nummer
42
j a n u a ri 2010
Binnenmilieuprofiel woningbouw als aanvulling op Energielabel De bouw- en installatiewereld is inmiddels bekend met het Energielabel voor woningen. Ook de consumenten krijgen er steeds meer mee te maken. Vaak is een Energielabel met een EPAmaatwerkadvies een reden om een woning te verbeteren door bijvoorbeeld beter te isoleren en de woning verder kierdicht te maken. Gezien de toenemende zorgen over en aandacht voor de kwaliteit van het binnenmilieu valt te verwachten dat opdrachtgevers - bijvoorbeeld corporaties of particuliere eigenaren - voordat zij beginnen met de uitvoering van die energiebesparende maatregelen, steeds vaker willen weten hoe het binnenmilieu van de woning ervoor staat. Tot nu toe wordt er echter weinig of geen rekening gehouden met de kwaliteit van het binnenmilieu.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • 4 4 5 5 7 8 8 9 9
10 10 11
12 13
16
18 18 19
20
ISSO-info nummer 42 Publicaties Legionellapreventie herzien Kleintje Meten Verlichting Masterplan Zonne-energie Legionella Risicoanalyse en Beheersplan voor koeltoreninstallaties gereed E-nieuws Continuïteit van Montagehandboek Sanitair gewaarborgd ISSO-publicaties 75.1, 75.3, 82.1 en 82.3 herzien Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer Kwaliteitseisen voor ventilatiesystemen ISSO Docentendag op 19 maart 2010 Terugkomdagen Energielabel Hulp bij ventilatievoorschriften ISSO werkt ook ‘in-company’ Overzicht ISSO-uitgaven ISSO-toezendservice Nieuwe directeur ISSO ISSO-digitaal Nieuwe functionaliteiten ISSO-digitaal Steun ISSO en wordt sponsor I S S O i n f o 42
Uitgangspunten De methode is zo opgesteld dat deze binnen een beperkte, extra tijd (circa 20 tot 40 minuten) is uit te voeren in combinatie met een EPA-maatwerkadvies. De bepalingsmethode is daarom afgestemd op die voor het Energielabel (ISSO-publicaties 82.1 t/m 82.3). Een gecertificeerd EPA-adviseur voert de opname voor het Binnenmilieuprofiel uit. Om ervoor te zorgen dat zijn deskundigheid hierop aansluit, zal de adviseur eerst een bij de nieuwe publicatie passende ‘binnenmi-
ISSO heeft in samenwerking met de stichting
lieucursus’ moeten volgen.
‘Meer Met Minder’ het initiatief genomen tot het uitwerken van een praktische richtlijn
Binnenmilieuaspecten (klimaat, binnenlucht,
voor het opstellen van een gestandaardi-
geluid en licht) kunnen direct van invloed
seerd Binnenmilieuprofiel voor woningen
zijn op de gezondheid van bewoners.
dat aspecten bevat rond binnenmilieu en
Tegelijkertijd is het verband tussen binnenmi-
comfort. Deze kwam tot stand dankzij een
lieu en gezondheid zeer complex, omdat vele
enthousiaste groep van rapporteurs met
factoren - die elkaar vaak onderling beïnvloe-
vertegenwoordigers uit onder meer TNO
den - een rol spelen. Het Binnenmilieuprofiel
Bouw en Ondergrond, W/E adviseurs en BBA-
doet daarom geen (voorspellende) uitspra-
binnenmilieu. Met deze nieuwe publicatie
ken over de gezondheid van bewoners.
kan de adviseur een Binnenmilieuprofiel voor
Wel brengt dit instrument in hoofdlijnen
woningen opstellen, als aanvullende dienst
de risicofactoren in kaart die mogelijk tot
op het Energielabel voor woningen (volgens
gezondheids- of comfortproblemen leiden,
ISSO-publicatie 82.1 t/m 82.3). De publicatie
zoals onvoldoende ventilatie of de aanwe-
is een logische uitbreiding op de ISSO-
zigheid van schimmel. De methode bestaat
publicatie-82 reeks voor woningen en heeft
voornamelijk uit (visuele) inspecties en een
daarom het nummer 82.4 meegekregen.
beperkt aantal metingen (bijvoorbeeld de hoeveelheid mechanische luchttoevoer en
Dit Binnenmilieuprofiel maakt voor de bewo-
-afvoer). Het uitgangspunt is dat de adviseur
ners, eigenaar en EPA-adviseur inzichtelijk
middels een quickscan-methodiek met een-
wat de huidige binnenmilieukwaliteit van de
voudige middelen en binnen een korte tijd
woning is. Ook geeft het aanbevelingen over maatregelen die men kan nemen om, naast de standaard energiebesparende maatregelen uit het EPA-advies, de kwaliteit van het binnenmilieu te verbeteren. 1
Bezoek onze stand
in hal 3, B057 j a n u a r i 2 010
een algemeen oordeel over de kwaliteit van
Het Binnenmilieuprofiel
binnenmilieuaspecten, algemene gegevens
het binnenmilieu kan geven. Voor een onder-
In onderstaande afbeelding is te zien hoe
van de woning en gegevens over het advies-
zoek en advies op detailniveau moet een
de voorkant van het Binnenmilieuprofiel is
bedrijf, plus een korte toelichting op het
binnenmilieu-expert een apart vervolgonder-
opgebouwd. Op de voorkant staan onder
Binnenmilieuprofiel.
zoek uitvoeren.
meer de scores voor de acht verschillende
Binnenmilieuprofiel woning Laag Risico
Opgesteld conform de bepalingen in ISSO-publicatie 82.4
Verhoogd Risico
Luchtverversing Vocht & schimmel Verbrandingsgassen Thermisch comfort winter Oververhitting zomer Installatiegeluid Geluidisolatie Daglichttoetreding
Uw woning Type woning Gebruiksoppervlak 210 m2 Opnamedatum 16 juli 2009 Binnenmilieuprofiel geldig tot 16 juli 2019 Afmeldnummer 1234567890 Aantal slaapkamers * 3
Adviesbedrijf Bakker BV Inschrijfnummer 01.2345.6789 Handtekening
Aantal slaapkamers beoordeeld 2
Straat Dorpsstraat Nummer/toevoeging 12 Postcode 1255 AA Woonplaats Assen
Binnenmilieuprofiel op basis van een ander representatief gebouw? ja/nee Adres representatief gebouw:
Toelichting binnenmilieuprofiel Verschillende aspecten be誰nvloeden de binnenmilieukwaliteit in een woning en daarmee de gezondheid en het comfort van de bewoners. Dit binnenmilieuprofiel is opgesteld aan de hand van een inspectie, metingen en berekeningen. De eigenschappen van de woning (bv. gevel) en de kwaliteit van haar installaties (bv. het ventilatiesysteem) spelen hierbij een belangrijke rol. Bij de vaststelling van het binnenmilieuprofiel wordt altijd uitgegaan van een gemiddeld klimaat, een gemiddeld aantal bewoners en gemiddeld bewonersgedrag. De methode gebruikt bij het opstellen van dit binnenmilieuprofiel staat beschreven in ISSO publicatie 82.4. * Inclusief eventueel tot slaapkamer(s) omgebouwde zolder.
De voorzijde van het Binnenmilieuprofiel voor een voorbeeldwoning. I S S O i n f o 42
2
j a n u a r i 2 010
Op de achterzijde van het Binnenmilieupro
De adviseur scoort op het Binnenmilieupro
fiel staat (indien van toepassing) een aantal
fiel per binnenmilieuaspect in de vorm van
Onacceptabel ‘!’: De score ‘onacceptabel’
standaard maatregelen om de opdrachtgever
een ‘horizontaal stoplicht’. De score voor een
betekent dat er sprake is van een onac-
(bijvoorbeeld de bewoner of de corporatie)
aspect kan ‘groen’, ‘oranje’, ‘rood’ of ‘onaccep
ceptabel risico voor de gezondheid van de
op weg te helpen met het verbeteren van het
tabel’ (uitroepteken) zijn. Hieronder wordt
bewoners en maatregelen op korte termijn
binnenmilieu.
de praktische betekenis van de scores kort
noodzakelijk zijn. Deze score kan alleen voor-
toegelicht.
komen in combinatie met ‘rood’. De achter-
Scores op het Binnenmilieuprofiel
zijde van het Binnenmilieuprofiel geeft aan welke maatregelen men kan nemen om de
Het Binnenmilieuprofiel werkt bewust niet
Groen: De score ‘groen’ betekent dat er geen
met één algemene binnenmilieuscore voor
mogelijkheden voor verbetering van het bin-
een woning zoals bij het Energielabel, maar
nenmilieu zijn gesignaleerd voor het betref-
Samengevat
met een profiel met scores voor verschillende
fende aspect.
Door de toenemende aandacht voor het
woning ‘uit de gevarenzone’ te halen.
binnenmilieuaspecten. Er worden scores
(slechte) binnenmilieu in woningen zal bij
gegeven voor de volgende acht aspecten:
ingrijpende energetische renovaties steeds
• luchtverversing;
Oranje: De score ‘oranje’ wordt aan een
vaker een indicatie gewenst zijn van de
• vocht en schimmel;
aspect toegekend als de situatie ‘acceptabel’
kwaliteit van het binnenmilieu voor en na
• verbrandingsgassen;
is, en er geen grote problemen worden ver-
de toepassing van verbeteringsmaatregelen.
• thermisch comfort winter;
wacht. Wel is het wenselijk om het binnenmi-
De standaardadviezen die volgen uit het
• oververhitting zomer;
lieu op dit aspect te verbeteren, maar maatre-
Binnenmilieuprofiel (ISSO-publicatie 82.4)
• installatiegeluid;
gelen zijn niet per se noodzakelijk.
houden rekening met het samenspel van
• geluidisolatie;
energiebesparing en binnenmilieuverbete-
• daglichttoetreding.
ring. Uitgangspunt is dat energiebesparing Rood: De score ‘rood’ staat gelijk aan een
en een goed binnenmilieu samen kunnen
Andere onderwerpen die direct of indirect
onvoldoende, wat betekent dat er een aan-
gaan. Kortom, bij woningverbetering is het
met het binnenmilieu te maken hebben -
zienlijke verbetering van het binnenmilieu
steeds de kunst om een afgewogen mix van
zoals radon, legionella, brandveiligheid en
mogelijk is. Het advies is om het binnenmi-
maatregelen te treffen, met een optimaal
valveiligheid - komen in deze methode niet
lieu op dit aspect te verbeteren, omdat er een
effect voor zowel energiegebruik als binnen-
aan de orde. Het is daardoor niet mogelijk dat verhoogde kans is op gezondheidsrisico’s. De
milieukwaliteit.
men een woning, wat betreft binnenmilieu,
achterzijde van het Binnenmilieuprofiel geeft
volledig risicovrij kan verklaren naar aanlei-
aan welke maatregelen of vervolgstappen de
ISSO-publicatie 82.4 biedt partijen, die
ding van een Binnenmilieuprofiel opname.
woning ‘uit het rood’ krijgen.
beroepsmatig een Binnenmilieuprofiel voor woningen opstellen, hiervoor de juiste handreiking.
Binnenmilieuprofiel woning
Het Binnenmilieuprofiel is Laag Risico
Opgesteld conform de bepalingen in ISSO-publicatie 82.4
Luchtverversing Vocht & schimmel Verbrandingsgassen Thermisch comfort winter Oververhitting zomer Installatiegeluid Geluidisolatie Daglichttoetreding
Verhoogd Risico
een waardevolle toevoeging op het Energielabel, en kan ervoor zorgen dat woningen in de toekomst zowel op het gebied van energiebesparing als op het gebied van binnenmilieu (en dus gezondheid) kwalitatief vooruit gaan. ISSO-publicatie 82.4 ‘Binnenmilieuprofiel woningen, bepalingsmethode’ verschijnt naar verwachting in het eerste kwartaal van 2010.
De acht binnenmilieuaspecten uit het Binnenmilieuprofiel met voorbeeld scores. I S S O i n f o 42
3
j a n u a r i 2 010
Uitgaven ISSO-publicaties Legionellapreventie herzien Opwarming van drinkwaterleidingen tot boven 25 °C is een steeds groter probleem met de huidige bouw- en installatiewijze. De cv-ketel en het warmtapwatertoestel zijn tegenwoordig vaak gecombineerd in een combi-ketel waardoor in de technische ruimte al problemen ontstaan met het uit elkaar houden van de drinkwaterleidingen en de cv- of vloerverwarmingsleidingen. Leidingen in het zicht zijn tegenwoordig uit den boze en daarom gebruiken tegenwoordig zowel de aannemer, de watertechnisch installateur als de cv-installateur de dekvloer en de constructievloer om de horizontaal lopende leidingen in weg te werken. Gebrek aan coördinatie en de onbekendheid met het fenomeen hotspots leidde al geregeld tot installaties waarbij de drinkwaterleidingen en warmtapwaterleidingen te dicht langs de cv-leidingen lopen en kruisen.
terinstallaties’ verschenen. Sinds die tijd is er meer bekend over hotspots door onderzoek van TNO. Veel van de nieuwe informatie is inmiddels opgenomen in ISSO-publicatie 30.5 ‘LegionellaCode voor woninginstallaties’ en ISSO-SBR-publicatie 811 ‘Hotspotvrij ontwerpen, bouwen en installeren’. De bedoeling was om op korte termijn deze nieuwe inzichten ook op te nemen in de nieuwe druk van ISSO-publicaties 55.1, 55.2 en Kleintje Legionellapreventie, tegelijk met andere verbeteringen en de gevolgen van het nieuwe Drinkwaterbesluit 2010. Het nieu-
De laatste jaren zijn veel projecten opge-
In NEN 1006, aangewezen door het
we Drinkwaterbesluit wordt echter pas medio
leverd waarbij er daadwerkelijk lauw water
Bouwbesluit, staat vermeld dat het drinkwa-
2010 verwacht. De problematiek rondom het
uit de koudwaterkraan kwam als gevolg van
ter onder 25 oC moet blijven. Dat heeft voor-
voorkomen van ‘hotspots’ is dermate urgent,
‘hotspots’. De bewoners en gebruikers zijn
al te maken met het beperken van bacterie-
dat in overleg met Uneto-VNI is besloten om
zich meer bewust dat dit niet hoort en zij
groei, waaronder legionella. Daarnaast is het
tussentijds een speciale bijlage uit te brengen
eisen herstelmaatregelen. Er zijn inmiddels
bijzonder onprettig als er lauw drinkwater uit
met de laatste richtlijnen hierover.
diverse situaties bekend waarbij de vloe-
de koudwaterkraan stroomt.
ren moesten worden opengebroken, ach-
U kunt de speciale bijlage met de nieuwe
teraf een extra leidingkoker moest worden
In 2005 zijn ISSO-publicatie 55.1 ‘Handleiding
richtlijnen gratis downloaden van www.isso.nl.
gemaakt en de leidingen opnieuw moesten
Legionellapreventie in leidingwater’ en
Medio 2010 zal deze bijlage of een uittreksel
worden aangelegd.
ISSO-publicatie 55.2 ‘Handleiding Zorgplicht
ervan geïntegreerd worden in alle publicaties
Legionellapreventie Collectieve leidingwa-
Legionellapreventie van ISSO.
ISSO publiceert Kleintje Meten Verlichting Voor het kunnen uitvoeren van visuele taken in gebouwen is een bepaalde hoeveelheid licht nodig. De hoeveelheid licht wordt onder meer bepaald door de aard van de werkzaamheden en de periode waarin deze moeten worden uitgevoerd. Tevens zijn tal van andere factoren van belang, zoals visueel comfort, welbevinden, veiligheid, leeftijd van de gebruikers, vereiste nauwkeurigheid van de uit te voeren werkzaamheden, mate van productiviteit, kleine details, lage contrasten en waarnemen van bepaalde kleuren.
installatiebedrijf lichtmetingen verrichten. De resultaten van de metingen worden bij voorkeur in een meetprotocol vastgelegd. De installateur moet dus met betrekking tot het meten van licht over meer kennis en vaardigheden beschikken. Voor het correct uitvoeren van lichtmetingen binnen gebouwen is NEN 1891 ‘Binnenverlichting - Meetmethoden voor verlichtingssterkten en luminanties’ van
Bij het ontwerp van verlichting moet de ont-
elektrotechnische installateur, naast ontwerp- toepassing.
werper of installateur in de eerste plaats reke- vaardigheden over het gehele spectrum van ning houden met de eisen en wensen van de
verlichting - daglicht en kunstmatige verlich-
Nieuwe handleiding
opdrachtgever. Daarnaast moet de verlichting ting - en uitoefening van controle op te grote
Op basis van NEN 1891 heeft ISSO, met
voldoen aan de actuele wet- en regelgeving
oppervlaktehelderheden (afscherming hel-
financiële steun van Uneto-VNI en OTIB, een
met betrekking tot arbeidsomstandigheden
dere raamvlakken), ook directe bemoeienis
handleiding samengesteld voor het meten
en comfort voor de gebruikers. Naast het
met het onderhoud van de verlichting.
en vastleggen van verlichting: ‘Kleintje Meetmethoden Verlichting’. Het ‘Kleintje
realiseren van een goed lichtontwerp is het van groot belang om inzicht te krijgen in
Meer kennis en vaardigheden
Meetmethoden Verlichting’ is bedoeld voor
het gedrag van de verlichting in de praktijk.
Zowel bij het vakkundig uitvoeren van een
de lichtontwerper en uitvoerende monteur.
Vanuit NEN-EN 12464 ‘Licht en Verlichting -
oplevering van een lichtinstallatie, als bij het
Het zakboekje geeft aan hoe en op welke
Werkplekverlichting’, delen 1 en 2 krijgt de
onderhoud van lichtinstallaties moet het
wijze licht en verlichting in de praktijk moet
I S S O i n f o 42
4
j a n u a r i 2 010
worden gemeten en geregistreerd. Naast de
geïnstalleerde lichtsituaties, conform NEN-EN
Naar verwachting zal het Kleintje in het eer-
eisen uit NEN 1891 bevat de uitgave nuttige
12464 en Arbo norm NEN 3087 ‘Ergonomie -
ste kwartaal van 2010 verschijnen. Voor meer
tips en handleidingen die noodzakelijk zijn
Visuele ergonomie in relatie tot verlichting’.
informatie kunt terecht bij de projectcoördi-
bij de uitvoering en voorbereiding van licht-
nator, André Derksen, a.derksen@isso.nl.
metingen. Aan de orde komen de meetme-
Met het ‘Kleintje Meetmethoden Verlichting’
thoden van verlichtingsterkte en luminanties
hebben de ontwerper en de installateur de
ter onderbouwing van de geprojecteerde en
benodigde kennis altijd binnen handbereik.
Masterplan Zonne-energie moet kwaliteit garanderen Uitgaande van Nederlandse en Europese beleidsvoornemens, die vastliggen in concrete doelstellingen en normale zakelijke markt bewegingen, is de verwachting reëel dat zonne-energie in 2020 als een normaal product massaal wordt toegepast. Dit betekent dat in 2020 nagenoeg alle bedrijven die direct of indirect te maken hebben met installaties in de gebouwde omgeving, en een groot deel van de bedrijven die te maken hebben met bouwkundige aspecten, de zonne-energietechnologie op een professionele wijze in hun werk moeten kunnen betrekken.
De publicaties vormen de basis voor de opleidingen. Het niveau van de opleidingen wordt geborgd door gezaghebbende examens die tot erkende diploma’s leiden. Dit alles vormt de opstap tot bedrijfscertificering en erkenning. Kwaliteitsborging vormt het sluitstuk. De producten die voortkomen uit het masterplan zijn - onder voorwaarden - beschikbaar voor alle geïnteresseerden. Mede door de financiële ondersteuning van OTIB zullen de
De uitdaging bij een dergelijke versnelde
uit BDA Dak- en Gevelopleidingen, ISSO,
producten tevens via het Platform Duurzame
introductie van een nieuwe technologie is
Gramsbergen Solar, vAConsult, Holland Solar,
Technologieën onder de aandacht worden
om de kwaliteit van de producten en dien-
Zonnekeur en DWA. Uitgangspunt hierbij is
gebracht. Op dit moment worden de finan-
sten mee te laten groeien naar een professio-
dat alle aspecten van kwaliteit uiteindelijk op
cieringsmogelijkheden van dit Masterplan
neel niveau. In Nederland zijn in principe de
elkaar moeten aansluiten voor een efficiënte
verkend. Begin 2010 zal hierover meer
randvoorwaarden hiervoor aanwezig. Vanuit
infrastructuur. Het Masterplan behandelt
bekend zijn.
SenterNovem kwam begin 2009 het verzoek
hiervoor alle vormen van kwaliteit in hun
om te onderzoeken hoe we de kwaliteit van
samenhang. De gekozen hoofdlijn hierbij
Vanwege de urgentie om met de opleidin-
zonnewarmte- en zonnestroomprojecten
loopt van kennis, via opleidingen en examens
gen te starten, is het initiatief genomen om
kunnen verbeteren.
naar kwaliteitsborging.
een aantal onderdelen uit het Masterplan op
Na een eerste bijeenkomst op initiatief
korte termijn te ontwikkelen. Voor meer infor-
van Uneto-VNI stelde een consortium een
Werken aan publicaties
matie kunt u terecht bij de projectcoördinator
eerste proeve van een Masterplan Kwaliteit
De kennis van de technologie wordt vastge-
André Derksen, a.derksen@isso.nl
Zonne-energie op. Dit consortium bestond
legd in relevante publicaties van ISSO en SBR.
Model Legionella Risicoanalyse en Beheersplan voor koeltoreninstallaties gereed In 2008 is ISSO-publicatie 55.3 ‘Legionellapreventie in klimaat installaties’ verschenen. Deze beschrijft van zowel koeltorenals luchtbehandelingsinstallaties nauwgezet hoe men een risicoanalyse kan uitvoeren van een natte koeltoreninstallatie en welke beheersmaatregelen er nodig zijn om deze risico’s te verminderen. I S S O i n f o 42
Onder een natte koeltoreninstallatie wordt verstaan het samenstel van: • de koeltoren(s) in de betreffende installatie; • het koelwaterzijdige deel van de warmtewisselaars die worden gekoeld; • het verbindende leidingwerk; • de aansluitleiding; • de watervoorbehandeling (indien aanwezig); • de waterbehandeling; • de afvoer van het spuiwater.
5
j a n u a r i 2 010
componenten vormen een keten en een
10
keten is zo sterk als zijn zwakste schakel.
5
Grondstof Leidingwaterinstallatie Aansluitleiding Watervoorbehandeling Waterverdeling Waterverdamping Circulatiesysteem met warmtewisselaars en waterbehandeling 8. Verzamelbak 9. Toevoer lucht 10. Uitblaas lucht 1
8 3
Koeltoreninstallaties bij gebouwen
6
leidingwater 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
7
9
Het model is gebaseerd op de met leidingwa-
7 4
7
7
7 7
riolering
ter gevoede, natte koeltoreninstallatie zoals men die tegenkomt bij klimaatinstallaties van grote gebouwen. Het beheer en de organisatie rondom deze koeltorens is op een aantal punten verschillend van de grote industriële koeltorens bij fabrieken en dergelijke.
2
Organisatie rondom beheer Om voldoende draagvlak te creëren is een
Risicocomponenten van de koeltoreninstallatie Het maken van een analyse en legionellabeheersplan is zeer verantwoord werk
“Elk onderdeel in de keten moet worden beschouwd.”
en luistert erg nauw. Toezichthouders en
grote ISSO-kontaktgroep (KG73.1) geformeerd waarin alle geledingen zijn vertegenwoordigd, zoals fabrikanten, waterbehandelingsfirma’s, installatie- en onderhoudsbedrijven,
gebouweigenaren worden geconfron-
toreninstallatie is vergelijkbaar met die bij
teerd met veel verschillende uitvoeringen
een risicoanalyse voor een collectieve leiding- den Eshof van Grontmij gaf, in samenwerking
gemeenten, de Rgd en ISSO zelf. Jaap van
ervan, mede afhankelijk van de ideeën van
waterinstallatie. Men verdeelt de totale koel-
met Oscar Nuijten, projectcoördinator bij
de opsteller. Daarom vroeg de afdeling
toreninstallatie in zogenoemde risicocompo-
ISSO, vorm aan het model. Het proces om tot
Rijksgebouwendienst van VROM aan ISSO
nenten. Dit zijn componenten die bij onjuiste
één model te komen was zwaar. Niet alleen
om een model te ontwikkelen dat landelijk
behandeling legionellavermeerdering en/of
omdat er zoveel partijen in de kontaktgroep
kan worden gehanteerd door de samen-
biofimvorming kunnen veroorzaken. Deze
zaten, maar vooral omdat er zoveel partijen
stellers van Legionella Risicoanalyses en Beheersplannen.
Opstellen van de risicoanalyse Een belangrijk onderdeel van het model is de risicoanalyse. De handelswijze bij het opstellen van een risicoanalyse van een koel-
Een koeltoren van een gebouw I S S O i n f o 42
6
j a n u a r i 2 010
Drijver van de inrichting
Milieudienst
(exploitant van het gebouw)
(gemeente of provincie)
GGD
Manager gebouwbeheer
Beheerder van de
Installateur van de
klimaatinstallatie
klimaatinstallatie
waterbehandelings
Reinigingsbedrijf
Mechanisch
firma
koeltoren
onderhoudsbedrijf
Laboratorium Monstername legionella Voorbeeld van een organogram van een organisatie betrokken bij het beheer van een koeltoren.
betrokken (kunnen) zijn bij het legionellabe-
• verbeteringen aan de installatie;
beschikbare technieken op het moment van
heer. Hieronder ziet u een voorbeeld van een
• het stroomlijnen van de organisatie rondom
opstellen (onder meer ISSO-publicatie 55.3 en
organogram van de organisatie rondom het beheer van een koeltoren.
het beheer, inclusief de communicatie; • het verbeteren van de betrokkenheid van de bedrijfsleiding/exploitant.
Arbo-informatieblad 32). De opsteller moet daarnaast beschikken over goede communicatieve vaardigheden.
Omdat het in de praktijk meestal fout gaat in de organisatie en de communicatie is zeer
Kwaliteit van de opsteller
Meer informatie
veel aandacht besteed aan dit model. De
De opsteller moet daarom deskundig zijn en
Men kan het Model Legionella Risico-analyse
kennis hierover moest uit de praktijk komen,
voldoende ervaring hebben op het gebied
en Beheersplan downloaden van www.isso.
omdat zowel ISSO-publicatie 55.3 als het
van zowel koelinstallaties als waterbehande-
nl. De ISSO-publicatie 55.3 is verkrijgbaar via
Arbo-infoblad zich voornamelijk beperken tot ling en moet functioneren op minimaal hbo-
de ISSO-winkel op onze website. Voor inhou-
niveau; bijvoorbeeld Algemene Operationele
delijke informatie kunt u terecht bij ing. Oscar
Techniek of procestechnologie. De opsteller
Nuijten, o.nuijten@isso.nl. De eerstvolgende
Het gebruik
moet ook inzicht hebben in facilitair manage-
editie van ThemaTech (april 2010 ) staat
Het Model Legionella Risicoanalyse en
ment en op de hoogte zijn van de laatste
geheel in het teken van ‘Legionellapreventie
Beheersplan is een Word-bestand, waarin de
wetgeving, technische richtlijnen en de best
in klimaatinstallaties’.
de techniek van legionellapreventie.
opsteller de zaken die specifiek van toepassing zijn op de beschouwde installatie kan toevoegen en zaken die niet van toepassing zijn, kan weglaten. Vervolgens kan de opsteller de diverse modeltabellen gebruiken om de gegevens en bevindingen in te vullen. Het resultaat moet niet alleen aansluiten op
E-nieuws
de technische uitvoering van de installatie, maar vooral ook op de organisatie rondom
Naast deze nieuwsbrief, de ISSO Info, wil ISSO u ook via e-mail
het beheer. De opsteller moet alle benodigde
op de hoogte houden van nieuwe producten en diensten.
informatie vergaren, bij de juiste personen en
Via www.isso.nl kunt u zich opgeven voor deze nieuwe service.
instanties, en zal in veel gevallen advies moeten uitbrengen over: I S S O i n f o 42
7
j a n u a r i 2 010
ISSO-publicaties 75.1, 75.3, 82.1 en 82.3 herzien vanwege aanpassing Energielabel In verband met de wettelijke wijzigingen
tariseerde verbeterpunten zijn inmiddels ver-
in de Regeling Energieprestatie Gebouwen
publicatie 82) en utiliteit (ISSO-publicatie 75) aangepast. Berichten in de media, onderzoek, workshops, examens en vragen bij VROM, SenterNovem, ISSO en KBI vormden de aanleiding om de verbeterpunten voor de BRL 9500 en de betreffende ISSO-publicaties te inventariseren en te verwerken.
Verbeterde methodiek ISBN 978-90-5044-186-5
werkt in de BRL 9500 en de ISSO-publicaties.
publicatie
82.1
KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR
de labelmethodiek voor woningen (ISSO-
HAN D LE I D I N G E N E R G I E PR E S TAT I E ADV I E S WO N I N G E N - E N E R G I E L AB E L
(REG) en de Beoordelingsrichtlijn 9500, is
De aanpassingen en verbeteringen hebben betrekking op de volgende onderdelen: • verbeterde lay-out van het energielabel (voor zowel woningen als utiliteitsgebouwen); • splitsing van het primair energieverbruik HANDLEIDING
ENERGIEPRESTATIE ADVIES WONINGEN ENERGIELABEL + ALGEMEEN DEEL
op het energielabel in elektriciteit, gas en warmte; • actualisatie van de bepalingsmethodiek, opnamemethodiek en software; • vernieuwde weergave van de globale
Voor zover deze verbeterpunten en aanpas-
energiebesparende maatregelen op het
singen betrekking hebben op de labelmetho-
energielabel;
diek zijn ze besproken met de verschillende
• waardering van nieuwe technieken.
marktpartijen. Aanvullend is door de minister van VROM een oproep gedaan aan betrokken
Meer informatie
marktpartijen om aanvullende suggesties en
De herziene ISSO-publicaties zijn te bestel-
commentaar aan te dragen. Het doel daar-
len via de ISSO-winkel op www.isso.nl. Meer
van was om per 1 januari 2010 het nieuwe
informatie over de aanpassingen en uitbrei-
energielabel en de verbeterde energielabel-
dingen in de energielabelmethodiek vindt u
methodiek te kunnen lanceren. De geïnven-
tevens op onze website.
Continuïteit van Montagehandboek Sanitair gewaarborgd Ferry De Cock heeft per 1 november jongstleden de uitgeefrechten van het Montagehandboek Sanitair overgedragen aan FILOSOOF b.v., het uitvoeringsorgaan van ISSO. Hiermee is er een waarborg voor de continuïteit van dit montagehandboek, een belangrijk uitgangspunt in de beslissing om dit handboek over te nemen.
Wij zijn verheugd dat Ferry zich bereid heeft verklaard om achter de schermen als inhoudelijk adviseur betrokken te blijven. Alles is erop gericht om medio 2010 een volledige update beschikbaar te hebben. De tekeningen van montageopstelling worden,
Het Montagehandboek Sanitair bevat alle
• sparingen en sleuven;
samen met andere nuttige en noodzakelijke
noodzakelijke informatie voor professionals
• grondhout voor montage op lichte wanden;
informatie over het ontwerpen van sanitaire
in de bouw- en installatiesector. Vele men-
• materiaalspecificatie;
installaties, door ISSO opgenomen in een
sen in de praktijk gebruiken het handboek
• montage-normtijden gebaseerd op de cal-
internetapplicatie. De nieuwe versie zal ver-
dagelijks bij het begroten, ontwerpen, tekenen, werk voorbereiden en uitvoeren
culatienormen van Uneto-VNI; • eisen aan integrale toegankelijkheid (ITS).
van sanitaire installaties. De uitgave bestaat
volgens worden uitgegeven door FILOSOOF b.v. Totdat de nieuwe uitgave gereed is, is de uitgave 2008 ongewijzigd en voor dezelfde
inmiddels meer dan 17 jaar en wordt regel-
Doelgroepen voor dit handboek zijn:
matig geactualiseerd. De laatste editie van
• installatiebedrijven;
het handboek (2008) bevat een verzameling
• teken- en adviesbureaus;
van meer dan 700 sanitaire opstellingste-
• architectenbureaus;
keningen met gedetailleerde maatvoering
• overheidsinstellingen.
prijs verkrijgbaar via www.filosoofbv.nl.
voorzien van informatie over: • aansluitleidingen;
Geactualiseerde editie
• montagehoogte;
ISSO is gestart met het actualiseren en
• bevestigingspunten;
uitbreiden van het montagehandboek.
I S S O i n f o 42
8
j a n u a r i 2 010
ISSO-publicaties 91 en 92
Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor ventilatiesystemen Met steun van OTIB, Uneto-VNI, fabrikanten en SenterNovem zijn de volgende publicaties gerealiseerd:
ISSO-publicatie 91: Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en wtw in woningen
91
KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR
V E N T I L AT I E S YS T E M E N M E T D ECE N T R ALE TO E - E N AF VO E R E N WAR MT E T E RUGW I N N I N G I N WO N I N G E N E N WO O N G E B O U W E N
publicatie
Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen en woongebouwen
De nieuwe ISSO-publicatie 91 geeft een eenduidig pakket van ontwerptechnische kwaliteitseisen voor goed functionerende, decentrale, mechanische ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen en woongebouwen. Al dan niet op basis van vraagsturing kunnen deze systemen in verblijfsruimten lokaal mechanisch lucht toe- en afvoeren. Vooral vanwege de inpasbaarheid in de bestaande bouw en de mogelijkheid om hiermee faalkosten in de nieuwbouw te verkleinen, is er steeds meer belangstelling om dit type ventilatiesystemen toe te passen. Aan de hand van een globaal ontwerp- en
en richtlijnen zijn gepresenteerd in de struc-
relatieschema geeft de publicatie duidelijk
tuur van het Model Kwaliteitsbeheersing
aan waar men keuzen moet maken, welke
Klimaatinstallatie (MKK). Daardoor is in iedere
factoren daarbij een rol spelen en hoe deze
fase van het voortbrengingsproces van een
elkaar beïnvloeden. De daarop volgende
ventilatiesysteem duidelijk aan welke specifi-
hoofdstukken verwijzen via specificatie-
caties men moet voldoen en welke informatie
bladen (SB) naar specifieke informatie. De
beschikbaar moet zijn om het voortbren-
in de vorm van specificatiebladen uitge-
gingsproces te doorlopen.
werkte, ontwerptechnische kwaliteitseisen
Een globaal ontwerp- en relatieschema
ventilatiesysteem duidelijk aan welke specifi-
geeft duidelijk aan waar men keuzen moet
caties men moet voldoen en welke informatie
maken, welke factoren daarbij een rol spelen
beschikbaar moet zijn om het voortbren-
en hoe deze elkaar beïnvloeden. De daarop
gingsproces te doorlopen.
publicatie
92
KE NNISINSTITUUT VOOR DE INSTALL ATIESEC TOR
ISSO-publicatie 92 geeft een eenduidig pakket van ontwerptechnische kwaliteitseisen voor goed functionerende ventilatiesystemen op basis van decentrale luchttoevoer met centrale mechanische luchtafvoer in woningen en woongebouwen. Al dan niet op basis van vraagsturing zorgen deze systemen dat, in verblijfsruimten, lokaal natuurlijk of mechanisch lucht wordt toegevoerd en centraal mechanisch weer wordt afgevoerd.
V E N T I L AT I E S YS T E M E N M E T D ECE N T R ALE TO E VO E R E N CE N T R ALE AF VO E R I N WO N I N G E N E N WO O N G E B O U W E N
ISSO-publicatie 92: Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer voor woningen
Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen en woongebouwen
volgende hoofdstukken verwijzen via specificatiebladen (SB) naar specifieke informatie. De in de vorm van specificatiebladen uitge-
Meer informatie
werkte ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen zijn gepresenteerd in de structuur van het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallatie (MKK). Daardoor is in iedere
ISSO-publicatie 91 kost € 130,00 (excl. btw) en ISSO-publicatie 92 kost € 145,00 (excl. btw). De publicaties zijn te bestellen via de ISSO-winkel op www.isso.nl. De publicaties zijn tevens digitaal verkrijgbaar via een lidmaatschap op www.isso-digitaal.nl.
fase van het voortbrengingsproces van een I S S O i n f o 42
9
j a n u a r i 2 010
ISSO Docentendag op 19 maart 2010 In de afgelopen jaren voltrokken zich
Terugkomdagen Energielabel In verband met de wettelijke wijzigingen in de Regeling Energieprestatie Gebouwen (REG) en de Beoordelingsrichtlijn 9500, is de labelmethodiek voor woningen (publicatie 82) en utiliteit (publicatie 75) aangepast. Om de deelnemers aan de eerdere instructiebijeenkomsten Energielabel Woningen en/of Utiliteit op de hoogte te brengen van de belangrijkste wijzigingen,
ontzettend veel nieuwe ontwikkelingen
organiseert ISSO een aantal terugkomdagen. Deze zijn gepland in februari en maart 2010.
binnen de installatietechniek. Docenten
Inhoud terugkomdag
van reguliere opleidingen en cursussen
Tijdens deze bijeenkomst besteden we in hoofdzaak aandacht aan de onderstaande wijzigin-
installatietechniek moeten hiervan op de hoogte zijn. Omdat dit veel tijd kost, en
gen in de labelmethodiek die per 1 januari 2010 van kracht zijn. ISSO 82.1
ISSO 75.1
‘Wijzigingen labelmethodiek woningen’
‘Wijzigingen labelmethodiek utiliteit’
• inspectie verschillende woningtypen
• nadere toelichting indeling energiesectoren
• definitie onverwarmde zolder
• gebruiksoppervlakte
landelijke docentendag te organiseren.
• gebruiksoppervlakte
• vrije invoervelden - gecontroleerde kwali-
Tijdens deze landelijke bijeenkomst
• gebouwen met niet-zelfstandige woon-
daardoor soms er bij inschiet, neemt ISSO het initiatief om op 19 maart 2010 een
• vrije invoervelden - gecontroleerde kwaliteitsverklaringen
zullen we docenten bijpraten over de laatste ontwikkelingen op het gebied van energie en milieu, verwarming,
ruimte
teitsverklaringen • gebruiksfuncties • casco winkels • zwembaden
• energiebesparende maatregelen op het label
• sportfunctie • energiebesparende maatregelen op het
luchtbehandeling, algemene technieken,
• beschrijving woningopname
water & gas en elektro & ICT.
• aangeven thermische schil
• begrenzingen van de constructies
De onderwerpen die onder meer aan
• begrenzingen van de constructies
• U-waarden en ZTA-waarden
de orde komen zijn:
• dakramen
• infiltratie
• gezond binnenklimaat;
• meerdere raamsoorten
• mechanische afzuiging
• wet- en regelgeving in relatie tot
• beter isolerende constructies
• VAV-systemen en recirculatie
luchtbehandeling; • nieuwe richtlijnen ontwerp binnenriolering;
label
• nieuwe constructies • aanpassing infiltratie • decentrale ventilatie
• Power Quality;
• microWKK
• energiezuinige verlichting;
• tapwaterwarmtelevering door derden
• duurzaam Beheer en Onderhoud;
• douche-WTW
• k waliteitsborging Zonne-energie;
• zonneboiler
• betonkernactivering. Tevens zal er volop gelegenheid zijn
Data en investering
om met collega-docenten van gedach-
De terugkomdag vindt plaats in Rotterdam en duurt van 12.30 uur tot 16.30 uur. De deelname-
ten te wisselen
prijs bedraagt voor EPA-Woningbouw € 165,- (excl. btw) en voor EPA-Utiliteit € 175,- (excl. btw). De bijeenkomsten zijn gepland op:
Wilt u aanwezig zijn bij deze bijeenkomst? Meldt u zich dan aan via onze
EPA-W
EPA-U
website www.isso.nl.
Datum 2010* Locatie
Datum 2010* Locatie
12 februari
Rotterdam
19 februari
Rotterdam
Datum: 19 maart 2010
16 februari
Rotterdam
1 maart
Rotterdam
Locatie:
18 februari
Rotterdam
4 maart
Rotterdam
11 maart
Rotterdam
15 maart
Rotterdam
Hotel Houten te Houten
Deelnameprijs: € 95,00 (excl. btw) per deelnemer Tijden:
*Data en locatie onder voorbehoud
09.30 – 16.00 uur
Aanmelden Via www.isso.nl kunt u zich aanmelden. U ontvangt daarna een bevestiging. I S S O i n f o 42
10
j a n u a r i 2 010
‘Kleintje Ventilatie’ helpt bij toepassen ventilatievoorschriften K L E I N TJ E V E N T I L AT I E
K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S TA L L AT I E SECTOR
KLEINTJE
Ventilatie
Wegens grote belangstelling heeft ISSO twee extra data gepland voor de instructiebijeenkomst ‘Toepassen ventilatievoorschriften woningen’. Werkt u veel met ventilatiesystemen in de praktijk en heeft u behoefte aan praktische hulpmiddelen om de geldende wet- en regelgeving ten aanzien van ventilatie in woningen probleemloos toe te passen? Kom dan naar de regionale instructiebijeenkomsten die ISSO in maart en april organiseert. Tijdens deze bijeenkomst brengen wij uw kennisniveau op peil en krijgt u beter inzicht in het toepassen van de ventilatievoorschriften in de praktijk.
Rode draad tijdens deze instructiebijeen-
• structuur en opzet van ‘Kleintje Ventilatie’;
Ventilatie’ (2009), een praktisch zakboekje
• praktijkcases en het gebruik van ‘Kleintje
praktijk en de verplichtingen ten aanzien van
Voor installatietechniek, bouwfysica en bouwbesluitberekeningen Dordrecht
www.binksoftware.nl
wijzigingen in de normen;
komst is het onlangs verschenen ‘Kleintje dat de verbinding legt tussen uw dagelijkse
Bink Software BV
Ventilatie’; • evaluatie en afsluiting.
de voorschriften. In de bijeenkomst behandelen wij de eisen aan nieuwe en bestaande
De instructie is gericht op:
ventilatiesystemen in woningen en woonge-
• installatieadviseurs;
Installatiebedrijf
Kwekel BV 's Hertogenbosch
www.kwekel.nl
bouwen. Extra aandacht gaat uit naar nieuwe, • installateurs en (service-) monteurs; innovatieve ventilatiesystemen.
• projectleiders / werkvoorbereiders; • medewerkers van gemeentelijke diensten,
Doelstelling Het doel van de bijeenkomst is onder meer om u snel en adequaat op de hoogte te bren-
zoals Bouw- en Woningtoezicht; • medewerkers van technische diensten van woningbouwverenigingen;
gen van:
• docenten installatietechnisch onderwijs;
• de geldende wetgeving ten aanzien van
• overige geïnteresseerden.
ventilatiesystemen; • belangrijke, laatste wijzigingen in de ventilatievoorschriften; • toepassing van deze voorschriften in uw praktijk met behulp van ‘Kleintje Ventilatie’; • veel voorkomende praktijksituaties en oplossingen.
Uw investering De deelnameprijs bedraagt € 95,- (excl. btw). komst moet u in het bezit zijn van ‘Kleintje Ventilatie’. Deze kunt u bestellen via de ISSOwinkel op www.isso.nl.
de docent van Cauberg Huygen raadgevende
Aanmelden
ingenieurs veel ruimte voor het behandelen
De instructie begint om 12.00 uur en eindigt
van praktijkcases.
om 17.00 uur. U kunt zich aanmelden via de website www.isso.nl.
Inhoud van de instructie: normen, voorschriften, certificering;
Meetinstrumenten, kalibraties en C.V.-componenten Capelle a/d IJssel
www.euro-index.nl
Om deel te nemen aan de instructiebijeen-
Tijdens de instructiebijeenkomst reserveert
• wetgeving volgend uit het Bouwbesluit,
Euro-index
Data 23 maart en 6 april 2010 te Rotterdam
KEMA Quality b.v. business & technische concultancy operationele diensten metingen & inspecties testen & certificatie
www.kema.com
• de laatste en nog verwachte, belangrijke I S S O i n f o 42
11
j a n u a r i 2 010
ISSO werkt ook ‘in-company’
• Energielabel Woningen
VOOR
• EP Maatwerk Woningen
DE
Energie & Milieu
ALLE INCOMPANY TRAININGEN
INS TALL AT IESEC TOR
• Energielabel Utiliteit • EP Maatwerk Utiliteit • EPA-W Examentraining • EPA-U Examentraining
Sanitaire Technieken • Veilige leidingwaterinstallaties
• Warmtepompinstallaties in Utiliteitsgebouwen
K ENNISINS T IT UU T
ISSO verzorgt ook in-company trainingen. Tevens behoren meerdaagse trainingen tot de mogelijkheden. Onderwerpen voor de trainingen waaruit u kunt kiezen zijn:
Algemene Technieken • Brand- en Rookveilige Doorvoeringen • GIW/ISSO Garantie-eisen voor Bouwondernemingen • GIW/ISSO Garantie-eisen voor Installateurs
Luchtbehandeling • Toepassen ventilatievoorschriften woningen ‘Kleintje Ventilatie’ Energie & Milieu
• Binnenklimaat Scholen
Sanitaire Technieken Verwarming & Koeling Algemene Technieken
Elektrotechniek
Luchtbehandeling Elektrotechniek
• Power Quality
• Gasvoorschriften, ‘Kleintje Gas’ en de
• Noodverlichtingsdeskundige
praktijk • Praktijkinstructie over toepassing en controle van keerkleppen
• Nieuwe warmteverliesberekening utiliteitsen bedrijfsgebouwen
• Instructie sanitaire installaties
• Ontwerp en realisatie van verticale
• Hotspotvrij bouwen en installeren in de praktijk
bodemwarmtewisselaars • Collectieve warmtepompinstallaties voor
Verwarming & Koeling
Aan de hand van bovenstaande onderwerpen kunnen wij in overleg met u een trainingsprogramma voor één of meerdere dagdelen samenstellen. Staat het onderwerp dat
woningen • Hydraulische schakelingen voor verwarmen
u zoekt er niet bij, maar bestaat hierover wel een ISSO-publicatie dan kunnen wij ook voor
en koelen
• Warmtepompsystemen voor woningen,
Opzet van in-company trainingen
• Individuele warmtepompen in woningen
dit onderwerp een training verzorgen. Voor
verlaging EPC en GIW Garantiebepalingen
• Waterzijdig Inregelen Woninginstallaties
meer informatie kunt u contact opnemen
eisen meer ontwerpkennis
• Waterzijdig Inregelen
met Susanne Suvaal, s.suvaal@isso.nl.
• Meer comfort en rendement met inregelen
• Verwarmingsinstallaties U-Bouw
Agenda 2010 Datum maandelijks februari en maart 1-5 februari 19 maart
Activiteit Locatie Cursus Power Quality
regionaal
Terugkomdagen Energielabel
Rotterdam
VSK 2010
Utrecht
Docentendag 2010
Utrecht
23 maart en 6 april
Toepassen ventilatievoorschriften woningen
23 september 2010
ISSO-Najaarsoverleg
Rotterdam n.t.b.
Instructiebijeenkomsten Op basis van ISSO-publicaties verzorgen wij regelmatig instructiebijeenkomsten. Het is ook mogelijk om dit in uw bedrijf te verzorgen (In-Company trainingen) Voor meer informatie kunt u onze website www.isso.nl raadplegen. I S S O i n f o 42
12
j a n u a r i 2 010
Overzicht ISSO-uitgaven Water & Gas
Prijs (excl. btw)
PUBLICATIES
30
Leidingwaterinstallaties in woningen (2004)
€ 110
30.3 ISSO/VNI Richtlijn Waterslag in tapwaterinstallaties (1998)
€ 30
30.4 Warmteterugwinning uit douchewater (2008)
€ 30
30.5 LegionellaCode Woninginstallaties (2008)
€ 40
55
Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001)
€ 100
55.1
Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2005)
€ 75
55.2 Handleiding legionellapreventie zorgplicht (2005)
€ 45
55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2008)
€ 80
55.4 Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwaterinstallaties (2008)
€ 80
55.5 Handleiding beheer en onderhoud in collectieve leidingwaterinstallaties (2008)
€ 75
70.1
€ 65
Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2008)
70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000)
€ 60
70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002)
€ 30
KLEINTJES
Handleiding Kleintje GAS (2008)
€ 35
Handleiding Kleintje Water (2003)
€ 35
Handleiding Kleintje Legionellapreventie (2007)
€ 35
Handleiding Kleintje Riolering (2008)
€ 35
INSTRUCTIEMATERIAAL
IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof leidingsystemen sanitair (2008)
€ 65
IBM
€ 25
Instructiebladen voor monteurs gebaseerd op Kleintje Riolering (2008)
IBhs Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008)
€ 180
SBR-PUBLICATIES
ISSO/SBR 811 Hotspotvrij bouwen, ontwerpen en installeren (2009)
€ 70
BEOORDELINGSRICHTLIJNEN
RL 6000
Ringband (2006)
€ 15
BRL 6000-00 Algemeen deel Nationale Beoordelingsrichtlijn voor het KOMO INSTAL® procescertificaat
voor ‘Ontwerpen, installeren en beheren van installaties’ (2006)
€ 20
BRL 6000-04 Gasinstallaties en gasverbrandingstoestellen < 130 kW van individuele woningen (2006)
€ 20
BRL 6000-05 Middelgrote gasinstallaties (tot en met G16) en gasverbrandingstoestellen van bouwwerken,
anders dan individuele woningen (2006)
€ 20
BRL 6000-06 Grote gasinstallaties (> G16) en gasverbrandingstoestellen van bouwwerken, anders dan individuele woningen (2006)
€ 20
BRL 6000-07 Leidingwaterinstallaties van individuele woningen (2006)
€ 20
BRL 6000-08 Leidingwaterinstallaties van bouwwerken, anders dan individuele woningen (2006)
€ 20
BRL 6000-08c Beheren en onderhouden van leidingwaterinstallaties van bouwwerken, anders dan individuele woningen (2007)
€ 15
BRL 6000-09 Tijdelijke drinkwaterinstallaties (2006)
€ 20
BRL 6000-15 Gasinstallaties en gashaarden (2006)
€ 20
BRL 6000-16 Onderhoud en beheer van gasverbrandingstoestellen <130kW (2006)
€ 20
BRL 6000-17 Rioleringsinstallaties van bouwwerken (2006)
€ 20
BRL 6000-17c Beheren en onderhouden van rioleringsinstallaties van bouwwerken (2007)
€ 15
BRL 6010
€ 25
Legionella preventieadvisering voor collectieve leidingwaterinstallaties (2006)
I S S O i n f o 42
13
j a n u a r i 2 010
Luchtbehandeling
.
PUBLICATIES
17
Luchtkanaalberekening (1993H) (2 delen)
Prijs (excl. btw) € 95
47
Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen (2005)
€ 70
48
Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering (2008)
€ 90
49
Kwaliteitseisen vloer-/wandverwarming en vloer-/wandkoeling (2004)
€ 135
52
Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009)
€ 85
61
Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen (2001)
€ 115
62
Gebalanceerde ventilatie en warmteterugwinning in woningen (2003) inclusief aanvulling (2004) (uitverkocht)
€ 150
Aanvulling ISSO 62 (2004)
€ 20
63
Beheer en onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen (2008)
€ 75
91
Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen en woongebouwen (2009)
€ 130
92
Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen en woongebouwen (2009)
€ 145
ISSO-KLEINTJES
Handleiding Kleintje Ventilatie (2009)
€ 35
Handleiding Kleintje Binnenklimaat (2006)
€ 35
BEOORDELINGSRICHTLIJNEN
BRL 6000
Ringband (2006)
€ 15
BRL 6000-00 Algemeen deel Nationale Beoordelingsrichtlijn voor het KOMO INSTAL® procescertificaat voor
‘Ontwerpen, installeren en beheren van installaties’ (2006)
€ 20
BRL 6000-10 Ventilatievoorzieningen van woningen (2006)
€ 20
BRL 8010
€ 25
Beoordelen van ventilatievoorzieningen in woningen (2009)
DIVERSEN 900
Rehva verdringingsventilatie (2005)
€ 50
901
Binnenmilieu en productiviteit in kantoren (2007)
€ 50
Verwarming
Prijs (excl. btw)
PUBLICATIES
50
Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmingsinstallaties in woningen en woongebouwen(2008)
€ 145
51
Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2009)
€ 95
53
Warmteverliesberekening voor utiliteitsgebouwen met vertrekhoogten tot 5 meter (2003)
€ 70
57
Warmteverliesberekening voor industriegebouwen (2003)
€ 70
65
Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterinstallaties (2004)
€ 70
71
Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003)
€ 60
72
Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen (2006)
€ 130
73
Ontwerp en uitvoering van verticale bodemwarmtewisselaars (2005)
€ 125
76
Montage- en materiaalspecificaties voor warmwaterverwarminginstallaties (2005)
€ 130
77
Levensloopbestendig wonen (2004)
€ 57
80
Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmtepompen in de woningbouw (2007)
€ 125
81
Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen (2007)
€ 125
ISSO-KLEINTJES
Handleiding Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2009)
€ 35
Handleiding Kleintje Cv (2006)
€ 35
Handleiding Kleintje Inregelen (2004)
€ 35
Handleiding Kleintje Warmteverlies voor Woningen (2005)
€ 35
Handleiding Kleintje Vloerverwarming (2005)
€ 35
INSTRUCTIEMATERIAAL
IBwpbm
Instructieboek Warmtepompen Basiscursus monteurs (2009)
€ 75
IBwpao
Instructieboek Warmtepompen Aspirant ontwerpers (2009)
€ 85
IBwpiw
Instructieboek Warmtepompen Ontwerpen van individuele warmtepompsystemen in woningen (2009)
€ 65
I S S O i n f o 42
14
j a n u a r i 2 010
IBwpcw
Instructieboek Warmtepompen Ontwerpen van collectieve warmtepompsystemen in woningen (2009)
€ 55
IBwpwu
Instructieboek Warmtepompen Ontwerpen van warmtepompsystemen voor utiliteitsgebouwen (2009)
€ 60
IBwplu
Instructieboek Warmtepompen Ontwerpen van warmtepompsystemen (lucht – lucht) voor utiliteitsgebouwen (2009)
€ 80
Elektrotechniek
Prijs (excl. btw)
PUBLICATIES
67
PVE elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid (2007)
€ 40
77
Levensloopbestendig wonen (2004)
€ 57
79
Inspectie en onderhoud van noodverlichtingsinstallaties (2004)
€ 25
ISSO-KLEINTJES
Handleiding Kleintje Meetmethoden Elektrotechniek (2009)
€ 35
INSTRUCTIEMATERIAAL
IBnv
Instructieboek Noodverlichting (2006)
€ 75
IBemodm Instructieboek Elektromechanisch Onderhoud, module 1 Draaistroommotoren (2009)
€ 70
IBemogm Instructieboek Elektromechanisch Onderhoud, module 2 Gelijkstroommotoren (2008)
€ 65
IBpq
€ 95
Instructieboek Power Quality (2009)
BEOORDELINGSRICHTLIJNEN
BRL 6000
Ringband (2006)
€ 15
BRL 6000-00 Algemeen deel Nationale Beoordelingsrichtlijn voor het KOMO INSTAL® procescertificaat voor
‘Ontwerpen, installeren en beheren van installaties’ (2006)
€ 20
BRL 6000-01 Elektrotechnische installaties van individuele woningen (2006)
€ 20
BRL 6000-02 Middelgrote elektrotechnische installaties (t/m 80A) van bouwwerken, anders dan individuele woningen (2006)
€ 20
BRL 6000-03 Grote elektrotechnische installaties (>3 x 80A) van bouwwerken, anders dan individuele woningen (2006)
€ 20
Energie & Milieu
PUBLICATIES
Prijs (excl. btw)
48
Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering (2008)
€ 90
60
U- en R- Waarden (2004)
€ 35
74
Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in gebouwen (2004)
€ 60
75.1
Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen Energielabel + Algemeen deel (2009H)
€ 70
75.2 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen ‘EPA-maatwerkadvies’ (2007H)
€ 130
75.3 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen ‘Formulestructuur’ (2009H)
€ 55
78
€ 75
Handleiding Zonnestroom voor ontwerper en installateur (2006)
82.1 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen Energielabel + algemeen deel (2009H)
€ 70
82.2 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen ‘EPA-maatwerkadvies’ (2007)
€ 80
82.3 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen ‘Formulestructuur’ (2009)
€ 55
89
Binnenklimaat scholen (2008)
€ 130
ISSO-KLEINTJES
Handleiding Kleintje Binnenklimaat (2006)
€ 35
Handleiding Kleintje U- en Rc Waarden (2007)
€ 35
BEOORDELINGSRICHTLIJNEN
BRL 9500
Ringband (2007)
€ 15
BRL 9500-00 Algemeen deel ‘Energieprestatieadvisering’ (2007)
€ 20
BRL 9500-01 Energieprestatiecertificaat, bestaande woningen (2007)
€ 20
BRL 9500-02 EPA-maatwerkrapport, bestaande woningen (2007)
€ 20
BRL 9500-03 Energieprestatiecertificaat, bestaande utiliteitsgebouwen (2007)
€ 20
BRL 9500-04 EPA-maatwerkrapport, bestaande utiliteitsgebouwen (2007)
€ 20
BRL 9501
€ 25
Nationale BRL voor het KOMO-attest voor energiegebruikberekeningsmethoden (2007) Meer informatie over deze en overige uitgaven vindt u op www.isso.nl
I S S O i n f o 42
15
j a n u a r i 2 010
Bestelformulier ISSO-publicaties Uw gegevens Organisatienaam* Contactpersoon* Functie Adres + Postcode* Plaats* Postbus + Postcode Plaats Telefoon/faxnummer* E-mailadres* * Veld verplicht
Gaarne ontvang ik de aangegeven publicaties : Aantal Nr.
Titel
Prijs
U kunt dit formulier retourneren aan: ISSO Postbus 577 3000 AN Rotterdam T 010-206 59 60 F 010-213 03 84 info@isso.nl
ISSO-toezendservice Wilt u permanent op de hoogte zijn van de laatste technische kennis? Dat kan met de ISSO-toezendservice. Inmiddels maken vele installatiebedrijven, adviesbureaus, overheden en andere organisaties gebruik van deze dienst. De toezendservice is bedoeld om ISSO-relaties als eerste en met een aantrekkelijke korting te laten beschikken over nieuwe ISSO-publicaties.
Werkwijze toezendservice De toezendservice werkt als volgt: u kunt als abonnementhouder één of meerdere vakgebieden opgeven waarbij uw bedrijfsvoering voordeel heeft. Na verschijning van een publicatie in één van de aangemerkte vakgebieden zal deze nieuwe uitgave meteen aan u worden toegezonden. U schaft de publicatie vervolgens met 15 procent korting aan.
De ISSO-publicaties zijn te verdelen in de volgende vakgebieden:
Bij inschrijving voor drie of meer vakgebieden ontvangt u maar liefst 30 procent korting op de aankoopprijs. De
verwarming;
water & gas;
elektro & ICT.
korting geldt ook voor de reguliere bestellingen bij ISSO. Mede met het oog op onder meer certificering kiezen de meeste abonnees voor toezending van alle nieuwe ISSO-
luchtbehandeling;
publicaties, zodat ze ervan verzekerd zijn dat hun techni-
energie & milieu;
sche bibliotheek altijd up-to-date is. Meer informatie over deze service is te vinden op onze website www.isso.nl I S S O i n f o 42
16
j a n u a r i 2 010
REGISTREER NU VOOR GRATIS TOEGANG VIA WWW.VSK.NL UW REGISTRATIECODE:
100.019.00
09.30 - 18.00 UUR GA VOOR HET COMPLETE PROGRAMMA NAAR WWW.VSK.NL • DUURZAME ENERGIEOPLOSSINGEN • NVKL� PAVILJOEN • KENNISPLEIN • KLIMAATTHEATER DUURZAAM SCOREN • CONGRESSEN EN SYMPOSIA
Nieuwe directeur ISSO Het bestuur van ISSO, het kennisinstituut voor de installatiesector, heeft met ingang van 1 februari a.s. de heer Ir. R.D. van Bergen benoemd tot directeur. Na zijn studie heeft de heer Ir. R.D. van Bergen ruime
Hij volgt de heer ir. J.J.N.M. Hogeling op die zijn ISSO
ervaring opgedaan bij een technisch adviesbureau gevolgd
werkzaamheden zal voortzetten binnen de werkvelden
door een dienstverband bij de Rijksgebouwendienst.
internationale projecten en normalisatie en die tevens aanblijft als directeur van de stichting KBI.
ISSO-digitaal ISSO-digitaal is de digitale bibliotheek waarin de ISSO-publicaties meteen online beschikbaar zijn. Geen gezoek meer in uw boekenkast, de publicatie is nu met één druk op de knop online beschikbaar. Met ISSO-digitaal heeft u bovendien de meest recente versie van de publicatie tot uw beschikking waarin eventuele aanvullingen of aanpassingen continu worden verwerkt. Tevens kunt u, via trefwoorden, gemakkelijk in meerdere ISSO-publicaties tegelijk zoeken.
uit ISSO-publicaties of die gewoon praktisch zijn bij het dagelijks werk van ontwerpers en installateurs. Een ander voorbeeld uit de Toolshop is de rekentool ‘Warmtepompen’. Dit programma is op basis van de gegevens uit ISSO-publicatie 72 ‘Individuele warmtepompinstallaties’ en ISSO-publicatie 80 ‘Collectieve warmtepompinstallaties’ ontwikkeld. Het programma bevat twee werk-
Verder kunt u met ISSO-digitaal interactief andere documenten raadplegen zoals
Stap 1: Basislicentie €100,– per jaar
NEN-normen. Deze normen worden via Bris Warenhuis ontsloten. Tevens hebben gebruikers van de rekenprogramma’s van Bink en VABI de mogelijkheid om de kennis in ISSOdigitaal als naslagsysteem te benutten. Wij
ket samenstellen.
warmtepomp’. Met het blad ‘Warmtepomp’ dimensioneert u verwarmingsinstallaties met
Basislicentie geeft toegang tot: - Toolshop - Aanschaffen digitale publicaties
hebben gekozen voor een modulair systeem. Op deze wijze kunt u uw eigen maatwerkpak-
bladen: ‘Warmtepomp’ en ‘Energiegebruik
een warmtepomp en kunt u in ontwerpsituaties in het processchema de deellastsituaties bekijken. Met het blad ‘Energiegebruik warmtepomp’ berekent u op basis van de ontwerpsituatie het energiegebruik en de kosten voor
Stap 2: Uw maatwerkpakket van digitale publicatie samenstellen (zie prijsoverzicht)
Abonnement op ISSO-digitaal Een licentie bestaat uit twee componenten.
energie.
ISSO-digitaal ook voor uw collega’s Een ieder die een basislicentie afsluit, kan naar behoeven gebruik maken van ISSO-
kost €100,00 per jaar. Vervolgens kunt u de
Rekenen was nooit zo gemakkelijk
digitale publicaties die u wenst aanschaf-
De ISSO Toolshop bevat een aantal verschil-
krijgen, betaalt u een eenmalige toegangs-
fen. Hieronder is de abonnementsprocedure
lende digitale hulpmiddelen. Zo bevat de
prijs en een jaarlijks, relatief laag bedrag voor
schematisch weergegeven:
Toolshop diverse tabellen en rekenpro-
het gebruik en onderhoud ervan. U kunt
gramma’s die aansluiten bij de informatie
ervoor kiezen om de ISSO-publicatie voor
Allereerst sluit u een basislicentie af, deze
I S S O i n f o 42
18
digitaal. Om toegang tot de publicaties te
j a n u a r i 2 010
één gebruiker (single-user) aan te schaffen,
Interactief met XML
Vrijblijvend kennismaken
maar ook voor multi-users. Daarbij maken wij
De digitale ISSO-publicaties en het
Wilt u kennismaken met ISSO-digitaal dan is
onderscheid tussen maximaal 5, 10, 15, 20 of
Bouwbesluit zijn nadrukkelijk geen pdf-be-
het mogelijk om vrijblijvend een proeflicentie
meer gebruikers. Juist grote organisaties, met
standen, maar worden volledig aangeboden
aan te vragen via www.isso.nl/isso-digitaal/.
meerdere vestigingen in het land, kunnen zo
in een webapplicatie. Binnen deze webappli-
Met een wachtwoord krijgt u toegang tot
op een voordelige wijze al hun afdelingen
catie maken we gebruik van XML. Deze struc-
ISSO-digitaal. Na het afsluiten van een basisli-
toegang geven tot de online publicaties.
tuur zorgt ervoor dat ISSO extra informatie
centie kunt u digitale ISSO-publicaties bestel-
Tevens kunnen zulke bedrijven ISSO-digitaal
aan de teksten kan koppelen en het biedt
len. Een overzicht van de digitale publicaties
via een intranettoepassing raadplegen.
ook meer interactieve mogelijkheden.
vindt u op www.isso.nl/isso-digitaal/.
Nieuwe functionaliteiten ISSO-digitaal
Archief Naast het integreren van de ISSO Toolshop in de bibliotheek van ISSO-digitaal, onderging ISSO-digitaal nog een grote aanpassing. Uit vragen van gebruikers van ISSO-digitaal bleek dat er behoefte is om terug te kunnen kijken in vervallen en/of herziene versies van ISSO-publicaties. Tot op heden was alleen de meest recente versie van een ISSO-publicatie terug te vinden in de bibliotheek, maar vanaf nu is ISSO ook gestart met het ‘archiveren’ van haar oudere publicaties. Een groot deel van deze publicaties zijn geschikt gemaakt om te worden benaderd via de ‘Archief’-knop in het hoofdmenu. Wanneer u een licentie heeft op een ISSO-publicatie waarvan ook een oudere versie beschikbaar is, stelt ISSO deze, op aanvraag, voor u open.
Per 2010 zijn er weer nieuwe functionaliteiten toegevoegd aan de digitale bibliotheek. Het betreft de ISSO Toolshop en een digitaal archief. ISSO Toolshop
invulbaar te maken. Daarnaast is er een
Downloads
De vernieuwde ISSO Toolshop is compleet
groeiend aantal checklists, werkbladen en
Daarnaast blijft de ISSO Toolshop download-
geïntegreerd in ISSO-digitaal. Waar de
opnameformulieren via de ISSO Toolshop
bare tools aanbieden die men op de eigen
gebruiker tot op heden de ISSO Toolshop als
benaderbaar en invulbaar. Voorbeelden
computer moet installeren. Hierbij kunt u
losse website moest benaderen, zijn de tools
hiervan zijn de opnameformulieren voor
denken aan de HotSpotSim en SoundSpotSim
nu toegevoegd aan de menustructuur van
EPA-W en EPA-U en een checklist ter beoor-
ISSO-digitaal (zie afbeelding).
deling van Legionella in leidingwater
Achter de knop ‘Tools’ zitten meerdere
installaties.
categorieën met tools, namelijk: • invulbare formulieren, in de vorm van checklists en opnameformulieren;
Rekentools Ook zijn er meerdere online rekentools aan-
• rekentools;
wezig in de ISSO Toolshop. Deze tools zijn in
• downloads.
de nieuwe configuratie benaderbaar binnen de bekende structuur van ISSO-digitaal. De
Invulbare formulieren
programmatuur die hoort bij ISSO-publicatie
Het nieuwe technische platform van
60 (U- en R-waarden van bouwkundige
ISSO-digitaal geeft de mogelijkheid om
constructies) is één van de tools die op deze
formulieren binnen de ISSO-publicaties
nieuwe manier werkt.
I S S O i n f o 42
19
j a n u a r i 2 010
Steun ISSO en wordt sponsor
Colo fon
Uit recent onderzoek blijkt nog maar eens dat praktische alle marktpartijen ISSO als onafhankelijk en breed gedragen kennisinstituut van de Nederlandse installatiesector erkent. Voor bedrijven en organisaties die ISSO daarin willen steunen, bestaan er meerdere sponsormogelijkheden. Onderstaand vindt u meer informatie over begunstigers, webvertisers en sponsors.
ISSO Info is een uitgave van
Wilt u dat wij voor uw bedrijf
zoeken en studies die relevant
heeft u de keuze uit de volgende
zijn voor de begunstiger, als
mogelijkheden:
corresponderend of actief lid
• Sponsorpagina: een eigen pagi-
te participeren in een begelei-
na met bedrijfsomschrijving, logo en websitelink
• de mogelijkheid om bij onder-
een link op ISSO.nl plaatsen, dan
dende kontaktgroep; • jaarlijks een gratis advertentie-
Kosten: € 85,00 (excl. btw) per
pagina in een nieuw te verschij-
kalenderjaar
nen ISSO-publicatie;
• Opname van een websitelink
• bij aanschaf van meerdere en
Kosten: eenmalige entreekos-
eerder verschenen publicaties
ten € 45,00 (excl. btw), kosten
(indien voor eigen gebruik) een
per klik op de hyperlink € 0,45
korting van 30 % op de bruto
(excl. btw), met een maximum
verkoopprijs. Wie kunnen zoal begunstiger zijn
Om de algemene activiteiten zo
• toeleverende industrie;
compleet mogelijk te kunnen
• groothandels installatie
blijven doen, accepteert ISSO bijdragen van begunstigers (zie pag 11). ISSO doet met deze begunstigerregeling een beroep op marktpartijen die zich kunnen identificeren met het algemeen
• brancheorganisaties van toeleverende bedrijven; • dienstverlenende organisaties • energiebedrijven. Wanneer bent u De minimale jaarbijdrage van
begunstigers
een begunstiger wordt in overleg
Vanzelfsprekend is er een weder-
vastgesteld. De overeenkomst
zijds en gemeenschappelijk
duurt minstens 3 jaar. Met uw
belang. Dit zijn o.a. de voordelen
ondersteuning aan ISSO draagt u
voor de begunstigers:
bij aan kennisverbreding en -ver-
om het ‘ISSO-begunstigers’
de installaties en installatiepro-
logo te gebruiken;
cessen zeker ten goede zullen
• vermelding van hun naam in
komen.
het nieuwsbulletin ISSO Info; • vermelding van hun naam op de begunstigerspagina van de
Voor meer informatie kunt u
ISSO-website;
onze website raadplegen.
I S S O i n f o 42
010 - 213 03 84
info@isso.nl
Internet
www.isso.nl
Wat biedt ISSO haar
begunstiger krijgen zij het recht elementen die de kwaliteit van
3000 AN Rotterdam
Fax
dieping van de installatiesector,
3014 DB Rotterdam Postadres Postbus 577 010 - 206 59 69
in de installatiesector;
begunstiger
• ter profilering van hun rol als
(Weenapointgebouw B)
Wat is ISSO ISSO, het kennisinstituut van de installatiesector, houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruik van ISSO publicaties als normstellende richtlijnen.
Op 29 april 1974 werd ISSO
techniek;
belang van ISSO voor de installatiesector.
Bezoekadres Kruisplein 25
Tel.
van € 113,45 (excl. btw)
ISSO begunstigers
ke n n isi n stituut voo r de i n sta l l atiese c to r
Webvertiser en sponsors • single-user licentie op ISSOop www.isso.nl digitaal;
opgericht door de volgende organisaties: TVVL Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen Uneto -Vni Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel PIT Stichting Promotie Installatietechniek
20
in een later stadium traden de volgende organisaties toe:
NLingenieurs Organisatie van Nederlandse Raadgevende Ingenieursbureaus Vabi Vereniging voor Automatisering in de Bouw en Installatietechniek
Vormgeving
Redactie
Stijlmeesters P.P.H. 't Lam
A.B. van Kleven-Pijpers
Stijlmeesters
De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt door onjuistheden in de redactionele kolommen.
j a n u a r i 2 010