SPECIAL ELEKTROTECHNIEK 2011
I S S O INF O
46
s ep t emb er
2011
Uitreiking eerste ISSO-award Tijdens het najaarsoverleg op 15 september 2011 reikte ISSO voor de eerste keer de ISSO Award uit. Deze prijs wordt toegekend aan de organisatie die actief betrokken is bij de realisatie van een duurzaam project waarbij men voor de technische realisatie en de benodigde kwaliteitseisen aantoonbaar gebruik maakt van ISSO-publicaties. In de achterliggende periode ontving ISSO diverse, interessante projecten. De inzenders die zich uiteindelijk opwerkten
Alexander Rinnooy Kan (SER) gelooft in voorbeeldfunctie
tot de finalisten voor deze ISSO Award zijn:
Foto: Henriëtte Guest
• Cauberg-Huygen • Optimair • Kienergie • Viac Installatie Adviseurs • DHV • Fore Installatie Adviseurs • Brink Climate Systems • De Haas & Partners • Strukton Worksphere bb
“Creëer goede cases, en breng die onder de aandacht”
ISSO-Award 2011
Vervolgens hebben deze finalisten hun ingezonden project op 23 augustus jl. voor de jury gepresen-
Een echte massamarkt voor duurzame installaties komt nog niet van de grond. Dit is voor Alexander Rinnooy Kan, voorzitter van de SER, het adviesorgaan op sociaaleconomisch gebied, een toch wat verrassende en teleurstellende constatering. “In de besprekingen met werkgevers en werknemers is duurzaamheid een vanzelfsprekendheid. De sociale
teerd, die vervolgens de vier genomineerden heeft gekozen. De jury
ir. R.D. van Bergen, directeur ISSO De ISSO-Award 2011 is toegekend aan de organisatie die actief betrokken is bij de realisatie van een duurzaam project en bij de technische realisatie en voor de benodigde kwaliteitseisen aantoonbaar gebruik heeft gemaakt van ISSO-publicaties. De Award is uitgereikt tijdens het ISSO-najaarsoverleg op 15 september 2011 in de St@art te Apeldoorn.
voor de ISSO Award 2011 bestond uit Herman Eijdems, senior consultant bij de Rijksgebouwendienst, Egbert Wagenaar, voorzitter van de Raad van Begeleiding van ISSO, Marco Hofman, projectcoördinator bij ISSO en Rob van Bergen, directeur van ISSO.
verder op pag 2
verder op pag 3 1
ISSO-INFO 46 september 2011
jaren een schaars goed. Dat dwingt ons vrijwel automatisch
vervolg van pag 1 - “Creëer goede cases, en breng die onder de aandacht”
om beter na te denken over hoe we ons land inrichten zon-
partners hoef je niet van de noodzaak te doordringen. Maar daarmee is het probleem dat bedrijven het in de praktijk lastig vinden om duurzaamheid aan de man te brengen, nog niet opgelost. Voorbeeldprojecten kunnen daarbij een belangrijk instrument zijn.”
der overbelasting te veroorzaken.”
Voorsprong opbouwen Dat vooral het midden- en kleinbedrijf het als een lastige opgave ervaart om duurzaamheid op een goede manier bij klanten onder de aandacht te brengen, snapt Rinnooy Kan wel. Tegelijk is hij ervan overtuigd dat uiteindelijk geen enke-
Niet alleen in zijn rol als voorzitter van de SER, maar ook
le partij het zich meer zal kunnen permitteren om niet duur-
vanuit een persoonlijke overtuiging heeft Rinnooy Kan vaak
zaam aan te bieden en in te kopen. Alle marktpartijen die
genoeg laten blijken dat onze maatschappij duurzamer met
nu daarin voorop lopen, zullen een voorsprong opbouwen.
energie en grondstoffen moet omgaan. Het is, mede op zijn
“Ik ben wel van mening dat brancheverenigingen en belan-
initiatief, al jaren een belangrijk onderwerp in de gesprekken
genorganisaties in dit proces een voorname rol vervullen. Zij
tussen de sociale partners. “De mensen bij de vakbonden en
zullen met collectieve middelen de markt rijp moeten maken
werkgeversorganisaties hoeven we het streven naar grotere
en barrières - die men ongetwijfeld tegenkomt - moeten
duurzaamheid niet meer uit te leggen. In elke stap die een
slechten. Elke klant, of het nu consumenten of bedrijven zijn,
onderneming vandaag de dag zet, moet het duurzaam-
zal gaan beseffen dat het kopen van duurzame producten en
heidsbeginsel ingebakken zijn. Daarover zijn we het allemaal
het overstappen op duurzame grondstoffen en energiebron-
eens. Ik denk ook dat we in Nederland daarin redelijk voorop
nen niet alleen uit ethisch oogpunt hoort, maar dat het ook
lopen. En dat is niet voor niets. Ruimte is in ons land al vele
loont en dat het moet. Natuurlijk is dat besef niet meteen bij iedereen aanwezig. Maar realiseer je dan dat jij, als aanbieder van duurzame producten en diensten, ook tijd nodig hebt om zelf die overstap te maken. Investeer dus tijdig in kennis
ISSO-info nummer 46
content
en maak de geesten rijp binnen het bedrijf.”
ISSO staat bekend om hoge kwaliteit en toonaangevende rol 4
Innovaties aanwakkeren
Vernieuwde opleiding elektrotechnische installaties
5
Tot op zekere hoogte zal de stijgende energieprijs meer
Duurzame HVAC; Energie-efficiëntie in de industrie
6
merkt een groeiend aantal huishoudens dat hun energielas-
duurzame investeringen uitlokken. In de komende jaren ten de hypotheek- of huurlasten overstijgen. De voorzitter
Agenda 7 ISSO neemt beheer Installbasis.nl over
van de SER zou het niet gek vinden wanneer ondernemers in
8
de installatie- en bouwwereld hierop inspelen door eigena-
Installatiewereld bereidt zich voor op groei zonne-
ren van panden via slimme constructies duurzaamheidspak-
energiesystemen 8
ketten aan te bieden waarmee mensen hun energielasten in de hand kunnen houden. “Het innovatieniveau van deze
Nieuw: ISSO-publicatie 84 Elektrische installaties in wijkgebonden medische behandelruimten
sector zal hiervoor moeten worden aangewakkerd. Mocht
9
Duurzaam contact @ Elektrotechniek
10
Tool systeemkeuze ventilatie
12
ISSO-applicatie Koellast beschikbaar
12
Nieuwe ISSO-publicatie voor Noodverlichting
13
Instructieboek EMO Frequentieregelaars verschenen
14
ISSO-kleintje Meetmethoden Verlichting
15
dit op praktische problemen stuiten, bijvoorbeeld omdat er regelgeving dwars ligt of omdat er maatschappelijke barrières geslecht moeten worden, dan zal een instituut als ISSO – toch een belangrijke instelling voor kennisverspreiding – bij de SER altijd een luisterend oor vinden. Bij het opruimen van barrières zal ik mijn best doen om de bestuurders in dit land te overtuigen. Belangrijk is echter dat de sector zelf met goede voorbeelden en concepten komt. In het verleden is altijd gebleken dat goede voorbeelden navolging krijgen.”
Nieuwe wetgeving duurzame energie en energiebesparing 16
Vergroot je aantrekkingskracht
Wat verandert er door nieuwe wet- en regelgeving
De SER-voorzitter vindt de rol die ISSO vervult van erg groot
legionellapreventie? 18
belang voor de sector, omdat kennis een randvoorwaarde
OTIB, ISSO en DWA bieden cursus betonkernactivering aan
19
nis kan uiteindelijk de achilleshiel zijn voor de bedrijven die
Kom uw kennis opladen bij ISSO
20
ISSO In-Companytrainingen
22
is om actief te blijven in deze sector. “Het gebrek aan kenactiviteiten willen ontplooien in de markt voor duurzame technieken. Het management van die bedrijven zal zich permanent moeten afvragen of de mensen voldoende opgeleid 2
zijn en waar men dit kan verbeteren. Alleen dat geeft een
voetlicht brengen. Daarmee zorgen we niet alleen dat de
garantie voor het voortbestaan van het bedrijf. Zeker nu
markt voor de duurzame, innovatieve technieken rijp en vol-
bedrijven in de dagelijkse praktijk steeds lastiger aan goed
wassen wordt, maar dit vergroot ook de aantrekkingskracht
geschoold, technisch personeel kunnen komen”, zegt Rinnooy Kan. Volgens hem zullen bedrijven op grote schaal in kennis moeten investeren. “Bovendien
van de sector en de techniek
“Partijen als ISSO zullen bij de SER altijd een luisterend oor vinden.”
moet je aantrekkingskracht
in het algemeen bij jongeren die een beroepskeuze moeten maken of mensen die aan een carrièreswitch denken. Het grote publiek moet veel vaker in aanraking komen met de
hebben om talent in huis te halen en in huis te houden. Dit
concrete maatregelen en projecten die onze maatschappij
kan bijvoorbeeld door als bedrijf aan de buitenwereld te
duurzamer maken.”
laten zien welke mooie projecten je uitvoert. En dan kom ik weer bij het punt dat ik eerder aandroeg. Het is uitermate
(Een uitgebreid interview met Alexander Rinnooy Kan is terug te
belangrijk dat we de goede voorbeelden breed voor het
vinden in het ISSO Jaarboek 2011-2012)
vervolg van pag 1 - Uitreiking eerste ISSO-award
De genomineerde projecten zijn:
•
G naar A te maken. Bijzonder is dat het gebouw tijdens deze
Mijnwater: from Black to Green
renovatie ‘gewoon’ in gebruik is gebleven waardoor men de
Cauberg-Huygen
kosten voor tijdelijke huisvesting kon vermijden en in het
In dit project worden warmte en koude uit mijnwater
project kon investeren. De door het eigen personeel veel
gebruikt voor de klimatisering van woningen en gebouwen
geprezen openheid van het gebouw, met grote werkvloeren,
in Heerlen. Om deze laagwaardige warmte en koude te kun-
kon DHV door ontwikkeling van een dynamische brandschei-
nen benutten, moesten strenge eisen worden gesteld aan
ding in de renovatie handhaven.
het ontwerp en de uitvoering van de technische installaties
De professionaliteit in de aanpak van dit project, die tot een
in de aangesloten gebouwen. Hierbij maakte Cauberg-
prachtige resultaat leidde, ervoer de jury als zeer verade-
Huygen gebruik van de instrumenten die ISSO hiervoor heeft
mend. Binnen strenge randvoorwaarden leidde deze aanpak
opgesteld.
tot resultaat en kwaliteit voor de gebruikers van het gebouw.
Kwalitatief uitstekende installaties en tevreden gebruikers
•
en bewoners zijn het resultaat. De mogelijkheden voor het
Woningrenovatie Dolomietenlaan Tilburg Brink / KempAir
benutten van mijnwater als WKO worden nu ook in andere (voormalige) mijngebieden in Europa toegepast. De integrale
In een pilot van acht woningen is het concept van passief-
benadering van het gehele systeem en het ver doorgevoerde
huisrenovatie van Brink getest. Door een doordachte inte-
kwaliteitsbesef in dit project spreken de jury zeer aan.
gratie van de installatietechnische met de bouwkundige uitwerking is de overlast voor de bewoners, die gedurende de
• CEC De Bilt
zes weken durende renovatie in hun huis bleven wonen, tot
VIAC Installatie Adviseurs
een minimum beperkt. Het resultaat maakte de zes weken
De nieuwbouw van een multifunctioneel, cultureel educatief
overlast al snel goed. Met deze pilot is aangetoond dat in de
centrum in de Bilt is ontwikkeld in een BIM (Bouw Informatie
sociale woningbouw binnen de financiële randvoorwaarden
Model). Omdat hiervoor nog veel tools ontbreken, is onder
een renovatie tot passiefhuisniveau mogelijk is.
meer de objectenbibliotheek ontwikkeld die niet alleen
Dit project is een illustratie van het motto ‘willen is kunnen’.
de 3D-informatie bevat maar ook alle overige objectdata.
De samenwerking tussen de partijen heeft een ogenschijnlijk
Daarnaast is er sprake van een goed duurzaam ontwerp van
onmogelijke opgave tot een goed resultaat gebracht. Dit
de technische installaties en toepassing van het eisenpakket
resultaat kan op grotere schaal navolging krijgen waardoor
‘Frisse Scholen’.
ambitieuze duurzaamheidsdoelstellingen in de bestaande
In dit project ziet de jury een goed oog voor allerlei aspecten
woningvoorraad mogelijk worden.
van duurzaamheid. Door het getoonde initiatief, om zelf de ontwikkeling en toepasbaarheid van BIM ter hand te nemen,
De genomineerden presenteerden tijden het najaarsoverleg
geeft VIAC een goed voorbeeld aan de sector.
hun project, waarna het publiek de winnaar mocht kiezen. Bij het ter perse gaan van deze ISSO Info had het najaarsoverleg
• Duurzame renovatie Hoofdkantoor
nog niet plaatsgevonden. Vanaf 16 september kunt u op
DHV
onze website lezen wie de winnaar van de ISSO Award 2011 is
Als totaaladviseur heeft DHV alle disciplines in huis om bij de
geworden.
renovatie van het eigen hoofdkantoor een labelsprong van 3
ISSO-INFO 46 september 2011
Resultaten marktonderzoek USP
ISSO staat bekend om hoge kwaliteit en toonaangevende rol In de maanden mei en juni van dit jaar onderzocht USP Marketing Consultancy de bekendheid en het imago van ISSO in de markt. ISSO had twee belangrijke doelen met dit onderzoek. Ten eerste wilde ISSO weten over welke installatietechnieken en -thema’s, die voor de installatiebranche belangrijk zijn, ze de beïnvloedende partijen in de bouwwereld zou kunnen informeren. Het tweede doel was het inzicht vergroten in de bekendheid en het imago van ISSO bij primaire doelgroepen. Een van de conclusies is dat ISSO bij de W-installateurs en beïnvloeders de eerste plaats inneemt als belangrijkste leverancier van vakkennis, maar bij de E-installateurs staat ISSO op de tweede plaats. Daar is dus nog pionierswerk te verrichten.
de kwalificaties hoge kwaliteit (59%), breed (56%) en toonaangevend (48%) die volgens hen passen bij ISSO.
Producten en diensten Meer dan de helft van alle ondervraagden binnen de drie doelgroepen is van mening dat ISSO producten aanbiedt die goed aansluiten bij hun informatiebehoeften. Ook zijn ze te spreken over de wijze waarop ISSO haar producten onder de aandacht brengt en bekend maakt welke informatie te verkrijgen is. Verder zegt de meerderheid van de respondenten dat er bij ISSO mensen werken met verstand van het installatievak en dat ISSO onmisbaar is voor de branche. Tevens is men onder de indruk van het enorme netwerk van ISSO en haar capaciteit om op uiteenlopende gebieden kennis te ontwikkelen die voor vele partijen in de installatiesector van groot belang is.
Praktisch en goed toepasbaar Het onderzoek is gehouden onder drie verschillende markt-
De kennisproducten en bijeenkomsten van ISSO worden
partijen, namelijk elektrotechnische installateurs, werktuig-
door alle mensen binnen de drie doelgroepen die met ISSO
bouwkundige installateurs en beïnvloeders. Het blijkt dat
bekend zijn goed beoordeeld. Wel verschilt de bezoekfre-
meer dan de helft van de E-installateurs (58%) bekend is met
quentie van ISSO-bijeenkomsten en de ISSO-website sterk
ISSO en dat de ruime meerderheid van de W-installateurs
onder de onderzochte marktpartijen. Door verbreding
(85%) ISSO kent. Deze marktpartijen kennen ISSO vooral via
van de onderwerpen en een versterking van de zoek- en
haar publicaties en uitgaven, de nieuwsbrief en de instruc-
vindstructuur werkt ISSO aan het verhogen van de bezoek-
tiebijeenkomsten.
frequenties. Een meerderheid van zowel de E- als de W-installateurs en de beïnvloeders die met ISSO bekend zijn,
Bekendste onderwerpen
vindt de informatieproducten en bijeenkomsten van ISSO
De E-installateurs vinden ISSO vooral sterk op de onderwer-
praktisch en goed toepasbaar, goed leesbaar en makkelijk
pen elektrotechniek, legionellabestrijding, PowerQuality
toegankelijk. Ook hebben de producten voldoende diep-
en luchtbehandeling. Voor de W-installateurs ligt de kracht
gang, behandelen ze relevante aspecten en spelen ze goed
vooral bij de onderwerpen verwarming, luchtbehandeling
in op de actualiteit.
en legionellabestrijding. Binnen de doelgroep beïnvloeders
De meeste marktpartijen kopen publicaties nog op papier.
gaat de waardering vooral uit voor de kennisontwikkeling op
Dit geldt vooral voor de E-installateurs (50%) en in mindere
de onderwerpen verwarming, legionellabestrijding, ventila-
mate ook voor de W-installateurs (44%) en beïnvloeders
tie en luchtbehandeling. Alle drie de marktpartijen typeren
(42%). Producten die vooral op papier worden aangeschaft
ISSO als het kennisinstituut voor de installatiesector. Ook vin-
zijn handboeken, normen, kleintjes en ISSO-publicaties.
den de drie groepen dat ISSO een positief imago heeft.
Producten die het meest digitaal wor-
Sterke punten
den aangeschaft zijn
E-installateurs zien ISSO vooral als een kennisinstituut dat
normen, rekentools en
hoge kwaliteit levert (43%), toonaangevend is (35%), inspi-
ISSO-publicaties. Verder
reert (33%) en betrokken is (33%). Deze doelgroep heeft wel
blijkt dat de onder-
duidelijke wensen over onderwerpen die ISSO zou kunnen
zochte doelgroepen
oppakken. Veel genoemde zaken waarop ISSO zich meer zou
relatief weinig gebruik
moeten manifesteren zijn domotica, renovatie, beveiliging
maken van social media,
en recycling. De W-installateurs vinden vooral dat de begrip-
met uitzondering van
pen hoge kwaliteit (60%), breed (52%) en betrokken (45%)
LinkedIn.
van toepassing zijn op ISSO. Bij beïnvloeders zijn het vooral 4
Ook ET volgt nieuwe koers post-bachelor opleidingen Hogere Installatie Techniek van Avans+
Vernieuwde opleiding Integraal Installatietechnisch Ontwerper voor elektrotechnische installaties Tweejarige opleiding
De eerste lichting deelnemers, die in 2010 startten met de geheel vernieuwde opleiding Hogere Installatie Techniek voor Werktuig kundige installaties (HIT-W) van Avans+, heeft het eerste leerjaar achter de rug. De nieuwe koers, die in 2010 werd ingezet, wordt door zowel deelnemers als het werkveld als zeer positief ervaren. Na alle enthousiaste geluiden kan een totale revisie van de zusteropleiding Hogere Installatie Techniek voor Elektro technische installaties (HIT-E) dan ook niet uitblijven.
De nieuwe opleiding HIT-E kent een doorlooptijd van in totaal twee jaar (vier semesters), en is opgebouwd in twee fasen. In het eerste leerjaar (de eerste fase) wordt de deelnemer opgeleid tot detailengineer/-ontwerper. Hij is na succesvolle deelname aan dit jaar in staat zelfstandig een elektrotechnisch installatietechnisch ontwerp te lezen en te beoordelen en het bijbehorende bestek te tekenen. Voorbeelden van programmaonderdelen die aan bod komen in het eerste jaar zijn Energievoorziening, Aarding en overspanning, Verlichtingskunde, Datacommunicatie en Wet- en Regelgeving. Maar ook aan werktuigkundige vakgebieden als Opwekking Warmte/Koude, Luchtbehandeling, Sanitair
De inmiddels beproefde werkwijze bij de revisie van de
en Bouwkunde wordt aandacht besteed.
HIT-W is doorgezet bij het herontwerp van de HIT-E. De
In het tweede leerjaar (de tweede fase) wordt dieper
nieuwe HIT-E leidt op tot ‘Integraal installatietechnisch ont-
ingegaan op de materie uit het eerste leerjaar en wordt
werper van elektrotechnische installaties (IIO-E)’. De start
de deelnemer opgeleid tot IIO-E. Hierbij staan de specials
werd gevormd door een uitgebreide beroepenanalyse bij
centraal, zoals Brandmeldsystemen en Inbraaksystemen, de
adviesbureaus, ingenieursbureaus en ontwerpende instal-
optionele zaken in het bestek en de integratie met werktuig-
latiebedrijven om vast te stellen wat het beroep IIO-E exact
kundige vakken en algemene beroepsvaardigheden van de
inhoudt. Avans+ putte daarmee niet alleen uit haar eigen
beroepsbeoefenaar. Ook besteedt de opleiding aandacht
jarenlange ervaring met de HIT-E maar ook uit de ervaring
aan Procesengineering (regeltechniek ten behoeve van de
en expertise van de beroepspraktijk. Ook nu bleek dat
E-ontwerper), Bouwfysica en constructie, Bouwrecht, project-
vaktechniek alleen niet volstaat om succesvol te zijn in het
management en Kostenanalyse. Bij de behandeling van de
werkveld. Aandacht voor algemene beroepsvaardigheden,
lesstof wordt waar mogelijk gebruik gemaakt van toonaan-
zoals rapporteren, presenteren en communiceren, vormen
gevende branchepublicaties van bijvoorbeeld ISSO, die ook
een noodzakelijke aanvulling op het curriculum. Naast de
in de bedrijven van de deelnemers gebruikt worden.
vaktechnische onderdelen krijgen deze onderdelen in de nieuwe opleiding dan ook ruimschoots aandacht.
De nieuwe HIT-E kan met deze invulling terecht worden gekarakteriseerd als een praktijkgerichte post-bachelor met een
Beroepenanalyse
multidisciplinair karakter. Wilt u meer weten over het volledige
Met de beroepenanalyse als referentiekader zijn alle pro-
programma of wilt u weten of u voldoet aan de toelatings
grammaonderdelen opnieuw onder de loep genomen,
eisen? Kijk dan voor meer informatie op www.avansplus.nl of
en waar nodig herzien. Hierbij was sprake van een inten-
stuur een mail naar avandelisdonk@avansplus.nl.
sieve samenwerking met de docenten, die zelf eveneens zonder uitzondering actief zijn in de beroepspraktijk. Ook de Opleidings Advies Raad, met onder meer afgevaardigden van Deerns, Sweegers en de Bruijn, ARTA, ISSO en de Rijksgebouwendienst, heeft haar goedkeuring over de herziening uitgesproken. Het resultaat is een geheel vernieuwd programma dat nog beter tegemoet komt aan de wensen van zowel de individuele deelnemers als die van het werkveld.
5
ISSO-INFO 46 september 2011
ISSO-project Duurzame HVAC; Energie-efficiëntie in de industrie Geen core-business
ISSO inventariseert, via haar projectmedewerker ir. Maurice Bastings, de belangstelling van marktpartijen om te komen tot een gezamenlijk project ‘Duurzame HVAC; Energieefficiëntie in de industrie’. In het streven naar meer energie-efficiëntie in de maatschappij waren veel activiteiten in de afgelopen jaren gericht op bewustwording bij bedrijven en particulieren. Het EPA-U label is hier een goed voorbeeld van. Echter, uit ervaring blijkt dat bij eigenaren van industriële hallen deze bewustwording grotendeels ontbreekt, zowel in de conceptfase als in de operationele fase. Het nieuwe ISSO-project zal zich dan ook vooral op deze groep richten.
De reden dat dit marktsegment tot op heden relatief weinig aandacht aan deze problematiek besteedt, komt doordat een dergelijk bedrijf vooral bezig is met zijn productieproces, wat zijn core-business is. Om de marktontwikkelingen te kunnen volgen en op veranderingen te kunnen inspelen, worden productieprocessen vaak aangepast of vernieuwd. Daarvoor vinden er vaak interne verhuizingen van machines en processen plaats. Omdat de HVAC-installaties en verlichting gebouwgebonden installaties zijn, worden aanpassingen die men op procesniveau doorvoert, vaak niet gevolgd door aanpassingen op het niveau van de gebouwgebonden installaties.
Aanpassingsproblemen In veel gevallen speelt het probleem al bij de planning en bouw van een bedrijfs- of fabriekshal, omdat veel opdrachtgevers een generieke hal laten bouwen. Dit komt ook doordat bij de eigenaar of gebruiker bij de bouw van de hal het vaak nog niet exact bekend is welke machines en waar die precies binnen het geplande productieproces komen te staan. In die gevallen zie je dat er meestal een klimaatinstallatie wordt geplaatst die de luchthuishouding kan verzorgen, zonder daarbij aandacht te besteden aan en mogelijkheden te creëren voor de gewenste flexibiliteit. Daardoor zal de gebouwgebonden installatie niet optimaal aansluiten bij het productieproces in de bedrijfshal. Met als resultaat dat er gedurende de bedrijfsvoering klimaatproblemen zullen ontstaan die niet alleen qua energieverbruik maar ook wat comfort betreft klachten opleveren.
Te weinig aandacht Onderhoudsbedrijven die zich op het in stand houden van de installaties richten, zien energie-efficiëntie niet als hoofdDat de bewustwording bij eigenaren van bedrijfshallen laag
prioriteit, wanneer dit niet in een ESCO (Energie Savings
is, blijkt ook uit het rapport van Uneto-VNI ‘hotspots in indu-
Contract) staat. De bedrijven zorgen ervoor dat componen-
strie’ (juni 2010). Dit betekent overigens ook dat deze bedrij-
ten die stuk gaan, worden vervangen door dezelfde compo-
ven nog in veel gevallen te weinig gehoord, laat staan onder-
nenten en dat onderdelen en installaties worden onderhou-
steund of geholpen worden op het gebied van energie-effi-
den voor een zo lang mogelijke levensduur. Aan de andere
ciëntie. Doordat elk bedrijf uniek is, zal de luchthuishouding
kant hebben facilitair managers en managers van een tech-
en de bijbehorende balans in dergelijke bedrijfshallen steeds
nische dienst vaak een te groot gamma aan taken binnen
per geval moeten worden afgestemd. De vraag hoe we deze
hun bedrijf om aan deze problematiek voldoende aandacht
activiteiten praktisch kunnen aanpakken, is niet eenvoudig
te schenken. Als een bedrijf al duidelijke stappen zet naar
te beantwoorden. Het vereist in elk geval een praktische
een energie-effiëntere huishouding, komt dit meestal ook
benadering en aanpak. Daarom wil ISSO de bovenstaande
op het bordje van de facilitair manager of managers van de
problematiek voor de doelgroep beter inzichtelijk maken
technische dienst. Deze mensen ontbreekt het heel vaak aan
en via praktische richtlijnen kennis leveren waarmee deze
tijd en ondersteuning om aan duurzame energie-efficiëntie
bedrijven concrete stappen kunnen zetten naar een grotere
te doen.
bewustwording. 6
Bij een nieuw bouwproject in dit marktsegment zou men
het energieverbruik van gebouwgerelateerde installaties in
het programma van eisen, het ontwerp en het bestek al veel
hun bedrijfshallen. In de tweede plaats is het van belang om
vaker moeten toetsen op energie-efficiëntie. En dan gaat het
hen te laten inzien dat de koppeling tussen deze gebouwge-
niet om de passages over energie-efficiëntie die in de wet-
bonden installatie en het productieproces van grote invloed
geving of de normen staan, omdat die automatisch worden
is. De ervaring leert dat deze, toch ogenschijnlijke evidente
meegenomen. Maar vooral de aandacht die nodig is om,
zaken, vaak over het hoofd worden gezien. Daardoor is er in
energietechnisch gesproken, flexibiliteit en veranderingen
de meeste gevallen een groot besparingspotentieel beschik-
toe te staan, maar ook om energiestromen en het verbruik te
baar. Ook zullen we binnen dit project invulling geven aan
kunnen meten, analyseren en bijsturen.
de begeleiding en coaching van installatieadviseurs bij de implementatie van deze nieuwe kennis.
Doelstelling van het project Het doel van dit nieuwe ISSO-project is tweeledig. In de eer-
Voor meer informatie: Maurice Basting, m.bastings@isso.nl
ste plaats willen we de betrokken mensen bewust maken van
AGENDA
In het najaar 2011 organiseert ISSO een reeks bijeenkomsten
Bijeenkomst
Datum Locatie
Algemeen ISSO- Najaarsoverleg
15 september
Praktijkseminar Implementatie
11 oktober
Apeldoorn Utrecht
nieuwe wetgeving installatiesector Elektro & ICT Cursus Power Quality
14, 21 en 28 september
13, 20 en 27 oktober
10, 17 en 24 november
Woerden
Energie & Milieu Cursus Betonkernactivering (basis, 1 dag)
12 oktober
Woerden
16 december
Cursus Betonkernactivering (ontwerpers, 4 dagen)
3, 10, 18 en 25 november
Masterclass Duurzaam beheer en onderhoud
29 september
Rotterdam
10 oktober en 7 december
Rotterdam
13, 22 september en 4 oktober
Rotterdam
Woerden
(facility managers) Masterclass Duurzaam beheer en onderhoud (adviseurs en installateurs) Energiebeleid voor Woningbouwcoöperaties
3, 10, 24 november
Sanitaire Technieken Voorlichtingsbijeenkomsten
Nader te bepalen
Regionaal
‘Zorg voor een legionellaveilige woning’ Symposium Nieuwe wet- en regelgeving Legionellapreventie
24 november
Rotterdam
Instructiebijeenkomst Legionellaveilig beheren van koeltorens
Nader te bepalen
Rotterdam
Kijk op www.isso.nl voor meer informatie over deze bijeenkomsten en aanmelding.
7
ISSO-INFO 46 september 2011
ISSO neemt beheer Installbasis.nl over www.installbasis.nl is een veel bezochte web site met theorie en informatie op het gebied van installatietechniek. De site is met name een verzamelplaats van online berekeningen die onderdeel uitmaken van de installatie techniek. Alle informatie en berekeningen zijn opgenomen in afzonderlijke vensters. Deze zijn vanaf de startpagina op te roepen. Bezoekers en gebruikers van de site zijn vooral mensen die een eerste opzet voor een project maken en daartoe snel een eerste kanaal diameter-, circulatievoud-, geluidsniveau-, koellast- en/of transmissieberekening moeten uitvoeren. Ook studenten maken veel gebruik van de website.
De website bevat ruim dertig rekentools met aanvullende informatie die veelal is gebaseerd op ISSO-richtlijnen of andere wet- en regelgeving. Het is belangrijk dat de informatie altijd up to date is en direct van de bron komt. Om die reden heeft ISSO het beheer van de site overgenomen. In de tweede helft van 2011 zal ISSO de rekentools van installbasis.nl van een eerste update voorzien. Door enkele ICT- en installatietechnische wijzigingen door te voeren, sluiten de rekentools weer helemaal aan bij de huidige regelgeving en zijn ze bruikbaar op de nieuwste technische platformen. De softwaretools zijn na het doorvoeren van de update ook beschikbaar via www.isso.nl.
ISSO neemt Masterplan Zonne-energie in uitvoering
Installatiewereld bereidt zich voor op groei zonne-energiesystemen De installatiewereld bereidt zich terdege voor op toekomstige groei in de toepassing van zonne-energiesystemen. Zo ontwikkelen Agentschap NL, Uneto-VNI en OTIB samen het Masterplan Zonne-energie, waarmee ze kennis en kwaliteit bij de installatie van zonne-energiesystemen willen garanderen. Ook ISSO speelt daarin een belangrijke rol en ontwikkelde het Handboek Zonne-energie, Bouwkundige en Installatietechnische richtlij nen voor zonne-energiesystemen.
maken krijgen met deze technologieën. Momenteel kan nog maar een klein deel van deze bedrijven voldoende vakbekwaam overweg met zonne-energiesystemen.
Nieuw Handboek Zonne-energie Het Handboek Zonne-Energie, Bouwkundige en Installatietechnische richtlijnen voor zonne-energiesystemen vervangt de huidige ISSO-publicaties 14 (‘Zonneboilers, ontwerp, uitvoering en advisering’), 59 (‘Grote zonneboilers- ontwerp, uitvoering en advisering’) en 78 (‘Handleiding zonnestroom voor ontwerper en installateur’). Het handboek kwam tot stand in nauwe samenwerking met SBR, zodat ook
In de gebouwde omgeving
de bouwkundige integratie van de zonne-installaties aan
kan zonne-energie een
bod komt.
belangrijke bijdrage leveren aan het realiseren van de
(een uitgebreid artikel over dit onderwerp vindt u in het
duurzaamheidsdoelstel-
ISSO Jaarboek 2011-2012 en in de ISSO ThemaTech Duurzame
lingen. De verwachting is
Technieken, nummer 23)
dat dit de komende tien jaar tot een turbulente groei
Voor meer informatie kunt u contact opnemen met André
van de zonne-energiesector
Derksen van ISSO, a.derksen@isso.nl.
zal leiden. Nagenoeg alle bedrijven in de bouw- en installatiebranche zullen te
8
Nieuw: ISSO-publicatie 84 Elektrische installaties in wijkgebonden medische behandelruimten ISSO wil met deze publicatie een bijdrage leveren aan veilige behandelruimten. De publicatie beoogt een heldere en praktische uitleg te geven van de aspecten die daarbij komen kij-
kennisinstituut voor de install atiesec tor
e l e k t r i s c h e i n s ta l l at i e s i n w i j k g e b o n d e n m e d i s c h e b e h a n d e l r u i m t e s
publicatie
84
ken als het gaat om medisch gebruikte ruimten in bestaande en nieuwe gebouwen. Het gaat bijvoorbeeld in op het afwegen van risico’s, rekening houdend met relevante normen – zoals NEN 1010:2007+C1:2008+A1:2011 - en richtlijnen. Deze ISSO-publicatie is een echt ‘doe-boek’. Het betekent dat de gebruiker snel en adequaat toegang krijgt tot de relevante informatie. Een belangrijk aspect hierbij is het classificeren van de betreffende praktijkruimte. Voor elk type praktijkruimte is een passende installatie uitgewerkt en beschreven. Ook zijn de resultaten voor iedere categorie apart vastgelegd. De ISSO-publicatie 84 kost € 70,00 (ex. BTW) en is te
Elektrische installaties in wijkgebonden medische behandelruimtes
bestellen via de ISSO-winkel op www.isso.nl. De publicatie is tevens beschikbaar via ISSO-digitaal.nl
De medische zorg is een zeer dynamische sector. Vroeger kenden we voornamelijk grote stadsgebonden of regionale gezondheidsinstellingen als ziekenhuizen, verzorgingshuizen en bejaardencentra. We zien nu steeds meer dat de zorggerelateerde diensten richting de wijken verschuiven en dat er wijkgebonden medische behandelcentra ontstaan. Daarnaast neemt in de wijk het aantal acupuncturisten en cosmetische behandelaars van piercings en tatoeages toe. Dit houdt in dat installateurs vaker te maken krijgen met het ontwerpen van elektrische installaties voor medische behandelruimten in de wijk. De nieuwe ISSOpublicatie 84 gaat in op de praktische veiligheidsaspecten daarvan voor de verschillende types behandelruimten.
Installatiebedrijf
Kwekel BV
www.kwekel.nl
Bink Software BV
Voor installatietechniek, bouwfysica en bouwbesluitberekeningen
www.binksoftware.nl
Dekra voorheen KEMA Quality
De doelgroep van de publicatie bestaat uit:
• •
Testen, inspecteren en certificeren elektrische producten. Auditering en certificering van beheersystemen
praktijkhouders (vanwege hun eindverantwoordelijkheid); leden van de installatiebranche (vanuit hun adviesfunctie en hoedanigheid als uitvoerder);
• adviesbureaus en brancheorganisaties van de diverse
www.dekra.nl
praktijkhouders (vanuit hun functie als adviseur en begeleider van leden). 9
ISSO-INFO 46 september 2011
UW ONTMOETING MET ELEKTROTECHNISCHE VERNIEUWING
Duurzaam contact @ Elektrotechniek Van 3 tot en met 7 oktober vindt de 20e editie van Elektrotechniek plaats, de vakbeurs voor de installatiesector en de industrie. Een jubileumeditie met als overkoepelde thema’s duurzaamheid en
Praktische informatie
energie. Het intelligent gebruik en beheer van energie, de nood-
Vooraf registreren
zaak van ketenintegratie en energiebesparende innovaties op
Een bezoek aan Elektrotechniek is
lichtgebied worden in dit kader uitgebreid belicht. Ook kunt u
gratis na registratie via de website
diverse nieuwe thema-activiteiten bezoeken zoals het Congres
www.elektrotechniek-online.nl. Tijdens
smart grids, proeftuinen en het Solar paviljoen. Maar ook op het
de registratie kunt u zich ook gelijk
gebied van elektronische beveiliging, gebouwbeheersystemen
aanmelden voor deelname aan de diverse beursactiviteiten. Na registratie wordt
en opleidingsprogramma’s bent u op Elektrotechniek aan het
uw persoonlijke toegangsbadge per post
juiste adres. Zet de beurs dus alvast in uw agenda.
toegestuurd en kunt u zonder wachttijden direct de beursvloer op.
Beursdagen Maandag 3 tot en met vrijdag 7 oktober 2011
Locatie Jaarbeurs Utrecht, hal 7 t/m 12
Openingstijden • Ma 3, di 4 en
10.00 – 17.30 uur
wo 5 oktober 2011
• Do 6 oktober 2011 10.00 – 19.30 uur • Vr 7 oktober 2011 10.00 – 17.00 uur
Meer informatie Voor meer informatie over de beurs en het laatste nieuws van de exposanten kunt u terecht op de beurswebsite www.elektrotechniek-online.nl.
10
MAANDAG 3 T/M VRIJDAG
7
OKT. 2011 JAARBEURS UTRECHT
Activiteitenoverzicht Naast het expositieprogramma kunt u deelnemen aan een uitgebreid inhoudelijk programma. Hieronder vindt u een compleet overzicht van de activiteiten die plaatsvinden op Elektrotechniek. Het samenstellen van uw eigen programma op maat is eenvoudig; wanneer u zich registreert voor beursbezoek kunt u zich ook gelijk aanmelden voor de activiteiten van uw keuze.
• Maandag 3 oktober: Dag van het Licht Lichtcongres: Verdien geld met betere verlichting! Op het lichtcongres staat het versnellen van de renovatie van bestaande gebouwen met verlichtingssystemen centraal. Aan de hand van concrete voorbeeldprojecten leert u meer over de toepassing van LED, zuinige TL, daglichtregeling, aanwezigheidsdetectie, dimmen en het gebruik van daglicht. Het congres vangt aan met een speciale lichtroute langs diverse lichtleveranciers op de beurs. Tijd: 10.30 - 13.45 uur Locatie: Croesezaal Startpunt Lichtroute: stand 11.A.001
• Dinsdag 4 oktober: Dag van de Installatie Dag van de Installatie: Elektrische energie in 2020: van zonnecel tot smart grid en elektrische auto
Tijdens de Dag van de Installatie, georganiseerd in samenwerking met Installatie Journaal, wordt u bijgepraat over de praktische gevolgen van de verandering in de energievoorziening sinds decennia. Actuele onderwerpen als zonnecellen, duurzame verlichting, micro-WKK, netkwaliteit, smart grids, energiemanagement en hun onderlinge samenhang komen allemaal aan bod. Ochtendsessie: 09.30 – 12.30 uur: - Duurzame opwekkers & de nieuwe belastingen Middagsessie: 13.00 – 16.00 uur: - Energiemanagement, monitoring en netwerk Locatie: Irenezaal
Domoticacongres Tijdens het domoticacongres worden de laatste ontwikkelingen op het gebied van domotica besproken. De belangrijkste ontwikkelingen op het gebied van robotica, zorg op afstand en smart grids komen aan. Daarnaast worden de verschillende mogelijkheden van flexibele infrastructuur belicht. Tijd: 08.00 – 12.30 uur Locatie: Croesezaal
Keynote BIM Door: Aart van Gelder, voormalig topman Imtech Nederland en momenteel verantwoordelijk voor thema BIM binnen UVNI. Tijd: 13.00 – 14.00 uur Locatie: Croesezaal
• Woensdag 5 oktober: Dag van de Energie Congres smart grids: K ansen en uitdagingen II
Het congres smart grids informeert u over de laatste ontwikkelingen op het gebied van smart grids en de voortgang van ontwikkelde proeftuinen. Wat is het, hoe snel ontwikkelt de techniek zich, voor wie is het interessant en wat betekent het voor de gebruiker? Tijd: 11.00 – 13.00 uur Locatie: Croesezaal
Keynote Solar Door: Jan van den Hoff, Directeur VAN DEN HOFF Installatiebedrijf bv / Een Koel Huis Tijd: 13.00 – 14.00 uur Locatie: Croesezaal
• Dagelijkse activiteiten
Praktijk- en innovatiesessies Nieuw op Elektrotechniek zijn de praktijken innovatiesessies verzorgd door klanten van exposanten. De praktijksessies van onder meer Schneider Electric en Philips Nederland zijn praktisch van aard, hands-on en bieden u oplossingen die ook u direct kunt toepassen in uw dagelijks werk. Tijd: 10.45 – 16.00 uur Locatie: Marijkezaal
Expositie genomineerden ETOP Innovation Awards 2011 Op de eerste beursdag worden de ETOP Innovation Awards uitgereikt; de onderscheiding voor het meest innovatieve product binnen de elektrotechniek. Alle genomineerde producten kunt u gedurende de hele beursperiode op de beursvloer bekijken. Tijd: gedurende de hele beursperiode Locatie: tussen hal 7 en 8
Domoticaroute Maak kennis de belangrijkste licht- en/of domoticaleveranciers en hun nieuwste producten en innovaties via de speciale licht- en domoticaroute op de beursvloer. Het complete aanbod op het gebied van licht en domotica is zo heel gemakkelijk vindbaar. Tijd: gedurende de hele beursperiode Locatie: hal 9, stand B.104 (Domotica paviljoen)
• Donderdag 6 oktober HBO-congres
Een speciaal programma voor HBO-studenten dat dit jaar voor de eerste keer plaatsvindt. Tijdens dit congres, met als centraal thema Onderwijs, kunnen studenten zich uitgebreid laten informeren over de belangrijkste ontwikkelingen in hun toekomstige vakgebied, speeddaten met bedrijfsvertegenwoordigers en netwerken tijdens een speciale netwerkborrel op de stand van de Fedet. Tijd: 16.00 – 18.30 uur Locatie: Croesezaal
11
Meer informatie Het complete programmaoverzicht, inclusief abstracts en CV’s van sprekers, vindt u op www.elektrotechniek-online.nl. Stand van zaken d.d. 15/08/2011 Wijzingen voorbehouden
ISSO-INFO 46 september 2011
Tool systeemkeuze ventilatie Afgelopen jaar is de herziene versie van ISSOpublicatie 61 verschenen. Deze publicatie geldt als het startpunt voor het ontwerpen van ventilatie-installaties in woningen en woongebouwen. De publicatie beschrijft een eenduidig pakket van ontwerptechnische kwaliteitseisen voor goed functionerende ventilatie-installaties.
2. Het beschrijven van een eenduidig pakket aan ontwerptechnische kwaliteitseisen voor goed functionerende ventilatiesystemen met natuurlijke of mechanische toevoer en natuurlijke afvoer (Systeem A of B). Om het eerste doel van de ISSO-publicatie te ondersteunen, heeft ISSO een tool ontwikkeld die de ontwerper helpt bij de systeemkeuze voor de ventilatie-installatie. De tool is opgebouwd uit een tweetal modules: systeemkeuze en systeem-
Het doel van deze publicatie is tweeledig:
vergelijking.
1. Het aanreiken van algemene uitgangspunten om een goed programma van eisen op te kunnen stellen voor
In de eerste module kan de ontwerper - voor alle aspecten
het ontwerpen van ventilatie-installaties in woningen en
die relevant zijn in het kader van ventilatiedebieten, instal-
woongebouwen. Op basis van het programma van eisen
latie, energie, comfort en onderhoud - parameters selecteren
moet men een systeemkeuze kunnen maken.
die belangrijk zijn voor het ontwerpen van de installatie. Op basis van de geselecteerde parameters toont de tool de ventilatiesystemen die geschikt zijn in de betreffende situatie. Van alle systemen is het mogelijk om een detailpagina op te
61
kennisinstituut voor de install atiesec tor
P r o g r a m m a va n e i s e n e n s y s t e e m k e u z e v o o r v e n t i l at i e s y s t e m e n i n w o n i n g e n e n w o o n g e b o u w e n
publicatie
vragen die alle eigenschappen toont. Daarnaast maakt een schematische 21/2-D-weergave duidelijk hoe het ventilatiesy-
B
A
steem daadwerkelijk in een gebouw is ge誰nstalleerd. De tweede module - systeemvergelijking - maakt het hierna mogelijk om de overgebleven ventilatiesystemen met elkaar te vergelijken. De ontwerper kan alle eigenschappen van
C
de systemen in een overzichtelijke weergave naast elkaar
D
plaatsen en op basis hiervan de keuze verder optimaliseren. Via de printfunctie is het mogelijk om van de overgebleven systemen een print te maken die kan dienen voor eventueel overleg met de opdrachtgever of een collega.
Meer informatie
Programma van Eisen en systeemkeuze voor ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen
De tool is alleen te gebruiken in combinatie met ISSOpublicatie 61. De tool is te raadplegen via de toolshop op isso-digitaal.nl. De tool is gratis voor de gebruikers van ISSO-
VERSIE 2010
publicatie 61.
ISSO-applicatie Koellast beschikbaar Om de ontwerper te ondersteunen bij het uitvoeren van de koellastberekening conform ISSO-kleintje Koellast, heeft ISSO nu ook een applicatie ontwikkeld waarmee de koellast is te berekenen.
In november 2010 is het ISSO-kleintje Koellast verschenen. Dit ISSO-kleintje beschrijft een methode om een koellastberekening uit te voeren in een aantal duidelijke stappen. Voor het buitenklimaat is daarbij uitgegaan van de NEN 5060. De voelbare koellast van een vertrek is samengesteld uit een zestal bijdragen: 12
• • • • • •
Koellast als gevolg van warmte afgegeven door personen;
geven waterdamp en verdampingswarmte van waterdamp
Koellast als gevolg van warmte afgegeven door verlichting;
uit de binnenkomende buitenlucht. De koellast kan afnemen
Koellast als gevolg van warmte afgegeven door apparatuur;
door het tijdelijk toestaan van een hogere binnentempe-
Koellast als gevolg van binnenvallende zonnestraling;
ratuur. De methode uit het ISSO-kleintje Koellast is ook
Koellast als gevolg van warmte door toetredende buiten-
geschikt om de binnentemperatuur te bepalen in ruimtes
lucht;
met beperkte koeling of zonder koeling.
Koellast als gevolg van warmte door de scheidingsconstructies.
De nieuwe applicatie helpt de ontwerper in een zevental stappen door de berekening van bovengenoemde bijdragen
Bovengenoemde bijdragen aan de voelbare koellast zijn in
heen. Door alle stappen te doorlopen, komen automatisch
het ISSO-kleintje door formules en grafieken weergegeven.
de uitkomsten van de koellastberekening naar voren. De
De totale voelbare koellast van een vertrek volgt uit somma-
gebruiker kan de uitkomsten printen en zo bespreekbaar
tie van de verschillende bijdragen. Naast de voelbare koellast
maken.
is ook de latente koellast te berekenen. Ook deze koellast is een optelsom van verschillende bijdragen. Het gaat in dit
De applicatie is te raadplegen via isso-digitaal.nl. Voor meer
geval om verdampingswarmte van de door personen afge-
informatie kunt www.isso.nl raadplegen.
Nieuwe ISSO-publicatie voor Noodverlichting Tijdens het herzien van ISSO-publicatie 79 ‘Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtings installaties’ bleek dat er in de markt tevens behoefte is aan een publicatie over het ontwerpen en installeren van noodverlichtingsinstallaties. Daarom is een project gestart met als doel een dergelijke ISSO-publicatie op te stellen. De publicatie zal eind van dit jaar gereed zijn.
Voor de Beheerfase verwijst de
Op 1 januari 2012 wordt in Nederland het nieuwe Bouwbesluit van kracht. Het huidige Bouwbesluit en Gebruiksbesluit komen dan te vervallen. De nieuwe ISSO-publicatie is gebaseerd op de voorschriften en richtlijnen uit het
ISSO-publicatie 79.1 ‘Ontwerpen en Installeren van
nieuwe Bouwbesluit.
Noodverlichtingsinstallaties’ beschrijft de juiste wijze van het
publicatie
k e n n i s i n s t i t u u t v o o r d e i n s ta l l at i e s e c to r
publicatie naar ISSO-Publicatie 79.
79
inspectie en onderhoud van noodverlichtingsinstallaties
herziene versie 2010
opstellen van een programma van eisen en gaat vervolgens
Het nieuwe Bouwbesluit en deze
in op het ontwerpen en installeren van noodverlichtingsin-
nieuwe ISSO-publicatie maken
stallaties binnen de wettelijk van toepassing zijnde kaders,
het noodzakelijk om ook het
rekening houdend met de aanbevelingen uit NEN-EN1838.
Instructieboek Noodverlichting geheel te herzien. Het
De publicatie kan voor de adviseur en installateur dienen
nieuwe instructieboek is eind van het jaar beschikbaar en zal
om bij de opdrachtgever het ontwerp van de noodverlich-
gescheiden zijn in een deel voor de onderhoudsmonteur en
tingsinstallatie en de daaraan gekoppelde veiligheidsniveaus
een deel voor de noodverlichtingsdeskundige. Het nieuwe
te onderbouwen. Aandachtsgebieden zijn kwaliteit, ver-
boek dient weer als basis voor herziening van het docen-
blinding, ontwerpfaciliteiten, veiligheidskleur, onderhouds-
tenmateriaal. .Tot slot komen er ook nieuwe examens voor
waarde verlichtingssterkte, energiebesparing en eisen aan
de noodverlichtingsdeskundige. De grootste wijziging in de
installaties.
examens betreft de scheiding tussen de noodverlichtingsdeskundige en de onderhoudsmonteur. Er komt een nieuw
De ISSO-publicatie wordt opgezet in de MKK-structuur, waar-
CITO examen voor de noodverlichtingsdeskundige. Voor de
bij de volgende fases aan bod komen:
onderhoudsmonteur is er een eindtoets in ontwikkeling, die
• Programmafase; • Ontwerpfase; • Uitwerkingsfase; • Realisatiefase.
direct na de cursus zal worden afgenomen. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met André Derksen, a.derksen@isso.nl 13
ISSO-INFO 46 september 2011
Instructieboek EMO Frequentieregelaars verschenen
Onlangs is het zesde deel in de serie instructieboeken over ElektroMechanisch Onderhoud verschenen. Het betreft de module over frequentieregelaars. Het instructieboek is een naslagwerk dat is ingericht om op een snelle en eenvoudige wijze informatie op te zoeken.
Frequentieregelaars worden voornamelijk toegepast in de volgende processen: Controle van acceleratie en deceleratie; Lage toerentallen voor het installeren en inregelen; Verschillende snelheden en toerentallen voor verschillende processen; Aanpassing van de productiesnelheid;
Een frequentieregelaar is een apparaat dat de vaste spanning
Regelen van koppel- en trekkracht;
en frequentie van de voeding omzet in een variabele span-
Debiet- en drukregelingen;
ning en frequentie. De frequentieregelaar zou dus eigenlijk
Besparing van energie.
spannings-frequentieregelaar moeten heten, want het apparaat regelt beide grootheden.
Vergeleken met de eerder verschenen delen uit de EMO-
In de frequentieregelaar worden de spanning en de fre-
serie, kent dit instructieboek een andere opzet. Dit komt
quentie van voeding eerst omgezet in een gelijkspanning.
door de afwijkende manier van onderhoud aan een frequen-
Vervolgens vindt de omzetting plaats naar een wisselspan-
tieregelaar. Bij frequentieregelaars is namelijk niet alleen
ning. Deze wisselspanning aan de uitgang van de frequen-
de hardware relevant, maar kunnen er ook softwarematige
tieregelaar is variabel in amplitude en frequentie. Met deze
fouten optreden. Het instructieboek helpt de monteur te
variabele spanning en frequentie is het toerental van een
bepalen of reparatie nodig is aan de hardware of de soft-
(driefasige) asynchrone draaistroommotor traploos te rege-
ware. Een theoretisch model laat de monteur zien wat de
len. Ook kan met de frequentieregelaar de aanlooprichting
belangrijke aspecten zijn bij het repareren van een frequen-
instellen.
tieregelaar. Met deze kennis op zak is het mogelijk om een diagnose uit te voeren en te bepalen welke stappen nodig zijn om het apparaat te repareren. De vervolghoofdstukken leggen uit op welke manier men de hardware of software van de frequentieregelaar kan reviseren of updaten. Tot slot is er aandacht voor het periodieke onderhoud van frequen-
k e n n isins tituut
InstructIeboek elektromechanIsch onderhoud
tieregelaars. Dit najaar verschijnen de laatste twee delen in de EMO-reeks. Het betreft de delen ‘Pompen’ en ‘Metingen’. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Michel Verkerk via m.verkerk@isso.nl.
vo o r d e i nstall atiesec to r
6
Frequentieregelaars
14
ISSO-kleintje Meetmethoden Verlichting Om comfortabel te kunnen werken, is het belangrijk dat de verlichting op werkplekken in ieder geval aan de minimumeisen voldoet. Met dit nieuwe ISSO-kleintje is er nu een handleiding voor het correct meten van de verlichtingssterkte. Hiermee kan de kwaliteit van de verlichting op een hoger niveau worden gebracht. Om verlichtingssystemen te kunnen ontwerpen, realiseren en onderhouden, behoren lichtontwerpers en installateurs over specifieke kennis en vaardigheden te beschikken. Zowel voor kunstmatig- als voor daglicht. De richtlijnen voor ontwerp, realisatie en onderhoud van binnenverlichting liggen vast in de lichtnorm NEN-EN 12464 (2011) Licht en Verlichting - Werkplekverlichting delen 1 (voor werkplekken binnen) en 2 (voor werkplekken buiten). Daarnaast is het ook van belang om inzicht te hebben in het gedrag van de verlichting in de praktijk. Om een gerealiseerde verlichtingsinstallatie zowel kwalitatief als kwantitatief te kunnen onderbouwen, is het nodig om bij de oplevering een lichtmeting uit te voeren. De resultaten van deze meting dient men in een meetprotocol vast te leggen. Ook voor het bepalen van de kwaliteit van de verlichting tijdens een onderhoudsperiode, dient de installateur lichtmetingen uit te voeren van het binnenkomende daglicht en de kunstmatige verlichting. Voor de meting van verlichting is in Nederland sinds 1994 de norm NEN 1891 Meetmethoden voor verlichtingssterkten en luminanties van toepassing. Deze norm vormt dan ook de basis voor het ISSO-kleintje Meetmethoden Verlichting’. Het ISSO-kleintje Meetmethoden Verlichting is bedoeld voor lichtontwerpers en uitvoerende monteurs;
• is een handleiding voor het meten en vastleggen van verlichting in gerealiseerde projecten;
• gaat in op de meetmethoden van verlichtingssterkte en luminanties ter onderbouwing van de geprojecteerde en gerealiseerde verlichtingsinstallaties, conform NEN-EN 12464 Licht en Verlichting - Werkplekverlichting delen 1 en 2 en Arbo norm NEN 3087 Ergonomie - Visuele ergonomie in relatie tot verlichting;
• sluit aan op NEN 1891; • geeft nuttige tips en handleidingen bij de voorbereiding
Het kleintje kost € 35,00 ex. btw en is te bestellen via de ISSO-winkel op www.isso.nl. Het kleintje komt eind dit jaar
en uitvoering van lichtmetingen;
beschikbaar.
• heeft ook de NSVV Handreiking ‘Lichtniveau meten en
De uitgave is tot stand gekomen met financiële onder
weten’ van 08-06-2011 opgenomen.
steuning van OTIB en Uneto-VNI.
15
ISSO-INFO 46 september 2011
Praktijkseminar Agentschap NL en ISSO op 11 oktober:
Nieuwe wetgeving duurzame energie en energiebesparing in de praktijk Op 11 oktober organiseren Agentschap NL en ISSO een praktijkseminar over de nieuwe wetgeving op het gebied van duurzame energie en energiebesparing. In het Beatrixtheater in Utrecht krijgen installateurs, gebouwbeheerders en facilitair managers informatie over normen, wetten en opleidingseisen die de sector te wachten staan. De consequenties van de veranderingen worden duidelijk tijdens verschillende praktijksessies. Deskundigen praten daar de deelnemers bij over implementatie van de wetgeving.
praktijksessies A 11.20 – 12.05 uur 1 Samenhang van de verschillende wettelijke inspecties en keuringsverplichtingen
Vanuit Europa komt steeds meer beleid op het gebied
Aan welke inspecties en keuringen dient een installateur en
van energiebesparing en duurzame energie. Het gaat om
gebouwbeheerder te voldoen?
Europees beleid dat Nederland omzet in eigen regels. In 2 De vernieuwde Installatie Performance Scan (IPS 2.0)
2011, 2012 en 2013 krijgt de installatiesector te maken met een groot aantal aangescherpte of nieuwe wetten, normen
Wat is er verbeterd en waarmee is het uitgebreid? Waarvoor
en richtlijnen. Denk hierbij aan het Bouwbesluit, de recast
en door wie kan het gebruikt worden en welke voordelen
EPBD en de EcoDesign-richtlijn. Willen installatiebedrijven
biedt het? Hoe te gebruiken bij de EPBD-aircokeuring?
en gebouwbeheerders hiermee goed kunnen omgaan, is 3 Regeling keuring EPBD- airconditioningsystemen
het belangrijk om alle consequenties te kennen. Het seminar biedt de gelegenheid om deze in één keer te leren kennen
Wat betekent dit voor de monteur die F-gassen gecertifi-
en bespreken met collega’s en deskundigen.
ceerd is?
Programma:
4 RgdBOEI Inspectiemethodiek; deelaspecten Brandveiligheid, Onder-
9.30 – 10.00 uur Inloop
houd, Energie en Inzicht
10.00 – 10.05 uur Welkomstwoord dagvoorzitter Hans van Eck, Agentschap NL
B 12.15 – 13.00 uur
10.05 – 10.20 uur Wetgeving uit Europa - Nienke Betlem, Ministerie BZK
1 Activiteitenbesluit in plaats van milieuvergunning
10.20 – 10.35 uur EPBD en installaties - Harry Boschloo, Ministerie BZK
Welke voordelen zijn er te behalen bij het toepassen van het
10.35 – 11.00 uur Installatieprestatie -
activiteitenbesluit?
Stef Bots, Delta Lloyd en Bert Elkhuizen, Cofely
2 NEN 7120 (Energieprestatie) en NEN 8088 (Ventilatiekeu-
11.00 – 11.20 uur Pauze
ring) Nieuwbouw
11.20 – 12.05 uur Praktijksessies A 1 t/m 4
Voor elk nieuwbouwgebouw moet de Energetische Prestatie
12.15 – 13.00 uur Praktijksessies B 1 t/m 4
bepaald worden aan de hand van bovenstaande normen,
13.00 – 14.00 uur Lunch
wat zijn de consequenties?
14.00 – 14.45 uur Praktijksessies C 1 t/m 4
3 Recast EPBD: Keuring gasgestookte CV-ketels
14.55 – 15.40 uur Praktijksessies D 1 t/m 4
Wat moet de beheerder en installateur weten aangaande de
15.50 – 16.35 uur Duurzaam ondernemen biedt oneindig veel kansen,
mogelijke vrijwillige keuring gasgestookte CV-ketels?
Ruud Koornstra 16.35 – 16.45 uur Afsluiting - dagvoorzitter Hans van Eck
4 Investeren in duurzame technieken
16.45 – 17.30 uur Netwerkborrel
Hoe verdien je je geld met duurzame technieken? 16
C 14.00 – 14.45 uur 1 Nieuwe Bouwbesluit Welke gevolgen heeft het nieuwe bouwbesluit voor de installateur? 2 NVN 7125, berekenen energiebesparende gebiedsmaatregelen als onderdeel van EPC-eis Wat kan de sector van deze nieuwe norm verwachten? 3 Ecodesign en Ecolabel + Milieudatabase Wat zijn de consequenties voor systemen en ontwerpen en hoe verhoudt zich dat tot kwaliteitsverklaringen en gelijkwaardigheidsverklaringen. Wat zijn de milieuvoorschriften in het nieuwe Bouwbesluit? 4 FCIB Functioneel controleren, inregelen en beproeven (FCIB) van klimaatinstallaties D 14.55 – 15.40 uur 1 2020 komt eraan Wat komt er vanuit Europa op ons af? 2 NEN 7120 (Energieprestatie) en NEN 8088 (Ventilatiekeuring) Bestaande Bouw Toelichting methodiek Energielabel 3 Certificering Duurzame Energie - richtlijn hernieuwbare energie Wat staat een installateur van duurzame energie installaties te wachten? 4 Duurzaam beheer en onderhoud (DBO) Ervaringen met DBO
Voor wie? Het seminar is bedoeld voor installateurs, gebouwbeheerders, facilitair managers, adviseurs en andere geïnteresseerden. De deelnameprijs bedraagt € 75,00 per persoon (excl. BTW). U kunt zich aanmelden via www.praktijkseminar-installatiesector.nl. Op deze site is ook alle actuele informatie over dit seminar en het onderwerp te vinden. U kunt het onderwerp ook volgen op Twitter
via #praktijkseminar.
17
ISSO-INFO 46 september 2011
ISSO/LOPL symposium op 24 november aanstaande:
Wat verandert er door nieuwe wet- en regelgeving legionellapreventie? Verplichte certificering volgens BRL 6010 Ook de regelgeving voor legionellabeheersing is veranderd.
24 november 2011
De grootste wijziging is dat alleen gecertificeerde adviseurs voor prioritaire instellingen de risico-inventarisatie mogen
ISSO/LOPL Symposium
Implementatie nieuwe wet- en regelgeving legionellapreventie
uitvoeren en beheerplannen mogen opstellen. Prioritaire installaties zijn bijvoorbeeld ziekenhuizen, zorginstellingen, badinrichtingen en hotels. Deze vallen allemaal onder de reikwijdte van ISSO-publicatie 55.1 ‘Handleiding legionellapreventie in leidingwater’.
Nieuwe technieken Legionellapreventie De aandacht voor legionellapreventie is zeker niet verslapt de afgelopen jaren. Er zijn in het afgelopen decennium tal van alternatieve en innovatieve technieken ontwikkeld om legionellagroei te voorkomen, om legionella te meten en te elimineren. Een aantal alternatieve technieken voor legionellabeheer is in de nieuwe wetgeving gelijkgeschakeld aan de methode van thermisch beheer. Om deze technieken te mogen gebruiken, moet men wel aan strenge voorwaarden voldoen (onder andere certificatie).
De Doelen Rotterdam
Laatste stand van zaken Tijdens het symposium zullen deskundige sprekers de bezoekers uitgebreid informeren over de laatste stand van
Sinds 1 juli 2011 geldt de nieuwe wet- en regelgeving voor drinkwater en legionellapreventie. Het ISSO/LOPL* symposium op 24 november staat geheel in het teken van de veranderingen die de nieuwe wetgeving met zich mee brengt.
zaken rondom:
• Legionella-wetgeving; • Alternatieve beheerstechnieken; • Certificering; • Legionellapreventie in koeltorens; • Inspectierichtlijn; • Toezicht op naleving.
Eigenaren van collectieve installaties hebben de zorg om deugdelijk leidingwater te leveren op het afleveringspunt. Nalatigheid wordt duidelijk strafbaar gesteld. Dat kan ver-
Er zal daarnaast uitgebreid gelegenheid zijn voor het stellen
gaande gevolgen hebben. Risicoanalyses en beheersplannen
van vragen en het uitwisselen van ervaringen.
voor collectieve installaties mogen dan niet meer verplicht zijn, onderhoud en beheer blijven wel degelijk noodzakelijk.
Voor wie
Nalatigheid is, zo staat in de nieuwe wet, een economisch
Het symposium is bedoeld voor een ieder die zich binnen zijn
delict. Aan het lik-op-stuk-beleid zijn veel hogere boetes ver-
bedrijf of organisatie bezighoudt met legionellapreventie.
bonden. De eigenaar van de leidingwaterinstallatie moet zijn
Waar
zaken dus goed op orde hebben.
Het symposium vindt plaats in De Doelen in Rotterdam en Legionellapreventie in koeltoreninstallaties – die tot voor
duurt van 12.30 uur tot 18.00 uur. Iedereen die zich binnen
kort alleen onder de Arbowetgeving viel – is nu ook in de
een bedrijf of organisatie bezighoudt met legionellapreventie
Milieuwetgeving terechtgekomen. De redenering is dat niet
is welkom.
alleen werknemers en gasten, maar ook derden in de omge-
ving van een koeltoren besmet kunnen raken. Ook hiervoor
Meer informatie
geldt dat nalatigheid strafbaar is.
Meer informatie over het programma vindt u op www.isso.nl. Hier kunt u zich tevens aanmelden. De deelnameprijs
*Landelijk Overleg Preventie Legionella
bedraagt € 295,–. 18
Voor installateurs, installatieadviseurs, architecten, bouwkundigen
OTIB, ISSO en DWA bieden cursus betonkernactivering aan In opdracht van OTIB, Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf, organiseert ISSO in samenwerking met DWA de cursus betonkern activering (BKA). De cursus is opgesplitst in twee opleidingen. Voor architecten en bouwkundigen wordt de introductiecursus BKA basis gegeven. Dit is een algemene introductie over betonkernactivering. Voor ontwerpers, zoals installateurs en installatieadviseurs, is er een vierdaagse integrale BKA-cursus ontwikkeld. De inhoud hiervan is gericht op degenen die daadwerkelijk met betonkernactivering in gebouwen aan de slag gaan. Deze opleiding wordt afgesloten met een CITO-examen. Wie een voldoende scoort voor het examen, ontvangt een bewijs van vakbekwaamheid.
integrale BKA-cursus ontwikkeld. Tijdens de vier dagen komen echt alle onderdelen van het ontwerp- en realisatieproces aan de orde. Dit begint al bij de keuzecriteria, maar ook het belang van integraal ontwerpen en de manieren om het gewenste thermisch comfort te bereiken komen aan bod. Verder worden de constructieve kenmerken van dergelijke vloeren behandeld, maar ook de ventilatieconcepten die met BKA mogelijk zijn en de regelstrategieën. Tot slot gaat een deel van de cursus ook over de kosten en baten van een BKA-systeem, zodat er goede aanbiedingen kunnen worden opgesteld. Als rode draad door alle dagdelen loopt het behandelen van een casus van een realistisch gebouw. Via deze casus loopt de cursist het gehele stappenplan door om uiteindelijk tot een goed en geïntegreerd ontwerp van een BKA-systeem te komen. Tijdens de cursus wordt over de dagdelen rekening gehouden met een evenwichtige verdeling van complexe en minder complexe onderwerpen. Lastige onderwerpen als
Waarom een cursus BKA?
thermisch comfort en regeling vallen bijvoorbeeld niet op
Door de gebouwmassa actief te betrekken bij de uitwisseling
één dag. Verder is er halverwege het traject een herhaling via
van warmte en koude ontstaat er een ander soort dynamiek
een integrale conceptkeuze, waarbij men teruggrijpt op het
in het gebouw. Maar ook het gehele ontwerpproces voor
stappenplan voor het ontwerp.
dergelijke gebouwen is anders. Een integrale aanpak en een integraal ontwerpproces zijn essentieel. Daarom zal de instal-
De introductiecursus BKA voor architecten en bouwkundi-
latieadviseur veel nadrukkelijker een prominente en vroegtij-
gen vindt plaats in oktober, december, februari en maart. De
dige rol moeten vervullen in het ontwerpteam. Deze cursus
4-daagse, integrale BKA-cursus voor installateurs en instal-
biedt alle handvatten, zowel voor architecten en bouwkundi-
latieadviseurs is voorlopig drie keer geprogrammeerd, en wel
gen, als ook voor installateurs en installatieadviseurs, om die
in november, januari en april. Bedrijven die bij OTIB zijn aan-
rol goed in te vullen en om de onderlinge communicatie te
gesloten, krijgen de deelnamekosten grotendeels vergoed
verbeteren en een integraal ontwerp te ondersteunen.
door OTIB.
Introductiecursus BKA basis
Meer informatie, exacte
Betonkernactivering staat volop in de belangstelling bij
data en de prijzen vindt u
architecten, opdrachtgevers en projectontwikkelaars. Steeds
op www.isso.nl
meer kantoren, onderwijs-, andere (overheids)gebouwen en woningen zullen in de komende jaren worden voorzien van een thermisch geactiveerde betonconstructie. Is betonkernactivering voor uw gebouw een goede keuze? In deze cursus krijgt u inzicht in het fenomeen betonkernactivering en leert u of de toepassing van deze technologie wel of niet mogelijk is. Er wordt besproken in welke situatie
Zonder meerkosten extra energie besparen!
betonkernactivering meer of minder geschikt is om toe te passen. Hiernaast worden ook alle aandachtspunten bij het voortbrengingsproces van een klimaatsysteem met BKA beknopt behandeld, zodat u weet wat de voordelen, nadelen en aandachtspunten bij het toepassen van BKA zijn.
Voor architecten, bouwkundigen, project ontwikkelaars, installateurs en installatieadviseurs
4-daagse integrale BKA-cursus Voor installateurs en installatieadviseurs is een vierdaagse, 19
ISSO-INFO 46 september 2011
Vakbeurs Elektrotechniek, Hal 8, stand F050
Kom uw kennis opladen bij ISSO Ontvang de gratis ISSO creditcard Bezoek ISSO tijdens de beurs Elektrotechniek 2011 in stand F050 in Hal 8, waar we samen met KBI aanwezig zijn. Tijdens de beurs kunt u bij ISSO, tegen inlevering van onderstaande tegoedbon, uw kennis komen opladen. U ontvangt in ruil voor de ingevulde tegoedbon de ISSO creditcard, die een flinke waarde aan kennis vertegenwoordigt. Op de creditcard vindt u onder andere de volgende informatie:
• Toegangscode voor ISSO-digitaal.nl, met tijdelijke toe-
Postbus 577 300 0 AN Rot terd
gang tot de nieuwe ISSO-publicatie 84 ‘Elektrische instal-
am
T 010 -206 59 69 F 010 -213 03 84
laties in wijkgebonden medische behandelruimten’;
• Brochures energiezuinige verlichting;
ww w.isso.nl info@isso.nl
• Het ISSO-jaarboek 2011-2012; • Bestelformulier met 30% korting op de ISSO-uitgaven
Via www.isso.nl kunt
‘elektrotechniek’;
u een gratis toegangsbewijs voor de beurs aanvragen.
• Bestelformulier voor ISSO-digitaal.nl, met gratis basislicen-
De ingevulde bon kunt u inwisselen in onze stand F050 in Hal 8.
tie 2011 ter waarde van € 100,00.
Ja, ik ontvang graag de ISSO creditcard met gratis kennis Uw gegevens: Naam organisatie*
.. ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......................................
Soort organisatie*
......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......................................
Contactpersoon*
........... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................
Functie* Adres*
............................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................
. . ............................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................
Postcode* Plaats*
.. ........................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................
................................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................
Telefoonnummer Faxnummer
. . ........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................
. . .................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................
e-mail adres*
.................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................
* veld verlicht
Ja, ik wil op de hoogte blijven van ISSO-nieuws op het gebied van
Alles
Luchtbehandeling
Water & Gas
Elektro & ICT
Verwarming
Energie
kennisinstituut voor de installatiesector
Deze bon kunt u inleveren op de Kennis voor kwaliteit Elektrotechniek, stand F050 in Hal 8 20
MAANDAG 3 T/M
VRIJDAG 7
OKT. 2011 INCLUSIEF:
Dag van het Licht Solarpaviljoen Congres smart grids Domoticacongres Proeftuinen
DUURZAAM CONTACT@ELEKTROTECHNIEK Uw markt is volop in beweging. Ontwikkelingen op het gebied van alternatieve energie, verlichting en domotica volgen elkaar razendsnel op. Tegelijkertijd worden er steeds strengere eisen gesteld aan duurzaamheid en moet de kostprijs omlaag. Slimmer en efficiënter werken is key en ketenintegratie noodzakelijk. Tijdens Elektrotechniek gaan we samen aan het werk. Op de beurs vindt u het grootste aanbod van innovatieve producten die energie besparen én kostenbesparing opleveren. Het inhoudelijk programma informeert u over de duurzame oplossingen van de toekomst. Zodat we samen aan de slag kunnen want investeren in de toekomst begint nu.
REGISTREER NU MET CODE 100.026.85 VOOR GRATIS TOEGANG OP WWW.ELEKTROTECHNIEK-ONLINE.NL UW ONTMOETING MET ELEKTROTECHNISCHE VERNIEUWING 21
ISSO-INFO 46 45 september maart 2010 2011
ISSO In-Companytrainingen Indien niet anders aangegeven bestaat de maximale groepsgrootte uit 20 personen. Tevens ontvangen de deelnemers na afloop van de instructie een Bewijs van Deelname. ISSO verzorgt de onderstaande bijeenkomsten ook regionaal bij voldoende belangstelling. U kunt uw belangstelling kenbaar maken aan instructies@isso.nl ENERGIE & MILIEU
Binnenmilieuprofiel Woningen
Energielabel Utiliteit
Betonkernactivering (Basis)
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 82.4
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 75.1
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 85
Cursusduur: 2 dagen (Incl. Terugkomdag)
Cursusduur: 1 dag
Cursusduur: 1 dag
Software: VABI Software
Energielabel Woningen
Voor het afleggen van het officiële
Betonkernactivering (Integraal)
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 82.1
Cito-examen EPA Adviseur kunt u kijken op
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 85
Cursusduur: 1 dag
www.cito.nl
Cursusduur: 4 dagen
Voor het afleggen van het officiële
EP Maatwerk Utiliteit
Cito-examen EPA Adviseur/opnemer kunt
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 75.2
Energiebeleid voor woningbouwcoöperaties
u kijken op www.cito.nl
Cursusduur: 3 dagen
Gebaseerd op: VABI Vastgoed Software B.V.
Software: VABI Software
Cursusduur: 3 dagen (Incl. terugkomdag)
Software: VABI of BINK Software
EP Maatwerkadvies Woningen
Maximale groepsgrootte: 10 personen
Cursusduur: 1 dag
EPA Examentraining(en) Woningbouw & Utiliteit
Duurzaam Beheer en Onderhoud
Software: VABI of BINK Software
Cursusduur: 1 dagdeel
Gebaseerd op: ISSO-publicaties 100, 104 en 106
Software: VABI of BINK Software
Cursusduur: 1 dag
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 82.2
Maximale groepsgrootte: 15 personen
WATER & GAS
Integraal ontwerpen van legionellaveilige woningen
Legionellaveilig beheren van koeltorens voor gebouwbeheerders
Gasvoorschriften; ‘Kleintje Gas’ en de praktijk
Gebaseerd op: ISSO-SBR 811
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en model-
Gebaseerd op: ISSO- kleintje Gas
Cursusduur: 1 dag
risicoanalyse en beheersplan voor natte
Cursusduur: 1 dag
Maximale groepsgrootte: 25 personen
koeltorens
Maximale groepsgrootte: 25 personen
Cursusduur: 1 dag
Legionellaveilig beheren van koeltorens voor service- en onderhoudsbedrijven
Praktijkinstructie over toepassing en controle van keerkleppen
risicoanalyse en beheersplan voor natte
Legionellaveilig beheren van koeltorens voor waterbehandelingsbedrijven, fabrikanten en adviesbureaus
koeltorens
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en
Cursusduur: 1 dag
model-risicoanalyse en beheersplan
Nieuwe regels voor gebouwriolering
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en model-
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.1 en 55.1 Cursusduur: 1 dagdeel Maximale groepsgrootte: 25 personen
voor natte koeltorens
Gebaseerd op: NTR 3216
Legionellaveilig beheren van koeltorens voor toezicht en inspectie (gemeenten/overheid)
Cursusduur: 2 dagen
Cursusduur: 1 dag
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 55.3 en
Gebaseerd op: ISSO- kleintje
model-risicoanalyse en beheersplan
Legionellapreventie
voor natte koeltorens
Cursusduur: 1 dag
Cursusduur: 1 dag
Maximale groepsgrootte: 25 personen
Maximale groepsgrootte: 25 personen
Veilige leidingwaterinstallaties
22
Warmteverliesberekening utiliteits- en bedrijfsgebouwen
Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 94
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 53 en 57
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 44 en 47
Cursusduur: 1 dagdeel
Cursusduur: 1 dag
Cursusduur: 3 dagen
Maximale groepsgrootte: 25 personen
Maximale groepsgrootte: 25 personen
Maximale groepsgrootte: 25 personen
Brand- en rookveilige doorvoeringen Gebaseerd op: ISSO-SBR 809 en ISSO Rapport
Ontwerp en realisatie van verticale bodemwarmtewisselaars
Individuele warmtepompen in woningen
3217
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 73
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 72 en 73
Cursusduur: 1 dag
Cursusduur: 1 dagdeel
Cursusduur: 1 dagdeel
Maximale groepsgrootte: 25 personen
Maximale groepsgrootte: 25 personen
Maximale groepsgrootte: 25 personen
Meer comfort en rendement met inregelen
Collectieve warmtepompinstallaties voor woningen
Warmtepompinstallaties in utiliteitsgebouwen
Gebaseerd op: ISSO- publicatie 56
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 80
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 81
Cursusduur: 1 dagdeel
Cursusduur: 1 dag
Cursusduur: 1 dagdeel
Maximale groepsgrootte: 25 personen
Maximale groepsgrootte: 25 personen
Binnenklimaat scholen
Gebaseerd op: ISSO-kleintje Ventilatie
Cursusduur: 1 dag
Cursusduur: 1 dagdeel
Maximale groepsgrootte:
Maximale groepsgrootte: 25 personen
25 personen
k en n isi ns t i t u u t
LUCHTBEHANDELING
i n - co m pa n y i n st r u c ti e s e n tr a i n i n g e n
Toepassen ventilatievoorschriften woningen met ‘Kleintje Ventilatie’
Gebaseerd op: ISSO-publicatie 89
Ventilatietechniek woningen een kleine investering voor veel rendement
Gebaseerd op: Instructieboeken Ventilatietechniek Cursusduur: per onderdeel 1 dag
d e
Gebaseerd op: Instructieboek PQ
i ns ta l l at i e se c to r
Cursusduur: 3 dagen Maximale groepsgrootte: 16 personen Energie & Milieu Sanitaire Technieken Verwarming & Koeling Algemene Technieken Luchtbehandeling
ELEK TROTECHNIEK
vo o r
Power Quality
VERWARMING & KOELING
Regeltechniek voor klimaatinstallaties
Elektrotechniek
Voor meer inf or matie over onze bijeenkoms ten z ie w w w.isso.nl 23
ISSO-INFO 46 september 2011
Kom uw kennis opladen bij KBI en ISSO Beurs Elektrotechniek 2011, 3 t/m 7 oktober, Jaarbeurs Utrecht
AHWEG 65
3542 AW
UTRECHT
U vindt ons in Hal 8, standnummer F050
P. O . B O X : 4 0 2 6 0
Colofon ISSO Info is een uitgave van ISSO Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577, 3000 AN Rotterdam Tel. 010 - 206 59 69 Fax 010 - 213 03 84 info@isso.nl, www.isso.nl
3504 AB
UTRECHT
NL
T
+31(0)30 241 2313
E
INFO@BREDERODE.NL
I
W W W. B R E D E R O D E .
ISSO, het kennisinstituut van
Op 29 april 1974 werd ISSO opgericht door de volgende organisaties:
de installatiesector, houdt zich
TVVL Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen
bezig met het identificeren
Uneto -Vni Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de techni-
van kennisvragen binnen de
sche detailhandel
installatiesector, het ontslui-
PIT Stichting Promotie Installatietechniek
ten en toegankelijk maken van
in een later stadium trad de volgende organisatie toe:
deze kennis in de vorm van
NLingenieurs Organisatie van Nederlandse Raadgevende Ingenieursbureaus
praktische
ISSO-publicaties
en het bevorderen van het
Vormgeving Stijlmeesters
gebruik van ISSO publicaties als normstellende richtlijnen.
Redactie A.B. van Kleven-Pijpers, P.P.H. ‘t Lam, Stijlmeesters De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt door onjuistheden in de redactionele kolommen. 24