I
n f o b l a d
OHM • P
r o g r a mm a
’s
12e jaargang • juli/september 2006 • nr 3 • prijs E12,00 per jaar
Themanummer: Familiebanden De filosofie van meditatie
COLOFON OHM-Vani is een uitgave van de Stichting Organisatie voor Hindoe Media. OHM-Vani geeft achtergrondinformatie over de programma’s van OHM en maakt melding van relevante ontwikkelingen in de hindoe-gemeenschap. Wij nodigen u uit opmerkingen of commentaar op onze programma’s of op dit blad te zenden aan Stichting OHM.
Uit: Wijsheid uit India - 365 dagen, van Uitgeverij Lannoo
De redactie behoudt zich het recht voor om ingezonden stukken in te korten, te redigeren of niet te plaatsen. Geplaatste stukken geven niet altijd de visie van de OHM weer. Een jaarabonnement kost e 12,-, opzegging dient uiterlijk 1 maand voor het verstrijken van dat jaar schriftelijk plaats te vinden. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Stichting OHM. Eindredactie Savitrie Marhe-Benie Caspar Dullemond Auteurs Kees de Hoog Mehdi Jiwa Robert H. Swami Persaud Haridat Rambaran Wierish Ramsoekh Bharati Sengupta Met dank aan
Ruud Chander Bikram Lalbahadoersing Chander Mathura Sharda Balla
Grafische verzorging ExLibras Adri Segaar Logistiek René van der Linden Druk Practicum Grafimedia Groep b.v.
Stichting OHM (redactie OHM-Vani) Koninginneweg 8 1217 KX Hilversum Telefoon: 035 - 6260920 Fax: 035 - 6280843 E-mail OHM: info@ohmnet.nl Website OHM: www.ohmnet.nl ABN-Amro: 44.09.38.694
Bevrijd jezelf van woede en begeerte, de oorzaken van zonde en conflict, en je zult iemand uit één stuk worden. Ziedaar het wezen van yoga. Zo leer je de ziel kennen en bereik je het hoogste geestelijke niveau. Leer mediteren. Doe je ogen dicht, maak je ademhaling rustig, ga naar het centrum van je bewustzijn. Zo word je meester van je zintuigen, je emoties en je geest. Zo bevrijd je je van begeerte en woede. Bhagavad Gita
- juli/september 2006
INHOUD pagina 6 OHM Televisie pagina 9 OHM Televisie Hindi
pagina 12 Radio
De Lotusvijver
pagina 16 Radio
Darshan
pagina 20 Wat is het hindoe誰sme?
pagina 23 De levensdoelen volgens het hindoe誰sme
Pagina 25 De filosofie van meditatie
pagina 28 De Traitavada als visie op God en de wereld
pagina 31 Gewijzigde familiebanden
pagina 34 Anita Nair en het grote menselijke verlangen
naar beter Pagina 38 Een familie voor het uitkiezen
Pagina 40 Ayurveda en de familie
- juli/september 2006
Ayurvedisch Massagetherapeut: een boeiend vak! De Hart Academie voor de Medische en Spirituele Ayurveda (H.A.M.S.A.) verzorgt al meer dan 15 jaar haar Ayurvedische opleidingen: tientallen Ayurvedische Massagetherapeuten met een goed draaiende praktijk in Nederland, BelgiĂŤ en Duitsland hebben hun waardevolle diploma bij ons gehaald. Onze lessen zijn boeiend en zeer gericht op de praktijk. Onder leiding van de ervaren geneesheer Vaidya Robert H. Swami Persaud geven onze docenten Thea Leenders, Pt.J. Lalbahadoersingh, Aukje Otter, Marianne de Miranda, Marianne Smit en Ron van der Post al jarenlang les in de bijzondere wetenschap van de Ayurveda. We starten steeds in het voor- en najaar. Kijk op www.ayurveda-center.com voor meer informatie over ons. Of vraag ons gratis infopakketje voor het laatste nieuws. HAMSA, postbus 463, 6600 AL Wijchen. Tel. 024-641 83 98. Vaidya Robert Swami Persaud schreef naast zijn werk diverse boeken. Ze worden uitgegeven door Servire/Kosmos Z&K en zijn verkrijgbaar in de boekhandel.
Hart Academie voor de Medische en Spirituele Ayurveda De praktijk. Lijdt u aan chronische aandoeningen, overgewicht of klachten waar uw arts geen antwoord op weet en zoekt u een eerlijke Ayurvedische behandeling? Van maandag t/m vrijdag is onze praktijk geopend in Nijmegen en op zaterdag in Bloemendaal. Een consult duurt ruim anderhalf tot twee uren en is meestal eenmalig. Het eenmalige tarief is %135,-, vergoed door vele zorgverzekeraars. Minder draagkrachtigen krijgen reductie. De email-nazorgservice is geheel kosteloos. Het juiste voedingsadvies staat namelijk centraal, geheel gebaseerd op uw persoonlijke type, welke door de Ayurvedisch geneesheer Vaidya Robert H. Swami Persaud na een nauwkeurige analyse in kaart gebracht wordt. Eventuele Ayurvedische geneeskruiden krijgt u op recept en worden door uw apotheek geleverd. Indien nodig kunt u na het consult bij meer dan 50 Ayurvedische therapeuten terecht in het hele land, dus ook in Ăşw regio! Voor nog meer informatie: www.ayurveda-center.com Voor afspraken: tel. 024-641 83 98. - juli/september 2006
- juli/september 2006
TELEVISIE 3e kwartaal 2006 Iedere zondag op
Nederland 1
13.05 - 13.35 uur
De zendtijd die OHM heeft is beperkt. We kunnen daarom niet elke week een nieuw programma uitzenden. OHM gaat in de periode 15 juni tot 31 augustus oude, goed gewaardeerde, programma’s herhalen. Themamaand: kernen van het hindoeïsme In de maand juli gaat OHM nader in op een aantal belangrijke filosofische uitgangspunten van het hindoeïsme. Zondag 2 juli
Kernen van het hindoeïsme: dharma
Herhaling Z aterdag 8 juli om 10.00 uur
Het hindoeïsme kent vier grondwaarden: dharma, artha, kama en moksha. Dharma wordt als de belangrijkste beschouwd. Dharma geeft richting aan het leven.
Zondag 9 juli
Kernen van het hindoeïsme: artha
Herhaling zaterdag 15 juli om 10.00 uur
Artha staat voor de plicht van de mens om naar succes te streven en in zijn materiële behoeften te voorzien. Maar de manier waarop is daarbij wel van belang.
Zondag 16 juli
Kernen van het hindoeïsme: kama Kama staat voor het menselijke streven naar vreugde en genot. Maar het plezier van de een kan de pijn van de ander zijn. Kama gaat ook over het genieten van de ander. - juli/september 2006
Herhaling zaterdag 22 juli om 10.00 uur
Herhaling zaterdag 29 juli om 10.00 uur
Zondag 23 juli
Kernen van het hindoeïsme: moksha Het hindoeïsme kent vier grondwaarden: dharma, artha, kama en moksha. Moksha staat voor de verlossing uit de cyclus van geboorte en dood. Hoe ga je daarmee om in een maatschappij die niet of nauwelijks meer lijkt te geloven in een leven na dit leven?
Herhaling donderdag 5 augustus om 10.00 uur
Zondag 30 juli
Hindoeïsme en geweld Het hindoeïsme heeft begrippen als geweldloosheid en respect voor het leven hoog in het vaandel staan. Wat kunnen de hindoeprincipes betekenen in een immer gewelddadiger maatschappij?
Herhaling zaterdag 12 augustus om 10.00 uur
Zondag 6 augustus
De hoeksteen onder druk Het gezin geldt ook binnen de hindoetraditie als de hoeksteen van de samenleving. Ghirast (gezinsvorming) is nog steeds een ideaal. Toch neemt het aantal scheidingen, met name onder jong gehuwde Hindoestanen, sterk toe. Is ghirast binnen de huidige samenleving nog wel vol te houden?
Herhaling zaterdag 19 augustus om 10.00 uur
Zondag 13 augustus
Laat me los, hou me vast Naar aanleiding van een GGD rapport van Betty Salverda over het onrustbarend aantal zelfmoordpogingen onder Hindoestaanse meisjes tussen de vijftien en twintig jaar, zendt OHM een gedramatiseerde documentaire uit. Hierin komen de problemen van die meisjes en de achtergrond hiervan naar voren
Herhaling zaterdag 26 augustus om 10.00 uur
Zondag 20 augustus
Ch@tney.nl: Jonge ouders Jongerenprogramma met Narsingh en Kirtie. Deze keer: hoe combineren jonge ouders carrière, relatie en opvoeding met elkaar? - juli/september 2006
Televisie
!
Op 3 september verhuisd OHM van
naar
Zondag 27 augustus
!
Levensrituelen
Herhaling zaterdag 2 september om 10.00 uur
Zestien sanskaars (rituelen) vinden in een hindoeleven plaats. In deze uitzending over de sanskaars die bij de eerste levensfase horen.
Zondag 3 september
Herhaling zaterdag 9 september om 10.00 uur
OHM Magazine Achtergronden bij ontwikkelingen binnen de hindoegemeenschap in Nederland.
Zondag 10 september
Herhaling zaterdag 16 september om 10.00 uur
Huwelijksrituelen De uitgebreide rituelen rond een hindoehuwelijk brengen families nader tot elkaar. Al was het alleen maar omdat jongeren bij de voorbereiding en uitvoering van de rituelen te rade gaan bij oudere familieleden.
Zondag 17 september
Herhaling zaterdag 23 september om 10.00 uur
Grenzen aan het ik In het westerse denken staat vanouds het ‘ik’ centraal. In de hindoetraditie daarentegen bestaan mens, natuur en materie in onderlinge samenhang. Het ‘ik’ is deel van een groter geheel. De belangstelling onder hulpverleners voor deze holistische visie neemt toe.
Zondag 24 september
Chatney.nl: onzichtbare hindoes Hindoes zie je niet of nauwelijks op de televisie. Ze lijken ook maar zelden deel te nemen aan maatschappelijke debatten in tijdschrift en krant. Is dat omdat ze niks te melden hebben? - juli/september 2006
Herhaling zaterdag 30 september om 10.00 uur
Vertaling door: Dr. pt. A. Bierdja
Televisie Hindi
Met dank aan Shami Chander voor sponsoring - juli/september 2006
ÀV ÊÀi âi Ê ÃÊ `ÊÛ> Ê- ,Êi Ê / ]Ê `ÕÃÊÕÊÀi ÃÌÊ «Êâi iÀÊttt • •
Êi Ê- ÊÜiÀ i Ê«iÀÊÓÈÊ >>ÀÌÊÓääÈÊ iÌÊ iiÀÊÃ> i ° Ê
- ÊÌ V iÌÃÊÛ ÀÊ£Ê >> `ÊÛ> >vÊOÊÈxä] Ê«iÀÊ«iÀà V °ÊÛ ÃÕ ÃÌi ]Ê ÕV Ì >Ûi Li >ÃÌ }i Êi ÊL i }à ÃÌi ® Ê
ÊÌ V iÌÃÊÛ ÀÊ£Ê >> `ÊÛ> >vÊOÊÈÇä] Ê«iÀÊ«iÀà V °ÊÛ ÃÕ ÃÌi ]Ê ÕV Ì >Ûi Li >ÃÌ }i Êi ÊL i }à ÃÌi ®
6 ÀÊë i`}iÛ> \ÊÊäÈÊxxÊnÎÊÈäÊÎn
Ê Ê Ê Ê Ê Ê ÊÊ Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê Ê
• •
Ìi L i i Ê]ÊL i > `ÃiÊÌ ÕÀÃ]Ê>««>ÀÌi i Ìi Êi°`° ÊÃ> i ÜiÀ }Ê iÌÊ À>Ê/À>Ûi Ê]Ê ÊÛ ÃÕ >> ÛÀ>}i • •
6 ,<", Ê," , < \ £äÊÊ `>>}ÃiÊÀi ÃÊÊ ` >ÊÊÛ ÀÊÊÊÊÊÊÊ £xÊÊ `>>}ÃiÊÀi ÃÊÊ ` >ÊÊÛ ÀÊÊÊÊÊÊÊ ÓÓÊÊ `>>}ÃiÊÀi ÃÊÊ ` >ÊÊÛ ÀÊÊÊÊ £xÊÊ `>>}ÃiÊÀi ÃÊÊ-ÕÀ > iÊÛ ÀÊÊ £xÊÊ `>>}ÃiÊÀi ÃÊÊ >ÕÀ Ì ÕÃÊÛ ÀÊÊÊ ÊÊnÊ `>>}ÃiÊÀi ÃÊÊ ÕL> ÊÛ ÀÊÊÊÊÊÊ £äÊ `>>}ÃiÊÀi ÃÊÊ ÕL> ÊÛ ÀÊÊ Ó£ÊÊ `>>}ÃiÊÀi ÃÊÊ ÕL> ÊÉÊ<Õ ` ` >ÊÊÊ Ó£Ê `>>}ÃiÊÀi ÃÊÊ ÕL> ÊÉÊ-À Ê > >ÊÊÊ Ó£ÊÊ `>>}ÃiÊÀi ÃÊÊ ÕL> ÊÉÊ >ÕÀ Ì ÕÃÊÊÊÊ Ó£ÊÊ `>>}ÃiÊÀi ÃÊÊ ÕL> É > VÕÌÌ>É i ÊÊ Ó£ÊÊ `>>}ÃiÊÀi ÃÊ- }>« Ài]Ê > i à l]Ê/ > > `Ê £xÊÊ `>>}ÃiÊÀi ÃÊ- }>« ÀiÊEÊ > i à lÊÊÊÊ £xÊÊ `>>}ÃiÊÀi ÃÊ > i à lÊÛ ÀÊÊ £xÊ `>>}ÃiÊÀi ÃÊ/ > > `É > } É*>ÌÌ>Þ>ÊÊÊ
OÊÊÊ
È x] Ê xä] Ê OÊÊ£°Óxä] Ê OÊÊ nxä] Ê OÊÊ nxä] ÊÊ OÊÊÊÊ {Çx] Ê OÊÊÊ xÓx] Ê OÊ £°Î x] Ê OÊÊ£°Î x] Ê OÊÊÊ£°Ó x] Ê OÊÊÊ£°Î x] ÊÊ OÊ £°{{ä] Ê OÊÊÊ£Óxä] Ê OÊ £ä ä] ÊÊ OÊ n x] Ê OÊÊÊ
Ê iÀÊ«iÀÃ « Ê«iÀÊ«iÀÃ Ê«iÀÊ«iÀÃ Ê«iÀÊ«iÀÃ Ê«iÀÊ«iÀÃ Ê«iÀÊ«iÀÃ Ê«iÀÊ«iÀÃ Ê«iÀÊ«iÀÃ Ê«iÀÊ«iÀÃ Ê«iÀÊ«iÀÃ Ê«iÀÊ«iÀÃ Ê«iÀÊ«iÀÃ Ê«iÀÊ«iÀÃ Ê«iÀÊ«iÀÃ Ê«iÀÊ«iÀÃ
7iL\ÊÊ , ", < ° ÊÊÊ , "/, 6 -° " ÊÊÊ 1, / 1-/"1,-° " ÊÊÊÊ 1 /"1,-°
" iÊL i i \ÊÊÊÊ/ / °
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • Ê À`ÌÃi >> Ê£{{Ê`ÊÊÊÊÊÊÊ ,i}i ÌiÃÃi >> Ê£ÓÊ ÊÎäÇÎÊ Ê,"// ÊÊÊ ÓxÈÓÊ 6Ê Ê Ê Êä£äÊ Ê{n{Ê £ÊÇÇÊ äÇäÊ ÊÎÈÎÊ xÊÎÈÊ • •
i `iÃÌÀ>>ÌÊ££xÊ £Î£{Ê- Ê , Ê äÎÈÊxÎäÊääÊÎÎÊ
}iÀÌÊ£ xÈ£ÓÊ 8Ê "6 /i °Êä{äÊ ÊÓ{ÎÊxäÊänÊÊ
10 - juli/september 2006
11 - juli/september 2006
Radio de 3e kwartaal 2006
Zondag 14.15 - 15.00 uur
Radio 747 747 AM en via de kabel: Den Haag 88.1 FM Amsterdam 96.6 FM Rotterdam 90.0 FM op
via de ether:
of vraag uw kabelexploitant naar de juiste frequentie in uw regio.
Themamaand: kernen van het hindoeïsme In de maand juli gaat De Lotusvijver nader in op een aantal belangrijke filosofische uitgangspunten van het hindoeïsme. Zondag 2 juli
Yoga: meer dan een houding Het beoefenen van yoga is een uitstekende manier om lichamelijke klachten te behandelen of tot rust te komen. Maar yoga is meer dan dat: het is een filosofisch systeem om de ziel te verbinden met het goddelijke.
Zondag 9 juli
Eén zijn met het Absolute De ziel maakt deel uit van het Absolute. Dat is een van de kernen van de Advaita-filosofie. In deze aflevering vertellen mensen hoe zij die een-heid ervaren hebben.
Zondag 16 juli
God en het Goddelijke Verlossing bereik je door aanbidding en verering van het Goddelijke. Veel hindoes vereren dit Goddelijke in de vorm van een persoonlijke godheid. 12 - juli/september 2006
lotusvijver Zondag 23 juli
De ziel: tijdelijk of eeuwig? Het hindoe誰sme gaat ervan uit dat de mens een ziel heeft die na diens overlijden blijft voortbestaan. Hoe verhoudt deze gedachte zich tot andere idee谷n over dood en sterven?
Zondag 30 juli
Tantra: het mannelijke en het vrouwelijke verbonden Shakti is creatieve, actieve energie. Shiva is puur bewustzijn. Shakti is mannelijk. Shiva is vrouwelijk. Hoe tegengesteld ze ook zijn, in de Tantrafilosofie kunnen ze niet zonder elkaar.
Themamaand: hindoe tussen christenen Tweehonderdduizend hindoes kent het vanouds christelijke Nederland inmiddels. Hoe gaat de op christelijke waarden gefundeerde Nederlandse samenleving om met het hindoe誰stische gedachtegoed? Zondag 6 augustus
Jezus in India Er zijn diverse aanwijzingen dat Jezus een deel van zijn leven in India heeft doorgebracht en zich ook in het hindoe誰sme heeft verdiept. Wat betekent dit voor de relatie tussen christenen en hindoes?
Zondag 13 augustus
Hindoes en christenen: onbekend maakt onbemind? Om elkaar te begrijpen moet je elkaar leren kennen. Contacten tussen christenen en moslims zijn er genoeg. Tussen christenen en joden ook. Waarom hebben christenen en hindoes dan zo weinig contact? 13 - juli/september 2006
Radio Zondag 20 augustus
Hindoeïsme voor beginners Als niet-hindoe is het even wennen wanneer je een bezoek brengt aan een mandir, of te gast bent op een Hindoestaanse bruiloft. Hoe reageren mensen bij zo’n eerste kennismaking met de hindoecultuur?
Zondag 27 augustus
Hindoeïsme een vals geloof? Voor sommige christenen geldt het hindoeïsme als een dwaalweg die mensen wegleidt van God. Wat zijn hun voornaamste bezwaren?
Zondag 3 september
Spiritualiteit: what’s hot and what’s not? Spiritualiteit richt zich op het hogere en het eeuwige – toch is het duidelijk aan trends onderhevig. Welke spiritualiteit is momenteel erg in?
© www.seraphina.mysites.nl
14 - juli/september 2006
de lotusvijver Zondag 10 september
De kracht van stilte â&#x20AC;&#x2DC;Als we niet praten, dan krijgen onze diepere gevoelens meer ruimteâ&#x20AC;&#x2122;, aldus Swami Veda Bharti. Hij hield onlangs een stilteretraite van een week. Enkele tientallen mensen namen hieraan deel. Ook De Lotusvijver was erbij.
Zondag 17 september
Het goeroe probleem De goeroe geldt als een schakel tussen de mens en het Goddelijke. Hoe kan het dan dat veel mensen negatieve associaties bij het woord goeroe hebben?
Zondag 24 september
Levensenergie Met speciale yogaoefeningen kun je je niet alleen bewust worden van je prana (levensenergie), je kunt het ook aanwenden voor je eigen transformatie.
15 - juli/september 2006
Radio 3e kwartaal 2006
Maandag 16.00 - 17.00 uur
Radio 747 747 AM en via de kabel : D en H aag 88.1 FM A msterdam 96.6 FM Rotterdam 90.0 FM op
via de ether:
of vraag uw kabelexploitant naar de juiste frequentie in uw regio.
Darshan, een wekelijks programma met:
l berichtgeving over de laatste ontwikkelingen van de Hindoestaanse gemeenschap in Suriname, l achtergrondreportages uit Suriname, l nieuws uit de Hindoestaanse gemeenschap in Nederland, l prachtige Hindoestaanse muziek uit India, Suriname en Nederland, en l een onderwerp dat diepgravend wordt besproken en onderzocht.
Maandag 3 juli
Yoga versus devotie Devotie is vanouds de ‘weg’ die Hindoestanen binnen het hindoeïsme gaan. Nu kiezen ze in toenemende mate voor yoga. Verloochenen ze daarmee hun traditie?
Maandag 10 juli
Concurrentie voor de pandit Westerse goeroes winnen aan invloed binnen het hindoeïsme: ook zij hebben kennis van de Indiase spirituele traditie. Wat betekent dit voor de positie van de pandit?
16 - juli/september 2006
Darshan
Maandag 17 juli
Godservaring: allemaal verbeelding? Er zijn mensen die zich gesterkt en geholpen weten door een duidelijk aanwezige Goddelijke kracht. Is dat verbeel-ding?
Maandag 24 juli
Bijna dood ervaring Een enkeling gaat – vrijwel - dood en kan het navertellen. Dit wordt een bijna-dood ervaring genoemd. Hoe verandert een dergelijke ervaring je leven?
Maandag 31 juli
Tantra eng? Veel Hindoestanen associëren Tantra met zwarte magie, terwijl het een verlossingsleer is. Dharsan biedt een nadere kennismaking met de principes van Shakti en Shiva.
Themamaand: de Hindoestaanse hoeksteen Voor Hindoestanen is de familie heel belangrijk. Een groot deel van de sociaalculturele en religieuze activiteiten vindt nog steeds in familieverband plaats. Maar de traditionele verbanden staan wel onder druk. Deze maand onderzoekt Darshan de veranderingen bij de Hindoestaanse familie.
Maandag 7 augustus
Alwéér een meisje… In de heilige geschriften van het hindoegeloof geldt het baren van mannelijke nakomelingen als een zegening. In India zijn dochters in sommige gevallen nog steeds niet gewenst, omdat ze de familienaam niet voortzetten en een bruidsschat kosten. Wat vinden Nederlandse hindoes hiervan?
17 - juli/september 2006
Radio Maandag 14 augustus
Bedreigde ouders Geestelijke en lichamelijke mishandeling van ouderen door hun eigen kinderen komt in alle culturen voor. Ook de Hindoestaanse gemeenschap kent hier schokkende voorbeelden van. Wat is hier tegen te doen?
Maandag 21 augustus
Muurbloemen
De jeugd zet de toon op Hindoestaanse familiefeesten – letterlijk. De jongeren genieten luidkeels van de muziek en de sfeer, de ouderen zitten – noodgedwongen - zwijgend in een hoekje. Hoe is dit zo gekomen?
Maandag 28 augustus
Als je partner overleden is… Welke nieuwe samenlevingsvormen ook geaccepteerd worden, op het aangaan van een nieuwe relatie na het heengaan van je partner heerst nog steeds een taboe. Dit geldt zeker in Hindoestaanse kringen, waar met name weduwen van oudsher onderworpen zijn aan strenge culturele en religieuze regels. Maar hebben weduwen en weduwnaars niet het dezelfde recht op liefde en geluk als ieder ander?
Maandag 4 september
Tempel in geldnood? De grote christelijke kerken in Nederland kampen momenteel met geldproblemen: er komen minder giften binnen dan vroeger. Kerken worden gesloten en krijgen soms een andere bestemming. Hoe zit dat met de hindoetempels?
18 - juli/september 2006
Darshan Maandag 11 september
Jullie komen toch ook? Hindoestanen staan bekend als enthousiaste bezoekers van familiefeesten, verjaardagen, moerans en huwelijken. Maar dat de familie steeds weer samenkomt, is vaak te danken aan een paar ‘trekkers’ – familieleden die zich heel hard inzetten om de familie bij elkaar te houden. In deze Darshan komen deze ‘trekkers’ aan het woord.
Maandag 18 september
Eten met de Ayurveda Er is goed eten en er is slecht eten. En wat goed is voor de één, kan voor de ander weer slecht zijn. De oude Indiase Ayurveda biedt een compleet systeem op het gebied van eten en leven.
Maandag 25 september
De negen nachten van de Goddelijke Moeder De afgelopen decennia is de belangstelling voor Navaratri, de negen nachten van de Goddelijke Moeder, gestaag toegekomen. Hoe is deze populariteit te verklaren?
19 - juli/september 2006
Wat is het hindoeïsme? Met de term hindoeïsme wordt een levensovertuiging bedoeld. Het is oorspronkelijk uit India afkomstig. In deze levensbeschouwing doet de mens er alles aan om het uiteindelijke doel, de verlossing uit de kringloop van dood gaan en geboren worden, te bereiken op basis van leefregels uit de Vedische traditie. Deze bevrijding heet moksha of mukti. Het hindoeïsme kan daarom ook beschouwd worden als een manier van leven, waarbij de mens op zoek is naar zelfrealisatie.
Een omschrijving van het hindoeïsme kan zijn: Het hindoeïsme is een verzameling van levensbeschouwingen, filosofieën, godsdiensten en tradities van mensen die voor hun zelfrealisatie een manier van leven kiezen, echter wel met een duidelijke verwijzing naar het gezag van de Veda’s.
Aanbieding voor abonnees. Wilt u meer lezen over het Hindoeïsme? Als u de komende tijd een familielid of vriend abonnee maakt van de OHM-vani krijgt u het boek “Inleiding tot het Hindoeïsme” van ons kado. Bel 035-6260920 of mail naar info@ohmnet.nl
Hierin mag iedereen op een eigen manier op zoek gaan naar de waarheid. Men moet echter bedenken dat de waarheid van de ene persoon niet de waarheid is van een ander. Iedereen heeft een eigen waarheid. Wat de werkelijke waarheid is, weet niemand. Men kan in de verleiding komen om te zeggen dat een hindoe gelooft in de leer van iemand die ooit het hindoeïsme heeft gesticht en leeft volgens de aanwijzingen van die stichter. Maar dat is niet het geval. Het ‘hindoeïsme’ is namelijk niet door een bepaalde persoon in een ver verleden gesticht. Het is in de loop van tientallen eeuwen ontstaan. Heel veel denkers en zieners hebben hun bijdrage geleverd aan de vorming van het hindoeïsme. Het heeft ook geen vaste vorm, maar neemt telkens de vorm aan die zijn belijders, dat zijn de hindoes zelf dus, er aan geven. Deze vorm kan van plaats tot plaats en in de loop van de tijd anders zijn; sterker
20 - juli/september 2006
Banteay Srei Devata
nog, de vorm van het geloof kan zelfs gedurende het leven van een zelfde persoon ook nog veranderen. Hindoes geven daarom er de voorkeur aan om hun levensbeschouwing liever met een manier van leven te omschrijven dan het een godsdienst te noemen. We zagen hiervoor al dat de ouderdom van het hindoeïsme niet precies bekend is en nu ook niet meer is na te gaan. Maar het is wel één van de oudste godsdiensten die men kent. Reeds meer dan 4000 jaar geleden woonde een volk in het stroomgebied van de rivieren de Indus en de Sarasvati. Dit volk had een hoog ontwikkelde beschaving bereikt. Deze beschaving staat nu bekend als de Harappa en de Mohenjodaro-cultuur. Het Indus- Sarasvatigebied werd ooit bewoond door een volk dat als Ariërs
bekend staat. Van hen zijn onder andere de Veda’s afkomstig. De Veda’s zijn geschreven in een oude taal, het Sanskrit. Zowel de Veda’s als het Sanskrit hebben grote invloed gehad op de ontwikkeling van het hindoeïsme. In de oudheid al, zoals door de oude Grieken en de Perzen, werden de mensen uit het Indusgebied, hindoes genoemd. Zo is dit volk in Europa bekend geworden. In het hindoeïsme zijn ook invloeden vanuit de Himalayahoogvlakten, het Gangesgebied en van de Dravida’s (uit het Zuiden van het Indische subcontinent) aanwezig. Vele Indiase en Westerse geleerden zijn over het algemeen van mening dat de Ariërs een volk van buiten India zou zijn geweest; misschien wel een volk uit centraal Azië. Zij zouden tussen 3000 en 1500 jaar voor de christelijke jaartelling via de Khaibarpas het Indusgebied zijn binnengedrongen en in het nieuwe land de basis hebben gelegd voor de Vedische beschaving. Maar er zijn ook veel wetenschappers die deze theorie verwerpen of niet aannemelijk achten. Duidelijk mag zijn dat het hindoeïsme een verzamelnaam is voor een aantal levensgewoonten, denkrichtingen en godsdiensten. Vergelijk dit met de term
21 - juli/september 2006
‘bos’. Dit woord staat voor een groep bomen, struiken, heesters, verschillende dieren en vogels van diverse pluimage bij elkaar, waarin beken voorkomen waar rivieren doorheen stromen, met ook daarin tal van soorten vissen en andere waterdieren. Zo is het ook met het hindoeïsme. Onder hindoes wordt ‘God’ op veel manieren voorgesteld en vereerd. Daarin staat men immers vrij. Iemand kan de voorkeur hebben voor een manifestatie/vorm van een bepaalde godheid die hij op zijn manier en in besloten kring (in eigen huis) vereert. Sarasvati De eigen geliefde devata heet in de regel ishtadevata. Een devata die men in de eigen familie vereert, heet koeldevata en de godheid die men in een bepaalde woongemeenschap (een dorp) vereert, heet graamdevata. Men gelooft ook dat de godheid (die men vereert) zo nu en dan – als de tijd daarvoor is aangebroken in menselijke gedaante verschijnt om de dharma, zoals liefde, mededogen en gerechtigheid, bij de mens in de harten te vestigen en het kwaad te verdrijven. Zo’n goddelijke verschijning heet avataar. Sommige mensen vereren een avataar (zoals Rama, Hanoeman, Ganesh en Krishna) als God. Een devata schenkt de mens (de wereld) iets: warmte, leven, liefde, genade en de verlossing. De meeste hindoes in Nederland ver-
eren Rama en Krishna als hun ishtadevata. Daarnaast zijn er ook veel vereerders van Shiva en van diens avataar Hanoeman en Ganesh. De verering van Devi (Shakti) vinden we onder de aanbidders van Doerga en Lakshmi (met name tijdens de Doergapoedja en met de Divaliviering). Al deze vormen van het hindoeïsme maken deel uit van de Sanatan Dharam. In Nederland is ook nog een behoorlijke aanhang van enkele charismatische goeroe’s (leraren), zoals van Sri Sathya Sai Baba. Leden van de ISKCON, meer bekend als de ‘Hare-Rama Hare Krishna’ beweging, komt ©asianartresource.co.uk men vaak tegen in de straten van moderne Westerse steden. In de tweede helft van de 19e eeuw zijn in India (toen nog Brits-Indië) enkele bewegingen ontstaan die het hindoeïsme een meer maatschappelijk en een politiek gezicht hebben willen geven. Enkele van die bewegingen zijn in Nederland ook te vinden, zoals de Arya Samaj en de Brahmo Samaj. Het algemene kenmerk van deze bewegingen is soberheid: zij kennen geen beelden of afbeeldingen van God of van een godheid. Ook kennen zij minder godsdienstige rituelen, die bovendien eenvoudig zijn gehouden. n
22 - juli/september 2006
De levensdoelen volgens het hindoeïsme
de redactie
Het hindoeïsme onderscheidt vier doelen in het leven: dharma, artha, kama en moksha. Om u vast in de stemming te brengen voor onze zomerprogrammering, zetten we ze voor u op een rijtje.
Dharma
Artha
Als belangrijkste doel in het leven wordt gezien dharma. Dit is een begrip binnen het hindoeïsme dat moeilijk te vertalen is. Er is een aantal begrippen dat onder de paraplu van dharma geplaatst kan worden, zoals plichten, deugd, ethisch handelen, rechtvaardigheid, eerlijkheid enz. De vervulling van plichten, de verwezenlijking van datgene waar elk individu voor geschapen is, is de basis van het ‘zijn’. Hij die zijn plichten op de juiste manier vervult wordt door een ieder gerespecteerd. Daarom is het voor hindoes belangrijk om, bij het realiseren van de andere drie doelen en het vervullen van plichten, op een ethisch verantwoorde manier te werk te gaan. Kortom, zelfrealisatie op het morele vlak. Hiervoor gelden een aantal codes of regels die in de oude geschriften (shashtras) heel secuur worden beschreven.
Het hindoeïsme erkent dat het streven naar materiele bezittingen, macht, aanzien en positie in de mens aanwezig is. Het wordt daarom ook niet afgedaan als onbelangrijk. Integendeel. Een zekere mate van werelds succes is noodzakelijk om op een verantwoorde manier het huishouden draaiende te houden en onze plichten als burger te vervullen. En behalve dit verleent succes waardigheid en zelfrespect. Het streven naar succes mag echter niet onbeperkt zijn en binnen de grenzen van wat dharmisch verantwoord is, blijven. Het mag niet het belangrijkste doel in het leven worden. Want rijkdom,aanzien en macht kun je niet meenemen bij de dood. Een bekende Indiase zegswijze luidt: ‘Het streven naar rijkdom trachten weg te nemen met behulp van geld is als trachten vuur te doven door er boter op te gieten.’ ‘Niet hij wiens bezittingen geringer worden is arm, maar hij
23 - juli/september 2006
wiens begeerte toeneemt’, zei ook Plato. Daarom moet de mens ook weten dat er een tijd komt waarbij dit levensdoel, zelfrealisatie op het sociaal-maatschappelijk vlak, plaats moet maken voor een andere belangrijker streven.
Kama Volgens het hindoeïsme is het streven naar genot iets natuurlijks. Elk mens wordt geboren met ingebouwde reactiecentra voor genot en pijn. En die hoeven niet genegeerd te worden. Integendeel, zolang men denkt dat genot en plezier nodig zijn, hoeft men de begeerte niet te onderdrukken en mag men daarnaar streven, zonder de voorwaarden van voorzichtigheid en eerlijkheid uit het oog te verliezen. Streef het op een intelligente manier na. Vaak wordt kama vertaald als seksueel genot maar dat is het niet alleen. Genieten van de kunst, muziek, de natuur valt er allemaal onder. Zelfrealisatie op het zinnelijk vlak is een erkend doel in het leven van de hindoe. Maar voor iedereen zal eens de tijd aanbreken -misschien niet voor een ieder in het huidige leven – dat men zich realiseert dat zinnelijk genot
en werelds succes niet voldoende is.’Is dat nu alles?’denken we dan.
Moksha Bevrijding uit de cirkel van het leven is wat de hindoe uiteindelijk nastreeft. Oneindig zijn, oneindig bewustzijn en oneindige gelukzaligheid is het vierde doel van het leven. Opgaan in Brahman. Want volgens het hindoeïsme is de mens uit Brahman ontstaan en heeft daarom ook de bezielende kracht – de Atman Brahman – in zich. De mens moet echter vele keren geboren worden (reïncarneren) om tenslotte tot het besef te komen dat weer opgenomen worden in Brahman, het uiteindelijke doel is van het leven. Zelfrealisatie op het spirituele vlak. Er zijn mensen die sterven met het gevoel volop geleefd te hebben en het leven beoordelen als goed. Maar er zijn ook anderen die beseffen dat het goede leven vol zinnelijk genot niet alles is. Volgens het hindoeïsme zijn dat de mensen die reeds vele levens geleefd hebben. Hindoes streven om zo dicht mogelijk bij dat punt te komen, waarbij moksha binnen het bereik ligt. n
Ramlila in Rotterdam
Genoemde levensdoelen en familie staan ook centraal in het hindoe-epos de Ramayan. Op het Multi Lloydplein in Rotterdam wordt de Ramayan als Ramlila (letterlijk ‘Spel van Ram’) op 21, 22 en 23 juli opgevoerd. ‘Door een Ramlila opvoering willen wij niet alleen de bekendheid van deze kunstvorm promoten in Nederland, maar ook de inhoudelijke kennis over de Ramayan actief overdragen en verspreiden. Het doel van de organisatie is om de Ramlila en de daarbij behorende Ramayan verhaal over te dragen aan de 2e en 3e generatie Hindoestaanse Nederlanders’, aldus de stichting Trisur, de organisator van de opvoering. De Ramlila, de oudste folkloristische kunst ter wereld die nog steeds wordt uitgevoerd, is door Unesco als werelderfgoed erkend.
24 - juli/september 2006
De filosofie van meditatie
Mehdi Jiwa
Meditatie wordt meestal gezien als een techniek waarbij men rust, harmonie of innerlijke vrede kan verkrijgen. Daarnaast heeft meditatie echter ook betrekking op een levenshouding. Als we naar de woorden kijken die de verschillende tradities gebruiken voor meditatie, dan valt op dat de betekenissen van deze woorden iets met elkaar gemeen hebben, namelijk: in verbinding willen komen met. Waarmee we in verbinding komen wordt niet genoemd, maar meestal heeft dit betrekking op een religieus of spiritueel doel. Veelal heeft het betrekking op het meest essentiële in het leven of op het goddelijke, waarover wij in gewone taal maar moeilijk kunnen spreken.
Meditatie is er op vele niveaus. De basis van iedere vorm van meditatie is gelegen in de innerlijke houding van de mens. Iedere handeling kan tot meditatie gemaakt worden en dit impliceert dat meditatie niet beperkt is tot een techniek waarbij men met gesloten ogen zit terwijl men een mantra of andere ‘heilige’ zin herhaalt. Het geheim zit in de innerlijke houding die een handeling tot meditatie maakt.
Meditatie als techniek In de meditatie willen we verbinding maken met dat wat zo belangrijk voor ons is, wat wij veelal niet onder
woorden kunnen brengen en waarmee wij in het gewone dagelijkse leven zo moeilijk verbinding kunnen krijgen. Veel methoden beginnen met het leren om contact te maken met de aarde. Door dit subtiele voelen ‘opent’ men zich als het ware voor zijn omgeving en ontdekt men dat men niet een geïsoleerd bestaan leidt, maar verbonden is met de gehele schepping. De verbondenheid kan men verder verfijnen door te leren te ‘rusten’, door stabiel te leren zitten. Vervolgens leert men te ‘luisteren’ voorbij alle geluiden en maakt men verbinding met de stilte die achter alle geluiden aanwezig is. Men ontdekt de stilte zowel diep in zichzelf als in de
25 - juli/september 2006
ren, terwijl weer andere vormen de stroom van gedachten of de adem als ‘object’ gebruiken.
Meditatie als levensweg
wereld voorbij alle geluiden. Vervolgens wordt men de stroom van gedachten en gevoelens gewaar en leert men deze voorbij te laten gaan, zoals water stroomt in een rivier. Ook het toezien op de ademhaling helpt mee om de innerlijke stilte en vrede verder te verfijnen. Zo komt men in een harmonieuze geestestoestand die geschikt is om, door middel van de meditatie, contact te maken met de diepere lagen in onze geest en uiteindelijk met de meest subtiele aspecten van het object van onze meditatie. Om diep door te kunnen dringen maken bepaalde vormen van meditatie gebruik mantra’s (woorden of zinnen die een diepe spirituele betekenis hebben), terwijl andere vormen een visuele vorm van het object van hun meditatie gebruiken om de geest op te concentre-
Meditatie impliceert, zoals gezegd, ‘in verbinding willen komen’. Het betreft een houding die voorbij de fenomenen en zintuiglijk waarneembare objecten gaat om werkelijk met de essentie die achter de fenomenen ligt in contact te treden. Het is een houding van niet blijven steken in dat wat wij in eerste instantie zien, maar proberen verder te kijken dan onze neus lang is. De dingen tonen zich op een bepaalde manier, maar meestal zit er een verhaal achter, of een reden waarom het is zoals het is. Een meditatieve levenshouding wil verbinding maken met dat wat achter de vormen ligt en probeert stap voor stap verder te komen om zo werkelijk contact te maken met de bron of essentie der dingen. Op deze manier is lopen meditatief en ook zitten, spreken en iedere vorm van handeling omdat het allemaal hulpmiddelen zijn om werkelijk verbinding te maken. Deze verbinding gaat zo ver dat men probeert verbinding te maken met onze eigen essentie, ons Zelf, en te ontdekken dat deze essentie ook de essentie van de ander is. Op die manier zoeken we naar de eenheid temidden
26 - juli/september 2006
van de wereld der verscheidenheid in plaats van dat we de verschillen tussen mensen, dingen en situaties proberen te benadrukken. Een meditatieve levenshouding streeft naar eenheid, vrede en zoekt naar begrip en onderlinge verbinding. Het behoeft geen betoog dat onze huidige samenleving hieraan gebrek heeft. Wij zijn veelal verloren in een wereld van verscheidenheid die ons dagelijks wordt voorgehouden, maar aan de andere kant zijn er altijd mensen op zoek naar dat wat ons verenigt en verbindt en waarin wij allen gelijk zijn. Om een meditatieve levensweg te kunnen bewandelen, worden een aantal belangrijke aanwijzingen gegeven. Als we ons het begrip ‘liefde tot waarheid’ eigen zouden kunnen maken, is dit een krachtig hulpmiddel. Ook geweldloosheid en mededogen zijn belangrijk om te overwegen en hetzelfde geldt voor vrijgevigheid. In diverse tradities zijn verschillende aanwijzingen gegeven, maar alle hebben gemeen de mens te willen helpen dieper door te dringen en niet te blijven steken bij de uiterlijke façade der fenomenen. Op die manier komt men stap voor stap verder en kan men verbinding krijgen met de essentie van het eigen Zelf. Deze essentie is de grote drijfveer van waaruit een ieder zou moeten handelen. Als we daar een beter inzicht in zouden krijgen, zouden we elkaar veel beter kunnen begrijpen en dit zal zeker meehelpen om conflicten het hoofd te bieden. De techniek van meditatie is een hulp-
middel om ons te doen herinneren en om vervolgens dat wat we ons herinnerd hebben in praktijk te brengen. Meditatie hoort dan ook thuis in de praktijk van alledag en niet uitsluitend in de stilte van een retraitecentrum, of in de wouden van een ver weg gelegen land. Meditatie behoort plaats te vinden in het gewone leven, thuis, op het werk en in onze omgang met familie en vrienden. Het behoort geheel geïntegreerd te zijn in de sociale context van ieder mens. Meditatie is dus niet alleen belangrijk voor ons eigen welzijn, maar draagt ook bij aan sociale stabiliteit en harmonie in de samenleving. n Stichting Filosofie en Meditatie Herenweg 270, 1934 BH Egmond aan den Hoef 072 5070760 www.cynham.nl
27 - juli/september 2006
De Traitavada als visie op God en de wereld
Haridat Rambaran
In de vedische traditie (beter bekend als het hindoeïsme) komt men verschillende visies tegen op en over God en de wereld, zoals Dvaita, Advaita, en de Traitavada (lees traitvaad). • Advaita (het monisme) beweert dat er geen tweede oorzaak naast ‘God’ (Brahman) bestaat. Het Brahman is de enige werkelijkheid; al het andere in de wereld vloeit uit Brahman voort. • Dvaita is dualistisch. Zij gaat er van uit dat de wereld tot bestaan komt door het samengaan van geest (purusha) en materie (prakriti). Deze visie komt er op neer dat naast de Scheppende Geest God ook materie is betrokken bij de schepping van het universum. • Een derde visie op God en de wereld is de filosofie van de traitavada, een zienswijze die gaat uit van drie eeuwige eenheden - namelijk God, zielen en materie – en met name binnen de Arya-Samaj-beweging veel sympathie geniet.
Het tweetal God en materie (Ishvara en prakriti) wordt al eeuwenlang gefilosofeerd. Het derde element in dit geheel, Jiva (de ziel), is vooral door de Vashista advaita-filosoof Ramanuja (11e eeuw) onder de aandacht gebracht. Swami Dayanada (19e eeuw) zou ook Jiva als eeuwig hebben aangemekt, zoals God dat altijd al is geweest. De visie traitavada op de werkelijkheid gaat uit, zoals gezegd, daarom van drie eeuwige entiteiten of grondoorzaken
van de wereld, namelijk: Ishvara (God), jiva (zielen) en prakriti (de oermaterie). Deze visie wordt veelal onderbouwd aan de hand van een tekst uit Rigveda (I:32:1) en die in de Mundaka Upa nishad (III:1:1) verder wordt uitgewerkt. Deze tekst luidt: ‘In een (pippal)boom, die de wereld (het lichaam) voorstelt, zitten twee vogels. De ene, de ziener (drshtā), is Ishvara (God) en de andere de genieter (bhoktā),
28 - juli/september 2006
is de Jiva (de ziel). Beide vogels zijn even schoon van veder en gelijk van oor sprong. De Jiva geniet van de vruchten van de boom, terwijl Ishvara toekijkt en geniet zonder te proeven (zonder erdoor geraakt te worden)’.* In deze visie wordt Ishvara (God) gezien als de geestelijke oorzaak van de wereld, de leidende oorzaak bij het scheppen van de dingen. Ishvara is eeuwig, verandert niet, maar is wel de oorzaak van alle veranderingen in de wereld. Ishvara maakt prakriti (oermaterie) geschikt voor schepping en her schepping. Jiva (de ziel) trekt materie tot zich en vormt een lichaam. De wereld komt bestaat uit een interactie tussen de drie eeuwige entiteiten. Aan de drie oorzaken van de wereld zijn
kenmerken toegekend: • Ishvara bezit de kenmerken sat (waar, waarheid), cit (bewustzijn) en ananda (gelukzaligheid). • Jiva bezit de eigenschappen sat en chit (waar en bewustzijn) en • prakriti heeft de eigenschap sat, is dus waar. Maar de vorm waarin prakriti zich vertoont of openbaart is niet eeuwig. In een driehoeksverhouding tussen Inshvara (God), prakriti (materie) en Jiva (de zielen) komt de wereld tot stand. God maakt de materie geschikt voor inwoning. Jiva hult zich in materie en brengt de wereld (inclusief het leven) tot stand. Wanneer het bewustzijn ver genoeg spiritueel ontwikkeld is, zal Jiva – de ziel, die gebonden is geraakt aan
29 - juli/september 2006
materie - proberen geluk (ananda) te ervaren door zich te bevrijden uit en van alles wat hem hecht en knecht, en een eenheid vormen met (of opgaan in) Ishvara. Dit proces begint wanneer het inzicht (buddhi) is doorgebroken; wanneer de persoon ‘het licht heeft gezien’. Zoals een geloof in de regel niet op ieder terrein vrij is van innerlijke tegenspraak en altijd zichzelf gelijk blijft, roept ook de Traitvaad een belangwekkende vraag op, en dat is deze: zoals binnen de Arya Samaja - waar de Traitvaad-visie wordt onderschreven - de bewuste tekst uit de Mandukya Upanishad wordt uitgelegd, verwijst Ishvara hier – in dit geloof - niet naar de oorsprong. Hij is immers mede een oorzaak van de wereld - een karan - (één van de drie) en dus geen oorsprong (adi). Ishvara is hier ook een ‘object’ (een ‘iets’) met eigenschappen. Hij is onder meer onge boren, alwetend, zonder vrees, oneindig, onveranderlijk, eeuwig, en dergelijke. Voor Hem geldt niet dat Hij niet dit is en ook niet dat (neti-neti), maar in tegendeel is Ishvara wel iets, namelijk een ‘niet niets’, een object ter verering en dat middels gebeden en rituelen (offers) kan worden gevraagd om bepaalde effecten te weeg te brengen! n
* In de Madukya Upanishad III:1:1, wordt deze tekst echter gebruik in verband met de drie bewustzijnsniveaus waarin een mens zijn bestaan kan ervaren, namelijk: de waaktoestand (jagrat), droomtoestand (svapna) in en de droomloze slaaptoestand (susupti). De doorsnee mens die gehecht is aan de wereldse dingen en ervan geniet, lijdt ook onder pijn en verdriet. Wanneer de mens het hoogste niveau bereikt, het goddelijke realiseert, wordt (is) hij bevrijdt van de gevolgen van het gedwongen aardse bestaan. * Overgenomen uit: Hari Rambaran en Devi Koeldiep, Voetafdrukken uit de Vedische wereld; bijdrage van hindoes aan de interreligieuze dialoog in Nederland (uitgeverij Damon, Budel, 2004).
30 - juli/september 2006
Gewijzigde familiebanden
dr.
Kees de Hoog
Verwantschap was in het recente verleden, naast de buurt en het kerkgenootschap, een belangrijk netwerk. Dat geldt voor Nederland net zo goed als voor Suriname. familiebanden waren niet alleen emotioneel van aard, maar hadden ook sociale en economische betekenis. De familie was niet beperkt, zoals nu het geval is, tot ouders, schoonouders, broers, zussen en kleinkinderen. Tot de familie waarmee intensief contact was konden ooms, tantes, neven en nichten gerekend worden en soms zelfs oudooms, oudtantes, achterneven en achternichten.
In de oude agrarisch-ambachtelijke samenleving was het familiebedrijf de kurk waarop de economie dreef. Op de boerderij werkten niet alleen de boer en de boerin, maar ook zijn zoon en schoondochter. Ongetrouwde ooms en tantes waren als knechten in dienst. Bij de oogst hielpen neven en nichten mee. Deze meergeneratieshuishoudens zijn nu schaars geworden. In de Achterhoek zijn deze huishoudens bij agrarische bedrijven nog wel te vinden. Een zichtbare variant zijn nu de gezinnen die op ĂŠĂŠn erf wonen. De oudste generatie woont in een bungalow. De bedrijfsvoerende zoon woont met vrouw en kinderen in de boerderij. Ook in de steden was het ambachtelijke familiebedrijf zeker geen uitzondering. De schoenmaker en zijn vrouw hadden de leiding over
de zaak, een inwonende neef leerde het vak van zijn oom. Er waren andere economische bindingen aanwezig. In de oude volksbuurten hielp de familie bij het zoeken naar werk. Er kan worden gezegd dat familieleden belangrijke tipgevers waren als het om werk en geld verdienen ging. Ook de sociale betekenis van de familie mag niet worden onderschat. Tot ver in de jaren zestig was het gebruikelijk dat bijvoorbeeld op verjaardagen naast ouders, kinderen en kleinkinderen ook ooms, tantes, neven en nichten van hem en haar op bezoek kwamen. De familie hielp bij de keuze van een huwelijkspartner. Het waren geen gearrangeerde huwelijken, maar gekoppeld werd er wel. De vriendin van het
31 - juli/september 2006
nichtje en de nicht zelf kwamen op visite. Het was dan heel goed mogelijk dat de vonk der liefde bij de zoon des huizes oversloeg. De familie speelde een belangrijke rol bij de ondersteuning van ouderen. Gezinnen werden door de overheid verplicht hun hulpbehoevende ouders te ondersteunen. De inwonende vader of moeder die in het gezin van zoon of dochter verbleef was voor de vestiging van de verzorgingsstaat geen uitzondering. De mantelzorg was zeer omvangrijk in de tijd dat de formele hulpverlening nog in de kinderschoenen stond. De wereld veranderde. Familieleden bleven in veel gevallen niet meer in de geboortestreek wonen. Voor velen was het niet meer mogelijk om elkaar dagelijks te ontmoeten. De verzorgings-
staat bood zekerheid. De formele zorg nam aanzienlijk toe. Deze veranderingen zijn zichtbaar bij verjaardagen. De ooms, tantes, neven en nichten komen niet meer op visite. De familiekring is kleiner geworden. De familieband tussen ouders, kinderen en grootouders vormt nu de kern van de familierelatie. Bovendien zijn de gezinnen kleiner geworden. Het aantal broers en zussen is afgenomen. Ook echtscheiding heeft invloed op de familierelaties. Het aantal stiefouders, stiefkinderen, halfbroers en halfzussen is toegenomen. Er is dus meer veelvormigheid bij de hedendaagse gezinnen aanwezig, Van betekenis is ook de langere levensduur. Het betekent dat vier generaties (van overgrootmoeder tot achterkleinkind) geen uitzondering meer is. Al moeten wel gezegd worden dat het merendeel
32 - juli/september 2006
van families uit drie generaties bestaat. Uit een groot onderzoek van het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI) blijkt dat sterke familiebanden bij gezinnen aanwezig zijn die sociaal en economisch weinig kwetsbaar zijn. Problematischer zijn de banden bij mensen van middelbare leeftijd met een lager opleidings- en inkomensniveau. Een alleenstaande moeder wordt als â&#x20AC;&#x2DC;het zwarte schaapâ&#x20AC;&#x2122; van de familie beschouwd. Er zijn verschillen tussen etnische groepen aanwezig. De meeste Turken, Marokkanen vinden dat je familie je hoort te helpen als je zorgen hebt. Bij de autochtonen, Surinamers en Antillianen vindt ongeveer tweederde dat je familie hulp moet geven. Het betekent dat de familieband niet is vervaagd zoals sommige pessimisten menen. Wel
moet worden gezegd dat de jonge generaties de hulpverlening soms als hinderlijk ervaart en dat er enig verzet is tegen de bemoeizucht van familieleden. Erg belangrijk, in een vergrijzende samenleving, is de mantelzorg die door familie wordt gegeven. Het blijkt dat vrouwen van middelbare leeftijd verreweg de meeste mantelzorg geven aan hun ouders en schoonouders. Het betekent ook dat mantelzorg een omvangrijke informele economische sector is, waar voor miljarden aan hulp wordt geboden. Miljarden die niet zichtbaar zijn, maar zou kosten als de zorg door formele zorgverleners gegeven zou worden. Daarom is het essentieel dat de overheid deze zorgverleners ondersteunt. Zorgverlof is een stap in de goede richting, nog beter zou het zijn als bijvoorbeeld via belastingmaatregelen en toeslagen de zorgverleners worden ondersteund. Het gaat hen niet om geld, maar het is wel om een steuntje in de rug voor de tienduizenden vrouwen die gezin, werk en zorg combineren. Op deze vrouwen en hopelijk in de toekomst ook mannen moet Nederland heel trots zijn. Dr. Kees de Hoog is hoogleraar gezinssociologie en gezinsbeleid. Hij is verbonden aan de Wageningen Universiteit.
33 - juli/september 2006
Anita Nair en het grote menselijke verlangen naar beter
Wierish Ramsoekh
Anita Nair heeft met Een beter mens een heel mooi boek geschreven. Deze jonge, in Bangalore wonende schrijfster, situeert haar verhaal in het dorpje Kaikurussi in de Indiase staat Kerala, ‘waar iedereen nauwlettend in de gaten wordt gehouden…vreemdelingen werden gesignaleerd, ziektes gememoreerd, geboorten en sterfgevallen geregistreerd en het komen en gaan van elke dorpsbewoner werd opgemerkt’. Hoofdpersoon is de 58-jarige ambtenaar Mukandan Nair, die na zijn pensionering constateert dat hij als ongetrouwd man geen enkele andere sociale keuze heeft dan terug te keren naar zijn geboortedorp Kaikurussi.
Voor veel Indiërs is het geboortedorp een natuurlijke magneet, maar Mukandan heeft in zijn jeugd geleden onder de tirannie van zijn wrede vader en was juist blij als jongeling het dorp te kunnen ontvluchten. Teruggekeerd in Kaikurussi beseft Mukandan, dat hij psychisch behoorlijk in de knoop zit door de dominantie van zijn vader en de dood van zijn moeder, die 37 jaar geleden van de trap is gevallen (of geduwd?). Huisschilder Bhasi en de aantrekkelijke Anjana helpen Mukandan bij het louteringsproces, dat hem
uiteindelijk ‘een beter mens’ (daar slaat de titel van het boek op) maakt Voor mij is een van de twee belangrijkste thema’s in het boek het onvervulde verlangen van veel mensen naar iets groots, naar beter. Niemand is er zeker van dat zijn of haar dromen in het leven uit zullen komen. Voor ons in een land als Nederland is er echter wel de mogelijkheid om die dromen na te jagen. Maar voor veel mensen in de wereld, of het nou in Kaikurussi is of Nickerie of Commewijne, is er de
34 - juli/september 2006
tragiek van de sociale- of armoedeval, van het ontbreken van mogelijkheden, waardoor dromen de kans lopen niet verder te komen dan dromen om uiteindelijk te verzuren tot tranen van spijt en onvervulde verlangens. Zeker als je, zoals Meenakshi, verliefd wordt op de verkeerde man en een kindje het blok aan je been wordt. Meenakshi was de jeugdliefde van Mukundan (‘ze had ooit zijn beeld in haar hart gedragen, en hem verweven met haar dromen’) en was als jong meisje vastbesloten het gehate dorp te verlaten en de spannende wereld in te trekken. Maar de zorg voor anderen klonk haar vast aan Kaikurussi. Uiteindelijk besluit ze als vijftiger dat het genoeg is geweest en verlaat ze toch nog het dorp. Ze zegt tegen Mukundan: ‘Weet je waar ik je al die jaren het meest om benijd heb? Je eenzaamheid. Je vermogen om te bestaan zonder in de levens van andere mensen verstrikt te raken. Dat is waar dit respijt over gaat. Ooit zal ik terug moeten komen, maar tot dat moment zal er louter en alleen deze stille tevredenheid zijn. Geen verwachtingen. Geen hartzeer. Ik ga lezen, naaien, een beetje tv-kijken en slapen. Ik zal aan niets en niemand anders denken, alleen aan mezelf’.
Ook de mooie Valsala hunkert naar beter: ‘Ze keek om zich heen. Naar het huis dat haar de afgelopen drieëntwintig jaar gevangen had gehouden- de keuken waar ze duizenden maaltijden had bereid, de armoedige blauwe muren, de ouderwetse meubels- en voelde hoe een snik in haar opwelde…..voelde ze zich meer dan ooit gevangen in de fuik van een bloedeloos huwelijk….Ik ben pas veertig. Ik wil niet oud worden voor mijn tijd. Ik wil leven. Ik wil hartstocht. Ik wil de extase leren kennen, zei ze elke nacht tegen zichzelf’. Valsala laat zich vervolgens leiden door haar hartstocht, al loopt het niet goed met haar af. En dan is er natuurlijk Paru Kutty, Mukundan’s moeder. Lange tijd houdt ze zich voor, dat de wreedheid van haar man Achutan naar haar en Mukundan gewoon is. Maar er is een grens aan wat een mens kan verdragen. Als Paru Kutty eindelijk besluit hem te verlaten en de hulp inroept van haar zoon, laat deze haar echter in de steek. De individuele verhalen van al deze vrouwen herinneren ons eraan, dat vrouwen de kansarmsten onder de kansarmen zijn door de verwachting van de maatschappij, dat zij hun
35 - juli/september 2006
het grote menselijke dromen opofferen op het altaar van het welzijn van ouders, man en kinderen. En dat er nog een wereld te winnen is voor wat betreft vrouwenemancipatie. Maar het verlangen naar beter is niet beperkt tot alleen vrouwen. De huisschilder Bhasi is een opmerkelijk personage in het boek. Teleurgesteld in het leven, besluit de intelligente en universitair geschoolde Bhasi zich als eenvoudige huisschilder te vestigen in het hem volstrekt onbekende Kaikurussi. Deze capitulatie voor het leven neemt echter niet elke verlangen naar beter weg. Als Mukundan terugkeert in het dorp krijgt Bhasi het gevoel ‘de impresario van diens lotsbestemming’ te zijn, dat hij de man is die Mukundan zal los maken van zijn vadercomplex en het schuldgevoel richting zijn moeder. ‘Ik weet dat ik uitverkoren ben
om uit de omwoelde modder van een verwoeste psyche een stralende en complete geest te bevrijden… Ik wist dat jij die ene grote gebeurtenis zou zijn die het lot mij zou geven. Een volmaakt instrument waarmee ik de wereld kon tonen dat Bhasi de schilder, “een steekje los” Bhasi, op deze aarde was gezet om een missie te volbrengen’. Af en toe neigen de gevoelens van de getrouwde Bhasi richting Mukundan voor een Nederlandse lezer naar homoseksualiteit. Waarschijnlijker is echter, dat Bhasi zoals zoveel mannen, een behoefte heeft aan kameraadschap: ‘Misschien ben ik nu wel op zoek naar een vriend zoals ik nog nooit heb gehad. Iemand om mee te roken en mijn gedachten mee te delen. Iemand die het leven met dezelfde blik ziet als ik; die op dezelfde manier opleeft als ik’. Het andere grote thema in Een beter
36 - juli/september 2006
verlangen naar beter mens is de vader-zoon relatie. Een moeilijk thema in de hindoestaanse cultuur, waarin hiërarchie in naam van respect een kille deken legt over emotionele gevoelens tussen vader en zoon. Mukundan’s vader maakt de relatie met zijn zoon nog moeilijker door zijn egoïstische levensvisie: ‘Wil je overleven, dan moet je in de eerste plaats aan jezelf denken. Zodra je aan anderen gaat denken, zul je op geen enkele manier verder komen. In deze wereld kan niemand verantwoordelijk zijn voor een ander’. Een van de meest fascinerende aspecten aan het menselijke leven is de blijvende invloed van ouders. Mukundan komt niet los van zijn vader: ‘Soms, wanneer Mukundan ’s avonds veel gedronken had, welde de bitterheid in hem op en sloeg hij met zijn vuist op een tafel of tegen een muur, tegen alles wat hard was en gespeend van emoties zoals zijn vader, en schreeuwde: “Er komt een dag dat ik je zal laten huilen. Er komt een dag dat je me zult smeken om van je te houden”’. De angst voor zijn vader, maar ook zijn egoïsme die hij onbewust toch overgenomen had (gaan zonen niet op hun vaders lijken?), weerhielden hem ervan om zijn moeder te helpen. Daarom spookte zij jaren in zijn dromen: ‘Ik ging sterven voordat het mijn tijd was….Je had me kunnen redden, maar je koos er voor om dat niet te doen’. Daarom vraagt Bhasi al snel: ‘Hoe komt het dat elke eenzame vrouw u aan haar doet denken?’.
dat die functie door iemand anders zal worden vervuld, zullen de volgende bladzijden aantonen’. De centrale boodschap uit 360 pagina’s is: wees niet laf, wacht niet te lang, leef je leven, stel je open voor anderen, zoek geen excuses. Wordt niet als Narendran, Mukundan’s collega die vlak voor zijn pensioen kanker krijgt: ‘Ik heb al die jaren van alles uitgesteld met het idee dat ik het na mijn pensioen zou gaan doen. En nu weet ik niet wat er gaat gebeuren. Ik ben bang, Mukundan, bang dat ik dood zal gaan voordat ik ben gaan leven. Waarom doen we onszelf dit aan? Waarom verspillen we zoveel tijd?’. Zie het leven als een leerproces, als een loskomen van ketenen, als het initiatief in eigen hand nemen en ernaar te streven om een beter mens te worden in verbondenheid met anderen. Mukundan’s huisbediende houdt hem voor: ‘Heb jij zoveel moed, Mukundan? Heb jij de geestkracht om geluk na te streven? Je klampt je vast aan oude wrok als iemand die elke dag dezelfde bedragen bij elkaar optelt en elke keer een andere uitkomst verwacht. Doe er iets aan, Mukundan, wees flink. Treur om je vader, rouw om zijn dood, maar ga dan verder met je eigen leven en maak er wat van. Als je denkt, dat je beter bent dan hij, laat ons dat dan zien. Je kunt niet eeuwig doorgaan met hem als excuus te gebruiken voor je eigen tekortkomingen’. De zeven krachtigste woorden in het boek zijn afkomstig van een herboren Mukundan: ‘Ik zal zijn wie ik wil zijn’. n
Een beter mens is echter geen somber boek. Al aan het begin lezen we een veelzeggend citaat uit David Copperfield van Charles Dickens: ‘Of ikzelf de held van mijn leven zal blijken te zijn, of 37 - juli/september 2006
Een familie voor het uitkiezen
Bharati Sengupta
Als tweejarige peuter weet je nog niet wat familie is. Op die leeftijd heb ik toentertijd mijn familie in India achtergelaten om samen met mijn ouders een nieuw begin te maken aan de andere kant van de wereldbol, Guyana om precies te zijn. Familie was toen nog alleen een woord dat ergens ver klonk, want je bent nog te klein om te beseffen dat er nog andere relaties zijn dan de aunties en uncles. Na vijf jaar gingen we terug naar India met een nieuwe aanwinst in onze familie, mijn pasgeboren broertje. Plotseling had je een adja, nana, nani, phoewa, mausi, mama, mamie en alles wat je maar aan familieverbanden kan bedenken.
Dit alles was maar van korte duur want hup, daar vertrokken we weer, deze keer richting Suriname. Daar heb ik eigenlijk alle relaties en familieverbanden die ik als kind heb achtergelaten in India teruggevonden. Een ieder die bij ons over de vloer kwam kreeg een titel, de ene was mousa of mousi, de andere mama of mami, en zo bleef onze familie groeien. Mijn moeder was heel erg goed in het maken van “familie ‘ en deze banden zijn tot de dag van vandaag blijven bestaan. Maakte ze van haar buurvrouw haar zus dan werd de hele familie van de buurvrouw onze familie. Mijn vader
daaraan tegen was, laten we zeggen, een beetje schaars met het willen aanknopen van bepaalde familiare relaties, misschien omdat hij veelvuldig contact had met zijn eigen familie in India. Een hechte band die hij daar wel heeft gesmeed was met Roepnarain B., die onze kaka ‘chacha’ werd. Ik mocht als kind en enige dochter nergens logeren, behalve bij chacha en dat is mij altijd heel dierbaar gebleven. In mijn jeugd heb ik kunnen genieten van alle hechte relaties die er maar bestaan. Het was zelfs zo dat onze eigen familie in India op een gegeven moment toch een paar vreemde mensen waren voor ons.
38 - juli/september 2006
Zoals mijn jongste broertje dat eens had verwoord toen wij met vakantie in India waren. Na een hele dag gespeeld te hebben met andere neefjes en nichtjes, kwam hij heel stilletjes naast mijn moeder staan toen het begon te schemeren en zei: ‘Zullen we nu naar huis gaan?’. Naar huis was Suriname; dat was de vertrouwde omgeving, daar was onze familie, daar hoorden wij thuis. Tot heden hebben de familie relaties die mijn ouders hebben gemaakt in Suriname heel veel invloed op de zienswijze van mijn kinderen met betrekking tot speciale banden. De zonen van mijn buurvrouw Mausi werden gewoon Naresh en Soeren mama voor hen en mijn vriendinnen zijn nog steeds Andjani mausi. Nu de kinderen wat ouder zijn en de reis naar India vaker hebben meegemaakt, weten ze dat aan de andere kant van de wereld ook een resterende familie bestaat. Veel verschil maakt het in principe niet uit, want die relaties hebben ze altijd gehad en gekend Ze genieten dan ook op alle manieren van hun zeer grote elastische familie. Ik ben in de jaren negentig verhuisd naar Curaçao, denkende dat er daar een hechte Indiase gemeenschap was en dat ik mij daar uiteraard zeer op mijn gemak zou voelen. Niets was minder waar; waarom weet ik niet maar ze blijven toch je ‘aunties and uncles’. Misschien ligt het aan de invloeden van de Britse kolonisatie. Niemand
is daar mausi mama of phoewa, alleen maar aunty zus en uncle zo. Na zo een vruchtbare periode in Suriname is het wel een hele cultuurschok om binnen je eigen gelederen niet die genegenheid te kunnen vinden die je eigenlijk vanzelfsprekend acht. Ik heb me maar weer helemaal teruggestort in de kleine Surinaamse gemeenschap om toch het gevoel van saamhorigheid te beleven en ik moet zeggen, het is me aardig gelukt. Alles was weer vertrouwd en ik miste mijn thuis niet. Zelfs in de Indiase samenleving, met name in de grote steden, is er tegenwoordig veel veranderd. Ik heb het zelf pas meegemaakt, met kinderen van mijn neef die hun kaki nu gewoon auntyji noemen. De sterk groeiende hoge middenklasse vindt het maar normaal om een ieder als aunty en uncle te bestempelen, want men vindt al die benamingen maar ‘verwarrend’. Dus ja, dan zou ik zeggen dat ik mij zeer gelukkig voel, dat ik ondanks vele omzwervingen, toch kans heb gezien om op een zeer eenvoudige manier de familie en relaties uit mijn jeugd te behouden. Ik heb in veel opzichten geluk gehad dat ik mijn familie mocht uitkiezen. Want dat was het: geen bloedverwantschap, maar gewoon diepgaande vriendschap en overeenkomsten in denkwijzen die de doorslag hebben gegeven. n
39 - juli/september 2006
Ayurveda en de familie
Robert H. Swami Persaud
Een reguliere huisdokter zal je bij een lichamelijk onderzoek niet gauw vragen hoe je familieomstandigheden zijn. Een Ayurvedische dokter doet dat wel; voor sommigen is dat vreemd, waarom zou hij dat doen? Hoe belangrijk zijn je familiaire betrekkingen voor je gezondheid?
In de westerse landen stak nog niet zo lang geleden een geheel nieuwe therapie de kop op met de naam: â&#x20AC;&#x2DC;Familieopstellingenâ&#x20AC;&#x2122;, gegrondvest door ene Bert Hellinger. Tallozen volgden de cursussen om deze therapie vervolgens toe te passen in een eigen praktijk. Want wat bleek? Een groot aantal aandoeningen van zowel fysieke als psychische aard bleken geworteld te zijn in gefrustreerde familiaire betrekkingen, onafgemaakte oplossingen van conflicten en spanningen binnen het gezin waarin men opgroeide. Maar wat hier een geheel nieuwe therapie scheen, is voor de Ayurveda een reeds eeuwenoud systeem; immers, zoals boven al werd opgemerkt vraagt de Ayurvedische arts naar de familieomstandigheden van zowel het heden als het verleden en dat doet hij dus niet voor niets. Onderzoeken hebben ook uitgewezen dat je langer leeft als je met je familie een goede band hebt. In veel ontwikkelingslanden is het hebben van een goede familieband een stukje zekerheid voor moeilijke tijden; maar ook al hoef je je verder helemaal
geen zorgen te maken en leef je goed verzekerd in een welvarend westers land, dan blijkt het toch van belang te zijn om de familierelaties goed te onderhouden. In oude tijden, toen de mens zich nog in primitieve omstandigheden bevond, voegden de families zich samen tot zogenaamde clans, waaruit later weer de stammen ontstonden. Aan de ene kant verzekerde men zich op die manier van een sterke eenheid in tijden van oorlog, maar aan de andere kant besefte men dat ook in vredestijd de familiebetrekkingen belangrijk waren. Volgens Indiase maar ook volgens andere oude tradities zouden er naast de feitelijke bloedband ook geestelijke banden bestaan welke een karmische aard hebben en die een belangrijke oorzakelijke factor vormen voor je gezondheidssituatie. We zien dat juist in de moderne westerse landen zich steeds meer mensen afzonderen van hun familieleden; jonge veertigers achten hun carrière vaak belangrijker dan hun eenzame vader of moeder, broers en
40 - juli/september 2006
zussen komen elkaar alleen nog maar tegen op ‘formele’ familiefeestjes zoals verjaardagen en bruiloften en verder is er praktisch geen contact meer. Maar het zijn dan ook de moderne westerse landen waar de meeste antidepressiva ter wereld wordt geslikt en waar steeds meer zogenaamde welvaartsziekten de kop opsteken waar geen arts meer raad mee weet. Steeds meer mensen voelen zich lamlendig, slapen slecht, hebben weinig eetlust en neigen naar verslavingsgedrag, variërend van overmatig tabaks- tot alcoholgebruik. Een der oorzakelijke factoren hiervan zou dan ook gelegen zijn in het gegeven dat de geestelijke, maar onbewuste behoefte aan harmonische familie-betrekkingen in het geheel niet vervuld wordt. Nog erger wordt het wanneer er tussen familieleden allerhande conflicten en ruzies uitbreken. Broers en zussen, neven en nichten, ouders en kinderen projecteren hun eigen onvermogen op elkaar met alle gevolgen van dien. Gewelddadig gedrag binnen het gezin leiden ook tot wraakgevoelens en onderlinge haat. Het is dan ook haast niet te begrijpen waarom de oude esoterische tradities spreken over de karmische noodzaak om ergens geboren te worden; je moet met de familie waarin je geboren wordt iets uit te werken hebben, en het mooiste is natuurlijk dat zo’n uitwerking in liefde en harmonie gebeurt. Een van de moeilijkste opdrachten binnen familieconflicten is dan ook meestal de vergeving. Nergens is de grens tussen liefde en haat immers zo dun dan in een familieverband, omdat je elkaar van veel andere kanten kent. Wie echter tot daadwerkelijke vergeving kan komen
werkt tegelijkertijd ook aan zijn eigen genezing, want het zijn de negatieve emoties die ons ziek maken, zoals de oude leermeester Charaka ons vertelt in zijn Ayurvedische handboeken. Een goed gemoed ontspant je hart, doet je bloeddruk dalen en komt je hele systeem ten goede. Dáárom vraagt de Ayurvedische dokter naar je familieomstandigheden! Tot slot: waar ter wereld kent men zo’n bijzondere gewoonte als de Indiase ‘Rakcha Bandhan’, een liefdeshandeling tussen broer en zus, waarbij ten tijde van volle maan de zus een koordje bindt om de pols van haar broer? Hij staat dan voor haar bescherming, zij schenkt hem liefde door hem een ‘laddu’, een balletje van suiker en melk, in de mond te stoppen. Het is allemaal een mooie symboliek om de onderlinge band te versterken en te waarderen. De eerstvolgende Rakcha Bandhan is weer op woensdag 9 augustus aanstaande. Misschien een mooie gelegenheid voor vergeving en een blijk van onderlinge liefde en waardering? n
41 - juli/september 2006
42 - juli/september 2006
43 - juli/september 2006
Premdani
Ayurveda
Ayurvedische behandelingen bij klachten zoals chronische vermoeidheid, stress, burnout, Candida-syndroom, parasieten, slaapstoornissen, darm-en spijsverteringsklachten, spier- en gewrichtsklachten, etc. Gespecialiseerd in Levend-Bloed-Analyse (geavanceerde microscopisch bloedonderzoek waarbij u meekijkt op de monitor), Pancha-Karma (ontgiften, onthaasten, verjongen en vitaliseren), Hoge darmspoeling (met Ayurvedische kruiden en olieën), Mora therapie (meten van orgaanenergieën en uittesten van Ayurvedische kruiden), NAET (elimineren van allergieën). Tevens verzorgen wij erkende opleidingen op het gebied van LevendBloed-Analyse (diploma Bradford) en Ayurvedische massages (diploma Poona).
Premdani-Health-Clinic te Leersum
Premdani Onthaastingskliniek te Olst
Etienne Premdani en de Bradford microscoop
Beena Premdani en een hoofdmassage
Verbonden aan de universiteit van Poona. Prof. Dr. P.H. Kulkarni en Prof. Dr. Yogesh Bendale. Erkend lid van de NWP en LVNG.
Premdani-Health-Clinic, Rijksstraatweg 195, 3956 CM LEERSUM Tel. 0343-461300, ayurveda@premdani.nl, www.premdani.nl 44 - juli/september 2006