheid gemaakt tussen objectieve en subjectieve criteria voor het selecteren van de aanbieders en aanbiedingen. Tot de subjectieve criteria behoren de visie, roadmap naar circulariteit en de waardering van referenties en afspraken met Ketenpartners. De genoemde objectieve criteria 15 ISSO Info 76 - november 2023

ISSO Open

Referentiedetails voor woningbouw zijn geactualiseerd De meest gebruikte Referentiedetails voor woningen en woongebouwen zijn weer actueel. Dat wil zeggen dat de informatie in de details is aangepast aan de huidige bouwpraktijk en de nieuwste wet- en regelgeving. Zo kunnen de details de komende jaren weer mee. Maar de update is niet alleen inhoudelijk; ook de tekeningen hebben nu kleur, waardoor ze een stuk duidelijker worden.

“Uit analyses op de website was te zien welke

tatie-eis. “Die layer-structuur is iets dat we sinds

ISSO-Referentiedetails onze relaties het meest

vorig jaar veel vaker en op veel meer verschillende

gebruiken. Bovendien bleek uit een onderzoekje

referentiedetails toepassen.”

onder de gebruikers dat bijvoorbeeld de tekeningen voor verbetering vatbaar zijn”, vertelt

Ga naar open.isso.nl om de nieuwste ISSO-

Dennis van der Kooij, kennisontwikkelaar bij ISSO.

Referentiedetails te bekijken

“Daarnaast hebben we tijdens deze update de Referentiedetails, waar dat mogelijk is, voorzien van layers.”

Overzichtelijker De Referentiedetails die nu geactualiseerd zijn, hebben allemaal betrekking op woningen en woongebouwen. Het gaat onder meer om Passiefhuis details en standaard ISSO-Referentiedetails met verschillende soorten gevelbekleding verschillende draagstructuren en ook balkons. “De Referentiedetails zijn beschikbaar via ISSO Open.

Het zijn niet alleen de teksten en de bouwfysische gegevens die nieuw zijn, maar we hebben ook de tekeningen zoveel mogelijk in kleur gemaakt.

Daardoor kan de gebruiker bijvoorbeeld het verloop tussen bouwkundige onderdelen beter zien. Zaken als isolatie of luchtdichting zijn gemakkelijker te herkennen. Het wordt overzichtelijker”, zegt Van der Kooij.

Uitgerust met layers De Referentiedetails zijn verrijkt met zogeheten layers. Door deze verrijking zijn de details voorzien van bepaalde informatie over bijvoorbeeld bouwkundige prestaties, zoals warmteweerstand, waterdichtheid of losmaakbaarheid. Losmaakbaarheid is een nieuwe layer die is geïntroduceerd in het kader van circulariteit, een steeds belangrijkere pres16 ISSO Info 76 - november 2023

ISSO Open

Vernieuwde kennis in Kleintje Ventilatie legt focus vol op woningbouw Na een periode waarin ventilatie en binnenklimaat door de coronapandemie dagelijks in het nieuws waren, is het nu een stuk rustiger rond deze onderwerpen. Voor ISSO was dit het juiste moment om het vernieuwde Kleintje Ventilatie uit te brengen.

De kennis focust zich volledig op ventilatie in woningen en woongebouwen. De gebundelde kennis biedt de professional de laatste inzichten voor ontwerp, realisatie, beheer en onderhoud van ventilatiesystemen.

Ventilatie en daarmee het verversen van de bin-

Bij koken, en

nenlucht in een woning is een voorwaarde voor een

vooral bakken,

comfortabel en gezond binnenklimaat. Vooral nu

komt relatief

we woningen steeds beter luchtdicht maken, is het

veel fijnstof vrij.

cruciaal om vervuilde binnenlucht, door de aanwe-

Om te zorgen

zigheid van personen, vocht, stof, geurtjes en emis-

dat fijnstof geen

sies uit bouwmaterialen, in voldoende mate af te

gezondheids-

voeren en te verversen. “De laatste tijd heeft onze

problemen ver-

branche er nieuwe inzichten en regels bij gekregen,

oorzaakt, is vol-

en die wilden we graag in dit Kleintje verwerken”,

doende ventilatie

vertelt Noortje Alders, kennisontwikkelaar bij ISSO.

in en rondom

“Daarnaast is een wijziging van de regelgeving

de keuken een

aanstaande, waar we met deze actualisatie met-

belangrijke voor-

een op inspelen.”

waarde. Sowieso is fijnstof een

Aansluiten bij de Bbl

vervuiling waar-

Als alles volgens planning verloopt, treedt op 1

over de laatste jaren steeds meer bekend is en die

januari 2024 de Omgevingswet in werking en daar-

op plekken in ons land – langs snelwegen, nabij

mee ook het Besluit bouwwerken leefomgeving

industrie en in de buurt van veehouders, maar

(Bbl). “Met het geactualiseerde Kleintje Ventilatie

bijvoorbeeld ook door houtstook – bij mensen tot

hebben we daarop geanticipeerd”, zegt Alders.

aanzienlijke problemen kunnen leiden. In sommige

“Waar dat nodig was, hebben we de eisen en

situaties is filtering van buitenlucht een serieuze

regels zodanig aangepast en opgeschreven dat

optie.”

zij aansluiten bij de eisen die het Bbl hanteert. Het gaat bijvoorbeeld om de indeling van de artikelen,

Nieuwe praktijkrichtlijnen

waardoor de gebruikers van het Kleintje straks

“Naast de aanbevelingen van TNO laten we ook

gemakkelijker en sneller kunnen werken in onder

twee belangrijke praktijkrichtlijnen aansluiten bij de

meer de programma- en ontwerpfase.”

inhoud van het Kleintje Ventilatie”, gaat Alders verder. “Het gaat om het Programma van Eisen (PvE)

Gevaren van fijnstof

Gezonde Woningen en de Aedes Woningventilatie

Daarnaast is de informatie in het Kleintje zodanig

PvE. Beide richtlijnen bevatten bruikbare en waar-

bijgewerkt waardoor deze nu aansluit bij enkele

devolle aanwijzingen voor een goed presterend

nieuwe kwaliteitseisen en praktijkrichtlijnen. “Een

ventilatiesysteem.” Daarin gaat het niet alleen om

van die kwaliteitseisen is opgesteld naar aanleiding

eisen aan bijvoorbeeld ventilatiehoeveelheden,

van een onderzoek door TNO naar kookafzuiging.

maar ook om geluid en luchtdoorlatendheid. Ook 17 ISSO Info 76 - november 2023

ISSO Open

onderhoud is in de beide PvE’s een belangrijk aandachtspunt. Om die reden krijgen beheer en onderhoud in dit Kleintje veel aandacht, met onder meer een uitgewerkt onderhoudsplan en een beschrijving van de verschillende onderhoudsactiviteiten.

Denk aan spuivoorzieningen “De coronapandemie had veel invloed op de wijze waarop we naar ventilatie en binnenklimaateisen kijken. Maar die invloed is met name belangrijk voor kantoren en andere gebouwen. In de woning is het gevaar van een coronabesmetting niet zo zeer kleiner, maar de risico’s zitten daar in het private domein. Dat laat onverlet dat je ook in de woning de risico’s zo klein mogelijk wil maken. Daarvoor zijn mogelijkheden om voldoende te kunnen spuien essentieel. In het Kleintje Ventilatie geven we aan dat de professional al bij het ontwerp goed naar die spuivoorzieningen moet kijken.”

Het nieuwe Kleintje Ventilatie is verkrijgbaar via open.isso.nl

Altijd al op de hoogte willen blijven van het laatste nieuws?

Meld je aan voor E-nieuws via www. isso.nl

18 ISSO Info 76 - november 2023

ISSO Open

Kennis Kleintje Water geactualiseerd ISSO Kleintje Water is volledig geactualiseerd. De kennis richt zich op alle werkzaamheden die nodig zijn voor het adviseren, realiseren en onderhouden van sanitaire installaties, toegespitst op verbouwingen en renovaties in de woningbouw.

Het naslagwerk is bestemd voor de monteur en installateur die zijn of haar klant gericht wil adviseren en op locatie. Ook kan de professional, voordat hij of zij aan een klus begint, nog even nakijken wat er precies voor kennis en kunde nodig is voor de uitvoering van specifieke handelingen.

Het Kleintje Water behandelt vrijwel alle werkzaam-

“Zo zijn er sinds de vorige uitgave in 2012 nu veel

heden die nodig zijn voor het aanpassen en uitbrei-

meer duurzame technieken bijgekomen. Het werken

den van sanitaire installaties in woningen. Buiten

met hybride warmtepompen en afleversets is in

de vereiste kennis voor de sanitaire installaties,

deze periode sterk toegenomen, maar bijvoorbeeld

besteedt het Kleintje ook aandacht aan werkzaam-

ook de douche-wtw werd in de oude uitgave nog

heden die tegelijkertijd nodig zijn, zoals: bouwkun-

niet behandeld. Verder is er ook aandacht voor de

dige aanpassingen, riolering, verwarming en ven-

bacteriologische aangroeipotentie in relatie tot de

tilatie. Daarnaast komen vooral elektrotechnische

materiaalkeuze. Kies je bepaalde soorten kunststof

aspecten, zoals voeding, veiligheid, potentiaalver-

leidingsystemen, weet dan wat de risico’s zijn ten

effening en aarding uitgebreid aan de orde. Zo kan

opzichte van bijvoorbeeld koper.”

de installateur elke opdrachtgever ontzorgen bij het installeren van bijvoorbeeld nieuw sanitair of een

Eenduidige en toegankelijke teksten

extra badruimte, keukeninrichting en/of een andere

Hoewel de wet- en regelgeving geen cruciale wij-

warmtapwaterbereider.

zigingen ondergingen, die van invloed zijn op de inhoud, is wel het woordgebruik in het boekje in

Voor verschillende fasen

lijn gebracht met de regelgeving. De begrippen en

“Het is echt een naslagwerk voor grote en kleine

vaktermen zijn nu volledig in overeenstemming met

verbouwingen of renovaties”, zegt Nick Post, pro-

hoe ze in het Drinkwaterbesluit, de NEN-normen en

jectcoördinator bij ISSO. “Bij een verbouwing in de

Waterwerkbladen worden benoemd. “Daarnaast

woning red je het bijna niet door alleen de sanitaire

hebben we de inhoud van het Kleintje voorbereid

technieken aan te passen. Daarom is in dit Kleintje

op de Wet kwaliteitsborging, die naar verwachting

juist ook de kennis van die andere disciplines erbij

op 1 januari 2024 in werking treedt. Daarvoor heb-

betrokken. Natuurlijk wel altijd in relatie tot de sani-

ben we een opleverprotocol voor het installatiege-

taire installaties.” De inhoud van het Kleintje door-

bonden dossier opgenomen. Om de teksten nog

loopt de verschillende fasen in een project, werk of

toegankelijker te maken, hebben we ook de schrijf-

klus:

stijl informeler gemaakt. Ook zorgden we ervoor dat

 Inventarisatie van eisen en wensen van de klant.

we veel tekeningen, tabellen en grafieken gebruiken

 Advies over het installatieconcept en de warm

die de inhoud voor een technicus nog inzichtelijker

tapwatervoorziening.

maken.”

 Uitwerking voor de offerte.  Werkvoorbereiding en uitvoering.

Het nieuwe Kleintje water is verkrijgbaar via

 Onderhoud.

open.isso.nl

Meer duurzame technieken De actualisatie van de inhoud richtte zich op een aantal belangrijke aspecten, zo geeft Nick Post aan.

19 ISSO Info 76 - november 2023

ISSO Open

Koper is goed, kunststof waterleiding vereist zorgvuldige keuze Het type kunststof blijkt van grote invloed op de bacteriële veiligheid van leidingmaterialen. Daarentegen zijn koperen leidingen eigenlijk een veiligere keuze, als we puur kijken naar bacteriële veiligheid van drinkwatersystemen. Zo luiden de conclusies in het ISSO-rapport ‘Koper versus kunststof materiaal in leidingwatersystemen’.

Dit rapport kwam tot stand na bestudering van

waarden kunnen zelfs boven de wettelijk toegestane

verschillende wetenschappelijke onderzoeken. De

grens van 1.000 pg ATP/cm2 uitkomen. Dit blijkt uit

focus in dit rapport ligt bij de verschillen in bac-

onderzoek waarin de variatie in BPP-waarden van

teriologische aangroeipotentie tussen koperen en

38 PE-materialen van 4 verschillende fabrikanten en

kunststof waterleidingen. Het beschrijft ook de versc-

3 verschillende typen is onderzocht. Vandaar dat de

hillen tussen de diverse kunststof waterleidingen.

auteur van het onderzoek benadrukt dat het bij prio-

Uiteindelijk beschrijft het rapport de invloed van het

ritaire installaties verstandig is om geen kunststof lei-

leidingmateriaal op de bacteriële groei en het effect

dingwerk te gebruiken. Wellicht, zo staat beschreven,

dat het materiaal heeft op de kwaliteit van het lei-

zou RVS wel een alternatief kunnen zijn voor koper.

dingwater. Zo helpen we professionals helpen bij het selecteren van het juiste leidingmateriaal voor

Kijk ook naar appendages

drinkwaterleidingen bij aanvang van een project.

Omdat een installatie niet alleen uit leidingen bestaat, is het ook belangrijk om naar appendages,

Bacteriële veiligheid

zoals afsluiters, regelventielen en filters te kijken.

Het rapport concludeert dat, gezien de BPP-waarden

Bij koperen leidingen zijn dit voornamelijk metalen

(Biomassa Productie Potentie) van koper leiding-

– meestal messing – appendages. Bij kunststof kan

werk, de bacteriële veiligheid in drinkwatersystemen

het type kunststof van de appendages afwijken van

met koperen buizen is gewaarborgd. Bij kunststof

het type kunststof van het leidingsysteem. Afhankelijk

leidingwerk moeten ontwerpers en installateurs

van de gekozen appendages en het materiaal ervan,

nadrukkelijk aandacht besteden aan de keuze van

hebben deze een positieve of negatieve invloed op

het juiste type kunststof. Het onderzoek laat zien

bacteriegroei. Denk bij de selectie van de appen-

dat de BPP-waarden tussen de kunststofsoorten

dages dan ook na over het BPP van het toegepaste

sterk verschillen. Het rapport toont dat marktpartijen

kunststof en welk effect dit kan hebben op het totale

zowel koper, PVC-C als PE-Xc met redelijk vertrou-

leidingsysteem, concludeert het rapport.

wen in drinkwaterinstallaties kunnen toepassen. Ook ongeplastificeerd PVC (PVC-U) heeft, zo blijkt uit een

Kijk ook naar appendages

eerder onderzoek, een relatief lage BPP-waarde.

Om de bacteriegroei te kunnen kwantificeren, is

Leidingwerk van PVC-P, PE-Xb en PE-100 kan men

bij de onderzoeken gebruik gemaakt van een BPP-

door de hoge BPP-waarden maar beter vermijden

test. De BPP-test geeft een vollediger beeld van

in leidingwaterwatersystemen. Flexibele kunststoffen

de biomassa groeipotentie van drinkwater dan de

hebben doorgaans een hogere concentratie week-

traditioneel gebruikte AOC-methode (Assimilable

makers, die een belangrijke voedingsbodem vormen

Organic Carbon). In dit proces namen de onderzoe-

voor bacteriën.

kers telkens watermonsters, en monsters van het leidingmateriaal. Daarvan mat men dan de concen-

Grote variatie tussen fabrikanten

tratie adenosine trifosfaat (ATP). ATP blijkt een bet-

Er geldt wel een waarschuwing bij het gebruik van

rouwbare graadmeter voor actieve biomassa. Dat is

de ‘veilige’ kunststofsoorten. Er bestaan namelijk

biomassa waarin actieve (pathogene) bacteriegroei

grote variaties in BPP-waarden van PE-materialen,

plaatsvindt. Het blijkt dat hoe hoger het niveau van

zowel tussen fabrikanten als tussen PE-typen. Die

ATP, hoe groter het aandeel bacteriën.

20 ISSO Info 76 - november 2023

ISSO Open

Maatwerkadvies helpt eigenaren bij verbetering energiezuinigheid gebouwen Op 1 juli 2023 trad de methode voor het opstellen van het maatwerkadvies op basis van de NTA8800 in werking. Het maatwerkadvies (MWA) ligt in het verlengde van het energielabel, en is daarmee een belangrijk instrument. Feitelijk is het MWA een keuzehulp voor eigenaren van woningen en gebouwen bij het verbeteren van de energiezuinigheid. Adviseurs die het maatwerkadvies willen opstellen zullen zich hiervoor apart moeten certificeren.

Het energielabel en maatwerkadvies maken beiden

82.2. Daarnaast is er ook het ISSO-rapport met

gebruik van de bepalingsmethode voor de energie-

de modelbeschrijving Maatwerkadvies woningen,

prestatie van gebouwen, de NTA 8800. Het belan-

woon- en utiliteitsgebouwen.

grijke verschil is dat het MWA, in tegenstelling tot het label dat alleen de prestatie vaststelt, inzicht

De ISSO-publicaties 75.2 en 82.2 en het rapport

geeft in de voordelen en besparingen van energie-

zijn te raadplegen op open.isso.nl.

besparende bouwkundige en installatietechnische verbetermaatregelen voor een gebouw.

Gecertificeerde adviseurs Een maatwerkadvies moet worden opgesteld door een voor BRL9500-MWA-U of BRL9500-MWA-W gecertificeerde adviseur. De kennis die nodig is om de opleiding en vervolgens het examen te kunnen doen, is te vinden in de beoordelingsrichtlijnen (BRL) zelf en in de ISSO-publicaties 75.2 en

21 ISSO Info 76 - november 2023

ISSO Open

VBB-norm voor begroeide daken beschikbaar op ISSO Open De norm ‘Begroeide daken - Normen voor ontwerp, uitvoering en onderhoud’ is gebaseerd op de NTA 8292 (2016) en FLL 2018, en daarmee specifiek gericht op de Nederlandse markt. Behalve voor begroeide daken en natuurdaken, is de norm ook bruikbaar voor dakterrassen, daken op hallen en overkappingen, ondergrondse garages en andere constructies.

De Vereniging

Tevens wil de VBB, samen met haar netwerk, de

van Bouwwerk

innovatiekracht die aanwezig is in de Nederlandse

Begroeners

markt meer ruimte geven. De kennis en innovatie

(VBB) werkt sinds

die dat oplevert, kunnen ook in de norm van de VBB

haar oprichting

worden opgenomen.

nauw samen met de Duitse

Belangrijke kennisbron

rschungsgesell-

Tot op heden werd de Duitse richtlijn voor dak-

schaft andschaft-

begroeiing ook in Nederland gevolgd bij ontwerp,

sentwicklung

aanleg en onderhoud van dakbegroeiing. Dit was

Landschaftsbau

belangrijk omdat de richtlijn, bij afwezigheid van

e.V. (FLL). Dit bete-

duidelijke eisen en normen, de bedrijven in deze

kende dat deze

sector een belangrijke bron van kennis bood voor

Nederlandse

professioneel gebruik en toepassing. Vandaar dat

branchever-

de FLL-richtlijn lange tijd de standaard was bij de

eniging veelal

toepassing van begroeiing op daken. Omdat dit op

de Duitse FLL-

punten niet aansloot op de Nederlandse wet- en

richtlijn als basis hanteert voor het vergroenen van

regelgeving, werkte de VBB aan een aangepaste

Nederlandse gebouwen. Omdat deze voorschriften

norm.

niet altijd passend zijn, is er nu een specifieke norm voor Nederland ontwikkeld.

Raadpleeg de norm gratis met een ISSO-profiel (gratis aan te maken) via isso.nl of bestel een

VBB zorgt voor Nederlandse norm

papieren versie via de website.

Na berichten vanuit de markt en van haar leden dat de Nederlandse praktijk op diverse punten afwijkt van de Duitse normen, ondernam de VBB stappen.

Het rapport is te raadplegen op open.isso.nl

Ze vertaalden de Duitse versie en zorgde ze er vervolgens voor dat deze norm voor begroeide daken aansluit op de Nederlandse praktijk en de hier geldende wet- en regelgeving.

Ook kennisleverancier worden? Kijk voor meer informatie op onze website.

22 ISSO Info 76 - november 2023

Nieuws van

partners

onze partners

Kijk voor meer informatie over onze partners op www.isso.nl

ISSO is niet verantwoordelijk voor de juistheid of de volledigheid van de berichtgeving van onze partners.

23 ISSO Info 76 - november 2023

partners

Laat jouw kennis over kwaliteitsborging BRL9500 groeien EP-adviseurs krijgen te maken met interne- én externe kwaliteitscontroles. Daarbij wordt hun werk gecontroleerd door een Certificerende instelling (CI). Daarnaast voert een bedrijf interne controles uit op het kwaliteitssysteem van de organisatie zelf.

Tijdens deze cursus Kwaliteitsborging BRL9500

BRL9500 en externe inspecteur bij een certifice-

leren we je:

rende instelling.

• Goede interne controles uit te voeren; • Jezelf voor te bereiden op de externe controles; • Welke taken de kwaliteitscoördinator moet bij

Je kunt je opgeven via deze website BENGopleiding.nl

houden;

• Welke taken de externe auditor moet doen.

De kosten voor deze training kwaliteitsborging

Doordat we alle taken van de kwaliteitsborging

af met een certificaat.

BRL9500 zijn incl. lunch en versnapering en je sluit

BRL9500 doornemen, is het een enorm interessante cursus voor de personen die een volgende stap wil-

“We geven je alle ingrediënten om de kwaliteit de

len maken in hun vakgebied.

verbeteren en de audits te vereenvoudigen.”

Wil jij gaan werken als:

• De kwaliteitscoördinator • De interne inspecteur • De externe inspecteur • De externe auditor

Of wil je een eigen bedrijfscertificering opzetten?

Dan is deze cursus Kwaliteitsborging BRL9500 interessant voor jou!

Deze cursus is voor EP-adviseurs die zich willen richten op een betere kwaliteit. In het programma komende de volgende zaken aan bod:

• Je eigen certificering opzetten of verbeteren; • Kwaliteitshandboek efficiënt inrichten; • het kwaliteitshandboek als basis voor inwerktraject nieuwe medewerkers;

• Projectcontroles/dossiercontroles; • Organisatorische inspectie; • Hoe kijkt een auditor?; • Auditvaardigheden; • De externe controle; • Reageren op rapportages.

Na het volgen van deze training kun je zelfs solliciteren voor interne inspecteur, kwaliteitscoördinator

24 ISSO Info 76- november 2023

Kijk voor meer informatie en aanmeldingen op de website van BENGopleiding.nl: https://www. bengopleiding.nl/ ep-bijscholing/

partners

Uniec opleidingen voor BENG, EP-W en detailadviseur Steeds meer deskundigen in het bouwproces krijgen te maken met BENG. Als u wilt meedenken in het ontwerpproces, dan is een basiskennis van BENG indicatoren en eisen een vereiste. In onze eendaagse training “Introductie tot BENG Woningbouw” helpen wij u inzicht te krijgen in een BENG-berekening. Aan het einde van de dag begrijpt u een BENG-berekening en kunt u zelf het effect van aanpassingen doorrekenen. Door middel van veel opdrachten krijgt u feeling met verschillende parameters in de berekening en hoe deze de BENG-resultaten beïnvloeden.

Training detailadviseur In onze training tot detailadviseur besteden we een volledige dag aan hoe een berekening aan BENG kan voldoen. Op die manier kunt u als adviseur een Deze training kan ook als incompany training op

duidelijk en gefundeerd advies opstellen voor een

locatie gegeven worden. Indien gewenst passen

BENG-berekening.

we het programma verder aan op de informatiebehoefte binnen uw organisatie.

Opleiding EP-W adviseur Als u gediplomeerd EP-W adviseur wil worden, dan

Op www.uniec3.nl/opleidingen/ leest u meer

is onze vijfdaagse opleiding tot EP-W adviseur een

over het programma tijdens de opleiding tot

goede keus. Tijdens deze training behandelen we

EP-W basisadviseur of EP-W detailadviseur.

alle informatie die benodigd is ter voorbereiding op de examens. Dit gebeurt met verschillende voorbeeldvragen en oefenexamens voor alle modules.

Daarnaast gaan we verder dan alleen de verplichte stof die in de examens terugkomt.

25 ISSO Info 76 - november 2023

partners

Optimale bescherming van warmtepompinstallaties met de iStop® vorstbeveiliging De iStop® vorstbeveiligingsklep is een mechanisch beschermingssysteem dat het water in het circuit kan aftappen. Wanneer de watertemperatuur in de leiding onder de 3°C komt, opent de afsluitklep en laat deze het water druppelsgewijs uit de leiding lopen. De klep sluit weer als de watertemperatuur stijgt naar 4°C. De vorstbeveiligings-

Vorstvrije leidingen, ook bij stroomuitval

klep is vooral handig in

Bij warmtepompsystemen met een buitenunit is

de koudste maanden,

het belangrijk om de (buiten)leidingen te bescher-

omdat zo het risico wordt vermeden van hoge

men tegen bevriezing en de daarmee gepaarde

rekeningen bij het vervangen van bevroren instal-

vervolgschade. Vaak wordt er gekozen voor heat

laties. Maar vanwege de toenemende onvoorspel-

tracing, een elektrische verwarmingskabel die de

bare weersomstandigheden, moet het gebruik van

leidingen op de juiste temperatuur houdt. Deze

een vorstbeveiligingsklep eigenlijk het hele jaar

oplossing is echter niet ideaal, zeker niet wanneer

door als een goede gewoonte worden beschouwd.

de stroom uitvalt. Een vorstbeveiligingsklep is daar-

Zelfs voor installaties in gebieden die bijzon-

entegen mechanisch en werkt dus altijd, ook

der veel of vaak worden blootgesteld aan kou,

zonder elektriciteit.

blijft de vorstbeveiligingsklep efficiënt werken.

Omdat er zo geen ruimte is voor vorstschade, beschermt de klep de investering van de eind-

Bescherm en onderhoud je warmtepomp

gebruiker en het harde werk van de installa-

Met de keuze voor een warmtepomp help

teur.

je een handje mee richting een klimaatneutrale maatschappij, ook wel ‘net

Enkel verwarmen of verwarmen én koelen?

zero’ genoemd. De overheid past haar regelgeving aan en stelt sub-

De standaard vorstbeveili-

sidies beschikbaar om deze stap

gingsklep is al jarenlang een

te verkleinen en te versnellen. Toch is het installeren van een warmte-

betrouwbaar en beproefd concept. Vanwege de verande-

pompsysteem alsnog een flinke financiële

ringen in de markt, en specifiek

investering. Om deze investering optimaal te

de opkomst van verwarmings- en

laten renderen, is het van belang de nieuwe

koelsystemen inéén, is er een spe-

installatie zo goed mogelijk te beschermen en

ciale versie uitgebracht van de

onderhouden. Alleen zo ben je verzekerd van een

klassieke klep:

energie-

de vorstbeveiligingsklep met luchtsensor.

efficiënte installatie met een lange levensduur.

Dit type voorkomt dat de vorstbeveiliging in wer-

Meer informatie op https://www.caleffi.com/

king treedt tijdens het koelproces in warme peri-

nederland/nl/catalogue/istopr-vorstbeveiligings-

oden. De luchtsensor meet de buitentemperatuur

klep-108601

en pas wanneer deze beneden de 5°C zakt, én de watertemperatuur minder dan 3°C is, zal de vorstbeveiligingsklep in werking treden.

26 ISSO Info 76- november 2023

partners

Gebouwprestatie: Het platform voor uw berekeningen!

Gebouwprestatie is dé oplossing om prestaties van gebouwen te berekenen en analyseren. In de bouw en -installatietechniek is het cruciaal om te beschikken over betrouwbare software. DGMR Software is een toonaangevende naam op dit gebied. Wij bieden een uitgebreid platform dat ontworpen is om de efficiëntie, veiligheid en duurzaamheid van gebouwen te verbeteren.

Een belangrijk onderdeel van

Vraag een demo aan

Gebouwprestatie is de integra-

Wilt u ook u ook tijd besparen en uw berekenin-

tie van rekenmodules. Hierdoor

gen uitvoeren vanuit één gebouwmodel? Vraag

kunt u met één gebouwmo-

dan een demo aan via Martin Zuurmond, mzu@

del meerdere berekeningen

dgmr.nl. Ontdek zelf wat voor krachtige tool

uitvoeren. Denk hierbij aan:

Gebouwprestatie is!

brandoverslag, oververhitting, daglichttoetreding, ventilatie en spuiventilatie, warmteverlies- en koellastberekeningen.

Overzichtelijke resultaten en rapporten Gebouwprestatie biedt een realistische weergave van het gebouw en zijn omgeving. Hierdoor voert u complexe analyses uit en krijgt u nauwkeurige resultaten. Ook krijgt u overzichtelijke rapporten die u kunt delen met klanten, collega’s en overheidsinstanties. In de rapporten staat alle benodigde informatie en gegevens om besluitvorming te ondersteunen en te voldoen aan de vereisten van

Appartement ventilatie: Automatische generatie

regelgeving.

van de ventilatiebalans, met duidelijk rapportage.

Nieuwe ISSO 51 warmteverliesberekening Een van de meest recente toevoegingen aan het platform is de nieuwe ISSO 51 warmteverliesberekening. Met deze module optimaliseert u de toepassing van warmtepompen, een belangrijker wordend onderdeel bij het ontwerpen van energiezuinige en comfortabele gebouwen.

Connectie met Uniec 3 Wij bieden ook een connectie met Uniec 3. Wilt u snel en effectief voldoen aan de BENG-eisen? Met de module Uniec 3 Connect exporteert u gegevens uit uw gebouwmodel naar Uniec 3, waarin u eenvoudig uw berekeningen maakt.

‘CB-waarde rijwoningen’: Bepaling van de Equivalente daglichtoppervlakte volgens de ‘uitgebreide methode’ uit de NEN2057 27 ISSO Info 76 - november 2023

partners

Haal meer uit je duurzame energieprojecten bij Euroforum Om de ambitieuze doelstellingen voor het verduurzamen van onze energievoorziening te halen, hebben we succesvolle energieprojecten nodig. Een grote opgave waarbij van jou verlangd wordt dat je de juiste keuzes kunt maken. Speciaal voor iedereen die gaat starten of al betrokken is bij een project op het gebied van duurzame energie, stelden wij de opleiding Duurzame Energieprojecten samen.

duurzame energieprojecten en kun je de juiste keuzes maken;

Basisopleiding

• Ben je volledig op de hoogte zodat je kunt

inspelen op actuele ontwikkelingen, kansen kunt

De basisopleiding bestaat uit 5 modules waarin je alles leert over:

• Technologie, trends, kaders en beleid; • Flexibiliteit in het energielandschap en de rol van

benutten in de markt en je kunt wapenen tegen

•

de risico’s; Heb je concrete handvatten om je eigen projecten verder te ontwikkelen en succesvol te maken.

energieopslag;

Deze opleiding is onmisbaar om de juiste keuzes te

Inpassing van je project in de omgeving;

maken en als volwaardige gesprekspartner met alle

• • De haalbaarheid van je project en een succes

partijen aan tafel te gaan.

volle business case;

•

Samenwerking met andere stakeholders; Het creëren van draagvlak.

Hybride opzet voor een sterker leerresultaat Hybride leren is de nieuwe manier van leren. Ook bij

Na de opleiding weet je wat het betekent voor jouw

Euroforum. Door klassikale bijeenkomsten te com-

eigen praktijk en hoe je het toepast zodat je projec-

bineren met online leervormen wordt het leertraject

ten succesvol worden!

intensiever, persoonlijker en flexibeler. Het resultaat? Een groter leerrendement!

Extra verdieping Je kunt je kennis verdiepen tijdens de keuzemodules

De 12e editie van deze opleiding start op 5 oktober

over de specifieke thema’s:

2023 in Utrecht.

• Warmte- en energiebesparing; • Zonne-energie; • Windenergie.

Na het afronden van deze opleiding:

• Beschik je over concrete vakkennis over de eco-

nomische, technische en juridische aspecten van

28 ISSO Info 76- november 2023

Meer informatie over het programma, de docenten en inschrijven vind je op: www.euroforum.nl/ duurzameprojecten

partners

Een comfortabel binnenklimaat en een tot wel 28% lager energieverbruik IMI Heimeier Eclipse radiatorafsluiters met AFC technologie (Automatic Flow Control) verzekeren u van eenvoudige, snelle en betrouwbare waterzijdige inregeling. De Eclipse is leverbaar in een 10-150 l/h versie en een 30-300 l/h high flow versie (Eclipse 300) dé optimale oplossing voor HVAC-systemen met grote debieten, bijvoorbeeld lage temperatuur systemen met warmtepompen.

Wanneer de warmte op de juiste

Een vermin-

wijze in het systeem wordt verdeeld,

dering van het

kan de gemiddelde temperatuur

energieverbruik

worden verlaagd. Voor elke graad die de gemid-

met 20% tot

delde temperatuur kan worden verlaagd, daalt het

35% en een

energieverbruik van het pand tussen 6% en 11%.

terugverdientijd van zes maan-

Gebouwen verbruiken 40% van alle energie ter

den tot een

wereld en HVAC-systemen zijn verantwoordelijk

jaar zijn niet

voor 50% van dit verbruik. Milieuoverwegingen,

ongebruikelijk.

wetgeving en stijgende energieprijzen doen de

Goed water-

behoefte aan efficiëntie in gebouwen drastisch

zijdig ingere-

toenemen. Nu de bezorgdheid over de klimaatver-

gelde systemen maken het leven voor de bewoners

andering toeneemt en de energiekosten escaleren,

comfortabeler, verlagen de levenscycluskosten van

wordt het vinden van flexibele en effectieve oplos-

het gebouw voor de eigenaar en minimaliseren de

singen om gebouwen energie-efficiënter te maken

milieu-impact. Een win-winsituatie voor iedereen!

een belangrijke prioriteit voor gebouwen en huiseigenaren.

In ons gratis eBook leest u alles over waterzij-

Klein verschil in temperatuur, groot verschil in de stookkosten

dige inregeling en nog veel meer…

Wist u dat 1°C meer of 1°C minder in één enkele

bespaar-tijd-en-energie

Download: www.imi-hydronic.com/nl-nl/

ruimte zelden enig verschil maakt voor het menselijk comfort of de energiekosten? Maar wanneer de gemiddelde temperatuur in het gebouw verkeerd is, wordt het duur. 1°C boven 20°C verhoogt de verwarmingskosten met ten minste 5 tot 8%. Eén graad onder 23°C verhoogt de kosten voor koeling met 10 tot 16%.

Hoe werkt AFC-Technologie? Lees verder op: Thermostatische afsluiters en regelapparatuur kun-

www.imi-hydronic.com/nl-nl/mastering-ho-

nen in alle temperatuur-omstandigheden werken

me-heating-efficiency-beyond-heat-pumps

volgens hun ontwerp efficiëntie. Door inregeling wordt het laagst mogelijke circulatiedebiet geïdentificeerd, waardoor het door de pomp verrichte werk en de energiekosten worden verminderd.

29 ISSO Info 76 - november 2023

partners

Opleidingspartner Onze Joost stelt zich voor Onze Joost is sinds april 2023 officieel opleidingspartner van ISSO. Met een mooie mix van e-learning en praktijkdagen verzorgt Onze Joost een brede selectie aan cursussen, gericht op de energietransitie.

Honderden bedrijven, gemeenten en zelfstandige professionals vergrootten de afgelopen jaren hun kennis en netwerk via Onze Joost.

Videolessen en praktijkgerichte meet-ups

Een baan via Onze Joost

De formule van Onze Joost is

gen is de vakkennis van onze mensen altijd up-to-

eenvoudig. Met duidelijke vide-

date en beschikken we over een pool van leergie-

Onze Joost detacheert ook. Dankzij onze opleidin-

olessen maken cursisten zich de theorie eigen.

rige professionals die precies weten hoe je theorie

Iedere cursist doet dat in zijn of haar eigen tempo,

en vaardigheden in de praktijk brengt. Net als de

op een zelfgekozen moment. De één leert nu een-

echte ‘onze Joost’, de allereerste werknemer naar

maal anders dan de ander. Daarnaast stimuleert

wie het bedrijf vernoemd is.

Onze Joost cursisten vanaf de eerste dag ook echt met de stof aan de slag te gaan. Daarom hebben de meeste cursussen een praktische component.

Tijdens een meet-up met medecursisten en een vakdocent komen kennis en praktijk bij elkaar.

Cursus Gecertificeerd Maatwerkadvies Onze Joost maakt werk van protocollen en voorschriften. Zo ontwikkelden ze een nieuwe cursus EP-Gecertificeerd Maatwerkadvies. Deze niet verplichte cursus vormt wel een belangrijke voorwaarde voor allerlei belastingvoordelen en subsidies. Gedurende zeven videolessen vertelt een enthousiaste vakdocent wat er komt kijken bij het geven van gecertificeerde maatwerkadviezen en het halen van het diploma. Tijdens de meet-up oefenen cursisten de lesstof en bereiden ze zich samen met de vakdocent zo goed mogelijk voor op het examen.

Incompany cursussen Voor bedrijven en organisaties bieden incompany opleidingen vaak een uitkomst. Het is voordeliger, scheelt tijd en het kennisniveau van collega’s blijft gelijk. Daarbij kijkt Onze Joost desgewenst naar

Meer weten over Onze Joost? Neem eens een

bedrijfsspecifieke aandachtspunten en verwerkt

kijkje op de site! www.onzejoost.nl

dat naadloos in het cursuspakket.

30 ISSO Info 76- november 2023

partners

Rensa viert mijlpaal met 1000ste SKID-assemblage Rensa Verwarming & Ventilatie bereikte onlangs een belangrijke mijlpaal met de uitlevering van hun 1000ste SKID. De technische groothandel specialiseert zich steeds meer in het prefabriceren van geheel afgemonteerde warmtepompinstallaties op stalen frames. Deze innovatieve prefab oplossing biedt aanzienlijke voordelen voor de sector.

Het succes achter deze

met een hijsbeweging. Hierdoor ervaart de naaste

mijlpaal schuilt in Rensa’s

omgeving minimale overlast van hinderlijke geluids-

capaciteit om gedetail-

overdracht via de vloeren.

leerde 3D-modellen te gebruiken bij de assemblage van SKID-oplossingen. Dit geavanceerde proces

Rensa biedt merkonafhankelijke SKID-

minimaliseert de voorbereidingstijd. De SKID wordt

bouwoplossingen aan vanaf 20 stuks. Deze op

namelijk voor de klant tot in de kleinste details op

maat gemaakte SKID’s kunnen binnen slechts 8

maat gemaakt en hoeft dan alleen nog aan de

weken van concept tot productie worden gebracht.

binnenhuisinstallatie te worden gekoppeld. Rensa

Dit maakt ze geschikt voor diverse projecten, waar-

Verwarming & Ventilatie integreert deze prefab

onder renovaties en plaatsingen in krappe ruimtes.

onderdelen logistiek naadloos in verschillende bouwprojecten.

Meer informatie is te vinden op: www.rensa.nl/techniek/rensa-skid

Aanzienlijke tijdsbesparing De voordelen van SKID-technologie zijn significant.

Allereerst leidt het tot aanzienlijke besparingen in de assemblagetijd bij werkzaamheden op de bouwplaats. Er zijn niet alleen minder handelingen op de bouwplaats nodig, ook de aard van de werkzaamheden beperkt zich voornamelijk tot de basisvaardigheden. Hierdoor kunnen meer ervaren monteurs elders ingezet worden.

Het doordachte ontwerp minimaliseert eveneens faalkosten omdat de bouw van de SKID in een geconditioneerde werkplaats plaatsvindt. De besparing overstijgt zelfs de installatie van de SKID, want door een uniforme assemblage, reduceer je ook de service- en onderhoudskosten. Rensa levert standaard elke SKID met een uniek serienummer en een afpersrapport.

Daarnaast benut Rensa’s slimme ontwerp de beschikbare ruimte optimaal voor technische installaties, met aandacht voor de toegankelijkheid voor servicewerkzaamheden. Door gebruik te maken van een stalen frame kunnen de installaties bij nieuwbouw of bij open dak met gemak geplaatst worden 31 ISSO Info 76 - november 2023

partners

Grote kans dat we nieuwe installaties (te) snel moeten hernieuwen Weinigen staan er bij stil, maar de nieuwe stijl van installeren is veel minder robuust dan circa vijftig jaar geleden. Om begrijpelijke redenen worden stalen buizen amper nog gelast en een groot deel van onze nieuwe installaties bestaat uit kunststof.

Enerzijds zorgen de nieuwe technieken voor verbetering: alles gaat sneller (plug and play), en het is beter te plannen. Bovendien hoeven monteurs niet meer te sjouwen met loodzware gietijzeren radiatoren en ketels. Anderzijds komt deze evolutie de levensduur en de betrouwbaarheid niet altijd ten goede.

Verschillende regelge-

Feit blijft dat niemand zit te wachten op meer sto-

vende instanties, zoals

ringen en een kortere levensduur van installaties.

ISSO in Nederland,

Zo zien fabrikanten van componenten hun kosten

Buildwise in België, VDI

voor garantie en commerciële tegemoetkomingen,

in Duitsland en BSRIA in

ondanks de toegenomen prestatiekwaliteit van hun

Engeland, passen nu hun richtlijnen aan. Zo probe-

producten, stijgen.

ren ze ervoor te zorgen dat de sector een minimale bijdrage levert om de teruglopende betrouwbaarheid en levensduur in toom te houden.

Voorkomen is beter dan genezen Daarbij is monitoring een absolute noodzaak. De

Hoger corrossiegevaar

vergelijking met rookmelders ligt voor de hand.

Lichtere materialen zorgen voor een kleiner corro-

Een rookmelder bespaart geen geld of energie en

deerbaar oppervlak. Dit verhoogt de corrosiedruk

verhoogt ook niet het comfort. Toch verplichtte de

op de overgebleven metalen. Zaken als kleinere

wetgever ze. Corrosiemonitoring is niet wettelijk

doorlaatopeningen, sterkere automatisatie met ver-

verplicht. Toch gaat het bij grote installaties regel-

schillende ventielen en drukafhankelijk zelfregelend

matig mis en vormt corrosie de oorzaak. Zonde,

kraanwerk leiden tot een

want het is niet nodig. De richt-

hogere storingsgevoeligheid.

lijnen op het gebied van corro-

Hierdoor neemt de levens-

siemonitoring conform TV278,

duur van de installaties af

ISSO13, VDI6044 en/of BG29 of

en stijgen de onderhouds-

BG50 bestaan immers niet voor

kosten.

niks. Net als bij de rookmelders weet je nooit zeker of en wanneer

Stijgende kosten fabrikanten

de corrosiemonitoring zich uitbe-

Dat de installatiesector kiest

ingrijpen als de situatie hierom

voor installaties die sneller

vraagt en zo grote schade voor-

en eenvoudiger zijn aan te

komen.

brengen, is logisch. Het vinden van competente medewerkers en tegelijkertijd voldoen aan de hogere eisen van de wet- en regelgevingt vormt een grote uitdaging.

32 ISSO Info 76- november 2023

taalt. Je kunt echter altijd tijdig

partners

Versnelde 7-daagse PV-Erkenning bij Solar Techniek Nederland Solar Techniek Nederland heeft de versnelde PV-Erkenning zo samengesteld door de 3 vereiste cursussen/certificaten van InstallQ te combineren: (1) eerste monteur op het dak, (2) eerste monteur onder het dak incl. de groepenkast en (3) ontwerper & adviseur zonnestroomsystemen. De opleiding is met name bedoeld voor ervaren zzp’ers, eenmanszaken (bv of v.o.f), maar ook voor werkvoorbereiders en – verantwoordelijken van grotere ondernemingen. Daarnaast is die bij uitstek geschikt voor zij-instromers zonder ervaring in de elektrotechniek, tenminste als die de basiscursus PV-elektrotechniek hebben gevolgd.

Deze gecomprimeerde cursus van Solar Techniek

mensen van een deelnemend bedrijf aan voor 1

Nederland kent een groot voordeel: er wordt beter

van de 3 onderdelen van de Versnelde 7-daagse

geleerd. Dat komt allereerst door het feit dat lesstof

PV-Erkenning InstallQ. Ook dat is mogelijk.

niet wordt vergeten. Tussen losse cursussen zitten namelijk langere periodes. De Versnelde 7-daagse

De opleiding bestaat uit zowel theorie- als praktijk-

PV-Erkenning InstallQ bestaat uit meer dan alleen

doelen. Als belangrijkste onderlegger voor de cur-

zenden. Cursisten delen kennis en ervaring op aller-

sus geldt het Handboek Zonne-energie van ISSO.

lei vlakken en niveaus.

Solar Techniek Nederland is dan ook een gewaardeerde kennispartner en opleidingspartner van

Meer dan een erkenning

ISSO. Dit handboek mag daarom niet ontbreken.

Naast het hoge slagingspercentage van 80 pro-

De cursisten mogen tijdens het examen de digitale

cent leidt de cursus tot meer dan een erkenning.

kennis uit dit handboek gebruiken via het platform

Deelnemers leren elkaar goed kennen, er wor-

ISSO Open. De versnelde cursus vindt plaats op de

den WhatsApp-groepen gemaakt, ze vormen een

leslocatie in Assen.

netwerk en er komen samenwerkingen uit voort. We zien ook cursisten doorstromen naar onze Scope-

Deelnemers kiezen daarbij een opzet van de zeven

12-opleiding. De 7-daagse is daarop een prima

cursusdagen verdeeld over 3 week of de opzet van

voorbereiding. Daarnaast schuiven bijvoorbeeld

zeven weken achter elkaar 1 dag in de week.

33 ISSO Info 76 - november 2023

partners Versneld naar je InstallQ-erkenning De onderscheidenheid van het pakket zie je terug

Meer informatie en de mogelijkheid om je in te

in de mogelijkheid om versnelt je volledige InstallQ-

schrijven vind je op: www.solartechnieknederland.

erkenning te halen. De stof van de cursus kun je na

nl/aanbod/installq/versnelde-pv-erkenning

afronding direct op een integrale en verantwoorde manier toepassen. Twijfel je nog over deelnemen?

Doorslaggevende factor voor velen is dat je zonder InstallQ-certificaat geen bedrijfsaansprakelijkheidsverzekering kan krijgen.

Maatwerkadvies examens voor energieprestatieadviseurs na voorzichtige start nu op stoom Als het gaat om examens schakelen we altijd onze examenpartners CITO en ‘t Examenpark in, die partijen zetten de examinering in gang en kandidaten nemen de toets op een afgesproken dag ergens af.

We zien een stijgende lijn in de afname van het maatwerkadvies examen. Waarmee het aantal gekwalificeerde adviseurs toeneemt.

Sinds kort krijg je van

’t Examenpark staat voor professioneel en onafhan-

alle energieprestatie

kelijk examineren. Wij gunnen iedereen een waar-

toetsen, behalve module

devol diploma. Daarbij ontzorgen wij de kandidaten

2, direct de uitslag.

zoveel mogelijk. Het enige wat ze hoeven te doen is

Daarnaast kun je de toets meteen inzien. Bij voldoende energie kun je zelfs nog dezelfde dag herkansen.

34 ISSO Info 76- november 2023

het juiste antwoord geven.

nr. 68

0 juli 202

ISSO FO N I SSO

0 nr. 69 november 202



s tijde

ns

or ast jnen vo aangep Richtli emen tiesyst ventila ie restat ep gi er iaal en smater  Le kbaar ilatie beschi  Masterplan Vent

Nieuwe Gasketelw



et écht van

kracht



ilatie’-serie voor ‘Quickscan vent pen diverse gebouwty

kan! anders 

indd

FO 68.

ISSOIN

bod Zon van BDA nbod saan usaa ursu Curs opleidingen evellople Geve Dak-en G

1

nr. 71 s

2020

22-06-



Sleutelrol voor luchtfi lters in debat rond fijnstof



Nieuw op het kennisplat form ISSO Open

anders kan! 

Mogelijkheden met onlin e examenplatform steed s groter



FAQ ov er



Kies de

Kleintj

anders kan! 

10:28

het ISSO

juiste w

e Hybri

eptemb er 2021

-platfor

armtep

de war

nr. 7 2 jan uari 2022

nr.

m

omp m

73 m

et

mtepom pen sten en quête grijswat hemelersystem en en Uitkom

ei 2 022

 K e nn is ov er w fors arm e up tepo d ate mpe  P n kr ijgt ark t ijkp r o t ocoll bou we n en k wo r wali d teits  N en c borg oncr ieuw eet ing : ma rk t v laad e r ke vo o nnin rzie g ve ning iligh en e eid e -mo n bilit y

nr.

anders kan!







ande rs ka n!

Mo

om

I SS

Fo c

de l

g ev

OP

us

ar t

op

kw

ing

ner

luc

alit

so

ht d

eit

pV

ich

sbo

SK

t en

rgi

ng

2 02

circ





and ers kan !



en

Ins

e rk

tal

en

Ni

erg

lQ

nin

eu

ic h

w:

e li

Kle

e

i nt

f ri

ise

ce

en

wd

op

dv

bli

reg

ouw

bou

te

iea

pu

gs

ir b

r ge

Ve rl

ur

s2

er t

ng

je

scu

en

Inf

rsu

02

via





Hy

Ac

so

ra r

dp

an

ele

nr .7 5m

n

3

OO

Ni

tu

pt

oo

s

I SS



an de

ove mb er 202 2

2

ula

vo o

74 n

eu

al

so

pe

w:

isa

f

O

ssie atiese Co -cre urs VSK-be



aar

ISSOINFO ISS INFO ISS INF O ISS IN O O NF O FO

schikb

I N ISSO FO

en is be

I O F N I ISSO

ISSO Op



nr. 70 april 2021

n

IS

t ie

SO

ke

-p

nn

ub

lic

at

ie

s

ei 20 23

beter weten beter bouwen