ISSO-publicatie 55.2
Handleiding zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallaties
ISBN: 978-90-5044-234-3
INHOUDSOPGAVE Samenvatting
5
Begrippenlijst 1
2
3
4
5
6
7
Inleiding
11
1.1
Waarom deze handleiding?
11
1.2
Hoe kunt u deze handleiding gebruiken?
11
1.3
Uitgangspunten
12
Uitgangspunten en werkwijze
13
2.1
Risicofactoren
13
2.2
Werkwijze
13
2.3
Beheersconcepten
13
Inventarisatie tappunten
15
3.1
Inleiding
15
3.2
Werkwijze beperkte risicoanalyse
15
3.3
Aerosolvormende tappunten
15
3.4
Inventarisatie gegevens tappunten
15
3.5
Vastleggen resultaten risicoanalyse
16
3.6
Formulieren voor inventarisatie gegevens en beperkte risicoanalyse
16
Beperkt aantal tappunten met aerosolvorming
19
4.1
Inleiding
19
4.2
Segmenteren van de installatie
19
4.3
Fysisch beheersconcept: desinfectie aan tappunten
20
4.4
Fysisch en fotochemisch beheersconcept: plaatselijke desinfectie in toevoer naar alle aerosolvormende tappunten
20
Toetsing van installaties met aerosolvormende tappunten
21
5.1
Inleiding
21
5.2
Algemene gegevens
22
5.3
Leveringspunt drinkwater
23
5.4
Drinkwaterreservoirs
24
5.5
Drukverhogingsinstallaties
25
5.6
Drinkwaterleidingen en uittapleidingen koud en warm water
26
5.7
Leidingen met onbepaalde stroomrichting
27
5.8
Richtlijnen voor het aansluiten van toestellen op het drinkwater
28
5.9
Brandslanghaspels
29
5.10
Nooddouches
31
5.11
Warmwatervoorziening
32
5.12
Warmwaterleidingnet: circulatiesysteem
33
Beheersinstructie
35
6.1
Inleiding
35
6.2
Registratielijst
35
6.3
Automatisering van beheersmaatregelen
36
6.4
Bedrijfsonderbreking
36
6.5
Monstername en correctieve maatregelen
36
Bijlage A
Wettelijk kader, normen en richtlijnen
39
Bijlage B
LegionellabacteriĂŤn: eigenschappen, aanwezigheid in waterinstallaties en risicofactoren
42
Bijlage C
Registratielijst beheersmaatregelen
43
Literatuurlijst
44
Index
45
ISSO-publicatie 55.2
3
Handleiding zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallaties
ISSO-publicatie 55.2
4
Handleiding zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallaties
SAMENVATTING Deze Handleiding zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallaties richt zich op beheerders (eigenaren, adviseurs en installateurs) van collectieve leidingwaterinstallaties die buiten de reikwijdte van de Regeling voor legionellapreventie van het Drinkwaterbesluit [2] vallen. Het doel van deze handleiding is om hen op een eenvoudige, toegankelijke en overzichtelijke manier te adviseren over de invulling van de zorgplicht voor het beschikbaar stellen van deugdelijk drinkwater die zij hebben op basis van de Drinkwaterwet [1] en het Drinkwaterbesluit. De handleiding richt zich daarbij uitsluitend op de zorgplicht met betrekking tot het aspect legionella.
Voor een complexe installatie met relatief veel tappunten met aerosolvorming kan een uitgebreidere risicoanalyse worden uitgevoerd. Hiertoe is de installatie vanaf het leveringspunt tot de tappunten verdeeld in een aantal componenten dat met behulp van een checklist kan worden getoetst. Waar nodig worden maatregelen voorgesteld in de vorm van installatieaanpassingen en/of beheersmaatregelen.
De eigenaar van een collectieve leidingwaterinstallatie die niet valt onder hoofdstuk 4 van het Drinkwaterbesluit bepaalt zelf hoe hij aantoont dat aan de zorgplicht is voldaan. De eigenaar is dan ook niet verplicht de werkwijze te hanteren zoals beschreven in dit document.
Bij het toepassen van een fysische of fotochemische techniek is een risicoanalyse en beheersplan (conform ISSO-publicatie 55.1 [9]) verplicht, compleet met een specifieke aanvulling met betrekking tot de betreffende techniek. De techniek moet bovendien gecertificeerd zijn volgens BRL-K14010-1 [18].
Bij beide benaderingen kunnen de resultaten van de risicoanalyse worden vastgelegd in een beheersinstructie. De beheersmaatregelen worden ook opgenomen in de beheersinstructie en de uitvoering ervan wordt vastgelegd op een registratielijst.
In deze handleiding is de volgende werkwijze gepresenteerd: A. Inventarisatie tappunten met behulp van een beperkte risicoanalyse. Het doel hiervan is vast te stellen of en aan hoeveel tappunten aerosolen kunnen vrijkomen. Deze inventarisatie kan door de eigenaar van de installatie zelf worden uitgevoerd en richt zich uitsluitend op de tappunten; B. Vervolgens zijn er drie mogelijkheden: 1. Als er geen tappunten zijn waar aerosolen kunnen vrijkomen, is men klaar; 2. Als aan een relatief beperkt aantal tappunten aerosolvorming optreedt, kan een aanpak worden gevolgd die zich uitsluitend richt op die tappunten; 3. Als aan een relatief groot aantal tappunten aerosolvorming optreedt, is het uitvoeren van een risicoanalyse voor de gehele installatie gewenst. C. Tenslotte kunnen de uitgevoerde risicoanalyse en eventueel te nemen beheersmaatregelen worden vastgelegd in een beheersinstructie. In een installatie met een relatief beperkt aantal aerosolvormende tappunten zijn er drie verschillende benaderingen mogelijk: 1. Splitsing van de installatie kort na de watermeter (segmenteren); 2. Desinfectie aan tappunten (fysisch beheersconcept); 3. Plaatselijke desinfectie in toevoer naar alle aerosolvormende tappunten (fysisch of fotochemisch beheersconcept).
ISSO-publicatie 55.2
5
Handleiding zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallaties
ISSO-publicatie 55.2
6
Handleiding zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallaties
BEGRIPPENLIJST Aerosol In lucht gedispergeerde (vernevelde) waterdeeltjes met een diameter van 1 tot 10 micrometer. Uiterst fijne nevel van waterdeeltjes in de lucht met een diameter van 1 tot 10 micrometer.
warmtapwaterleiding, deel uitmakend van het circulatiesysteem
circulatieleiding
Biofilm Populatie van micro-organismen in een matrix van slijm, die aan het inwendige oppervlak van een installatiegedeelte gehecht is.
circulatiepomp
enkelvoudige uittapleiding
warmtetapwaterbereider koudwaterleiding
Afb. Circulatiesysteem warmtapwater
Brandblusinstallatie Voorziening voor brandbestrijding met leidingwater.
Circulerend mengwatersysteem Systeem waarin mengwater in voortdurende beweging wordt gehouden op zodanige wijze dat een ingestelde aanvoertemperatuur gehandhaafd wordt, exclusief de hierop aangesloten warmtapwaterbereiding en exclusief de hieraan verbonden uittapleidingen.
Voorbeelden: Een op een leidingwaterinstallatie aangesloten brandslanghaspel; Een op een leidingwaterinstallatie aangesloten aparte groep brandslanghaspels; Een op een leidingwaterinstallatie aangesloten voorziening met voorraadtank of drukverhogingspomp.
Collectieve installatie De term 'collectieve installatie' wordt in de ISSO-publicaties gebruikt als overkoepelend begrip voor de wettelijke termen 'collectieve watervoorziening' en 'collectief leidingnet'.
Chemicaliën Stoffen of daaruit samengestelde producten, niet zijnde biociden als bedoeld in artikel 1 van de Wet gewasbeschermingsmiddelen en biociden, die ten behoeve van de bereiding van drinkwater in contact worden gebracht met te behandelen water of drinkwater, dan wel daaraan worden toegevoegd met het doel een kwaliteitsverandering van dat water te bewerkstelligen.
Collectief leidingnet Samenstel van leidingen, fittingen en toestellen dat tijdelijk, doch niet ten behoeve van bevoorrading, dan wel permanent, is aangesloten op het distributienet van een waterbedrijf of collectieve watervoorziening, en door middel waarvan drinkwater of warm tapwater ter beschikking wordt gesteld aan consumenten of andere afnemers.
Chemisch beheer Wijze van legionellapreventie, gebaseerd op het toevoegen van biociden aan drinkwater.
Collectieve watervoorziening a. Landgebonden voorziening, niet zijnde een waterbedrijf, voor de productie of distributie van water dat met behulp van een leiding of distributienet aan consumenten of andere afnemers als drinkwater of warmtapwater ter beschikking wordt gesteld; b. Voorziening voor de productie of distributie van water op een binnen het Nederlandse territoir gelegen mijnbouwinstallatie als bedoeld in artikel 1, onderdeel o, van de Mijnbouwwet, welk water als drinkwater of warmtapwater aan consumenten binnen die mijnbouwinstallatie ter beschikking wordt gesteld.
Circulatieleiding Leiding voor het in circulatie houden van warmtapwater, vanaf de aftakking van de laatste uittapleiding of vanaf het laatste tappunt tot aan de warmtapwaterbereiding. Circulatiesysteem warmtapwater Systeem waarin warm water in een warmtapwaterinstallatie in voortdurende beweging wordt gehouden op zodanige wijze dat een ingestelde aanvoertemperatuur gehandhaafd wordt, exclusief de hierop aangesloten warmtapwaterbereiding en exclusief de hieraan verbonden uittapleidingen.
ISSO-publicatie 55.2
uittapleiding
7
Handleiding zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallaties
Ctgb Het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden. In Nederland mogen aleen gewasbeschermingsmiddelen en biociden worden gebruikt, verhandeld of in voorraad worden gehouden die zijn toegelaten op grond van de Wet gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Wgb) van oktober 2007. Hierbij worden de mogelijke risico's voor mens, dier en milieu beoordeeld. Het Ctgb is als zelfstandig bestuursorgaan verantwoordelijk voor de toelating. Het college bestaat uit onafhankelijke deskundigen en wordt ondersteund door een Collegesecretariaat, dat beslissingen wetenschappelijk en administratief voorbereidt.
Eenvoudige drinkwaterinstallatie Samenstel van leidingen, fittingen en toestellen na de watermeter, aangesloten op het leidingnet van een waterbedrijf of een collectieve watervoorziening dan wel op een collectief leidingnet, dat in omvang en complexiteit overeenkomt met dat van een eengezinswoning. Eigenaar Juridische eigenaar. Elektrochemisch beheer Wijze van legionellapreventie, gebaseerd op het gebruik van elektroden om daardoor biociden in het drinkwater te vormen dan wel biociden aan drinkwater toe te voegen.
Desinfecteren Het op zodanige wijze behandelen van het water dat legionellabacteriën en eventuele andere aanwezige micro-organismen uit het water en zo mogelijk ook aan de oppervlakte van alle watervoerende onderdelen (biofilm) gedood of verwijderd worden. Bij plaatselijke desinfectie wordt uitsluitend het voorbijstromend water gedesinfecteerd. Bij systeemdesinfectie wordt (een deel van) een installatie gedesinfecteerd. Correctieve desinfectie betreft desinfectie van (delen van) een leidingwaterinstallatie nadat biofilm en/of (hoge) concentraties van legionella zijn aangetroffen. Preventieve desinfectie betreft periodieke desinfectie van (delen van) een leidingwaterinstallatie teneinde aanhechting en groei van legionella te voorkomen en eventueel aanwezige legionella en biofilm af te doden.
Enkelvoudige uittapleiding Een leiding waardoor leidingwater naar één tappunt kan stromen. Etmaalgemiddelde binnentemperatuur De temperatuur die in een ruimte gemiddeld over een dag optreedt. Exploitant Exploitant van een locatie/gebouw met inbegrip van de daarin aanwezige collectieve watervoorziening of collectief leidingnet. Fotochemisch beheer Wijze van legionellapreventie, gebaseerd op het gebruik van ultraviolet licht in combinatie met titaniumoxide om daardoor biociden in het drinkwater te vormen dan wel biociden aan drinkwater toe te voegen.
Distributieleiding Het hoofdleidingnet van het waterbedrijf. Dode leiding Leidinggedeelte waarin geen doorstroming met leidingwater plaatsvindt doordat bijvoorbeeld op het uiteinde van dit leidinggedeelte geen tappunten zijn aangesloten (die gebruikt worden).
Fysisch beheer Wijze van legionellapreventie, gebaseerd op het gebruik van filters, pasteurisatie of door lagedruklampen opgewekt ultraviolet licht. GBS Gebouwbeheersysteem. Systeem voor de geautomatiseerde besturing en controle van installaties voor verwarming, koeling, luchtbehandeling, watervoorziening en mogelijk andere functies.
Drinkwater Water bestemd of mede bestemd om te drinken, te koken of voedsel te bereiden dan wel voor andere huishoudelijke doeleinden, met uitzondering van warmtapwater, dat door middel van leidingen ter beschikking wordt gesteld aan consumenten of andere afnemers.
Gevaarlijk toestel Toestel dat naar zijn aard nadelige gevolgen voor de kwaliteit van het leidingwater kan opleveren.
Drinkwaterinstallatie Samenstel van leidingen, fittingen en toestellen dat middellijk of onmiddellijk is aangesloten op het distributienet van een waterbedrijf.
Hotspot Een plaats in de drinkwaterinstallatie waar het leidingwater kan opwarmen tot boven 25 °C of meer dan 5 °C boven de ruimtetemperatuur. Plaats in een uittapleiding voor warmtapwater waar het water niet kan afkoelen tot ten hoogste 25 °C of tot minder dan 5 °C boven de ruimtetemperatuur. Zomer- of winterperiode kunnen verschillende resultaten geven.
Drinkwaterreservoir In de drinkwaterinstallatie opgenomen en daaruit gevoede voorraadbak voor drinkwater onder atmosferische druk, waarin de kwaliteit van het drinkwater ongewijzigd blijft.
ISSO-publicatie 55.2
8
Handleiding zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallaties
Huishoudwater Water als bedoeld in artikel 1, tweede lid, van de wet, dat uitsluitend bestemd is voor toiletspoeling.
Meervoudig circulatiesysteem warmtapwater Circulatiesysteem warmtapwater dat zo is ingericht dat op ĂŠĂŠn of meer plaatsen leidingen parallel doorstroomd kunnen worden.
Huishoudwatervoorziening Samenstel van leidingen, fittingen en toestellen voor de productie en distributie van huishoudwater.
Mengwatersysteem Leidingwaterinstallatie voor de afname van warmtapwater dat met een bepaalde hoeveelheid drinkwater is vermengd om de gewenste lagere temperatuur in stand te houden (mengwater).
kve Letterlijk: 'kolonie vormende eenheid'. Het aantal kolonie vormende eenheden per volume (zowel per liter als per milliliter gegeven), zoals bepaald in een analyse door middel van een kweektechniek.
Naverwarmingstijd De naverwarmingstijd is de tijdsduur waarin water continu op of boven de gegeven temperatuur moet worden gehouden. Omdat het hier in de regel een situatie met doorstroming betreft moet er voor worden gezorgd dat al het doorstromende water aan deze eis voldoet. Er mag geen situatie ontstaan waarin een deel van het water een kortere naverwarmingstijd en/of een lagere temperatuur heeft ondergaan.
Leidingwater De term 'leidingwater' wordt in de ISSO-publicaties gebruikt als overkoepelend begrip voor 'drinkwater', 'warm tapwater' en 'mengwater'.
distributienet drinkwaterbedrijf
Leveringspunt Plaats waar: a. Het distributienet van een waterbedrijf, respectievelijk collectieve watervoorziening, overgaat in een collectieve watervoorziening, respectievelijk collectief leidingnet, dan wel overgaat in een woninginstallatie of andere installatie die op dat distributienet is aangesloten; b. Een collectief leidingnet overgaat in een woninginstallatie of andere installatie die op dat leidingnet is aangesloten. Zie onderstaande afbeelding.
Perceel Elk roerend of onroerend goed, gedeelte of samenstel daarvan, dat een leveringspunt heeft of zal hebben ten behoeve waarvan levering van leidingwater geschiedt of zal geschieden. Proceswater Water - niet zijnde leidingwater - voor bedrijfsmatige toepassingen (waaronder technologische, brandblus-, reinigings- en koelprocessen).
leveringspunt
Reinigen Het verwijderen van bezinksel, sediment en (kalk)afzetting van de (oppervlakte van) watervoerende onderdelen van (delen van) een leidingwaterinstallatie.
leveringspunt
Sediment Bezinksel of afzetting uit het water.
leveringspunt
1
2
Spoelen Bij het spoelen wordt het water in een uittapleiding naar een tappunt ververst. Hierbij worden geen eisen gesteld aan de temperatuur van het water.
3
1. distributienet 2. collectief leidingnet 3. woninginstallatie 2+3 = leidingwaterinstallatie
Standtijd De standtijd is de tijdsduur waarin een leiding of andere installatiedelen in zijn geheel op of boven de gegeven temperatuur moet worden gehouden ten behoeve van preventieve thermische desinfectie.
Een voorbeeld van een collectief leidingnet, zoals getekend, is een flat of een recreatieterrein. Andere voorbeelden van een collectief leidingnet zijn een ziekenhuis, industrieelcomplex of school. Ook is het mogelijk dat er geen collectief leidingnet aanwezig is, bijvoorbeeld bij rechtstreekse levering van drinkwater aan een woning. Via een distributienet van een waterleidingbedrijf kan drinkwater alsmede huisdhoudwater geleverd worden.
Tappunt Plaats waar het drinkwater, huishoudwater of warmtapwater beschikbaar komt voor gebruik. Taptemperatuur De temperatuur van het water aan het tappunt. Thermisch beheer Wijze van legionellapreventie gebaseerd op beheersing van de temperatuur van het drinkwater of het warm tapwater.
Afb. Leveringspunten
ISSO-publicatie 55.2
9
Handleiding zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallaties
Toezichthouder De toezichthouder, aangewezen op grond van artikel 48 van de wet (bedoeld is de Drinkwaterwet), sinds 20 april 2012 is Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT). Voor mijnbouwinstallaties is de toezichthouder het Staatstoezicht op de Mijnen. Uittapleiding Een leiding waardoor leidingwater direct, zonder enige vorm van circulatie, aan ĂŠĂŠn of meer tappunten ter beschikking wordt gesteld. Warmtapwater Water bestemd of mede bestemd om te drinken, te koken of voedsel te bereiden dan wel voor andere huishoudelijke doeleinden, dat wordt verwarmd voordat het voor die toepassingen ter beschikking wordt gesteld. Warmwaterleidingnet Warmtapwaterinstallatie zonder warmtapwaterbereiding. Warmtapwaterbereiding Toestel of serie van toestellen waarmee warmtapwater wordt bereid of kan worden bereid door het opwarmen van drinkwater. Warmtapwatertoestel Toestel waarmee warmtapwater wordt bereid of kan worden bereid door het opwarmen van drinkwater. Warmtapwatertemperatuur De temperatuur van het warmtapwater aan het tappunt. Woninginstallatie Leidingen, fittingen en toestellen, aangesloten op het distributienet van een waterbedrijf of van een collectieve watervoorziening of op een collectief leidingnet, en deel uitmakend van een woning, waarbij het leidingwater niet aan derden ter beschikking wordt gesteld.
ISSO-publicatie 55.2
10
Handleiding zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallaties
1
INLEIDING
1.1 WAAROM DEZE HANDLEIDING? U bent beheerder (eigenaar, exploitant, adviseur en/of installateur) van een collectieve leidingwaterinstallatie en u vindt een goed beheer met betrekking tot legionella belangrijk? Dan bevat dit document voor u nuttige informatie. U moet zich wel eerst afvragen of uw gebouw of instelling en daarmee uw leidingwaterinstallatie valt onder hoofdstuk 4 van het Drinkwaterbesluit. Deze installaties worden ook wel prioritaire installaties genoemd. Hierbij moet u denken aan: Ziekenhuisvoorzieningen; Zorginstellingen; Gebouwen met logiesfunctie: - Hotels; - Campings; - Jachthavens; - Bed & breakfast > 5 personen. Opvangcentra voor asielzoekers; Gebouwen met een celfunctie: - Gevangenissen; - Politiebureaus; - Asielzoekerscentra. Badinrichtingen: - Zwembaden; - Sauna's; - Bubbelbad. Truckstops, benzinestations en wegrestaurants met openbare douchefaciliteiten.
Opmerking: Het voldoen aan de zorgplicht legionellapreventie alleen is niet voldoende voor het beheren van uw leidingwaterinstallatie. U moet volgens NEN 1006 de leidingwaterinstallatie zo onderhouden dat deze blijft functioneren volgens de ontwerpspecificaties. Zie hiervoor Waterwerkblad WB 1.4G [7] en ISSO-publicatie 55.5 [11]. 1.2
HOE KUNT U DEZE HANDLEIDING GEBRUIKEN? De in deze handleiding gepresenteerde werkwijze vindt u kernachtig samengevat in afbeelding 2.2 van hoofdstuk 2. Centraal in deze afbeelding staat de vraag of er sprake is van aerosolvorming aan tappunten van de leidingwaterinstallatie. De besmettingsroute voor legionella loopt via de inademing van zeer kleine waterdruppeltjes - zogenoemde aerosolen - die ontstaan bij het sproeien en/of vernevelen van water. Als uit een korte inventarisatie van de tappunten conform de werkwijze in hoofdstuk 3 - wordt vastgesteld dat er nergens door de leidingwater-installatie water wordt verneveld, is er geen risico op blootstelling van gebruikers aan legionella. U hoeft dan verder geen actie te ondernemen. Aerosolvorming Is er wel sprake van tappunten met aerosolvorming, bijvoorbeeld douches, knijpdouches, een tappunt met hogedrukreiniger, een tappunt met tuinslang en sproeikop of een bedrijfsslanghaspel, dan is vervolgens het aantal van belang. Is er slechts een relatief beperkt aantal tappunten met aerosolvorming dan biedt hoofdstuk 4 u een aantal opties om op eenvoudige wijze tot een goed legionellabeheer te komen.
Voor dit type instellingen gelden specifieke wettelijke regels met betrekking tot legionellabeheer. Met behulp van hoofdstuk 4 van het Drinkwaterbesluit kunt u nagaan of uw instelling behoort tot deze risicocategorie. Is dat inderdaad het geval dan is de inhoud van dit document NIET op u van toepassing en verwijzen wij u naar ISSO-publicatie 55.1 [9]. Als u beheerder bent van een collectieve leidingwaterinstallatie die niet behoort tot de prioritaire categorie dan hoeft u niet aan de specifieke wettelijke regels op het gebied van legionellapreventie te voldoen. Dit geldt bijvoorbeeld als u beheerder bent van een kinderopvang, een sportcentrum, een onderwijsinstelling, een horecagelegenheid, een kantoorgebouw of een bedrijfsgebouw. In algemene zin heeft u als beheerder - op grond van de Drinkwaterwet - echter wel een zorgplicht voor de levering van deugdelijk drinkwater. Dit betekent dat het water dat u levert geen micro-organismen mag bevatten in hoeveelheden die nadelige effecten kunnen hebben op de volksgezondheid van de gebruikers. Er bestaan geen regels waarin staat hoe u moet aantonen dat u voor legionella aan deze zorgplicht voldoet. Daar bent u als beheerder vrij in. Juist op dit punt kan deze handleiding u behulpzaam zijn door op een eenvoudige en effectieve manier een werkwijze te presenteren waarmee u kunt aantonen aan de zorgplicht met betrekking tot legionella te voldoen.
ISSO-publicatie 55.2
Relatief weinig tappunten Wat is een relatief beperkt aantal tappunten? Dat is moeilijk eenduidig vast te leggen maar wel met een aantal voorbeelden te illustreren: Een kantoorgebouw met twee douches; Een restaurant met twee knijpdouches in de keuken; Een garage met een hogedrukreiniger die is aangesloten op een tappunt en een personeelsdouche.
11
Handleiding zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallaties