nummer
39
m a a r t 20 0 9 van innovatie naar praktijk
Boegbeeld van sanitaire techniek neemt afscheid Volledig uit het vakgebied verdwijnen, dat zal Will Scheffer niet snel doen. Publiceren in de vakbladen, zo af en toe plaats nemen in een commissie en als de overheid of de branche hem vraagt, ziet hij ook nog mogelijk heden voor advieswerk. Maar zijn baan als fulltime specialist in sanitaire technieken bij Uneto-VNI is verleden tijd. Sinds 1 januari is hij gestopt bij de branchevereniging en op 29 januari kreeg hij van UnetoVNI, de Groep Vaktijdschriften en ISSO een afscheidssymposium aangeboden.
• • • • • • • • • • • • • • • • 3 4 5 6 7 8 8 9
9 9 10 11 11
13 13
15
ISSO-info nummer 39 ISSO-digitaal vernieuwd! Eerste officiële pasjes voor EPA-adviseurs uitgereikt ISSO ontwikkelt leergang en examens warmtepompen Cursussen Power Quality Landelijke eindtoets voor EPA-U-adviseur Kleintje Stooklijnoptimalisatie ISSO-publicatie ‘Lange termijn energie opslag in de bodem’ Elektrotechnische installaties en Arbeidsmiddelen Kleintje Meetmethoden Elektrotechniek Test de gratis digitale praktijkbladen Legionellaveilig beheren van klimaat installaties Rapport ‘Individuele microwarmtekracht in woningen’ Warmtekrachtinstallaties in Utiliteitsgebouwen KEMA nieuwe ISSO-begunstiger Omvangrijke vernieuwing Energielabel doorgevoerd Toepassing Besluit Drukapparatuur
I S S O i n f o 39
Will Scheffer (links) ontvangt de vererende ISSO onderscheiding van de voorzitter van ISSO, Cees van Laarhoven Niet zo maar wat borrelen, maar liever aan-
jaren enorm veel steun gehad aan de activi-
dacht voor de inhoud. Dat is Will Scheffer ten
teiten van Will Scheffer. Eerder die middag
voeten uit. Daarom organiseerde ISSO, samen
had Cas Hordijk, adviseur bij installatiebedrijf
met Uneto-VNI en de Groep Vaktijdschriften
Trijselaar Vermeer, al een indrukwekkende
het afscheidsseminar Sanitaire Techniek. De
lijst ISSO-publicaties, handboeken en rappor-
persoonlijke relaties waarmee Will in de afge-
ten de revue laten passeren die stuk voor stuk
lopen jaren nauw samenwerkte, waren uit-
dankzij de inzet en medewerking van Will
genodigd. Enkele van deze mensen leverden
Scheffer tot stand zijn gekomen.
een bijdrage aan de inhoud van het seminar. In vogelvlucht schetsten zij een beeld van het Legionellaspecialist veelzijdige vakgebied waarmee Will zich in
Will was actief op het gebied van riolering,
de afgelopen 44 jaar heeft beziggehouden.
leidingwater- en tapwaterinstallaties, geluid-
Naast de inhoud waren er ook veel lovende
hinder, energiebesparing en hotspotvrij
woorden. En terecht. Een ieder die met Will
installeren. Maar hét onderdeel waarmee hij
Scheffer werkt, weet dat hij zijn ambitie en
de meeste aandacht trok, is legionellapre-
motivatie voor dit vakgebied altijd omzet
ventie. Vooral na de legionella-uitbraak in
in grootse daden. “Will Scheffer levert altijd
Bovenkarspel in 2000 heeft Will zich als een
kwaliteit en ook nog op tijd. Twee eigen-
terriër in dit onderwerp vastgebeten. Dick
schappen die bijzonder prettig zijn”, sprak
van der Kooij van KWR (voorheen Kiwa) had
ISSO-directeur Jaap Hogeling in de afslui-
dan ook prijzende woorden voor de inzet
tende toespraak. ISSO heeft de afgelopen
van Will Scheffer. Dat nog elk jaar het aan-
1
maart 2009
tal besmettingen toeneemt, heeft volgens
elk gesprek, formeel en informeel, op het
Van der Kooij vrijwel uitsluitend te maken
schip De Ameland, waar het symposium en
met de sterk gegroeide alertheid en kennis
na afloop de receptie werden gehouden.
bij de partijen in het veld. Zowel de medi-
Voorzitter Marcel Engels van Uneto-VNI riep
sche wereld als ook de gebouwbeheerders
Will op om de komende jaren “gevraagd en
weten nu beter waarop zij moeten letten.
ongevraagd zijn voormalige collega’s van
Symptomen worden sneller herkend en
advies te blijven dienen. Loop gerust bin-
erkend wat onvermijdelijk tot een groei van
nen en maak een praatje met collega’s, want
de besmettingsgevallen leidt. Bemoedigend
jouw kennis is enorm waardevol waarvan
is wel, zo vindt Van der Kooij, dat al het
we graag gebruik blijven maken.” Ook prees
onderzoek van de afgelopen jaren ook heeft
Engels hem om zijn brede blik, zoals blijkt uit
aangetoond dat niet elke legionella tot
zijn visie om sanitaire techniek nadrukkelijk
ziektegevallen leidt. Eigenlijk veroorzaakt in
te laten bijdragen aan energiebesparing in
bijna alle gevallen alleen de legionella pneu-
de gebouwde omgeving via onder meer de
mophilia de ziekte legionellose. Vandaar dat
douche-wtw.
onderzoekers nu snelle methodes hebben
Aan het einde van de middag mocht Will
ontwikkeld om vast te stellen of deze speci-
zelf naar voren komen. Eerst strooide Jaap
fieke legionellasoort in te hoge concentraties
Hogeling, directeur van ISSO, met welge-
aanwezig is. Als dat zo is, dan zijn er voldoen-
meende complimenten. “Will heeft dit vak op
de ISSO-publicaties om te weten hoe instal-
de kaart gezet. Misschien wel zijn grootste
lateurs en gebouwbeheerders dit probleem
kracht was dat hij de vele partijen in de sector
moeten verhelpen.
kon mobiliseren en ook achter één gezamenlijk doel kon krijgen. Hij kon krachten
Brede kennis
bundelen waardoor projecten met snelheid
Dat de kennis en de aandacht van Will
van de grond kwamen. Naast de theorie hield
Scheffer veel breder is dan legionellapre-
goed verworven, zo zei Hans Wittens voorzit-
hij heel duidelijk ook de praktische imple-
ventie, vertelden Emil Hartman van DHV en
ter van de afdeling Sanitaire Technieken bij
mentatie van de kennis in het oog, zodat
Gert Jan de Wit van Bries. Hartman hield een
TVVL en zelf ook werkzaam in het beroeps-
iedereen, van adviseur en ingenieur tot mon-
betoog over de afkoppeling van regenwater
onderwijs. Wittens constateerde, zoals velen
teur, de kennis kon gebruiken. Zijn werklust
en De Wit vertelde over de forse energiebe-
inmiddels hebben gedaan, een zorgelijke
is en zal voor iedereen een voorbeeld zijn
sparing die mogelijk is door douchewater
afname van de instroom in het beroepson-
en blijven.” Om deze waardering tastbaar te
voor te verwarmen met een douche-wtw. In
derwijs. Daar tegenover staat echter wel een
maken mocht Cees van Laarhoven, voorzitter
beide vakgebieden heeft Will zich nadruk-
volwaardige cursus Sanitaire Technieken die
van ISSO, een speciale ISSO-onderscheiding
kelijk verdiept en zijn, door zijn drijvende
TVVL in 2007 is gestart. In 34 dagdelen krij-
uitreiken. Deze dankbetuiging van het
kracht, ook op dit onderwerp publicaties
gen technici tijdens deze opleidingen hoog-
Kennisinstituut wordt maar spaarzaam uitge-
verschenen die de sector de noodzakelijke
staand onderwijs over de vele actuele zaken
reikt (5 keer in de afgelopen 35 jaar). De direc-
handvatten biedt.
rond de sanitaire techniek. Maar dit belette
teur van Uneto-VNI, Titia Siertsema, sloot zich
Volgens spreker Cas Hordijk is het vakgebied
Wittens niet om de sector nogmaals, en
aan bij alle lovende woorden en memoreerde
van de sanitaire technieken de afgelopen
waarschijnlijk ten overvloede, te wijzen op de
aan het eerdere interne afscheid van Will.
20 jaar - niet geheel toevallig de periode
noodzaak om jongeren te interesseren voor
Will Scheffer zelf was onder de indruk van
waarin Will Scheffer zich bij Uneto-VNI, ISSO
de installatietechniek. Een daling van circa
deze middag vol lovende woorden aan zijn
en TVVL op dit vakgebied heeft ingezet - tot
20 procent van afgestudeerde VMBO’ers en
adres. Tegelijk was zijn slotwoord meteen
volle wasdom gekomen. In de jaren zestig
MBO’ers in de afgelopen vier jaar is meer dan
weer typerend voor de persoon Will Scheffer:
beperkte de beschreven, technische kennis
zorgelijk. Ook op HBO-niveau komen te wei-
“Blijf alsjeblieft scherp”, zo gaf hij het publiek
van dit vakgebied zich tot één A4tje in de
nig opgeleide technici van school. Zijn hoop
mee. “Er is nog veel werk te doen. Het gaat
modelbouwverordening. 40 jaar later zijn
is gevestigd op ondernemers die zelf zullen
om een fantastisch vak dat een gelijkwaar-
er vele ISSO-publicaties, rapporten, instruc-
moeten zorgen dat zij, juist in deze tijd van
dige plek in de bouwkolom verdient. Maar
tieboeken en ‘Kleintjes’ over leidingwater,
recessie, aandacht besteden aan het extra
die plek in het integrale bouwproces moeten
tapwaterinstallaties, riolering en legionella
opleiden van het eigen personeel.
we nog wel altijd bevechten. Ik vind het een
waarmee de vakman zich de finesses van de
enorm voorrecht om op deze wijze afscheid
techniek eigen kan maken.
Speciale ISSO-onderscheiding
te nemen. Maar ik had dit werk nooit alleen
Ook binnen de opleiding voor het installatie-
De enorme waardering voor het werk
kunnen uitvoeren. We hebben het met zijn
vak heeft sanitaire techniek haar plek voor-
van Will Scheffer bleek heel duidelijk uit
allen gedaan.”
I S S O i n f o 39
2
maart 2009
ISSO-digitaal vernieuwd! Zoals u waarschijnlijk al weet is ISSO-digitaal de digitale bibliotheek waarin de publicaties die ISSO uitgeeft meteen online beschikbaar zijn. Geen gezoek meer in de boekenkast, de publicatie is met één druk op de knop voorhanden. ISSO-digitaal biedt de mogelijkheid om altijd de meest recente versie van een of meerdere publicaties tot uw beschikking te hebben, waarin eventuele aanvullingen of aanpassin gen continu worden verwerkt. Tevens kunt u gemakkelijk in meerdere ISSO-publicaties tegelijk zoeken. Om ISSO-digitaal nog meer kracht te geven, is de bibliotheek de afgelopen periode compleet vernieuwd en zoveel mogelijk aangepast aan de wensen van de gebruikers!
op projectfase (programma, ontwerp, uitvoering, realisatie en beheer) of beheersaspect (algemeen, organisatie, communicatie, eisen, middelen, inkoop, tijd, financiën, documentatie en ervaringen).
Invulbare formulieren Zoals eerder aangegeven geeft de nieuwe ISSO-digitaal de mogelijkheid om op termijn een aantal formulieren binnen de ISSO-publicaties invulbaar te maken. In de
Met de nieuwe ISSO-digitaal streeft ISSO
Nieuwe zoekstructuur
komende maanden zal ISSO stap-voor-stap
ernaar om de digitale bibliotheek zo
Naast de bekende zoekstructuren is het nu
de formulieren aanpassen.
gebruiksvriendelijk mogelijk te maken. Met
ook mogelijk om gebruik te maken van de
de nieuwe opzet staan de ISSO-producten
MKK-matrix. Vele ISSO-publicaties bevatten
Wanneer beschikbaar?
centraal. Doordat er gebruik wordt gemaakt
een onderdeel met daarin specificatiebladen
De nieuwe ISSO-digitaal is per 1 maart
van de nieuwste technieken is het mogelijk
die zijn gebaseerd op het MKK-model. Deze
beschikbaar gekomen voor alle abonnees van
om over deze publicaties schermen te ‘schui-
structuur is uitermate geschikt om efficiënt
ISSO-digitaal.
ven’ die een bepaalde functionaliteit aanbie-
te zoeken naar de juiste informatie. Wanneer
den zoals navigatie of zoeken. Deze opzet
een ISSO-publicatie specificatiebladen bevat,
van ISSO-digitaal geeft meer mogelijkheden
is het mogelijk deze nieuwe zoekfunctie te
Ook een kijkje nemen op ISSOdigitaal.nl?
om nieuwe functionaliteiten toe te voegen.
benutten. Alle specificatiebladen binnen de
Via www.isso.nl/isso-digitaal kunt u vrijblij-
Zo kan men nu op meerdere manieren navi-
publicatie kunnen worden getoond in een
vend een proeflicentie aanvragen. Hier vindt
geren naar een bepaalde ISSO-publicatie,
overzichtelijke matrix. Vanuit de matrix is het
u tevens meer informatie over ISSO-digitaal.
er is een nieuwe zoekstructuur beschikbaar
mogelijk om de specificatiebladen te filteren
en de nieuwe ISSO-digitaal geeft ook de mogelijkheid om de formulieren in de ISSOpublicaties invulbaar te maken.
Navigatie Centraal in de nieuwe ISSO-digitaal staan de werkvelden die doorgaans door ISSO worden gebruikt. De werkvelden komen voornamelijk terug in de nieuwe wijze van navigeren. Naast de gebruikelijke wijze van navigeren door de publicaties binnen ISSO-digitaal is het nu ook mogelijk om een werkveld te selecteren (zie afbeelding), waarna alle relevante publicaties binnen dit werkveld worden getoond. I S S O i n f o 39
3
maart 2009
Eerste officiële pasjes voor EPA-adviseurs uitgereikt Om de eerste serie afgeronde examens voor EPA-opnemer en EPA-adviseur af te sluiten, zijn in januari de eerste vier EPA-pasjes officieel uitgereikt. Vier EPA-adviseurs ontvingen op kantoor bij de Stichting KBI uit handen van de voorzitter van de Examencommissie hun welverdiende bewijs van een succesvol afgelegd examen. Dit voorjaar zullen nog een flink aantal mensen het examen voor EPA-adviseur of EPA-opnemer afleggen. Tot 1 januari 2009 hadden al 1500 mensen aan het examen voor EPA-opnemer meegedaan. Ruim 1000 van hen zijn in één keer voor dit examen geslaagd. Daarnaast waren er
(v.r.n.l.): De heer T. Bakker, De heer F. Pladdet, De heer P.A.M. Scheerman en De heer P. Klip.
• de heer P.A.M. Scheerman van EPA Support, gecertificeerd door Kema;
• de heer P. Klip van PerfectBouw, gecertificeerd door IKOB-BKB.
1150 mensen die ook het examen voor EPA-
Bijna iedereen in ‘EPA-land’ is van mening dat de overheid met dwingender maatregelen moet komen om ook de particulier aan te zetten tot het aanvragen van een Energielabel. Ook moet de overheid, zo zeiden Fonteine
adviseur hadden afgelegd. Van hen waren er
BRL gecertificeerd
en Hogeling, snel de communicatie gaan
950 in één keer geslaagd. Wie voor het exa-
Uit de statistieken blijkt tevens dat er op 1
verbeteren. De huidige communicatie
men zakt, kan herexamen doen. Verder bleek
januari van dit jaar 314 bedrijven waren die
schiet zijn doel voorbij. De overheid zou in
uit de statistieken die de Stichting KBI publi-
volgens BRL 9500-01 waren gecertificeerd
de campagnes meer de voordelen van een
ceerde dat tot eind maart 2009 nog eens
om Energielabels te mogen afgeven. Een
Energielabel en in het bijzonder van een EPA-
ongeveer 300 extra personen zich voor het
van de randvoorwaarden voor certificering
maatwerkadvies voor de woningbezitters en
examen EPA-opnemer en EPA-adviseur heb-
van een bedrijf is het in dienst hebben van
verhuurders moeten benadrukken.
ben aangemeld. In de loop van dit voorjaar
opnemers/adviseurs die over het wettelijk
zullen er naar schatting ruim 1500 gediplo-
verplichte bewijs van vakbekwaamheid
Meer met Minder
meerde EPA-opnemers/adviseurs zijn.
beschikken. Daarnaast zijn er op dit moment
De Stichting KBI heeft overigens hoge ver-
184 bedrijven in Nederland die tevens zijn
wachtingen van het project Meer met Minder,
Eerste EPA-pasjes
gecertificeerd voor het opstellen en afgeven
een convenant tussen de overheid, de bou-
Sinds eind vorig jaar stelt de overheid een
van EPA-maatwerkadviezen. Vooral deze EPA-
wers, de installatiesector, de energiesector en
officieel, landelijk examen verplicht voor
maatwerkadviezen zijn van belang wanneer
enkele andere partijen, waarin is afgesproken
opnemers/adviseurs die een energiepres-
een opdrachtgever de energetische kwaliteit
om op grote schaal bestaande woningen
tatieadvies willen afgeven. Dit examen is
van zijn woning wil verbeteren. Het EPA-
energetisch te renoveren. Bij dit project zal
onderverdeeld in twee delen; een deel
maatwerkadvies geeft nauwkeurig aan welke
voor elke woning ook een Energielabel en
voor EPA-opnemers en een deel voor EPA-
maatregelen een woningbezitter kan nemen
een EPA-maatwerkadvies worden opgesteld.
adviseurs. Mensen die het examen voor
die tot een hogere energieprestatie van zijn
De planning is om tot 2011 al 500.000 wonin-
EPA-adviseur willen afleggen, moeten eerst
woning leiden.
gen aan te pakken. In 2020 moet dit aantal
het examen voor EPA-opnemer succesvol
zijn opgelopen tot ruim 2 miljoen woningen.
afronden. De vier adviseurs die 'symbolisch'
Dwingende maatregelen
Om ervoor te zorgen dat niet alleen de ener-
de eerste EPA-pasjes in ontvangst mochten
KBI-voorzitter A.C. Fonteine, tevens voorzitter
getische kwaliteit in dit project aandacht
nemen, waren door vier verschillende certifi-
van de examencommissie, en J. Hogeling,
krijgt, ontwikkelt het Kennisinstituut ISSO op
cerende instellingen voorgedragen. Deze vier
directeur van de Stichting KBI, spraken tijdens
dit moment een zogeheten ‘Binnenmilieu
personen waren:
de uitreiking van de pasjes ook over de
Profiel’. Dit is een check op verschillende
• de heer T. Bakker van Geas, gecertificeerd
marktsituatie voor Energielabels en EPA’s
onderdelen van het binnenmilieu in een
op dit moment. Het is duidelijk dat het nu
woning die aan het Energielabel of het EPA-
vooral de woningcorporaties zijn die de
maatwerkadvies kan worden toegevoegd.
EPA-opnemers/adviseurs werk verschaffen.
ISSO en de Stichting KBI zijn met het project-
door SKW;
• de heer F. Pladdet van de Bouwkeurgroep, gecertificeerd door Kiwa; I S S O i n f o 39
4
maart 2009
bureau Meer met Minder in gesprek met de
standaard gebruik van gebouweigenschap-
intentie om dit Binnenmilieu Profiel aan elk
pen en gebouwgebonden installaties. Het
Energielabel of EPA-maatwerkadvies toe te
gaat daarbij om zaken als luchtkwaliteit en
voegen die in dit project wordt afgegeven.
ventilatie, thermisch binnenklimaat, akoes-
• oververhitting zomer; • geluid van installaties; • geluidisolatie; • daglichttoetreding.
tisch binnenklimaat en visueel binnenklimaat.
Binnenmilieu Profiel
Concreet zullen de adviseurs dan scores moe- Het exacte tijdstip waarop het Binnenmilieu
Bij het opstellen van een Binnenmilieu Profiel
ten toekennen aan de volgende onderdelen:
Profiel in de praktijk kan worden toegepast,
gaat het erom de kwaliteit van het bin-
• ventilatievoorzieningen; • vocht & schimmel; • rookgassen van toestellen; • thermisch binnenklimaat winter;
is nog niet bekend. Wel zal de systematiek zo
nenmilieu van een woning uit te drukken in laag-midden-hoog risico. De scores op deze risico’s komen tot stand op basis van een
snel mogelijk bij de uitvoering van projecten binnen Meer met Minder worden toegevoegd.
ISSO ontwikkelt leergang en examens warmtepompen Met de toenemende vraag naar duurzaam
examens afgenomen gaan worden. Op dit
verwarmen en koelen groeit ook de vraag
moment worden in samenwerking met
naar warmtepompen. Om de kennisbehoefte
Cito, deze examens ontwikkeld. Cursisten
op het gebied van het ontwerpen en instal-
krijgen voor de basiscursussen (Monteurs en
leren van warmtepompsystemen adequaat
Aspirant-ontwerpers) de mogelijkheid om
in te vullen, ontwikkelt ISSO de leergang
een getuigschrift te behalen. Wanneer een
Warmtepompen. Het project is een initiatief
cursist dit getuigschrift heeft, betekent het
van OTIB en gebeurt in samenwerking met
dat hij/zij klaar is om aan één van de vervolg-
DWA Installatie- en Energieadvies, Uneto-VNI,
cursussen te beginnen. Voor de vier specia-
Kenteq en de Stichting Warmtepompen. Deze
listische cursussen kunnen de cursisten een
leergang bestaat uit zes cursussen die samen
Cito-certificaat behalen. Wanneer een cursist
in de kennisbehoefte kunnen voorzien, zowel
in het bezit is van dit certificaat, kan hij/zij
voor een eerste kennismaking als verdere
SEI-erkenning verkrijgen. Naar verwachting
specialisatie.
worden de eerste examens uiterlijk in het derde kwartaal van 2009 afgenomen.
leergang warmtepompen zullen er Cito-
Euro-index
ISSO heeft bij hoofdstuk 6 van ISSO-
extra beslisschema’s ontwikkeld. De toelich-
publicatie 82.1 ‘Handleiding EPA-W
ting is te downloaden van www.isso.nl onder
Energieprestatiecertificaat’ een nadere toe-
het kopje errata.
lichting geschreven. Ook de bijlage is op een
opname gegevens geïnterpreteerd moet worden. Zo is er bijvoorbeeld een aantal I S S O i n f o 39
I ECE R T I FI C A AT
nomen. Het betreft vooral zaken hoe de
I E ADV I E S WO NINGEN - ENE R G I E PR E S TAT
diekwijzigingen en uitbreidingen opge-
E N E R G I E PR E S TAT
zijn gebaseerd op een analyse die is gemaakt
Meetinstrumenten, kalibraties en C.V.-componenten Capelle a/d IJssel
www.euro-index.nl
publicatie
82.1
KENNISINS TITUUT VO OR DE INS TALL ATIES ECTOR
HAN D LE I D I N G
aantal punten aangepast. De aanpassingen
In de nadere toelichting zijn geen metho-
Installatiebedrijf
www.kwekel.nl
Toelichting hoofdstuk 6
ben gekregen.
www.binksoftware.nl
's Hertogenbosch
ISSO-publicatie 82.1
gemaakte fouten - en op vragen die wij heb-
Voor installatietechniek, bouwfysica en bouwbesluitberekeningen Dordrecht
Kwekel BV
In aansluiting op de cursussen binnen de
van de examens - er is gekeken naar veel
Bink Software BV
KEMA
HANDLEIDING
ENERGIEPRESTAT IE ADVIES WONINGEN ENERGIEPRESTATIE CERTIFICAAT + ALGEMEEN DEE L
business & technische concultency operationele diensten metingen & inspecties testen & certificatie
www.kema.com
Voor meer informatie over het begunstigerschap kunt u www.isso.nl raadplegen
5
maart 2009
Cursussen Power Quality Inmiddels zijn de cursussen Power Quality van start gegaan. In opdracht van OTIB heeft ISSO voor de installatiesector een speciale cursus ontwikkeld rond Power Quality. In de cursus wordt ingegaan op de problemen die zich op dit terrein kunnen voordoen en er wordt uitgebreid aandacht besteed aan de oplossingen die de installateur kan bieden. Deze interessante cursus is onontbeerlijk voor bedrijven die zich willen begeven op de markt van Power Quality (PQ).
Ieder dag bestaat uit een theoriedeel en een practicumdeel. Met name de practicummodellen die verschillende oplossingmethodieken behandelen, bieden u een schat aan informatie. Dag 1 Opfrissen van de basiskennis en afstemmen van het niveau van de deelnemersgroep. Behandeling van het hoofdstuk ‘Waarnemingen’, herkenning van de Power Qualityproblemen. Dag 2 Onderzoek van de op dag 1 gedane waarnemingen en het in beeld brengen van de fenomenen die deze Power Quality-waarnemingen kunnen veroorzaken en behandeling van de meetmethoden. Dag 3 Op deze dag staan de analyse en oorzaken centraal. De interpretatie van de meetgegevens en de link naar de oorzaken komen hier aan bod. Dag 4 De afrondende dag waarbij alle Power Quality-theorie, waarnemingen, fenomenen en oorzaken integraal met elkaar worden verbonden.
Waarom een cursus Power Quality?
gegeven of wanneer door straling de correcte
Vanzelfsprekend staan de oplossingen
werking van apparatuur wordt belemmerd,
daarbij centraal.
De afhankelijkheid van elektriciteit is de laat-
spreken we over elektromagnetische comp-
ste tientallen jaren enorm toegenomen en de
tabiliteit (EMC). PQ en EMC lijken moeilijke
elektrische energie is de levensader van han-
begrippen, maar als we weten dat ze ook the- meerd op 15 personen. Hierdoor is veel per-
del, dienstverlening en industrie geworden.
ma’s als harmonischen en condensatorbat-
Bedrijfsprocessen zijn daardoor steeds meer
terijen, aardingen en nulgeleiderregimes en
afhankelijk van de kwaliteit van de geleverde
overspanningen en spanningsonderbrekin-
Cursusdata en locaties
elektriciteit en de kwaliteit van de eigen
gen omvatten, worden ze al veel duidelijker.
(data en locaties onder voorbehoud)
Het aantal deelnemers per cursus is gemaxisoonlijke aandacht en interactie mogelijk.
Wezep
installaties en apparatuur. We hebben het
7, 14, 21 en 28 april 2009
dan over Power Quality en over de overname
Cursusinformatie
Eindhoven 7, 14, 20 en 28 mei 2009
van de zorg hiervan door de installateur. De
De cursus is op voorhand bedoeld voor
Woerden
2, 9, 16 en 23 juni 2009
Wezep
3, 10, 17 en 24 september 2009
cursus is ontwikkeld om de installateur kennis installatiebedrijven die bij de brancheoraan te bieden om de problemen te herken-
ganisatie Uneto-VNI zijn aangesloten en/of
Eindhoven 6, 13, 20 en 27 oktober 2009
nen en te kunnen oplossen.
bij het Opleidingsfonds voor de Technische
Woerden
Installatie Branche (OTIB) zijn geregistreerd.
Wezep 1 en 8 december 2009 en 15 en
5, 12, 19 en 26 november 2009
Wat houdt Power Quality in?
De cursusduur is 4 dagen (1 dag per week).
Storingen in elektrische installaties kunnen
Voor bovengenoemde installatiebedrijven
worden doorgegeven via de elektrische
worden de deelnamekosten dit jaar groten-
Meer informatie
voeding. In die gevallen betreft het Power
deels door OTIB voor haar rekening genomen.
Meer informatie over de cursusinhoud en
Quality. Als deze storingen bijvoorbeeld via
Er geldt slechts een eigen bijdrage van € 350,-. het aanmelden kunt u vinden op onze site www.isso.nl of de site www.power-quality.nl.
aardingen, inputs en outputs worden door I S S O i n f o 39
22 januari 2010
6
maart 2009
Landelijke eindtoets voor EPA-U-adviseur Er komt, in navolging van woningen, ook een verplichte eindtoets voor de EPA-U-adviseur die Energielabels voor utiliteitsgebouwen maakt. In tegenstelling tot bij woningen wordt er bij utiliteit geen onderscheid gemaakt tussen een EPA-opnemer en EPA-adviseur.
Toets 3 Opnemen van een gebouw Toets 3 bestaat uit het opnemen van een gedeelte van een gebouw en de vertaling van de gebouwgegevens naar het opna-
Het examen bestaat uit de volgende
meformulier. Voor dit onderdeel wordt een
onderdelen:
werkelijk bestaand gebouw gebruikt. Van het
• Toets 1 Meerkeuzetoets; • Toets 2 Het indelen van een
gedeelte van het gebouw dat moet worden opgenomen, is de
E N E R G I E PR E S TAT
gebouw;
• Toets 4 Opnamegegevens vertalen naar een softwareprogramma.
onderdelen een voldoende te halen. Als de EPA-adviseur slaagt voor het van vakbekwaamheid. De eisen die gesteld worden aan de kennis en kunde van de EPA-adviseur eindtoets is gebaseerd op ISSOpublicatie 75.1 ‘Handleiding EPA-U
I ECE R T I FI C A AT
zijn conform de BRL 9500. De
OUWEN - ENER G I E PR E S TAT
examen ontvangt hij/zij een bewijs
I E ADV I E S U T I LI T E I T SG E B
De EPA-adviseur dient voor alle
Energieprestatiecertificaat’ inclusief de toelichting van oktober 2008. De landelijke eindtoets wordt op dit moment ontwikkeld
indeling in energiesectoren gege-
publicatie
75.1
KENNISIN S T I T U U T VOOR DE I NSTALL ATI ESECTOR
HAN D LE I D I N G
gebouw in energiesectoren;
• Toets 3 Het opnemen van een
ven, dit is immers in het vorige onderdeel getoetst. Het opnameformulier of het benodigde gedeelte hiervan is het formulier uit de ISSO-publicatie 75.1.
Toets 4 Opnamegegevens vertalen naar een software programma Dit onderdeel gaat na of men de gegevens van het opnameformulier
HANDLEIDING
ENERGIEPRESTA TIE ADVIES UTILITEITSGEBO UWE N EN ERGIEPRESTATIE CERTIFICAAT + ALGEMEEN DE EL
op de juiste wijze vertaalt naar het softwarepakket. Het project wordt ingevoerd op de computer. Bij de beoordeling van het project wordt niet alleen gekeken of de energie-index en de energieklasse goed is, maar ook of de deelposten zoals verwarming, koeling, warm tapwater bereiding, verlichting en hulpenergie goed zijn. Het spreekt voor zich dat alleen
onder verantwoording van een
softwareprogramma's gebruikt worden
examencommissie. De examencommissie
die BRL9501 geattesteerd zijn. De EPA-
is breed samengesteld. In de examencom-
per eindterm wordt bepaald door de toets-
adviseur kan bij opgave voor het examen zelf
missie hebben zitting: opleidingsinstituten,
matrijs. De eindtermen en toetsmatrijs zijn
bepalen met welk computerprogramma hij
SenterNovem, gebouwbeheerders/eigenaren, vanaf 1 maart te vinden op de website van
wil werken.
OVEA, AVEPA, Cito, Uneto-VNI en Bouwend
Cito. De EPA-adviseur kan de toets op een
Nederland.
door hem gewenst tijdstip maken. De toet-
Toets 1 kan plaatsvinden op een door de exa-
Begin maart 2009 is de proeftoets te vinden
sing vindt digitaal plaats in een toetscentrum
menkandidaat gewenst moment. Cito plant
op de website van Cito. Vanaf 1 mei zullen
van Lamark, deze toetscentra zijn over het
een aantal examenmomenten voor toets 2,
vervolgens de eindtoetsen plaatsvinden. De
land verspreid.
3, en 4. Toets 2, 3 en 4 vinden plaats op één dagdeel. Examendata zullen worden gepu-
examens worden in opdracht van KBI door Cito georganiseerd.
Toets 2 Indelen van het gebouw in energiesectoren
bliceerd op de website van Cito. Het Centraal
Toets 1 Meerkeuzetoets
Bij toets 2 krijgt men een geschematiseerd
de datum waarop de EPA-adviseur in het
Deze toets bestaat uit een aantal meerkeuze-
gebouw met een aantal verschillende
bezit moet zijn van het bewijs van vakbe-
vragen die betrekking hebben op algemene
gebruiksfuncties. Het gebouw wordt op
kwaamheid.
kennis rondom het energielabel en het opne-
verschillende wijze geklimatiseerd. Bij dit
men van een gebouw. De vragen worden
onderdeel wordt nagegaan of de kandidaat
Examentraining
gemaakt op basis van eindtermen van de
het gebouw op de juiste wijze indeelt in
Via www.isso.nl kan men zich opgeven voor
opleiding EPA-U-adviseur. Het aantal vragen
energiesectoren.
de examentraining.
I S S O i n f o 39
7
College van Deskundigen bepaalt binnenkort
maart 2009
Kleintje Stooklijnoptimalisatie
bruik en klimaatinstallatie is het onderwerp
De grote hoeveelheid werk
dat centraal staat in ISSO-publicatie 68
om de juiste gegevens
‘Energetisch optimale stook- en koellijnen’
over gebouw, installatie en
(2002). In deze publicatie is een methode
organisatie boven tafel te
ontwikkeld waarbij de wisselwerking tussen
krijgen, is het belangrijkste
energiegebruik/comfort en stook-/koellijnen
obstakel voor toepassing
in kaart is gebracht. Doel van de methode is
van ISSO-68 in bestaande
een optimale stook- en koellijn te bepalen die
bouw.
gebaseerd is op een optimale afstemming tussen de gebouwbehoefte voor verwar-
Om de toepassing in
ming/koeling én de levering van warmte en
bestaande bouw te vereen-
koude. Onderzoek toont aan dat een op deze
voudigen en te bevorderen
wijze optimaal ingestelde stooklijn leidt tot
is de methode uit ISSO-68
een verbeterd comfort en verminderde ener-
vereenvoudigd én in
giekosten.
praktische zin aangepast. Dit betekent dat er geen
ISSO-68 is in eerste instantie ontwikkeld voor
omvangrijke gegevensver-
nieuw te bouwen utiliteitsbouw. Maar ook in
zameling van het gebouw,
de bestaande bouw is deze methode toepas-
installatie en organisatie
baar. Vooral in gebouwen waar direct de juiste informatie over het
ISBNgebouw, de978-90-5044-169-8 klimaatin-
stallatie en de organisatie voorhanden is, kan
meer nodig is om toch stooklijnoptimalisatie toe te kunnen passen.
Stooklijnoptimalisatie in bestaande gebouwen Stooklijn luchtblaastemperatuur centrale luchtbehandeling 26 24 22 20 18 16 14 12 10
-10
..
. .
Kantelpunt
.
. .
.
Minimum inblaas
.
-
ISSO-68 minder geschikt.
KLEINTJE
t-inblaas[ºC]
Het verband tussen comfort, energiege-
K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R
Kleintje Stooklijnoptimalisatie is een aanvulling op ISSO-publicatie 68 en kan onafhankelijk van deze ISSOpublicatie gebruikt worden. Het kleintje is een handig en compact hulpmiddel voor de installateur/installatieadvi seur en onderhoudsbedrijven die zich bezighouden met onderhoud, adviseren of inregelen van klimaatinstallaties.
-5
0
.
5
10
15
t-buiten[ºC]
Voor wijziging
.
20
25
30
35
Na wijziging
men de methode uitstekend toepassen. Dit geldt ook als er een EPA-U-maatwerkadvies is
Kleintje Stooklijnoptimali
uitgevoerd.
satie is voor €35,- te bestellen via www.isso.nl.
In gebouwen waar deze informatie niet, niet compleet of niet actueel aanwezig is, is
ISSO-publicatie ‘Lange termijn energieopslag in de bodem’ ISSO is gestart met het project ‘Lange ter-
andere geleid hebben tot nieuwe betere
vervangen. De verwachting is dat de nieuwe
mijn energieopslag in de bodem’. In dit
hydraulische oplossingen.
ISSO-publicatie in het vierde kwartaal van
project worden de belangrijkste concepten
2010 verschijnt. Het project is opgezet in
voor energieopslag en hun eigenschappen
De ISSO-publicatie volgt het MKK-model. Dit
overleg met Uneto-VNI en OTIB. Beide partij-
uitgewerkt. Op basis van deze concepten
betekent dat lange termijn energieopslag
en bieden ook financiële ondersteuning. Voor
worden de hydraulische en regeltechnische
wordt behandeld vanaf de haalbaarheids-
meer informatie kunt u contact opnemen
installaties onder en boven de grond uitge-
studie tot en met de beheersfase. De nieuwe
met Jan Aerts, j.aerts@isso.nl.
werkt. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de
ISSO-publicatie gaat de bestaande ISSO-
ervaringen van de afgelopen jaren, die onder
publicatie 39 ‘Lange termijn koudeopslag’
I S S O i n f o 39
8
maart 2009
Elektrotechnische installaties en Arbeidsmiddelen
er is wel een aantal vragen die bij iedere meting afgewogen moet worden: Wat wordt er gemeten? Hoe moet worden gemeten? Waarmee moet worden geme-
MEETMETHODEN ELEK TROTECHNIEK
Meten lijkt inderdaad eenvoudig. Maar
ten? Hoe wordt de meting beïnvloed? Wat zegt de gemeten waarde? Daarnaast behoort meten tot de één van de gevaarlijkste werkzaamheden in de elektrotechniek. De realiteit is dat de huidige documentatie in veel gevallen niet toegesneden is op de gebruiker. En als je op een project in nieuwbouw of in
wenselijk dat je voor de uitvoering van de metingen kunt terugvallen op beproefde en veilige meetmethoden. Hoe gaan elektra-installateurs daarmee om?
K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E S E C TO R
Iedere elektriciën heeft zijn meetinstrumenten in zijn vaste gereedschapuitrusting en weet hiermee om te gaan. Na elke klus of project wordt de installatie netjes met alle vereiste meetrapportages volgens de wettelijke eisen (NEN 1010 of NEN 3140) opge leverd aan de klant. Hierdoor weet de klant precies waar zijn installatie aan voldoet en heeft hij een basis voor de ver volginspectie die hij natuurlijk periodiek laat uitvoeren. Is dit realiteit of een sprookje?
Meten is weten
K L E I N TJ E
xxxxx
Kleintje Meetmethoden Elektrotechniek
KLEINTJE
Kleintje Meetmethoden Antwoorden op bovenstaande vragen zijn te vinden in Kleintje Meetmethoden. Dit ‘Kleintje’ wil door het aanbieden van eenduidig beproefde en veilige meetmethoden de kennis over meten verbeteren en veilig werken bevorderen. Het zakboekje meetmethoden kan een bijdrage leveren aan de ‘parate meetkennis’ van iedere monteur of inspecteur die het boekje in zijn binnenzak
Meetmethoden Elektrotechniek
heeft zitten. Bij de meetmethoden zijn ook verwijzingen opgenomen naar de betreffende bepaling uit de
Elektrotechnische installaties en Arbeidsmiddelen
NEN 1010 en/of de NEN 3140.
Beschikbaarheid Het Kleintje Meetmethoden is nu in de afrondende fase. Medio 2009 is het kleintje voor € 35,– te bestellen via www.isso.nl. Deze handige praktijkgids is toegesneden op de installaties in woningen, utiliteit en eenvoudige industriële toepassingen.
bestaande bouw zit, is het soms wel erg
Test de gratis digitale praktijkbladen op www.digitalepraktijkbladen.nl ISSO is, in opdracht van OTIB, bezig met het ontwikkelen van digitale praktijkbladen die men gratis kan downloaden. Het doel hiervan is praktische informatie gerelateerd aan wetgeving, normen en richtlij nen dichter bij de werkvloer te krijgen. Het is de bedoeling dat deze digitale informatie straks ook op de zakcomputer, pda of telefoon kan worden geraadpleegd.
doelgroep die wij doorgaans bedienen zoals ontwerpers, projectleiders en adviseurs. Voldoet u aan het profiel of heeft u mensen in uw netwerk die daaraan voldoen dan vernemen wij graag uw ervaringen met betrekking tot de opzet en bruikbaarheid van deze
Op de website www.digitalepraktijkbladen.nl
staat op het punt deze pilot te laten toetsen
portal binnen de organisatie. Hiervoor kunt
kunt u het resultaat zien van een eerste
door uitvoerende mensen uit de praktijk. Het
u contact opnemen met Marco Hofman,
pilot die is uitgevoerd. Het thema ventilatie
gaat hierbij om installateurs, monteurs, ser-
m.hofman@isso.nl.
(woningbouw) is daarbij uitgewerkt. ISSO
vice- en onderhoudsbedrijven en niet om de
I S S O i n f o 39
9
maart 2009
Legionellaveilig en milieuverantwoord beheren van klimaatinstallaties Het legionellaveilig beheren van koeltorens staat volop in de belang stelling. Bij het incident met de legionella besmette koeltoren bij het postkantoor nabij het CS in Amsterdam in 2006, vielen drie doden. Dat heeft de overheid gealarmeerd en in actie gebracht. Reden voor ISSO om op 14 mei aanstaande een seminar te organiseren over het legio nellaveilig en milieuverantwoord beheren van klimaatinstallaties.
zicht op het beheer te gaan organiseren. Eind 2008 was de registratie vrijwel afgerond. Als de gemeenten hun toezegging nakomen, zijn ze nu druk bezig met het organiseren van het toezicht op het beheer van koeltorens. Gemeente Amsterdam is logischerwijs voor loper en werkt inmiddels met maatwerkvoorschriften die gebaseerd zijn op de zorgplichtbepaling in de Wet milieubeheer. In 2010 moet deze problematiek landelijk en structureel zijn
De Arbo-regelgeving bleek onvoldoende
De gemeenten zijn in eerste instantie ver-
opgelost door het in werking treden van een
bescherming te bieden voor de mensen die
antwoordelijk voor het toezicht op de Wet
legionellaparagraaf in het Activiteitenbesluit.
toevallig in de buurt van zo’n koeltoren ver-
milieubeheer. Zij worden dan ook dringend
blijven of deze passeren. Wel bood de Wet
en herhaaldelijk gemaand door de minister
Aansprakelijkheid
milieubeheer een aantal aanknopingspunten
van VROM, Jacqueline Cramer, om de koelto-
Het seminar besteedt ook aandacht
en daarop heeft de regering aangehaakt.
rens in hun gebied te registreren en het toe-
aan het onderwerp aansprakelijkheid. Personeelsleden van bedrijven die betrok-
Programma
ken waren bij het beheer van de noodlottige
12.00 – 13.00 Ontvangst met lunch 13.00 – 13.10 Welkomstwoord Dagvoorzitter: ing. Walter van der Schee, Wolter&Dros, mede namens TVVL. 13.10 – 13.25 Opening Dr. Jan Boelhouwer (PvdA), lid van de Tweede Kamercommissie voor Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer 13.25 – 13.45 Wetgeving en toezicht op het beheer van koeltorens door gemeenten in de praktijk Els Joosten / Jos Vonk, Dienst Milieu- en Bouwtoezicht Amsterdam 13.45 – 14.05 Risicoanalyse en legionellabeheersplan met behulp van ISSO-publicatie 55.3 Ing. Oscar Nuijten, ISSO 14.05 – 14.25 Resultaten van een vergelijkend onderzoek van detectiemethoden Legionella Ir. Frank Oesterholt, KWR Watercycle Research Institute 14.25 – 14.45 Organisatie van het beheer van koeltorens Ing. Rob van Roon, Rijksgebouwendienst 14.45 – 15.05 Milieuaspecten van spuiwaterlozingen op het openbaar riool Ir. George Stobbelaar, Infomil SenterNovem 15.05 - 15.25 Pauze
Parallelsessies
A
strafrechtelijk vervolgd voor grove nalatigheid. Deze zaak is nu nog in behandeling.
Richtlijnen Begin 2008 verscheen ISSO-publicatie 55.3 ‘Legionellapreventie in klimaatinstallaties’, waaronder koeltorens en luchtbevochtigers vallen. Deze publicatie is bedoeld voor alle partijen die zich professioneel bezighouden met het beheer van deze installaties. Het is een gereedschap om een gedegen risicoinventarisatie te maken en passende beheersmaatregelen te formuleren.
B
Keuzes
Legionellaveilig ontwerp van
Binnen de risico-inventarisatie en de beheers-
koeltorens met biocides en chloorhou-
koeltorens voor klimaatinstal-
maatregelen is waterbehandeling een
dende middelen
laties
essentiële activiteit. Er zijn veel alternatieven
Marco van der Wielen, Lubron
Ir. Tijs Mekel, Polacel
op de markt. Effectiviteit, eenvoud, kosten
Legionellaveilig ontwerp van
en belasting van het afvalwater spelen uit
luchtbevochtigingsystemen
eindelijk een belangrijke rol bij de keuze.
Kees van Haperen,
De partijen die met dit onderwerp stoeien,
Carrier Holland Heating
hebben vaak de volgende vragen:
15.25 – 15.45 Waterbehandeling legionella
15.45 – 16.05 Waterbehandeling legionella koeltorens met ozon Ing. George Savenije, Excellent Ozone 16.05 – 16.25 Waterbehandeling legionella koeltorens
koeltoren in Amsterdam worden momenteel
Waterbehandeling legionella
door hydrodynamische cavitatie
luchtbevochtigers met H2O2
ir. Herbert Eppinga, HydroVRTX
Dr.Ir. Pierre Guiot, Tevan
16.25 – 16.45 Waterbehandeling legionella koeltorens met ultrasoon geluid ing. Eric van Dijk, Air Quality
Waterbehandeling legionella luchtbevochtigers met RO Ron Brands, Cumulus
• Wie is verantwoordelijk? • Welke type waterbehandeling moet ik kiezen? • Hoe moet ik het beheer van een koeltorensysteem organiseren?
• Mag ik het spuiwater wel lozen op het riool? • Kan een legionella-analyse niet veel betrouwbaarder en sneller?
Watermanagement
Op al deze vragen zullen de deskundige 16.45 – 17.05
Discussie
sprekers tijdens deze middag een antwoord
17.05 – 17.15
Afsluiting
formuleren.
17.15 – 18.00 Borrel I S S O i n f o 39
10
maart 2009
Wie kunnen er niet ontbreken?
• gebouwbeheerders • beleidsmedewerkers • hoofden van technische dienst • medewerkers van toezichthoudende instanties gemeenten en provincie
• arbo-preventiemedewerkers (KAMcoördinatoren)
• onderhouds- en installatiebedrijven • adviseurs
Uw investering
• waterbehandelingsfirma’s • leveranciers
De deelnameprijs bedraagt € 295,- per
Locatie, datum en tijdstip
Aanmelden
Het seminar ‘Legionellaveilig en milieuverant-
Via www.isso.nl kunt u zich aanmelden.
woord beheren van klimaatinstallaties’ vindt
Na aanmelding ontvangt u een schriftelijke
persoon.
plaats op 14 mei 2009, van 12.00 - 18.00 uur in bevestiging, factuur en routebeschrijving. het Mercure Hotel te Bunnik.
Rapport ‘Individuele microwarmtekracht in woningen’ Het, in samenwerking met Uneto-VNI vakgroep Klimaat en Duurzame techniek, gerealiseerde rapport 636 ‘Individuele micro warmtekracht in woningen’ geeft inzicht in de mogelijkheden voor het toepassen van microwarmtekrachttoestellen in woningen voor verwarmen en elektriciteitsproductie. Deze systemen zijn energiebesparend en dragen bij aan de vermindering van uitstoot van kooldioxide en stikstof- en zwaveloxiden.
eigengebruik in de woning. Een tekort wordt aangevuld vanuit het elektriciteitsnet. Een overproductie wordt teruggeleverd aan het net. De bewoners zijn dus naast gebruikers van energie ook leverancier geworden. Voor het terugleveren van elektriciteit is een technische voorziening nodig in de meterkast. Dit rapport vermeldt tevens de wettelijke en contractuele afspraken met de netleverancier.
Rapport 636
Het rapport gaat in op microwarmtekrachtzijn en toestellen die naar verwachting over enkele jaren beschikbaar zijn. Van deze toestellen vermeldt de publicatie de technische gegevens evenals het door de fabrikant/leverancier ingezette serviceapparaat en garanties. Op basis van de technische gegevens van de microwarmtekrachttoestellen wordt vermeld welke verwarmingsinstallaties en warmtapwaterinstallaties men hierbij het best kan toepassen. Hierbij wordt onder andere
KENNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR
toestellen die nu op de markt verkrijgbaar
Individuele micro warmtekracht in woningen Installatieconcepten voor verwarmen, warm tapwater en elektriciteit met warmtekracht opwekking
In het rapport vind u een overzicht van microwarmtekrachttoestellen die nu en over enkele jaren beschikbaar zijn op de markt. Het valt op dat microwarmtekrachttoestellen gebaseerd op de brandstofcel nog enige jaren op zich laten wachten. De meeste toestellen met een Stirlingmotor of op basis van ORC komen later op de markt dan men had verwacht. Het rapport 636 is voor € 45,– te bestellen via www.isso.nl.
gekeken naar de eisen en wensen voor comfort, inpasbaarheid en de optimaal te bereiken Elektriciteit besparing. Deze informatie is vooral bedoeld
Naast warmte produceert het warmtekracht-
om de installatieontwerper te ondersteunen
systeem ook elektriciteit. In eerste instantie
bij conceptkeuzen voor installaties.
is deze elektriciteitsproductie bedoeld voor
ISSO-publicatie
Warmtekrachtinstallaties in Utiliteitsgebouwen ISSO is in overleg en met financiële onder-
en met de beheer- en onderhoudsfase. In de
de prestaties van de warmtekrachtinstallatie
steuning van Uneto-VNI en OTIB gestart
ontwerpfase wordt ruim aandacht besteed
gedurende de levensduur kunnen worden
met het project ‘Warmtekrachtinstallaties
aan de hydraulische inpassing van de warm-
gehandhaafd.
in utiliteitsgebouwen’. Deze publicatie
tekrachttoestellen en de daarbij behorende
Deze ISSO-publicatie verschijnt in het vierde
behandelt de realisatie van een warmte-
beschrijving van de automatische werking
kwartaal van 2010. Voor meer informatie kunt
krachtinstallatie vanaf de conceptfase met de
van de besturings- en regelstrategieën. In de
u contact opnemen met Jan Aerts,
daarbij behorende haalbaarheidsstudie, tot
beheerfase wordt aangegeven op welke wijze j.aerts@isso.nl.
I S S O i n f o 39
11
maart 2009
André Derksen
Nieuwe projectcoördinator bij ISSO
Sinds 1 november 2008 is André Derksen als projectcoördinator in dienst getreden bij ISSO. Hij gaat zich onder andere bezighouden met het onderhoud en beheer van installaties. Andere onder werpen waar hij mee aan de slag gaat, zijn het ontwikkelen van de examens voor EPA-U en warmte pompen.
“Mijn belangstelling voor de installatietech-
In 2001 is hij overgestapt naar de afdeling
niek werd tijdens één van mijn stages en bij
Real Estate Service van Océ-Technologies BV
het afstuderen aan de HTS gewekt. Snel na
in Venlo. “In deze functie was ik, vanaf de ini-
mijn afstuderen ben ik in 1985 in de functie
tiatieffase tot en met de oplevering, verant-
van technicus in dienst getreden van GTI
woordelijk voor multidisciplinaire projecten
in Arnhem. In de winter van 1988-1989 heb
betreffende de huisvestingsvoorzieningen
ik een reis naar Nieuw Zeeland en Australië
van Océ. Vanwege mijn achtergrond hadden
gemaakt. Na terugkomst ben ik in dienst
mijn projecten grotendeels betrekking op
getreden bij Thissen Installatietechniek in
de energievoorziening van Océ. Als vakspe-
Sevenum. In eerste instantie als projectleider
cialist was ik tevens betrokken bij een aantal
en na een aantal jaren heb ik tevens de lei-
beheerstaken zoals het legionella-, energie-
ding van de afdeling calculatie en werkvoor-
en geluidbeheer en het opstellen van lange
bereiding op me genomen.”
termijn onderhoudsplannen.”
Van 1993 tot 2001 is André Derksen werk-
André Derksen is getrouwd, heeft 2 zoons en
zaam geweest in de energiesector. Vanwege
woont in het Limburgse Horst. Vanwege de
de liberalisering van de energiemarkt die in
afstand van Horst naar Rotterdam verricht hij
die periode speelde heeft hij door reorgani-
een gedeelte van zijn werkzaamheden thuis.
saties en fusies diverse functies gehad. Zijn
In zijn vrije tijd speelt hij bas bij de Harmonie
werkzaamheden hadden vooral betrekking
van Horst.
op het realiseren van projecten op het gebied van warmtekrachtkoppeling, stadsverwarming en warmte/koudeopslag.
Matthijs Plandsoen
“Ik ga met veel plezier naar mijn werk” mische afdeling gericht op een segment dat
Matthijs Plandsoen (1986) is per 10 juni 2008 bij ISSO in dienst getreden. Hij heeft daarvoor de opleiding ‘mediama nagement’ met suc ces afgerond. Buiten de grafische aspecten binnen deze oplei ding staan het bin nenhalen van com merciële opdrachten, het adviseren van klanten, het maken van cal culaties en offertes, projectmanagement, marketing en het maken van een realistische planning centraal. “Dit alles was voor mij een goede springplank voor een commerciële functie bij ISSO.”
constant in beweging is, zorgen ervoor dat ik 5 dagen in de week met veel plezier naar mijn werk ga.” Buiten vakantie- en bijbanen is de functie bij ISSO de eerste officiële baan van Matthijs. Tot op zekere hoogte heeft hij affiniteit met techniek. Dit komt door uiteenlopende interesses, handigheden en zijn bijbaan bij een Bouwmarkt. “In mijn vrije tijd ben ik graag in gezelschap van vrienden. De gevolgen daarvan zijn goed gevulde avonden de vele leuke uitstapjes. Daarnaast bevind ik me ook graag in het bruisende uitgaansleven. Eens per week ben ik in het zwembad te vinden om flink wat baantjes
Bij ISSO houdt hij zich bezig met de verkoop
uit voor ISSO-digitaal en de ISSO-publicaties.
te zwemmen. Daarnaast doe ik aan fitness en
van publicaties, het beheren van de voorraad
Tevens vervult hij de helpdeskfunctie voor
werk mee aan de activiteiten die op de sport-
en het ondersteunen bij marketingacties. Ook de gebruikers van ISSO-digitaal. “De afwisvoert hij de administratieve werkzaamheden I S S O i n f o 39
school georganiseerd worden.”
selende werkzaamheden op een zeer dyna12
maart 2009
KEMA nieuwe ISSO-begunstiger Om de werkzaamheden van een objectieve en neutrale ISSO te ondersteunen heeft KEMA zich bereid verklaard toe te treden als begunstiger van ISSO. KEMA onderstreept hiermee het belang van het collectief streven naar een kwaliteitsverbetering van de Nederlandse installatiesector. ISSO is KEMA zeer erkentelijk voor deze ondersteuning en vertrouwt op een langdurige en vruchtbare samenwerking.
Omvangrijke vernieuwing Energielabel in oktober doorgevoerd Naar verwachting in oktober 2009 zal minister Van der Laan van Wonen, Wijken en Integratie één omvangrijke vernieuwing van het Energielabel doorvoeren. Dit schrijft de minister in een antwoord op kamervragen. Eind vorig jaar kondigde het ministerie van Vrom al aan
KEMA, opgericht in 1927, is een zelfstandig kennisbedrijf dat wereldwijd actief is
dat ze een vernieuwd en verbeterd Energielabel zou
in de energieketen en gespecialiseerd in hoogwaardige dienstverlening op het
introduceren om het consumentenvertrouwen in het
gebied van business & technische consultancy, operationele diensten, metingen
Energielabel te bevorderen.
& inspecties en testen & certificatie. De ruim 1.800 professionals spannen zich, vanuit 20 landen wereldwijd, in om op maat
De aanleiding om zo’n vernieuwd Energielabel in te voe-
gesneden oplossingen aan te bieden.
ren, was de verwarring die bij woningeigenaren bestond over de informatie op het label. Het Energielabel is
Waarom certificatie?
bedoeld om de energieprestatie en de mogelijkheden
Certificatie speelt een steeds grotere rol in onze maatschappij. De voordelen
om deze te verbeteren te kunnen vergelijken tussen
van certificatie van een onderneming zijn onder andere dat men zich kan
woningen van hetzelfde type. In de praktijk blijkt echter
onderscheiden van de concurrenten doordat men kwaliteit meetbaar maakt.
dat woningeigenaren de classificatie ook gebruiken om
De non-kwaliteitskosten worden gereduceerd omdat de kwaliteit van het
verschillende woningtypen met elkaar te vergelijken.
product beter onder controle is en men dus minder geld hoeft uit te geven
Daar is de classificatie niet voor geschikt.
aan fouten of correcties, men werkt met vastgestelde normen en richtlijnen. Hierdoor worden de veiligheidsrisico’s geminimaliseerd. KEMA biedt een totaal-
De volgende vernieuwingen in het Energielabel zijn
pakket op het gebied van certificeren. Denk dan bijvoorbeeld aan: ISO 9001,
voorgesteld:
ISO 14001, VCA, KOMO Instal beoordelingsrichtlijn 6000 deel 1 t/m 18.
•
Voor een traject van continue procesverbetering kan men bij KEMA terecht.
•
verbeterde lay-out van het energielabel conform het prototype van 7 januari 2009, een splitsing van het primair energieverbruik op het energielabel in elektriciteit, gas en warmte,
Elke organisatie heeft een eigen aanpak en unieke vraagstukken op het gebied
informatie is verkrijgbaar via customer@kema.com of op de website www.
• • •
kema.com/instal.
(bron: ministerie van VROM)
van kwaliteit en veiligheid. KEMA kiest na een zorgvuldige intake altijd voor een aanpak die het best aansluit bij de specifieke situatie van de organisatie. Meer
actualisatie van de bepalingsmethodiek, actualisatie van de opnamemethodiek, actualisatie van de software.
Agenda 2008 Wanneer
Wat
Maandelijks
Cursus ‘Power Quality’
Regionaal
Instructiebijeenkomst ‘Binnenklimaat scholen’
Regionaal
9 april en 12 mei
Waar
21 april
Jubileumbijeenkomst ISSO
14 mei
Seminar ‘Legionellaveilig en milieuverantwoord beheren van koeltorens en klimaatinstallaties’
28 september t/m 2 oktober
Schiecentrale Rotterdam
Beurs Elektrotechniek 2009
Bunnik Utrecht
Instructiebijeenkomsten Op basis van ISSO-publicaties verzorgen wij regelmatig instructiebijeenkomsten. Het is ook mogelijk om dit in uw bedrijf te verzorgen (In-Company trainingen) Voor meer informatie kunt u onze website www.isso.nl raadplegen. I S S O i n f o 39
13
maart 2009
6AKBEURS VOOR INSTALLATEUR EN INDUSTRIE PL AN NU N I G A D N EE A D N E G A UW
28 september t/m 2 oktober
28 SEPTEMBER - 2 OKTOBER 2009
JAARBEURS UTRECHT
VOOR MEER INFORMATIE: WWW.ELEKTROTECHNIEK-ONLINE.NL
Besluit Drukapparatuur
Verantwoordelijkheid afhankelijk van fase project Sinds november 1999 is de Europese Richtlijn
project turnkey opgeleverd, dan is sprake
nationaal beleid is, worden deze keuringsin-
Drukapparatuur 97/23/EG (PED = Pressure
van samenstellen en is de Richtlijn onver-
stanties (AKI) niet aangemeld in Brussel en
Equipment Directive) van kracht en sinds
kort van toepassing. Wordt de installatie in
zijn deze alleen nationaal actief.
29 mei 2002 is deze Richtlijn verplicht. Deze
onderdelen opgebouwd, mogelijk (deels)
Europese Richtlijn is voor Nederland omgezet
door de gebruiker zelf, dan is sprake van een
Bij ingebruikneming van de installatie is de
in het onder de Warenwet vallende Besluit
druksysteem. De toegepaste onderdelen
gebruiker van de installatie verantwoordelijk
Drukapparatuur. De term 'drukapparatuur'
moeten aan de PED voldoen en voorzien zijn
voor het laten uitvoeren van de Keuring voor
heeft betrekking op drukapparatuur met een
van een CE-markering, maar dit geldt niet
Ingebruikneming door een AKI. De gebruiker
ontwerpdruk van meer dan 0,5 bar en omvat
voor de installatie als geheel aangezien die
moet hier door de installateur op gewezen
onder andere:
niet in de handel wordt gebracht. Door het
worden onder andere via de gebruikshand-
onderscheiden van deze categorie kan toch
leiding.
• stoominstallaties; • koelinstallaties; • persluchtinstallaties; • elektrische stoomvormers; • industriële en medische gassen.
het Besluit Drukapparatuur van toepassing Tijdens de gebruiksfase is de gebruiker
worden verklaard.
eveneens verantwoordelijke voor het laten De onafhankelijke keuringsinstanties voor
uitvoeren van periodieke herkeuringen. De
dit doel worden aangewezen door het
herkeuringstermijn wordt tijdens de keuring
Het Besluit regelt de verantwoordelijkheden
Ministerie van Sociale Zaken (Aangewezen
voor ingebruikneming vastgesteld.
en verplichtingen van de fabrikant, installa-
Keuringsinstantie = AKI) en kunnen dan
teur en gebruiker en ook van keuringsinstan-
in heel Europa actief zijn, mits aangemeld
Ondanks het feit dat het Besluit Drukappa
ties en bevoegd gezag. Wie op welk moment
bij de Europese Commissie (Aangemelde
ratuur sinds 1999 van kracht is, merken wij
waar verantwoordelijk voor is, is afhankelijk
Aangewezen Keuringsinstantie = AAKI, ook
dat er nogal wat onduidelijkheid en onwen-
van de fase waar het project zich in bevindt.
wel Notified Body of NoBo).
nigheid is met betrekking tot het toepassen
Onderscheiden worden:
• nieuwbouw; • samenbouw onder verantwoordelijkheid van de gebruiker;
• ingebruikneming; • gebruik. Nieuwbouw
van de regelgeving. Dit geldt niet alleen voor
Ingebruikneming en gebruik
installateurs maar ook voor gebruikers. Wij
De wet- en regelgeving voor ingebruikne-
willen daarom inventariseren of er behoefte
ming en gebruik is een nationale aangele-
is aan verduidelijking van de regels. Wij zien
genheid. De Nederlandse overheid heeft
uw reactie graag via e-mailadres ped@isso.nl.
besloten om de bij nieuwbouw van een pro-
Voor nadere informatie kunt u contact opne-
duct gehanteerde werkwijze door te trekken
men met André Derksen, a.derksen@isso.nl of
naar ingebruikneming en gebruik. Omdat dit
Goffe Schat, g.schat@isso.nl.
Tijdens nieuwbouw (fabricage van het product) is de fabrikant ervoor verantwoordelijk dat een onafhankelijke keuringsinstelling wordt ingeschakeld voor goedkeuring van het ontwerp, toezicht op de fabricage en de eindcontrole bij de fabrikant. Na goedkeuring mag de CE-markering worden aangebracht en het product in de handel worden gebracht.
Samenbouw onder verantwoordelijkheid van de gebruiker Wanneer er sprake is van samenbouw onder verantwoordelijkheid van de gebruiker dan moet men rekening houden met de Richtlijn als er een grote installatie bij de gebruiker wordt opgebouwd. Wordt een dergelijk I S S O i n f o 39
15
maart 2009
ISSO zoekt een
Colo fo n
TECHNISCH PROJECTCOÖRDINATOR
Wat zijn jouw kwaliteiten? Wij komen graag in contact met kandidaten die tenminste een HBO diploma hebben binnen de elektrotechniek, installatietechniek, werktuigbouw of energietechniek en verder: • Minimaal 5 jaar werkervaring met de installatiesector in de gebouwde omgeving • Ervaring met projectmatig werken • Goede schriftelijke en mondelinge beheersing van de Nederlandse taal • Zelfstandig, initiatiefrijk, gemotiveerd • Enthousiast, open en positief • Goed in teamverband kunnen werken, goede sociale vaardigheden • Nauwkeurig en doelgericht • Verantwoordelijkheidsgevoel, stressbestendig en flexibel Wat bieden wij jou? Bij ISSO werk je altijd met de nieuwste technologie. Hierdoor en door onze opleidingsmogelijkheden kun je jezelf blijven ontwikkelen. Daarnaast bieden wij: • Een boeiende en afwisselende functie in een kleine dynamische organisatie; • Vrijheid voor ontplooiing van persoonlijke creativiteit en inventiviteit; • Het salaris is afhankelijk van opleiding en werkervaring; • Goede secundaire arbeidsvoorwaarden. Interesse? Graag ontvangen wij een motivatiebrief met een uitgebreide Curriculum Vitae per e-mail naar sollicitatie@isso.nl Voor meer informatie over ISSO: www.isso.nl Acquisitie n.a.v. deze advertentie wordt niet op prijs gesteld
Nieuwe ISSO-uitgaven Onderstaande uitgaven zijn (binnenkort) beschikbaar:
• I SSO-publicatie 55.4 ‘Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwaterinstallaties’ • I SSO-publicatie 55.5 ‘Handleiding onderhoud en beheer in collectieve leidingwaterinstallaties’ • I SSO-publicatie 67 ‘PvE Elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid’ • I SSO/SBR-publicatie 811 ‘Hotspotvrij ontwerpen, bouwen en installeren’ • K leintje Stooklijnoptimalisatie • K leintje Meetmethoden Elektrotechniek • I nstructieboek Power Quality
Meer informatie over de publicaties vindt u in de ISSO-winkel op www.isso.nl.
I S S O i n f o 39
ISSO Info is een uitgave van
k e nnisins t i t uu t voo r d e ins ta ll at i e s e c t o r
Wat kun je in deze functie verwachten? Het coördineren van en leiding geven aan de uitvoering van onze elektro en ict projecten. Naast het bijdragen aan het relatiebeheer en het verwerven van opdrachten (inclusief financiering) behoren tevens de volgende werkzaamheden tot het takenpakket: • Inhoudelijk begeleiden van projecten; • Beheren van projecten op basis van contract, budget en tijdschema; • Redactioneel begeleiden van de te realiseren publicaties; • Beoordelen van de voor ISSO door derden opgestelde technische rapportages • Geven van presentaties in workshops en instructiebijeenkomsten • Vertegenwoordiging van ISSO in externe commissies • Communicatie met opdrachtgevers
Bezoekadres Kruisplein 25 (Weenapointgebouw B) 3014 DB Rotterdam Postadres Postbus 577 3000 AN Rotterdam
Tel.
010 - 206 59 69
Fax
010 - 213 03 84
info@isso.nl
www.isso.nl
Internet
Wat is ISSO ISSO, het kennisinstituut van de installatiesector, houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruik van ISSO publicaties als normstellende richtlijnen.
Op 29 april 1974 werd ISSO
opgericht door de volgende organisaties: TVVL Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen Uneto -Vni Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel PIT Stichting Promotie Installatietechniek
16
in een later stadium traden de volgende organisaties toe:
ONRI Organisatie van Nederlandse
Vabi Vereniging voor Automatisering in de
Raadgevende Ingenieursbureaus Bouw en Installatietechniek
Vormgeving
Redactie
Stijlmeesters P.P.H. 't Lam
A.B. van Kleven-Pijpers
Stijlmeesters
maart 2009