publicatie
k e nnisins t i t u u t v o o r d e ins t a l l a t i e s e c t o r
55
2013
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
ISSO
Kennisinstituut voor de Installatiesector
Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam Tel. 010-2065969 Fax 010-2130384 E-mail: isso@isso.nl
ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.
De in ISSO deelnemende organisaties zijn: NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus PIT: Stichting Promotie Installatietechniek TVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen UNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel De werkzaamheden worden begeleid door de Raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samengesteld: De heer W.J.H. Scheffer De heer ir. R.D. van Bergen De heer ir. J. Schonewille De heer ing. H. Besselink De heer ing. R. Steine Mevrouw prof.dr.ir. P.M. Bluyssen De heer ir. P.A.L. Stoelinga De heer ing. W.F.G. Hooijkaas De heer ing. A.A.L. Traversari MBA De heer H.M.A. Janssen Groesbeek De heer ir. E.J. Wagenaar De heer T. Klinkenberg De heer ir. T.M.E. Zaal De heer ir. P.H.H. Leijendeckers prof.em. De heer prof. ir. W. Zeiler De heer ir. W. Plokker De heer ir. W.G. Ram De realisatie van de ISSO-publicatie 55 werd verzorgd door de ISSO-kontaktgroep die als volgt was samengesteld: De heer D. Randsdorp Duijvelaar Pompen B.V. De heer M. Slingerland Mul B.V. Ontwerp en Adviesbureau Mevrouw ir. I. Pieterse KWR Water B.V. De heer ing. A. van der Velde VABI Software B.V. De heer ing. R.H. Doldersum Rada Sanitairtechniek B.V. De heer C. Geitenbeek Dunea Duin & Water De heer J.J.C. van der Westen Kiwa Nederland B.V. Mevrouw dr. ir. E.J.M. Blokker KWR Water B.V. De heer R. Goes Aedes De heer ing. O.W.W. Nuijten ISSO (coördinator, secretaris) De heer J.H. van Betuw Haskoning DHV Nederland De heer A.A.G. Lansbergen Itho Daalderop De heer ing. E. van der Blom UNETO-VNI (voorzitter) De heer ir. M.J. van Bruggen De Energiemanager (rapporteur) De heer R. van den Heuvel Stichting Bo-Ex ‘91 De heer B. Kamphuis Kuijpers Installaties De heer W.H.W. Gosselink Beck & v.d. Kroef De heer E. Herlé Herlé advies De ontwikkeling van publicatie 55 is mede tot stand gekomen door een financiële bijdrage van:
Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico. Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomenheden van deze publicatie. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO. Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO. Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO. Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO Postbus 577 3000 AN Rotterdam e-mail: isso@isso.nl © Stichting ISSO – Rotterdam, juni 2013
ISSO-publicatie 55
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
ISBN: 978-90-5044-250-3
INHOUDSOPGAVE Samenvatting
9
Summary
1
2
3
11
Grafische symbolenlijst
13
Begrippenlijst
15
Inleiding
19
1.1
Algemeen
19
1.2
Doelstelling en kader
19
1.3
Opbouw
19
Wetgeving, normen en richtlijnen
21
2.1
Wetgeving
21
2.2
Normen
22
2.3
Richtlijnen
23
Programma van eisen
25
3.1
Sanitaire voorzieningen en taptoestellen
25
3.1.1
Wettelijke eisen
25
3.1.2
Arbeidsomstandighedenbesluit
26
3.1.3
Overige eisen
26
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
ISSO-publicatie 55
9
Symbolenlijst
Brandblusvoorziening
27
3.2.1
Wettelijke eisen
27
3.2.2
Overige eisen
28
Nooddouches
28
3.3.1
Wettelijke eisen
28
3.3.2
Overige eisen
29
Tappunten
29
3.4.1
Volumestromen
29
3.4.2
Watertemperatuur en wachttijden
30
3.4.3
Gebruiksdruk en statische druk
31
3.4.4
Waterkwaliteit
32
3.4.5
Flexibiliteit
34
3.4.6
Beveiliging tegen terugstromen
34
Koudwater- en warmtapwaterbehoefte
34
3.5.1
Woongebouwen
35
3.5.2
Kantoren
37
3.5.3
Hotels
37
3.5.4
Zorginstellingen
38
3.5.5
Overige
39
3.5.6
Voorraadvorming drinkwater
39
Geluidshinder
39
3.6.1
Wettelijke eisen
39
3.6.2
Overige eisen
40
Energiebronnen en energie-efficientie
40
3.7.1
Energiebronnen
40
3.7.2
Wettelijke eisen
41
3.7.3
Energieprestatie
41
3.7.4
Overige eisen
43
3.7.5
Waterbesparing
43
3
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
3.8
3.9 4
43
3.8.1
43
Legionellapreventie
3.8.2
Aansluiting energiebedrijf
43
3.8.3
Beheer
44
3.8.4
Bedrijfszekerheid
44
3.8.5
Automatisering/gebouwbeheersysteem
44
Rapportage programmafase
44
Ontwerp
45
4.1
Brandblusvoorzieningen, locatie en capaciteit
45
4.2
Nooddouches, locatie en capaciteit
47
Warmtapwaterbereiding, locatie en type
47
4.3.1
Locatie van warmtapwaterbereider(s)
48
4.3.2
Warmwatermeters
48
4.3.3
Type warmtapwaterbereider
49
4.3
4.3.4
Warmtepompboiler
51
4.3.5
Zonneboiler
51
4.3.6
Warmteterugwinning uit douchewater
51
4.4
Drinkwaterreservoirs, noodzaak en locatie
52
4.5
Drukverhoging, noodzaak en inpassing
52
4.5.1
53
4.6
4.7
4.8
ISSO-publicatie 55
Overige
Toets of drukverhoging noodzakelijk is
4.5.2
Inpassing warmtapwaterbereider(s) in hoogbouw
54
4.5.3
Drukverliesverhouding bij thermostatische mengkranen
55
4.5.4
Indelen in drukgroepen
55
4.5.5
Typen drukverhogingsinstallaties
57
4.5.6
Locatie drukverhogingsinstallatie
58
Koudwaterleidingnet
58
4.6.1
Leidingplan
59
4.6.2
Brandwerendheid leidingwerk
61
4.6.3
Locatie watermeter
61
4.6.4
Groepenindeling
62
4.6.5
Legionellaveilig ontwerpen
62
4.6.6
Toestelcoderingen
63
Warmtapwaterleidingnet
64
4.7.1
Maximale lengte uittapleiding warmtapwater
64
4.7.2
Afkoeling in uittapleiding
64
4.7.3
Wachttijd, centraal tegenover decentraal voorraadtoestel
65
4.7.4
Energieverlies uittapleiding tegenover circulatiesysteem
65
4.7.5
Circulatiesysteem, leidingplan
66
4.7.6
Verlaagde temperatuur aan tappunten, maatregelen
68
Geluidshinder, oorzaken
70
4.9
Filter en ontharder, selectie
70
4.10
Leidingmaterialen, selectie
72
4.11
Beveiligingen tegen terugstroming
74
4.12
Eisen aan automatisering
75
4.13
Rapportage ontwerpfase
75
4
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
5
Uitwerking
77
5.1
Brandblusvoorzieningen, dimensionering
77
5.2
Nooddouches, dimensionering watertoevoer
78
5.3
Warmtapwaterbereiding, voorraad en vermogen
79
5.3.1
Warmtapwaterbehoefte
79
5.3.2
Doorstroomtoestellen, selectie
80
5.3.3
Voorraadtoestellen, selectie
82
5.3.4
Voorraadtoestellen met inwendige warmtewisselaar, selectie
83
5.3.5
Voorraadtoestellen met externe warmtewisselaar, selectie
84
5.3.6
Stadsverwarming, aansluiting
91
5.3.7
Warmtepompboiler, selectie
92
5.3.8
Zonneboiler, selectie
92
5.3.9
Warmteterugwinning douches, vermogen
93
5.3.10 Appendages in warmtapwaterinstallaties 5.4
Drinkwaterreservoirs, selectie
93
5.5
Drukverhoging, selectie
94
5.5.1
Pompkarakteristiek en installatiekarakteristiek
94
5.5.2
De werkingskarakteristiek
96
5.5.3
Combinatie van toerengeregeld en vast toerental
96
5.5.4
Inschakeldrukken bij meerdere pompen
96
5.5.5
Drukverhogingsinstallatie met vast toerental-pompen (met membraan of schakelvat)
97
5.5.6
Drukverhogingsinstallatie met toerengeregelde pompen
98
5.6
ISSO-publicatie 55
93
5.5.7
Uitvoering drukverhogingsinstallatie
100
5.5.8
Drukreduceertoestellen, selectie
100
Koudwaterleidingnet, dimensionering
102
5.6.1
Volumestroom aan het tappunt
102
5.6.2
Maximum momentvolumestroom drinkwater, algemeen
103
5.6.3
Maximum momentvolumestroom drinkwater, de rekenregels
104
5.6.4
Maximum momentvolumestroom drinkwater, formules dienstleidingen
106
5.6.5
Maximum momentvolumestroom drinkwater, de q√n-methode
107
5.6.6
Voorbeeld berekening volumestromen in installatie
108
5.6.7
Berekenen op basis van beschikbaar drukverlies
112
5.6.8
Bepalen van de leidingmiddellijn
113
5.6.9
Isoleren van de koudwaterleiding
113
5.6.10 Waterslag voorkomen
114
5.6.11 Leidingdoorvoeren en invoerbochten
114
5.6.12 Brandwerendheid (bij leidingwerk)
115
5.6.13 Beugeling
116
5
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
5.7
7
8
ISSO-publicatie 55
118
Volumestroom aan het tappunt berekenen
118
5.7.2
Maximum momentvolumestroom warmtapwater
118
5.7.3
Bepalen leidingmiddellijn
118
5.7.4
Circulatiesystemen berekenen, algemeen
119
5.7.5
Circulatiesysteem zonder deelringen berekenen
119
5.7.6
Circulatiesysteem met deelringen berekenen
120
5.7.7
Buis-in-buis circulatiesysteem
121
5.7.8
Inregelventielen in circulatiesysteem met deelringen, instelling
122
5.7.9
Circulatiepompen, selectie
122
5.7.10 Isoleren van warmtapwaterleidingen en circulatieleidingen
123
5.7.11 Voorkomen van luchtophoping in warmtapwater-circulatiesystemen
124
5.7.12 Opvangen van expansie
124
De watermeter, selectie
125
5.9
Filters en ontharders, selectie
126
5.10
Geluidshinder, maatregelen
127
5.11
Automatisering
129
5.12
Rapportage uitwerkingsfase
129
5.8
6
Warmtapwaterleidingnet, dimensionering 5.7.1
Realisatie
131
6.1
HygiĂŤnisch werken
131
6.2
Brandblusvoorzieningen en nooddouches installeren en aansluiten
131
6.3
Warmtapwaterbereider installeren en aansluiten
132
6.4
Leidingwerk
133
6.5
Drinkwaterreservoir installeren
134
6.6
Drukverhogingsinstallatie installeren
134
6.7
Filter en ontharder installeren
134
6.8
Volumestromen en watertemperaturen inregelen
134
6.9
Rapportage realisatiefase
135
Oplevering
137
7.1
Informatieoverdracht
137
7.2
Na oplevering
137
MKK-structuur
139
8.1
Opzet MKK
139
8.1.1
139
Fases
8.1.2
Kwaliteitbeheeraspecten
140
8.1.3
Matrix
141
8.2
Overzicht ingevulde cellen
142
8.3
Celinhoud en specificatiebladen
142
8.4
Opbouw specificatiebladen
143
6
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
Specificatiebladen
145
I.
Programmafase
145
I.3-1
Eisen aan temperatuur
145
I.3-2
Eisen aan druk
147
I.3-3
Eisen aan geluid
149
I.4-4
Invoer EPG
152
II.
Ontwerpfase
154
II.4-1
Toetsing of drukverhoging noodzakelijk is
154
II.4-2
Hoogte van drukzones
156
II.4-3
Maximale lengte uittapleiding
160
III.
Uitwerkingsfase
162
III.4-1
Rekenregels warm- en koudwaterbehoefte woongebouwen
162
III.4-2
Rekenregels qv;tap koud- en warmtapwaterbehoefte overige gebouwen
167
III.4-3
Ontwerp warmtapwaterbereider op basis van rekenregels
172
III.4-4
Reservoirberekening met een complex afnamepatroon
176
III.4-5
Installatiekarakteristiek
178
III.4-6
Wrijvingsverlies in rechte leidingen
180
III.4-7
Plaatselijke weerstand in appendages
182
III.4-8
Plaatselijke weerstand in hulpstukken
184
III.4-9
Isolatie van koudwaterleidingen
187
III.4-10
Warmteverlies van leidingen
189
III.4-11
Circulatiesysteem zonder deelringen
195
III.4-12
Circulatiesysteem met deelringen
199
III.4-13
Inregelventiel
203
III.4-14
Lengte expansiebeen
206
Bijlage A
Toestelvolumestromen
211
Bijlage B
Gegevens leidingen met en zonder thermische isolatie
214
Bijlage C
Fysische gegevens
217
Bijlage D
Drukverliestabellen
219
Literatuurlijst
ISSO-publicatie 55
233
7
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
ISSO-publicatie 55
8
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
SAMENVATTING
SUMMARY
De geheel herziene versie van ISSO-publicatie 55 voorziet in een praktische en gedetailleerde uitwerking van voorschriften en richtlijnen voor het realiseren van collectieve leidingwaterinstallaties in utiliteits- en woongebouwen. In de publicatie komt het gehele realisatieproces aan de orde, van programma van eisen, ontwerp tot uitwerking en realisatie, waarbij de nadruk ligt op het ontwerp. Een ontwerp conform deze publicatie voldoet daarmee aan de wet- en regelgeving en de stand van kennis en techniek in 2013.
The completely revised version of ISSO-publication 55 provides a practical and detailed elaboration of rules and guidelines for the realisation of collective water systems in residential and non-residential buildings. In this publication the entire construction process from program requirements, design and realisation is explained with the main focus on the design. A design in accordance with this publication complies to the national current laws and regulations and the state of knowledge and technology in 2013. The following topics are covered: Gathering information for the program requirements of the cold and hot water system; The design of the various components of the water system as: water distribution, hot water preparation, pressure boosting, water treatment, stockpiling, firefighting and other emergency equipment; The development and realisation of the water system.
Daarbij komt aan de orde: Het verzamelen van informatie ten behoeve van het programma van eisen van de leidingwaterinstallatie; Het ontwerp van de diverse onderdelen van de leidingwaterinstallatie zoals koud- en warmtapwaterleidingsysteem, warmtapwaterbereiding, drukverhoging, waterbehandeling, voorraadvorming, brandblus- en andere noodvoorzieningen; De uitwerking en realisatie van de leidingwaterinstallatie.
With instructive illustrations, diagrams and calculation examples the design is clear and accessible. The publication is supported by various digital software tools under ISSO-digitaal.nl.
Met instructieve afbeeldingen, schema's en rekenvoorbeelden is het ontwerpproces inzichtelijk en toegankelijk gemaakt. De publicatie wordt ondersteund met diverse digitale softwaretools onder ISSO-digitaal.nl.
ISSO-publicatie 55
9
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
ISSO-publicatie 55
10
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
SYMBOLENLIJST α
warmteovergangscoëfficiënt
[W/m2·K]
ρ
soortelijke massa (massadichtheid)
[kg/m3]
λ
warmtegeleidingscoëfficiënt
[W/m·K]
λ
lineaire uitzettingscoëfficiënt
[1/K]
ζ
weerstandsfactor (zeta-waarde)
[-]
υ
kinematische viscositeit
[m2/s]
ε
wandruwheid
[m/m]
ηel
elektrisch rendement
[-]
ηhydr
hydraulisch rendement
[-]
σt
toelaatbare trekspanning
[N/mm2]
θd
dauwpunttemperatuur
[°C]
θkw
drinkwatertemperatuur
[°C]
θmw
mengwatertemperatuur
[°C]
θww
warmtapwatertemperatuur
[°C]
Δθ
temperatuurverschil uitgedrukt in graden Celcius
[°C]
ΔT
temperatuurverschil uitgedrukt in Kelvin
[K]
Σ
sommatie
[-]
a
aftapbaarheid
[-]
c
soortelijke warmte
[J/kg·K]
d
inwendige leidingmiddellijn
[m]
D
uitwendige leidingmiddellijn
[m]
DH
DH-factor
[-]
E
elasticiteitsmodulus
[N/m2]
f
toeslagfactor
[-]
g
valversnelling t.g.v. zwaartekracht
[m/s2]
h
hoogte
[m]
kv
kengetal van een appendage
[(m3/h)/bar]
l
lengte
[m]
leq
equivalente leidinglengte
[m]
n
aantal
[-]
P
vermogen
[W]
p
druk
[Pa]
pdyn
dynamische druk
[Pa]
plev
door het drinkwaterbedrijf gegarandeerde leveringsdruk
[Pa]
pstat
statische druk
[Pa]
ptap;dyn
gebruiksdruk aan het tappunt
[Pa]
Δpdyn
dynamisch drukverlies
[Pa]
Δppomp
door de pomp te overbruggen drukverschil
[Pa]
Q
warmte
[J]
qm
massastroom
[kg/s]
qv
volumestroom
[l/s]
ISSO-publicatie 55
11
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
qv;circ
circulatievolumestroom
[l/s]
qv;max
maximum momentvolumestroom van alle toestellen rekening houdend met gelijktijdigheid (MMV)
[l/s]
qv;tap
maximum momentvolumestroom ten gevolge van sanitaire toestellen (niet continu verbruikende tappunten) bijvoorbeeld op basis van de rekenregels of van de formule
[l/s]
qv ; tap 0 , 083 TE 0 , 4174 SE qv;kw
volumestroom koudwater
[l/s]
qv;mw
volumestroom mengwater
[l/s]
qv;ww
volumestroom warmtapwater
[l/s]
R
leidingweerstand per lengte
[Pa/m]
Re
getal van Reynolds
[-]
SE
aantal spoelkraaneenheden
[-]
TE
aantal tapeenheden
[-]
t
tijdsduur
[s]
tp
duur van de piek
[s]
tr
hersteltijd
[s]
tw
leidingwachttijd
[s]
Ub
warmtedoorgangscoëfficiënt (van een leiding)
[W/m·K]
v
snelheid
[m/s]
V
inhoud
[m3]
Vl
volume-inhoud van 1 meter leiding
[m3]
ISSO-publicatie 55
12
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
GRAFISCHE SYMBOLENLIJST Drinkwaterleiding Warmtapwaterleiding Warmtapwater circulatieleiding Afsluiter (kan zijn stopkraan, vlinderklep, kogelafsluiter etc.) Terugslagklep Overstortventiel
Driewegklep
Inregelafsluiter
Tappunt
Pomp
Pomp toerengeregeld
ISSO-publicatie 55
13
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
ISSO-publicatie 55
14
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
BEGRIPPENLIJST Aanwarmtijd De tijd die verloopt tussen het moment dat de temperatuur van het water aan het tappunt begint te stijgen en het bereiken van de maximale temperatuur aan het tappunt.
Collectief leidingnet Samenstel van leidingen, fittingen en toestellen dat tijdelijk, doch niet ten behoeve van bevoorrading, dan wel permanent, is aangesloten op het distributienet van een drinkwaterbedrijf of collectieve watervoorziening, en door middel waarvan drinkwater of warmtapwater ter beschikking wordt gesteld aan consumenten of andere afnemers.
Aerosol 1. In lucht gedispergeerde (vernevelde) waterdeeltjes met een diameter van 1 tot 10 micrometer; 2. Uiterst fijne nevel van waterdeeltjes in de lucht met een diameter van 1 tot 10 micrometer.
Voorbeelden: Het leidingnet in een woongebouw (flatgebouw) vanaf de aansluiting tot de woninginstallaties; Het leidingnet in kantoren, scholen, ziekenhuizen, hotels; Het leidingnet op kampeerterreinen; Het leidingnet op en in industriële complexen, voor zover dit leidingwater betreft.
Atmosferische onderbreking Terugstroombeveiliging uitgevoerd als een zichtbare onbelemmerde vrije uitloop boven een overloopniveau, echter zonder voorraadvorming Biofilm Populatie van micro-organismen in een matrix van slijm, die aan het inwendige oppervlak van een installatiegedeelte gehecht is.
Collectieve watervoorziening Landgebonden voorziening, niet zijnde een drinkwaterbedrijf, voor de winning of behandeling van water, dat met behulp van een leiding of distributienet als leidingwater ter beschikking wordt gesteld.
Brandblusinstallatie Een voorziening voor brandbestrijding met leidingwater.
Voorbeelden: Eigen winning en/of terbeschikkingstelling van leidingwater op een kampeerterrein; Het opwarmen en/of ontharden van door een drinkwaterbedrijf geleverd drinkwater, dat na behandeling als leidingwater ter beschikking wordt gesteld, zoals bijvoorbeeld de levering van warm-tapwater door een energiebedrijf.
Cavitatie Als de druk op bepaalde plekken onder de dampdruk van het water daalt, ontstaan dampbellen. Als vervolgens de druk weer groter wordt, imploderen deze dampbellen. Dit verschijnsel heet cavitatie. Circulatieleiding Leiding voor het in circulatie houden van warmtapwater, vanaf de aftakking van de laatste uittapleiding of vanaf het laatste tappunt tot aan de warmtapwaterbereiding.
Het opvoeren van druk wordt niet als een behandeling beschouwd. Cross-flow Het door ongunstige drukverhoudingen tussen twee, op een appendage aangesloten toevoerleidingen, stromen van water uit de ene toevoerleiding in de andere toevoerleiding.
Circulatiesysteem warmtapwater Systeem waarin (warm) water in een (warmtapwater)installatie in beweging kan worden gehouden op zodanige wijze dat een ingestelde aanvoertemperatuur gehandhaafd wordt, exclusief de hierop aangesloten warmtapwaterbereiding en exclusief de hieraan verbonden uittapleidingen.
DH-factor Het getal waarmee de leidinginhoud moet worden vermenigvuldigd om de hoeveelheid water te berekenen, waarmee de vereiste temperatuur aan het einde van de wachttijd van het tappunt bereikt kan worden. Distributienet Samenstel van leidingen en daarmee verbonden koppelingen, kleppen en andere technische voorzieningen voor het transport en de levering van drinkwater, niet zijnde een collectief leidingnet;
ISSO-publicatie 55
15
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
Drinkwater Water bestemd of mede bestemd om te drinken, te koken of voedsel te bereiden dan wel voor andere huishoudelijke doeleinden, met uitzondering van warmtapwater. Drinkwater is geschikt voor menselijke consumptie en voldoet aan de relevante voorschriften op basis van de EG richtlijnen.
Huishoudwater Leidingwater dat niet voldoet aan de kwaliteitseisen van drinkwater en dat uitsluitend bestemd is voor toiletspoeling. In woninginstallaties uitsluitend bestemd is voor toiletspoeling, gebruik ten behoeve van de wasmachine of het besproeien van de tuin. Voor de productie van huishoudwater mag uitsluitend hemelwater worden gebruikt dat op een dak is opgevangen of grondwater.
Drinkwaterbedrijf 1. Bedrijf uitsluitend of mede bestemd tot openbare drinkwatervoorziening door levering van drinkwater aan consumenten of andere afnemers, of; 2. Bedrijf uitsluitend of mede bestemd tot levering van drinkwater aan een bedrijf of bedrijven als bedoeld onder 1.
Hulpstukken Zie fittingen. kv-waarde Dimensieloos karakteristiek getal voor een appendage of toestel, dat de volumestroom in m3/h weergeeft bij een drukverschil over het appendage van 1 bar.
Drinkwaterinstallatie Leidingwaterinstallatie voor de afname van drinkwater.
Legionella-bacterie Alle bacteriën die behoren tot het geslacht Legionella. Leidingwachttijd De som van de verdrijftijd en de aanwarmtijd bij een uittapleiding voor warmtapwater.
Drinkwaterreservoir Een in de drinkwaterinstallatie opgenomen en daaruit gevoede voorraadbak voor drinkwater onder atmosferische druk, waarin de kwaliteit van het drinkwater ongewijzigd blijft.
Leidingwater Water, bestemd om te drinken, te koken, voedsel te bereiden of andere huishoudelijke doeleinden. Leidingwater kan zijn drinkwater, warmtapwater of huishoudwater.
Drukafhankelijke volumestroombegrenzer Een apparaat dat, afhankelijk van de voordruk, de volumestroom aan het tappunt verkleint.
Leidingwaterinstallatie Installatie bestaande uit leidingen, fittingen, waterbehandelingstoestellen en andersoortige toestellen waarmee leidingwater wordt afgenomen dan wel ter beschikking wordt gesteld. Met een leidingwaterinstallatie wordt bedoeld een collectieve watervoorziening, collectief leidingnet en/of een woninginstallatie.
Drukzone Een begrensd gebied van een leidingsysteem, waarin aan de aangesloten tappunten de vereiste minimum gebruiksdruk en de maximum vastgestelde statische voordruk in stand wordt gehouden. Dynamisch drukverlies (Som van) drukverliezen ten gevolge van wrijving in leidingen en plaatselijke weerstanden in appendages en toestellen door stroming.
Leveringspunt Het punt waar: Het distributienet van een drinkwaterbedrijf, respectievelijk collectieve watervoorziening, overgaat in een collectieve watervoorziening, respectievelijk collectief leidingnet, dan wel overgaat in een woninginstallatie of andere installatie die op dat distributienet is aangesloten; Een collectief leidingnet overgaat in een woninginstallatie of andere installatie die op dat leidingnet is aangesloten; Leidingwater vanuit het distributienet van een waterleiding- of energiedistributiebedrijf of vanuit een collectieve watervoorziening geleverd wordt aan een (andere) collectieve watervoorziening, een collectief leidingnet of een woninginstallatie.
Enkelvoudige uittapleiding Een leiding waardoor leidingwater naar één tappunt stroomt. Fittingen Onderdeel van het leidingsysteem, gebruikt om andere delen van het leidingsysteem te verbinden, zoals bijvoorbeeld een t-stuk, verloop, bocht, sok etc. Gebruiksdruk De druk direct voor het aansluitpunt van een toestel dat in bedrijf is. Gebruiksduurbegrenzer Automatische begrenzing van de gebruiksduur van een tappunt. Hemelwater Water afkomstig van atmosferische neerslag.
ISSO-publicatie 55
Onder het leveringspunt wordt ook verstaan het punt waar leidingwater vanuit een collectief leidingnet aan een woninginstallatie wordt geleverd. De meetinrichting en alle andere aangebrachte appendages zoals dienstkraan, hoofdkraan, frontbeveiliging, begrenzer behoren bij het leveringspunt.
16
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
Meetniveau Hoogte van het aansluitende terrein, gemeten ter plaatse van de toegang van het gebouw.
Statisch drukverlies Drukverlies ten gevolge van het overbruggen van hoogteverschil.
Mengwaterinstallatie Leidingwaterinstallatie voor de afname van warmtapwater dat met een bepaalde hoeveelheid drinkwater is vermengd om de gewenste lagere temperatuur in stand te houden (mengwater).
Tapeenheid Rekeneenheid voor de bepaling van de maximum moment volumestroom van tappunten en toestellen. Tappunt Plaats waar leidingwater beschikbaar komt voor gebruik.
Maximum momentvolumestroom Grootste te verwachten volumestroom, rekening houdend met gelijktijdigheid.
Taptemperatuur De temperatuur van het water aan het tappunt.
Naverwarming a. Situatie waarin de temperatuur van warmtapwater in een opslagvat bij afname niet voldoet aan de minimale temperatuureis, bijvoorbeeld bij een zonneboiler, en daarom verder moet worden opgewarmd; b. Situatie waarin het warmtapwater gedurende een bepaalde tijd boven een bepaalde temperatuur dient te worden gehouden om zo eventuele (Legionella-) bacteriën te doden.
Temperatuurgelaagdheid Er is sprake van temperatuurgelaagdheid in een voorraadvat indien er een min of meer strikte scheiding is tussen het warme water en het koude water in het voorraadvat. Toestel Apparaat dat geplaatst wordt in of aan de leidingwaterinstallatie. Het kan zowel een drinkwatertoestel als een ontvangtoestel zijn. Een drinkwatertoestel is een onderdeel van de leidingwaterinstallatie waarbij zowel voor als na het toestel drinkwaterkwaliteit aanwezig is, bijvoorbeeld een tappunt. Een ontvangtoestel is aangesloten op de leidingwaterinstallatie waarbij tot aan de aansluitbeveiliging in of aan het toestel drinkwaterkwaliteit aanwezig is.
Nuttige inhoud (van een voorraadvat) De hoeveelheid warmtapwater die geleverd kan worden zonder dat de temperatuur aan de uitgang van het voorraadvat daalt tot onder het minimumniveau. Ontharding Waterbehandeling met als doel het verlagen van de hardheid van het water.
Toestelwachttijd De tijd die verloopt tussen het opendraaien van de tapkraan en het bereiken van een temperatuurverhoging van minimaal 45 °C aan de uitlaat van het warmtapwatertoestel bij de nominale volumestroom.
Persdruk De druk waaronder de leidingwaterinstallatie of delen daarvan tijdens een beproeving worden gebracht.
Terugstroombeveiliging Toestel om het terugpersen en/of terughevelen van verontreinigingen van benedenstrooms naar bovenstrooms in een leidingsysteem tegen te gaan.
Perskruisverbinding Een contactsituatie waarbij door terugpersen ongewenste stoffen in de leidingwaterinstallatie kunnen stromen. Bijvoorbeeld als de druk in het toestel gedurende een bepaalde tijd groter is dan de druk in de leidingwaterinstallatie.
Uittapleiding De leiding waardoor leidingwater direct, zonder enige vorm van circulatie, aan één of meer tappunten ter beschikking wordt gesteld..
Sanitair toestel Toestel voor persoonlijke verzorging waarin leidingwater wordt opgevangen en afgevoerd.
Verwarmd oppervlak (VO) Het oppervlak van de warmtapwaterbereider dat gebruikt wordt om warmte over te dragen aan het (tap)water.
Sanitaire installatie Het geheel van werken, inclusief de daarin opgenomen toestellen en aangesloten voorzieningen, tussen de aanvoer van leidingwater en de afvoer van afvalwater van een gebouw.
Verdrijftijd De tijd die nodig is om het koude water uit een warm water uittapleiding te verdringen.
Sediment Bezinksel of afzetting uit het water. Spoelkraaneenheid Rekeneenheid voor de bepaling van de maximum moment volumestroom van spoelkranen.
ISSO-publicatie 55
17
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen
Volumestroom Het quotiĂŤnt van het volume water dat door een leiding, toestel of dergelijke stroomt en de doorstroomtijd van dat volume. Volumestroombegrenzer (drukonafhankelijk) Een appendage die boven een bepaalde druk en onafhankelijk van een eventueel hogere voordruk, een vaste volumestroom geeft aan het tappunt. Wachttijd De tijd die verloopt tussen het opendraaien van het warmtapwater tappunt en het bereiken van een temperatuurverhoging die 70% bedraagt van de maximaal te bereiken temperatuursverhoging. de maximale temperatuur aan het tappunt. De wachttijd is inclusief de toestelwachttijd en de leidingwachttijd. Warmtapwater Verwarmd drinkwater. Warmtapwaterinstallatie Leidingwaterinstallatie voor de afname van warmtapwater. Warmtapwatertemperatuur De temperatuur van het warmtapwater aan het tappunt. Warmtapwatertoestel Toestel of serie van toestellen waarmee warmtapwater wordt bereid of kan worden bereid door het opwarmen van drinkwater. Waterbehandeling Het toevoegen of onttrekken van stoffen aan leidingwater en/of het verwarmen of koelen van leidingwater, om de samenstelling en/of eigenschappen van het leidingwater te veranderen. Woninginstallatie Leidingen, fittingen en toestellen, aangesloten op het distributienet van een drinkwaterbedrijf of van een collectieve watervoorziening of op een collectief leidingnet, en deel uitmakend van de woning. Zuigkruisverbinding Een contactsituatie waarbij door terughevelen ongewenste stoffen in de leidingwaterinstallatie kunnen stromen. Bijvoorbeeld als de waterleidingdruk gedurende een bepaalde tijd van overdruk in onderdruk verandert.
ISSO-publicatie 55
18
Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen