nummer
41
d e c e m b e r 20 0 9
Aanpassingen energielabel voor woningen en utiliteitsgebouwen In het BEG (Besluit Energieprestatie Gebouwen) en het REG (Regeling Energieprestatie Gebouwen) staat dat het vanaf 1 januari 2008 verplicht is woningen en utiliteitsgebouwen die verkocht of opnieuw verhuurd worden te voorzien van een energielabel.
oproep gedaan aan betrokken marktpartijen om aanvullende suggesties en commentaar aan te dragen met als doel om per 1 januari 2010 het nieuwe energielabel en vernieuwde energielabelmethodiek vast te stellen. De
Deze verplichting komt voort uit de Europese
Inverband met wijzigingen in de REG en BRL
geïnventariseerde verbeterpunten zijn ver-
richtlijn EPBD. De REG verwijst voor de eisen
9500 zijn de ISSO-publicaties herzien.
werkt in de BRL 9500 en ISSO-publicatie 75 en 82.
voor het maken van het label naar BRL (Beoordelingsrichtlijn) 9500. ISSO-publicatie
Gerealiseerd verbetertraject
82 beschrijft de middelen om aan deze
Berichten in de media, onderzoek, work-
De aanpassingen/verbeteringen hebben
eisen te voldoen voor woningen en woon-
shops, examens en vragen bij VROM,
betrekking op de volgende onderdelen:
gebouwen en ISSO-publicatie 75 voor utili-
SenterNovem, ISSO en KBI vormden de aan-
• verbeterde lay-out van het energielabel
teitsgebouwen. Tevens verwijst de REG naar
leiding om verbeterpunten te inventariseren
BRL9501 die de eisen bevat voor de software-
voor de BRL 9500 en de betreffende ISSO-
programma’s om de energie-index te bere-
publicaties. Voor zover deze verbeterpunten/
kenen en het energielabel te genereren. De
aanpassingen betrekking hebben op de
op het energielabel in elektriciteit, gas en
ISSO-publicaties 82.1 en 75.1 geven aan welke
labelmethodiek zijn deze besproken met de
warmte;
gegevens van een gebouw nodig zijn om het
verschillende marktpartijen.
energielabel te kunnen maken en hoe men
Aanvullend is door de minister van VROM een
(voor zowel woningen als utiliteitsgebouwen); • splitsing van het primair energieverbruik
• actualisatie van de bepalingsmethodiek, opnamemethodiek en software.
deze gegevens moet verzamelen.
Energielabel
• • • • • • • • • 4 4 4 5 6 7 9
10 12
ISSO-info nummer 41 ISSO organiseert Docentendag Pasjes voor EPA-adviseurs utiliteitsgebouwen Cursussen Power Quality 2010 ISSO-publicatie 42 ‘Ontwerpen en installeren van sprinklerinstallaties’ Deskundigen voor project stoom installaties gezocht! Nieuw: ISSO-publicatie 52 ‘Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties’ Agenda 2010 “Technische kennis moet nu commercieel rendabel zijn” Nieuwe ISSO-uitgaven I S S O i n f o 41
Overheid Wet en regelgeving
KBI eisen en kwaliteitsborging
BEG BRL 9500
ISSO middelen ISSO 75 U-BOUW ISSO 82 WONINGEN
REG
BRL 9501 1
ISSO 54 december 2009
• aanscherping en aanpassingen van de eisen
De minister wil daarbij dat leveranciers van
• bij utiliteitsbouw wordt een procentuele
energielabels zorgvuldiger te werk gaan bij
onderverdeling naar gebruiksfunctie(s)
(aan het onderhoud) van het kwaliteits-
de uitvoering van het kwaliteitsborgingsy-
vermeld;
systeem;
steem: adviseurs moeten woningen bijvoorbeeld echt bezoeken en zelf de nodige
• bij woningbouw worden de verbetermaat-
• het aanscherpen van de bepalingen omtrent de controle en sanctionering door
regelen toegelicht.
certificerende instellingen.
gegevens opnemen door waarneming in
Het energiegebruik van een woning/gebouw
het gebouw en dus niet alleen werken met
is in herkenbare eenheden uitgedrukt:
tekeningen of opgaven van hun klant. Bij
kWh elektra, m3 gas, GJ warmte, CO2 kg/m2
Daarnaast zijn de eerder gepubliceerde wij-
de uitvoering van het verbetertraject zijn
(alleen utiliteitsbouw).
zigingen en aanvullingen van de BRL9500 gelijk in deze herziene versie geïntegreerd.
vele partijen - overheid, kennisinstellingen,
Aanpassingen/uitbreidingen BRL 9500
Deze eerdere aanvullingen betroffen onder
De aanpassingen/uitbreidingen in de BRL
bij de vakbekwaamheidseisen aan de EPA-
Medio mei 2009 is de nieuwe lay-out opge-
9500 hebben betrekking op:
adviseur, het opnemen van vakbekwaam-
leverd van het energielabel voor de utiliteits-
• het aanscherpen van eisen met betrekking
heidseisen aan de EPA-opnemer en het opne-
bouw en de woningbouw. In juni volgde de
tot de manier waarop certificaathouders
men van een format voor de rapportage aan
aangepaste formulestructuur, de basis voor
het gebouw opnemen;
de opdrachtgever.
softwareontwikkelaars, adviseurs, opleiders betrokken.
andere het opnemen van diplomavereisten
ISSO-publicaties 75.3 en 82.3. Hiermee zijn de eerste twee onderdelen van het verbetertraject gerealiseerd en zijn de softwarebouwers aan de slag gegaan. Verder is er hard gewerkt aan een aangepast opnameprotocol: de basis voor ISSO-publicaties 75.1 en 82.1. Tevens zijn alle vijf de delen van de BRL9500 ter kritiek gepubliceerd. De kritiekperiode van de BRL 9500 liep tot eind juli 2009. De huidige BRL9501 wordt gehandhaafd. Wel heeft het Centraal College van Deskundigen van KBI een wijzigingsblad BRL9501 vastgesteld. Hierin staan de aangepaste Energie-Index Rekentesten beschreven waarmee de aangepaste software in later stadium getest kan worden.
Helder label In eerste instantie is gewerkt aan een betere lay-out en communicatieve boodschap van het woningbouwlabel. Het utiliteitsbouwlabel sluit daar zo veel mogelijk op aan. Op een aantal punten verschillen de labels van elkaar: • verschillende iconen: bij woningbouw woningtypen (31), bij utiliteitsbouw hoofdgebouw- en gebruiksfuncties (9); • bij utiliteitsbouw staat een CO2-berekening op het voorblad; • bij utiliteitsbouw zijn de energetische eenheden uitgedrukt per m2; • bij utiliteitsbouw is het mogelijk de gebouwnaam te vermelden; • bij utiliteitsbouw bestaat de mogelijkheid tot vermelding van meerdere adressen; I S S O i n f o 41
2
december 2009
gen staat beschreven in ISSO-publicatie 82.1 ‘Handleiding EPA-W’, de labelmethodiek voor utiliteitsgebouwen staat beschreven in ISSO-
per 1 oktober 2009 definitief en zijn eind november in gedrukte en digitale vorm beschikbaar gekomen voor de marktpartijen. Een overzicht van de aanpassingen/uitbreidingen in de energielabelmethodiek vindt u op www.isso.nl.
HANDLEIDING
ENERGIEPRESTATIE ADVIES UTILITEITSGEBOUWEN ENERGIELABEL + ALGEMEEN DEEL
De herziene uitgaven 75.1 en 82.1 zijn te bestellen via de ISSO-winkel op www.isso.nl. De bezitters van de publicaties 75.1 en 82.1 zijn geïnformeerd over de nieuwe uitgaven. ste wijzigingen zal ISSO een aantal terug-
Terugkomdagen
komdagen organiseren. Deze zullen begin
Om de deelnemers van de instructiebijeen-
2010 gepland worden en plaatsvinden in
komsten EP-certificaat woningen en utliteit
Rotterdam. Meer informatie hierover vindt u
op de hoogte te brengen van de belangrijk-
op onze website.
publicatie
82.1
KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR
De herziene ISSO-publicatie 75.1 en 82.1 zijn
75.1
HAN D LE I D I N G E N E R G I E PR E S TAT I E ADV I E S WO N I N G E N - E N E R G I E L AB E L
publicatie 75.1 ‘Handleiding EPA-U’.
publicatie
KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR
De methodiek voor het labelen voor wonin-
HAN D LE I D I N G E N E R G I E PR E S TAT I E ADV I E S U T I LI T E I T SG E B O U W E N - E N E R G I E L AB E L
Aanpassingen/uitbreidingen in de ISSO-publicaties 75 en 82
HANDLEIDING
ENERGIEPRESTATIE ADVIES WONINGEN ENERGIELABEL + ALGEMEEN DEEL
Bezoek de ISSO/KBI stand (hal 3, standnr. B057) op de VSK beurs van 1 t/m 5 februari 2010
Meld u aan via www.isso.nl of www.kbi.nl I S S O i n f o 41
3
december 2009
19 maart 2010
ISSO organiseert Docentendag De afgelopen jaren hebben zich ontzettend veel ontwikkelingen voorgedaan op het gebied van installatietechniek. Docenten van reguliere opleidingen en cursussen installatietechniek moeten hiervan op de hoogte zijn. ISSO heeft daarom het initiatief genomen om op 19 maart 2010 een landelijke docentendag te organiseren.
Nieuwe markt met nieuwe kansen
Tijdens deze landelijke bijeenkomst zullen we docenten nader informeren over de laatste ontwikkelingen op het gebied van energie en milieu, verwarming, luchtbehandeling, algemene technieken, water en gas en elektro en ICT. Wilt u aanwezig zijn bij deze bijeenkomst? Meldt u zich dan aan bij Susanne Suvaal, s.suvaal@isso.nl. Zodra het programma en de locatie bekend zijn zullen we de docenten informeren. Raadpleeg voor de laatste stand van zaken regelmatig onze website www.isso.nl.
Cursussen Power Quality 2010
Power Quality, ook een zorg voor de installateur
ISSO heeft, in opdracht van OTIB, voor de installatiesector een speciale cursus ontwikkeld rond Power Quality. De cursussen Power Quality zijn inmiddels een groot succes. De deelnemers aan de cursus gaan in op de problemen die zich op dit terrein kunnen voordoen en er wordt uitgebreid aandacht besteed aan de oplossingen die de installateur kan bieden. Deze interessante cursus is onontbeerlijk voor bedrijven die zich willen begeven op de markt van Power Quality (PQ).
riedeel en een practicumdeel. Met name de practicummodellen die verschillende oplossingmethodieken behandelen, bieden de cursist een schat aan informatie. Het aantal deelnemers per cursus is maximaal 15 personen. Hierdoor is veel persoonlijke aandacht en interactie mogelijk.
Cursusdata en locaties (onder voorbehoud) 4, 11, 18 en 25 februari 2010
Woerden
Waarom een cursus Power Quality?
cursus is ontwikkeld om de installateur te
4, 11, 18 en 25 maart 2010
Eindhoven
voorzien van kennis zodat hij problemen
1, 8, 15 en 21 april 2010
Woerden
De afhankelijkheid van elektriciteit is de laat-
herkent en kan oplossen.
6, 12, 20 en 27 mei 2010
Eindhoven
3, 11, 17 en 24 juni 2010
Woerden
ste tientallen jaren enorm toegenomen en de elektrische energie is de levensader van han-
Cursusinformatie
3, 10, 17 en 23 september 2010 Woerden
del, dienstverlening en industrie geworden.
OTIB vergoedt voor de aangesloten
7, 14, 21 en 28 oktober 2010
Eindhoven
Bedrijfsprocessen zijn daardoor steeds meer
bedrijven een groot deel van deelname-
4, 11, 18 en 25 november 2010
Woerden
afhankelijk van de kwaliteit van de geleverde
kosten. Deze bedrijven betalen een eigen
elektriciteit en de kwaliteit van de eigen
bijdrage van slechts € 550,-. De prijs voor
Meer informatie over de cursusinhoud,
installaties en apparatuur. We hebben het
overige organisaties bedraagt € 1.950,-.
aanmelden en dergelijke kunt u vinden
dan over Power Quality en over de overname
De cursusduur is 4 dagen (1 dag per
op onze site www.isso.nl of de site
van de zorg hiervan door de installateur. De
week). Iedere dag bestaat uit een theo-
www.power-quality.nl.
Pasjes voor EPA-adviseurs utiliteitsgebouwen Bewijs van vakbekwaamheid:
EPA-adviseur UTILITEITSGEBOUWEN
In mei 2009 is er gestart met de examens voor de EPAadviseurs utiliteitsgebouwen zodat iedereen voor 1 november 2009 gediplomeerd kon zijn. Er is dus op dit moment een grote groep met geslaagde EPA-adviseurs. Net als voor de adviseurs woningen zullen er voor de gediplomeerde adviseurs utiliteitsgebouwen pasjes worden aangemaakt. Ook zal de lijst met geslaagden op de KBI-website worden gepubliceerd. KBI zal eind dit jaar de eerste pasjes uitreiken en tot publicatie overgaan. I S S O i n f o 41
4
december 2009
IN MEMORIAM
Op 10 november 2009 is een van de initiatiefnemers en voor vele jaren drijvende kracht achter ISSO
ir. Walter Hendrik Knoll Officier in de Orde van Oranje-Nassau, op 85 jarige leeftijd overleden.
Walter Knoll was een icoon voor de installatiesector, niet alleen in Nederland maar ook ver daarbuiten. Hij heeft zeer veel voor ISSO betekend. Vanaf de oprichting (1974) tot 1994 was hij voorzitter van de Raad van Begeleiding ISSO en vice-voorzitter van ons bestuur. Ook was hij in de 80er jaren de voorzitter van de ISSO-kontaktgroep “Energiegebruik in gebouwen” die het fundament legde onder de Nederlandse energienormen (de huidige EPN) en de methodieken die ISSO daarna in EPA verband ontwikkelde. Walter Knoll was bovendien een van de twee eindredactieleden van de beide edities van het Handboek Installatietechniek, zonder zijn bevlogen en volhardende inzet zou het moeilijk geweest zijn dit door het gehele vakgebied geprezen standaard werk te realiseren. In 1999 ontving de heer Knoll als eerste de ‘Vererende ISSO onderscheiding’. Allen betrokken bij ISSO en alle ISSO medewerkers danken Walter Knoll voor zijn toewijding en hartverwarmende loyaliteit jegens ISSO. Walter bedankt, je vakgenoten zullen je missen.
ISSO-publicatie 42 ‘Ontwerpen en installeren van sprinklerinstallaties’ ISSO gaat een publicatie realiseren die duidelijkheid moet scheppen op het gebied van sprinklerinstallaties. Deze uitgave beschrijft de werking, besluitvorming, het ontwerpen, installeren en beheer van sprinklerinstallaties. De verwachting is dat deze ISSO-publicatie medio 2010 verschijnt. Waarom een ISSO-publicatie?
waardoor de meeste mankementen zich niet openbaren. Om te voorkomen dat de installatie faalt als er brand is, zijn daarom ontwerp, aanleg, beheer en onderhoud omgeven door een netwerk van voorschriften en bepalingen.
uiterst positief tegenover deze installaties.
Onduidelijkheid sprinklerinstallaties
meer in de belangstelling. Sprinklers worden
Sprinklerinstallaties worden vaak aangelegd als
De regelgeving omtrent sprinklerinstallaties
vooral toegepast in opslagloodsen en bij
gelijkwaardige voorziening bij de bouwvergun-
is niet duidelijk voor diegenen die zich niet
vuurwerkopslag. Maar ook in de zorg en in de
ningaanvraag. Technisch gezien is de sprinkler-
regelmatig met deze techniek bezighouden.
woningbouw komen ze steeds vaker voor. De
installatie een vrij eenvoudige installatie met
Ook de te volgen procedures veranderen
brandweer en de schadeverzekeraars staan
één uniek aspect: normaal slaapt de installatie
nogal eens.
Sprinklerinstallaties staan tegenwoordig
I S S O i n f o 41
5
december 2009
In 1972 werden de Voorschriften voor
- Sprinklers veroorzaken (veel) waterschade.
Automatische Sprinklerinstallaties (VAS) uit-
In absolute zin waar, maar in vergelijking met
gegeven. Het VAS is voor het laatst in 1996
het alternatief onjuist. De hoeveelheid water
aangepast. Met Memoranda worden actuele
die de sprinklers zeer nauwkeurig op de plaats
wijzigingen min of meer bijgehouden. De
van de brand verspreiden is een fractie van de
NEN heeft de Engelstalige norm EN12845 ver-
hoeveelheid water die de brandweer uiteindelijk
taald in het Nederlands. De vertaling wordt
van afstand op de brandhaard deponeert.
uitgebreid met een aantal aanpassingen voor
- Bij sprinklers is de waterschade vaak groter
de Nederlandse markt: NEN1073. De verwach-
dan de brandschade. In absolute zin soms waar maar verder een
ting is dat NEN-EN12845 en NEN1073 als geïntegreerde versie eind 2009 uitkomt.
of overdreven voorstellingen uit strips, recla-
onjuiste vergelijking.
Naast het VAS en de NEN-normen zijn er ook
mespotjes en slapsticks.
- Het totaal van brand- en waterschade kan je vergelijken.
verschillende Engelse en Amerikaanse richtlijnen, zoals NFPA, die gelden voor specifieke
Enkele van de bekendste vooroordelen:
situaties. Met deze veelheid aan voorschriften - In geval van brand gaan alle sprinklers open.
Het totale schadebedrag bij branden in gesprinklerde gebouwen is een fractie van het totale
is het niet altijd duidelijk wat men moet toe-
Onjuist. Sprinklers openen één voor één en
passen.
gewoonlijk opent slechts een (zeer) beperkt aan- gebouwen.
schadebedrag bij branden in ongesprinklerde
tal sprinklers.
- Sprinklers zijn duur.
Vooroordelen
- Sprinklers openen spontaan.
Wat is duur in vergelijking met de materiële en
Een andere reden waarom vaak van een
Onjuist. Het openen van sprinklers als er geen
immateriële schade van een grote brand?
sprinklerinstallatie wordt afgezien is de
brand is, is meestal terug te voeren op mense-
verkeerde beeldvorming hoe de installatie
lijke acties/fouten. U heeft meer kans dat u hon-
Voor vragen over deze publicatie kunt u
werkt. Voor velen is de perceptie van de
derd wordt dan dat u het echt spontaan openen
terecht bij de projectcoördinator André
sprinklerinstallatie gebaseerd op onjuiste en/
van een sprinkler meemaakt.
Derksen, a.derksen@isso.nl.
Deskundigen voor project stoominstallaties gezocht! ISSO is gestart met de realisatie van een publicatie over stoom installaties. Dit is mogelijk gemaakt door financiële ondersteuning van OTIB en Uneto-Vni. In de utiliteitsbouw zijn stoominstallaties bijzondere installaties. Om ze goed te kunnen bouwen en beheren, is specialistische kennis nodig. Vroeger kwam die kennis vaak van technici die de overstap van schip naar wal hadden gemaakt. Momenteel is die bron al aardig opgedroogd. Het onderwijs lijkt stoominstallaties als ouderwets te beschouwen en besteedt er (te) weinig aandacht aan. Stoominstallaties vertegenwoordigen echter een grote investering en gebruiken veel energie; reden om een dergelijke installatie goed te onderhouden en goed te beheren.
latie, beheer en onderhoud). Door middel van de discussie in de kontaktgroep willen we komen tot een publicatie waarvan de inhoud breed wordt gedragen. Als laatste stap wordt het eindconcept van de publicatie beoordeeld door onze Raad van Begeleiding, waarin diverse experts zitting hebben. Voor de kontaktgroep van dit project zijn we nog op zoek naar deskundigen die vanuit de utiliteit terugkoppeling kunnen geven over alle aspecten van het beheer en onderhoud
Kwaliteitsborging
van stoominstallaties. Is er iemand in uw
ISSO waarborgt de kwaliteit van haar publi-
organisatie die dat zou kunnen en willen
caties door middel van haar werkwijze.
doen? Of hebt u een suggestie buiten uw
Deze werkwijze houdt in dat de auteur (rap-
organisatie? Neemt u dan contact op met
porteur) wordt bijgestaan door een ISSO-
projectcoördinator Goffe Schat, 010 2066559,
kontaktgroep (groep van deskundigen). Deze
g.schat@isso.nl.
kontaktgroep beoordeelt wat de rapporteur heeft geschreven en geeft extra informatie,
De leden van de ISSO-kontaktgroep worden
advies of terugkoppeling uit eigen praktijk.
met naam en organisatie vermeld in de
In de ISSO-kontaktgroep zijn diverse groepen
publicatie.
van belanghebbenden vertegenwoordigd (in dit geval zijn dat: ontwerp, advies, instal I S S O i n f o 41
6
december 2009
Nieuw: ISSO-publicatie 52 ‘Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties’ Onlangs heeft ISSO de publicatie ‘Luchtzijdig inregelen van klimaat installaties’ uitgebracht. Deze publicatie is gerealiseerd met steun van OTIB en Uneto-Vni en biedt de technicus van een installatiebedrijf of een installatiebeheerder een overzichtelijke en praktische methode voor het luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties in utiliteitsgebouwen.
schematisch wordt opgenomen met daarin aangegeven de meetpunten. Het rapport bevat kanaal- en roostermetingen. Voor het opnieuw inregelen van een bestaande installatie waaraan geen wijzigingen zijn doorgevoerd, kan een inregelverklaring
De gepropageerde inregelmethode is de
laars - constant volumeregelaars en variabel
voldoende zijn. Een inregelverklaring bevat
proportionele inregelmethode. De publicatie
volumeregelaars met en zonder inductie -
alleen die metingen die meer dan 5 procent
behandelt de theorie van deze methode,
omdat deze regelaars specifieke eisen stellen.
afwijken van de ontwerphoeveelheid. Voor de
waarna voorbeelden aangeven hoe deze
Indien aan deze eisen niet wordt voldaan,
beheersfase van de installatie behandelt de
methode in de praktijk wordt opgeschaald
is de werking van deze regelaars niet zoals
publicatie aandachtpunten waarmee men kan
naar samengestelde installaties die uit meer-
gewenst. Ook komt de ventilatorconvector
vaststellen of de installatie nog in balans is.
dere modulen bestaan. Een goed begrip van
(fancoilunit) aan de orde. Om vast te stellen
Het is wenselijk om in het onderhoudsschema
de theorie maakt dit proces van opschalen
of een installatie ingeregeld kan worden,
met dat doel steekproeven op te nemen.
eenvoudiger en overzichtelijker. Ook worden
wordt het begrip 'inregelgereed' geïntrodu-
Tenslotte komen er aanbevelingen aan de
daarmee de voorwaarden duidelijk die deze
ceerd. Hieraan is een afvinklijst verbonden.
orde voor het ontwerpen van inregelvriende-
inregelmethode stelt aan het ontwerp en
Als deze lijst niet compleet is, zijn voorberei-
lijke installaties. Het inregelen van deze instal-
de uitvoering van de installatie. Wordt aan
dende werkzaamheden nodig voordat het
laties kan zo op een efficiënte wijze verlopen
deze voorwaarden niet voldaan, dan kan men inregelen kan beginnen.
en een optimaal werkpunt voor de installatie
de trial & error-methode toepassen. Deze
opleveren in termen van energie en comfort.
laatste methode kan ook een goed resultaat
De publicatie is voorzien van twee rappor-
opleveren, maar dit kost wel veel meer tijd en
tageformaten voor de rapportage van het
ISSO-Publicatie 52 kost € 85,00 (ex. BTW)
inspanning.
inregelproces. Het eerste is een compleet
en is te bestellen via de ISSO-winkel op
ISSO-52 besteedt speciaal aandacht aan rege-
meet- en inregelrapport waarin de installatie
www.isso.nl.
ISSO zoekt een TECHNISCH PROJECTCOÖRDINATOR Wat kun je in deze functie verwachten? Het coördineren van en leiding geven aan de uitvoering van onze elektro en ict projecten. Naast het bijdragen aan het relatiebeheer en het verwerven van opdrachten (inclusief financiering) behoren tevens de volgende werkzaamheden tot het takenpakket: • Inhoudelijk begeleiden van projecten; • Beheren van projecten op basis van contract, budget en tijdschema; • Redactioneel begeleiden van de te realiseren publicaties; • Beoordelen van de voor ISSO door derden opgestelde technische rapportages • Geven van presentaties in workshops en instructiebijeenkomsten • Vertegenwoordiging van ISSO in externe commissies • Communicatie met opdrachtgevers
Wat zijn jouw kwaliteiten? Wij komen graag in contact met kandidaten die tenminste een HBO diploma hebben binnen de elektrotechniek, installatietechniek, werktuigbouw of energietechniek en verder: • Minimaal 5 jaar werkervaring met de installatiesector in de gebouwde omgeving • Ervaring met projectmatig werken I S S O i n f o 41
7
• Goede schriftelijke en mondelinge beheersing van de Nederlandse taal • Zelfstandig, initiatiefrijk, gemotiveerd • Enthousiast, open en positief • Goed in teamverband kunnen werken, goede sociale vaardigheden • Nauwkeurig en doelgericht • Verantwoordelijkheidsgevoel, stressbestendig en flexibel
Wat bieden wij jou? Bij ISSO werk je altijd met de nieuwste technologie. Hierdoor en door onze opleidingsmogelijkheden kun je jezelf blijven ontwikkelen. Daarnaast bieden wij: • Een boeiende en afwisselende functie in een kleine dynamische organisatie; • Vrijheid voor ontplooiing van persoonlijke creativiteit en inventiviteit; • Het salaris is afhankelijk van opleiding en werkervaring; • Goede secundaire arbeidsvoorwaarden. Interesse? Graag ontvangen wij een motivatiebrief met een uitgebreide Curriculum Vitae per e-mail naar sollicitatie@isso.nl
Voor meer informatie over ISSO: www.isso.nl Acquisitie n.a.v. deze advertentie wordt niet op prijs gesteld december 2009
V R A AG N U U W TO E G A N G S K AART A A N! WWW.VSK.N L
09.30 18.00 UUR GA VOOR HET COMPLETE PROGRAMMA NAAR WWW.VSK.NL • DUURZAME ENERGIEOPLOSSINGEN • NVKL� PAVILJOEN • KENNISPLEIN • KLIMAATTHEATER DUURZAAM SCOREN • CONGRESSEN EN SYMPOSIA
Nieuw gezicht bij ISSO! Wendy Bakker Per 1 augustus 2009 is Wendy Bakker (1985) bij ISSO in dienst gekomen in de functie van secretariaatsmedewerker. Nadat ze de opleiding management足 assistent had afgerond, wist ze nog niet goed wat ze wilde en heeft ze besloten om de Pabo te gaan doen. Na voor de klas te hebben gestaan, kwam ze er uiteindelijk toch achter dat het bedrijfsleven meer bij haar past. Inmiddels is Wendy met veel plezier aan de slag bij ISSO. Als secretariaatsmedewerker ondersteunt ze de projectco旦rdinatoren en tevens is zij als telefoniste het eerste aanspreekpunt binnen ISSO. Wendy heeft veel lol in haar werk bij ISSO doordat er veel afwisseling is in haar werkzaam足heden. In haar vrije tijd is Wendy graag in gezelschap van familie en vrienden. Ook houdt ze zich veel bezig met sport, onder andere tennis en fitness.
Agenda 2010 Wat
maandelijks
Cursus Power Quality
1-5 februari
VSK 2010
19 maart
Terugkomdagen EPA
23 september
Najaarsoverleg
bouwfysica en bouwbesluit足berekeningen Dordrecht
www.binksoftware.nl Installatiebedrijf
Kwekel BV 's Hertogenbosch
www.kwekel.nl
Euro-index
www.euro-index.nl Waar regionaal Jaarbeurs Utrecht
ISSO-Docentendag
februari-april
Voor installatietechniek,
Meetinstrumenten, kalibraties en C.V.-componenten Capelle a/d IJssel
Met veel plezier verwelkomen we haar in het ISSO-team!
Wanneer
Bink Software BV
Houten Regionaal Nader te bepalen
Instructiebijeenkomsten Op basis van ISSO-publicaties verzorgen wij regelmatig instructiebijeenkomsten. Het is ook mogelijk om dit in uw bedrijf te verzorgen (In-Company trainingen)
KEMA Quality b.v. business & technische concultancy operationele diensten metingen & inspecties testen & certificatie
www.kema.com
Voor meer informatie kunt u onze website www.isso.nl raadplegen. I S S O i n f o 41
9
december 2009
Peter ’t Lam: Veertig jaar een dienende rol in de installatiesector
mijn ouders diep en diep teleurgesteld. En het ergste was; de tour van The Iveys (nummer 1 hit in Nederland met Maybe Tomorrow) werd uitgesteld. Ik moest, om aan geld te komen, weer even gaan werken en kwam via het uitzendbureau op de postkamer van de ACI terecht. En, zoals het spreekwoord zegt, van uitstel kwam afstel dus de hele tour van The Iveys ging uiteindelijk nooit door, en ik bleef bij de ACI werken. Achteraf, maar ook toen al, was ik blij dat ik bij de gemeente ben weggegaan, want ik werd knettergek van de ambtenarencultuur. Er was in die tijd bij Burgerzaken eerlijk waar iemand in dienst die de hele dag niets anders deed dan noteren of mensen op tijd binnenkwamen en niet te vroeg weggingen. Ook schreef hij in een boek hoe vaak mensen naar de wc gingen en zag erop toe dat we niet te vaak of tegelijk gingen.
Ruimte en vertrouwen Mijn baan bij de ACI was in de ogen van veel mensen een stap terug, maar voor mij was het een enorme stap voorwaarts. Mensen gaven me daar, zo herinner ik me het in elk geval, de ruimte. Ik kreeg vertrouwen en daar
“Technische kennis moet nu commercieel rendabel zijn”
kon ik iets mee. Dit is nog steeds de manier van werken die ik ook bij ISSO voorsta en die ik in alle achterliggende jaren heb gehanteerd. Op de postkamer heb ik uiteindelijk niet zo lang gewerkt. Er kwam al snel een baantje op de administratie bij de ACI vrij, en
In 1969 stapte hij als jongste bediende de postkamer binnen bij de ACI, de toenmalige branchevereniging voor de grotere, werktuigbouwkundige installateurs. Veertig jaar later is hij bureaumanager bij ISSO, het Kennisinstituut voor de installatie sector. Als een spin in het web houdt hij bij ISSO in de gaten welke kennisprojecten en -producten worden opgestart en ziet erop toe dat ze tot een goed einde worden gebracht. In zijn lange loopbaan bij ACI, VNI en ISSO kon hij de evolutie van de installatiesector van de zijlijn beschouwen. En als er één ontwikkeling duidelijk op voorgrond treedt, dan is het wel de mentaliteitsverandering bij de ondernemer in deze sector. Het woord is aan Peter ’t Lam, 58 jaar.
blijkbaar vond men toen dat ik die wel kon invullen. Ik begon onder meer met de administratie van het tijdschrift Verwarming & Ventilatie, dat door de ACI werd uitgegeven. Later deed ik alle administratieve en commerciële zaken van dit blad. Eerst was het een blad dat de vereniging geld kostte, maar later ontdekten we dat je er ook geld mee kon verdienen. Dat vond ik leuk. Na een paar jaar en veel avondcursussen groeide ik verder door tot in de loop van de jaren tachtig ik het hoofd van de administratie was. In 1988 was het tijd voor een fusie: ACI ging samen met
“Een ambtenarenbestaan; dat was, als het
in mijn vrije tijd was ik roadie bij een, voor die
de AVOL en de NCIB, waaruit de nieuwe bran-
aan mijn vader had gelegen, mijn ultieme
tijd, populaire Haagse popband The Incrowd.
cheorganisatie VNI ontstond. Ik kreeg daar
toekomst. Na de middelbare school had hij
Op een dag werden zij als voorprogramma
dezelfde functie als bij de ACI, maar toch was
mij een baantje bezorgd bij het bevolkings-
van de Engelse popgroep The Iveys - later
het heel anders. Het vertrouwen en de vrij-
register op het Haags gemeentehuis. Ik kreeg
Badfinger - uitgenodigd voor een tour door
heid om met zijn allen aan één doel te wer-
er een interne opleiding en een mooie car-
Zuid-Frankrijk en ik kon met hen mee. Ik heb
ken, dat ik bij de vroegere ACI zo sterk voelde,
rière als ambtenaar lag in het verschiet. Maar
meteen mijn baan opgezegd. Thuis waren
ontwikkelde zich erg langzaam bij de VNI. Ik
I S S O i n f o 41
10
december 2009
had nooit het gevoel dat wij met zijn allen
iets vanzelfsprekends zagen. Mensen uit de
begrip voor hebben, maar tegelijk denk ik dat
hetzelfde doel nastreefden. Toen in 1993 aan
sector wilden graag meewerken, omdat zij op
hiermee wel de toekomst van het installatie-
mij werd gevraagd of ik de administratie en
die manier zelf een kleine kennisvoorsprong
vak in gevaar komt. Een andere zorg die ik heb,
alle bijkomende werkzaamheden van ISSO op konden opbouwen. In elk geval was er een
is de ontlezing. Dan ben ik maar van de oude
me wilde nemen, heb ik dat meteen gedaan.
flinke groep ondernemers die, zodra we een
stempel, maar 20 jaar terug zag ik technici nog
Ook al betekende dat meer dan duizend gul-
nieuwe publicatie uitbrachten, deze wilden
complete handboeken en publicaties door-
den minder in de maand.
hebben om hun kennis op peil te brengen.
worstelen voordat zij aan een klus beginnen.
De laatste jaren zie ik een opmerkelijke ken-
Nu moet het allemaal met een checklist of een
Administratie, verkoop en pr
tering. In de eerste plaats zijn ondernemers
globale berekening. Wij werken als ISSO daar
Bij ISSO kwam ik op een bureau met vooral
steeds meer commerciële leiders in plaats
deels aan mee, omdat we met bijvoorbeeld
techneuten. Mijn taak was het op orde hou-
van technische leiders. Ik snap die ontwikke-
onze digitale tools de gebruiker - indicatief -
den van de administratie - die in die tijd sterk
ling, als je bijvoorbeeld alleen al kijkt naar de
op eenvoudige wijze de consequenties van
groeide - en het verzorgen van de verkoop
faalkosten in onze sector. Maar ik heb toch
hun keuzes of aannames zichtbaar maken.
en de pr van de kennisproducten. ISSO was
het idee dat dit aan het doorschieten is. Ik
Desondanks heb ik de hoop dat de belang-
al bijna 20 jaar actief, maar ze had nog lang
merk, en ik hoor dat ook uit verhalen, dat veel stelling voor technische publicaties weer aan
niet de omvang en de reikwijdte die wij nu
ondernemers in onze sector de technische
zal trekken. Wij doen daar in elk geval alles
hebben. Wel was het bestuur van ISSO op dat
kennis niet meer voorop stellen. Dit wordt
aan. De informatie wordt steeds toeganke-
moment van mening dat we ons moesten
ondersteund door de publicatie ‘Innovatie
lijker. Omdat alleen het ’push-mechanisme’
profileren. Veel meer mensen moesten weten
in de technische Installatiebranche’ van
in de markt niet werkt, proberen wij met
dat zij hun kennis op peil moeten houden, en
Marktmonitor/OTIB. Daarin constateert men
doelgroepbrochures ook de opdrachtge-
dat zij daarvoor bij ISSO de kennisproducten
dat het algemene kennisniveau van de mede- vende markt te stimuleren tot het investeren
konden aanschaffen. In die tijd heb ik daarom
werkers in de installatiebedrijven te laag is en
in betere en duurzame installaties. Tevens
het ISSO Jaarboek en ISSO Info opgestart.
dat er weinig bereidheid is om in versterking
organiseren wij regelmatig instructie- en
Ook ben ik in die tijd nadrukkelijk met een
daarvan te investeren. Dit kan worden opge-
voorlichtingsbijeenkomsten. Naast regionale
projectenadministratie gestart, zodat alle
vangen door het verder introduceren van
bijeenkomsten is het ook mogelijk om dit
uitgaven en inkomsten van elk project van
tijdbesparende technieken, zoals industrieel
in-company te doen. En met ISSO Digitaal
ISSO voor alle partners inzichtelijk werden.
geproduceerde bouw- en installatiedelen
sluiten we aan bij de belevingswereld van
Het zijn dit soort activiteiten – en vooral de
en Plug & Play installaties. Wanneer we geen
jongere generaties. Straks kan men zelfs alle
vrijheid om ze te bedenken en ondernemen – oplossingen vinden, dreigen we als branche
kennis volledig integreren in de digitale wijze
waardoor ik deze baan zo enorm boeiend en
waarop bedrijven bestekken of ontwerpen
onze positie te verliezen als betrouwbare
leuk vond en nog altijd vind. Bij ISSO, waar we leverancier van installaties. Het is eveneens
maken. Voor de uitvoerende vakmensen
intussen al met 20 medewerkers zijn, heerst
een teken aan de wand dat wij nog met veel
heeft ISSO de ‘Kleintjes-reeks’ ontwikkeld. Op
heel erg een sfeer van samenwerking. Het
pijn en moeite medewerkers van installatie-
basis van de ISSO-publicaties kunnen we in
klinkt zo vanzelfsprekend, maar hier is ieder-
bedrijven – ondernemers al helemaal niet
deze reeks direct toepasbare kennis op com-
een belangrijk. Wij geven veel vrijheid, en
meer – bereid kunnen vinden om in ‘ISSO-
pacte wijze aanbieden. Naast de steun van
daardoor ontstaat een sfeer waarin iedereen
Kontaktgroepen’ plaats te nemen en mee te
onze oprichters krijgen wij daarvoor bij ons
kan presteren. Natuurlijk moet ik reëel zijn en
werken aan de totstandkoming van publi-
werk veel support van OTIB en SenterNovem.
merk ik ook dat, nu ons bureau groter wordt,
caties. Ook als het gaat om de verkoop van
De toekomst van ISSO is volledig afhanke-
het lastiger wordt om deze onvoorwaarde-
technische kennis, zie je dat ondernemers
lijk van de toekomst die deze sector heeft.
lijke betrokkenheid van iedereen te vragen.
steeds meer de hand op de knip houden. Ik
Daarom koesteren wij de samenwerking met
Maar bij het aantrekken van personeel wordt
denk dat het vooral voor de installatiewereld
Uneto-VNI, Onri, VABI, PIT en TVVL, onze
met deze cultuur wel rekening gehouden.
slecht is, wanneer ondernemers bezuinigen
‘founding fathers’. Al ben ik wel van mening
op kennis. En dat terwijl de media steeds
dat, en dan kom ik weer bij een parallel met
Nieuwe mentaliteit
vaker over klachten publiceren die vooral
het begin van mijn carrière, er in die samen-
Bij ISSO merken wij heel duidelijk dat de
ontstaan door onzorgvuldig en ondeskundig
werking een basis van vertrouwen en vrijheid
behoefte aan kennis sterk toeneemt. Maar
aangelegde installaties.
moet zijn. Elke organisatie is belangrijk, ieder
naast die toename zie ik ook, als ik wat
vanuit zijn rol en functie. De partijen zullen
generaliseer, een andere manier waarop
Toenemende ontlezing
ondernemingen kennis benaderen. In het
Het is duidelijk dat voor een toenemend aantal len, ook al is er een vorm van afhankelijkheid.
verleden, toen ik hier net kwam werken,
ondernemers het vergaren van technische
Doen we dat niet, dan doen we zelf afbreuk
maar zeker ook in de jaren ervoor, zag je dat
kennis eerst commercieel rendabel en ver-
aan het imago en de geloofwaardigheid van
installateurs en adviseurs die serieus met
antwoord moet zijn, voordat zij daaraan geld
de sector.”
hun vak bezig waren, de ISSO-publicaties als
besteden. Als administrateur kan ik daar nog
I S S O i n f o 41
11
elkaar daarom als gelijken moeten behande-
december 2009
Co lo fo n ISSO Info is een uitgave van
k e n n isi n s t i t u u t v oo r d e i n s ta l l at i e s e c t o r
Kerstgroet
De komende jaren zal er veel aanspraak worden gedaan op onze solidariteit en op onze medewerking aan de creatie van een duurzame samenleving. Samenwerking en respect voor elkaar zijn instrumenten om dit te bereiken. ISSO onderstreept dat en wenst u een voorspoedig 2010.
FIJNE
FEESTDAGEN!
Onderstaande uitgaven zijn (binnenkort) beschikbaar:
• ISSO-publicatie 52 ‘Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties’ • ISSO-publicatie 75.1 ‘Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen - Energieprestatiecertificaat’ (herziene versie)
• ISSO-publicatie 82.1 ‘Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen - Energieprestatiecertificaat’ (herziene versie)
• ISSO-publicatie 91 ‘Ventilatiesystemen met decentrale
toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen en woongebouwen’
• ISSO-publicatie 92 ‘Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen en woongebouwen’ De bovenstaande uitgaven zijn zowel digitaal als in boekvorm beschikbaar. Meer informatie over de publicaties vindt u op www.isso.nl. I S S O i n f o 41
(Weenapointgebouw B) 3014 DB Rotterdam Postadres Postbus 577 3000 AN Rotterdam
Tel.
010 - 206 59 69
010 - 213 03 84
Fax
info@isso.nl
www.isso.nl
Internet
Wat is ISSO ISSO, het kennisinstituut van de installatiesector, houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruik van ISSO publicaties als normstellende richtlijnen.
Op 29 april 1974 werd ISSO
Nieuwe ISSO-uitgaven
Bezoekadres Kruisplein 25
opgericht door de volgende organisaties: TVVL Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen Uneto -Vni Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel PIT Stichting Promotie Installatietechniek
12
in een later stadium traden de volgende organisaties toe:
ONRI Organisatie van Nederlandse
Vabi Vereniging voor Automatisering in de
Raadgevende Ingenieursbureaus Bouw en Installatietechniek
Vormgeving
Redactie
Stijlmeesters P.P.H. 't Lam
A.B. van Kleven-Pijpers
Stijlmeesters
december 2009