Zuid kennemerland interieurportretten van stadshuizen en villa’s 1875 1945

ZUIDKENNEMERLAND

Barbara Laan Esther de Haan Alexander Westra Met bijdragen van Meindert Stokroos

INTERIEUR­ PORTRETTEN VAN STADSHUIZEN EN VILLA’S 1875 —1945

Stokerkade cultuurhistorische uitgeverij Stichting Historische Interieurs in Amsterdam Amsterdam 2017

INHOUD 4 Voorwoord

8 Inleiding

22 1

Personenliften voor stoom-, hand- en waterkracht

126

Spijs- of bordenwarmkasten

28 1

Weg met de ijsbloemen op de ramen!

212

Noten

218

Bronnen

221

Lijst van Illustraties

222

Register

38

60

72

88

Villa Koningshof Abraham Salm Overveen

Huis Joekes J.A.G. van der Steur Haarlem

Villa Sonnevanck Jacob London Aerdenhout

Villa Maria Jacob van den Ban Aerdenhout

104

130

146

162

Huis Over-Hout Han van Loghem Haarlem

Villa Sandenhoef H.A.J. Baanders Overveen

Villa Van Waveren C. Mesman en A.J. van Waveren-Scheltema Heemstede

Villa ’t Sant Wouter Hamdorff Aerdenhout

176

194

Villa De Cranenburgh Thunnissen, Hendricks en Peper Haarlem

Villa Schapenduinen Wouter Hamdorff Bloemendaal

VILLA KONINGSHOF DOOR ABRAHAM SALM

Esther de Haan

[1] De voorgevel van Koningshof.

[2] De achtergevel en zijgevel van Koningshof.

DOWNTON ABBEY IN OVERVEEN: WONEN MET PERSONEEL

De geschiedenis van de gronden van de Koningshof gaat terug tot de zeventiende eeuw. In de buurt van de huidige villa Koningshof stond een hofstede waarvan het grondgebied waarschijnlijk in 1652 werd gekocht door de eigenaar van Elswout, Carl du Moulin, die het terrein vervolgens steeds uitbreidde. De gronden danken de naam ‘Koningshof’ mogelijk aan Jan Hendrik Koning, eigenaar van een verdwenen boerderij uit 1745 die op de buitenplaats heeft gestaan.

De huidige villa Koningshof in Overveen werd gesticht in de jaren 1898-1900 door het echtpaar Johannes Luden (1857-1940) en Mathilde Luden-Van der Vliet (1857-1942). Mathilde was een van de erfgenamen van de familie Borski, die al ruim een eeuw eigenaar was van het enorme duingebied in Zuid-Kennemerland dat zich uitstrekte van Haarlem tot Zandvoort.

Op de duingronden lagen landerijen en buitenplaatsen alle in het bezit van de familie Borski. De Koningshof

39

6

6

8

8

5

5

7

6

2

4

7

7

9

ane

ne

8

7

6

4

9

8

1

5 2

4

3

10

1

3

4

10

3

2

1

3

2

9

9

1

0m

1m

2m

5m N

0m

1m

2m

5m

0m N

1m

2m

5m

1e

N

Plattegronden op basis van de blauwdruk van de nieuwbouw uit 1902.

begane

haarlem

[4] Plattegrond begane grond.

[5] Verdieping.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Vestibule Hal Eetkamer Dessertkamer Bijkeuken Keuken Wc Serre Suite Salon

aarlem baan 19 haarlem HUIS JOEKES DOOR J.A.G. VAN DER STEUR

63

1e

Portaal Slaapkamer Zitkamer Badkamer Wc Zitkamer Timmerkamer Slaapkamer Slaapkamer

1e

[6] Overzicht van een deel van de hal, gezien richting de vroegere dessertkamer.

Rechts bevindt zich de trap naar de verdieping. De twee deuren met glas-in-loodraam geven toegang tot de dessertkamer. Tussen beide deuren is de schouw geplaatst.

[7] Detail van de schouw in de eetkamer.

[8] Hoeksculptuur in de hal.

64

VILLA SONNEVANCK DOOR JACOB LONDON

Esther de Haan

[1] Exterieur villa Sonnevanck, voorzijde.

EEN HUIS DAT DE ZON VANGT

Villa Sonnevanck werd in 1903 gebouwd door de Haarlemse architect Jacob London in opdracht van de uit Amsterdam afkomstige Willem Zimmerman en is een van de vroegste en meest opvallende villa’s in het Aerdenhouts villapark, dat in 1899 ten noorden van de tramlijn Haarlem-Zandvoort werd aangelegd.

Sonnevanck ligt aan de kruising van de Bentveldsduinlaan en de Zwarteweg met de voorgevel gericht op het zuidoosten en met de achtergevel naar de beide straten toegekeerd. De voorgevel doet met zijn twee flankerende ronde torens sterk aan kasteel denken en is georiënteerd op de glooiende tuin. [1] Achter de voordeur en de vestibule ligt een monumentale zeshoekige hall die zich uitstrekt over twee bouwlagen. Ter weerszijde van de vestibule bevinden zich de zijvleugels van het huis, die onder een rechte hoek ten opzichte van elkaar zijn gepositioneerd. Het grondplan van het huis is door de vorm een vroeg en bijzonder voorbeeld van de zogenaamde ‘vlinderplat-

73

[4] Overzicht van de hal op de begane grond, gezien naar het noorden.

VILLA MARIA DOOR JACOB VAN DEN BAN

93

Zowel de begane grond als de verdieping heeft van vloer tot plafond een opvallende hoogte van circa 4,4 meter. Dit betekent dat men zittend in de inglenook bijna negen meter omhoog kan kijken naar het plafond van de zolder; een bijzondere, ruimtelijke ervaring.

In de zomer van 1909 was de bouw van villa Maria grotendeels afgerond. De aannemers A. en W. Groen zonden toen per post een brief aan Jacob van den Ban, met daarin ingesloten 300 gulden die hem volgens de gemaakte afspraken toekwam. Om te voorkomen dat de drie bankbiljetten van honderd gulden onderweg vervreemd of voor valse exemplaren verwisseld zouden worden staan in de brief de nummers van de bankbiljetten vermeld.

Plattegrond

[5] De hal op de begane grond, met schouw en inglenook.

De villa bestaat uit een begane grond, een verdieping en een zolder. Het huis is gedeeltelijk onderkelderd.

De kelder is ruim opgezet met een aparte wijnkelder, een provisiekelder met daarin een opslag voor de aardappels, en een stookruimte met afgescheiden brandstofopslag.

De vertrekken op de begane grond zijn gecentreerd rond de imposante hal met de trap naar de verdieping.

[6] De hoofdingang is in de westelijke gevel gesitueerd en leidt via een tochtportaal naar deze ‘hall’. In de noordwestelijke hoek bevindt zich de vroegere biljartkamer. Het zuidelijke deel van de begane grond wordt in beslag genomen door de eetkamer en de daarmee verbonden serre, ‘mijnheers kamer’ en de salon. Het noordoostelijke deel van de begane grond bevat de keuken en bijkeuken met tussen de eetkamer en de keuken een dessertkamer. Vanuit de dessertkamer loopt een diensttrap naar de verdieping zodat het dienstpersoneel niet van de hoofdtrap gebruik hoefde te maken. Deze diensttrap staat overigens niet op de oorspronkelijke plattegrond ingetekend en is pas tijdens de bouw toegevoegd.

94

HUIS OVER-HOUT DOOR HAN VAN LOGHEM

HYACINTEN EN TULPEN VOOR DE BLOEMBOLLENKWEKER CORNELIS GERRIT VAN TUBERGEN

Alexander Westra

Aan de Wagenweg in Haarlem, direct aan het Florapark, staat een bijzonder stadswoonhuis met de naam ‘Over-Hout’. Het huis is gebouwd tussen 1911 en 1912 op basis van een ontwerp van de Haarlemse architect Han van Loghem. De opdrachtgever voor de bouw was de toenmalige eigenaar van het perceel, F.M. baron van Lynden. Deze baron was een in Haarlem bekend persoon die zitting had in vele gemeentelijke, filantropische en kerkelijke besturen. Zelf woonde Van Lynden in een groot hoekhuis naast het bovengenoemde perceel. Op 9 juli 1911, slechts enkele maanden na het indienen van de bouwaanvraag voor het nieuw te bouwen woonhuis kwam de baron op 64-jarige leeftijd onverwachts te overlijden. Het Haarlems Dagblad meldde: ‘Zaterdagavond is zeer plotseling overleden de heer F.M. baron van Lynden. Omstreeks 9 uur begaf de heer van Lynden zich naar zijn woning aan den Wagenweg, toen hij zich in het Florapark onwel voelde worden. Hij steunde op een tuinhek en had nog de

[1] Huis Over-Hout aan de Wagenweg.

105

[11] De lichthof ter hoogte van de eerste verdieping, met een doorkijk naar de grote slaapkamer aan de tuinzijde.

[12] Een van de glas-in-loodramen zoals die zich in meerdere deuren op de begane grond en de verdieping bevinden, met een abstracte voorstelling van een uit de bol opbloeiende hyacint.

[13] Een van de glas-in-loodramen in het trappenhuis, met fraai gestileerde tulpen die uit hun bollen verrijzen.

116

[14] De traphal op de verdieping met aan het plafond de oorspronkelijke hanglamp.

HUIS OVER-HOUT DOOR HAN VAN LOGHEM

117

de architectuur van de Amsterdamse School. In ZuidKennemerland ontwierpen zij over het algemeen meer sobere en traditionele huizen met een hoge rieten kap en een landelijke uitstraling, in overeenstemming met de heersende smaak van de gegoede burgerij aan het begin van de twintigste eeuw. Naast Sandenhoef ontwierp de firma Baanders in villapark Kweekduin meerdere villa’s.

Herman Baanders was een veelzijdig man die, zoals zijn ontwerp voor villa Sandenhoef illustreert, naast architectuur een grote belangstelling had voor interieur- en meubelontwerp en voor verschillende vormen van kunstnijverheid. Hij was onder meer een enthousiast amateurbatikker en was rond 1900 initiatiefnemer van het onderzoek naar traditionele batiktechnieken uit Oost-Indonesië, dat werd uitgevoerd in het laboratorium van het Koloniaal Museum, voorloper van het Amsterdamse Koninklijk Instituut voor de Tropen, gevestigd in buitenplaats Welgelegen in Haarlem. De school voor Kunstnijverheid in Haarlem nam het vak batikken vervolgens op in het lesprogramma en de Haarlemse batiks vonden hun verspreiding vooral via de Amsterdamse kunst- en kunstnijverheidszaak ‘t Binnenhuis.8

die in de architectuur van het huis werden verwerkt, terrastrappen en bloembakken zijn alle kenmerkend voor deze tuinstijl. Pergola’s en tuinhuizen completeren het geheel. Tersteeg ontwierp tuinen in deze voor hem typerende stijl door heel Nederland en een aanzienlijk aantal in Zuid-Kennemerland. Op de schets die Tersteeg in 1915 voor de tuin van Sandenhoef maakte zien we hoe ook dit ontwerp een voorbeeld is van de architectonische tuinstijl.10 Tersteeg ontwierp lage geometrische heggen langs een met bakstenen geplaveid pad dat in een kaarsrechte lijn naar het huis leidt. Hij bedacht halfronde gemetselde bloemperken en bloembakken die de terrassen om het huis afsloten, waardoor deze terrassen tot buitenkamers van het huis werden. Verder weg van het huis tekende Tersteeg losse bossages en glooiende borders met beplantingen.

Achter in de tuin ligt een kleine, steile heuvel, ommuurd door gestapelde flagstones en voorzien van traptreden die naar de top van de heuvel leiden.

Op een historische foto uit 1915 is een dergelijke heuvel in de achterste hoek van de tuin te zien.

Tuinhistorisch onderzoek zal uit moeten wijzen of deze heuvel wellicht een restant van Tersteegs aanleg uit 1915 is.

Tuinarchitect Tersteeg Dirk F. Tersteeg (1876-1942), de ontwerper van de tuin van villa Sandenhoef, is de belangrijkste representant van de nieuwe- of architectonische tuinstijl die in het begin van de twintigste eeuw in opkomst was.9 Deze tuinstijl kenmerkt zich door het uitgangspunt dat het ontwerp, het materiaal en de ornamentiek in de tuin een voortzetting vormen van de architectuur van het huis. De tuinen zijn als het ware naar binnen, op het huis gericht.

Padenstructuren werden hoofdzakelijk in symmetrische vormen ontworpen. Gemetselde muurtjes en terrassen, geplaveide paden, grasparterres, waterbassins van metselwerk of van lokale steensoorten

Villa Sandenhoef in Overveen is een samenspel tussen de architectuur van Baanders en de glaskunst van Bogtman. Binnen en buiten werden door Baanders en Bogtman op subtiele wijze met elkaar verbonden.

Baanders ontwierp een interieur van bescheiden kamers met door kasten en banken ingekaderde raampartijen die enerzijds een intieme sfeer creëren en anderzijds de aandacht naar de tuin leiden.

Bogtman maakte met de voorstellingen en symbolen in glas in lood een verbinding tussen het huiselijk leven binnen en het buitenleven.

144

[18] Glas-in-loodraam met wolken, sterren en dak in een van slaapkamers; muzieknoten en lier in de rand, gesigneerd door Bogtman.

VILLA SANDENHOEF DOOR H.A.J. BAANDERS

145

VILLA ’T SANT DOOR WOUTER HAMDORFF

Esther de Haan Alexander Westra

[1] Villa ’t Sant, gezien vanuit het oosten.

VRIENDSCHAP TUSSEN ARCHITECT EN BOUWHEER

Arnold de Bijll Nachenius, makelaar in effecten in Amsterdam en woonachtig aan de Johannes Verhulststraat, passeerde in 1921 op de fiets, op weg naar zijn zusters die beiden in Blaricum woonden, een huis in aanbouw aan de Torenlaan in Laren.1 Dit tussen 1919 en 1922 gebouwde huis, dat Oranjestein zou gaan heten, vond hij zo prachtig dat hij vroeg naar de naam van de architect. Het antwoord luidde: ‘Hamdorff’, en zo besloot Nachenius zijn vakantiehuis in het Zeeuwse Zoutelande in 1922 door de in die jaren gevierde Gooise architect Wouter Hamdorff (1890 1965) te laten bouwen. [1] Deze opdracht was het begin van een hechte vriendschap tussen de architect en de effectenmakelaar.2 Toen Nachenius eind jaren twintig besloot met vrouw en kinderen vanuit Amsterdam naar Kennemerland te verhuizen, kreeg Hamdorff vanzelfsprekend de opdracht ook dit huis voor de familie te bouwen. Zo verrees in 1929 op een kavel zandgrond in het zuide-

163

176

VILLA DE CRANENBURGH DOOR THUNNISSENHENDRICKS EN PEPER

Alexander Westra

[1] Villa De Cranenburgh gezien vanuit het zuidwesten, met in het midden de hoofdingang.

STREVEN NAAR HET PERFECTE WONEN

Op een terrein dat direct aan de Haarlemmerhout grenst en oorspronkelijk tot het grondgebied van de buitenplaats Spruitenbosch behoorde, verrees tussen 1928 en 1929 een voor die tijd moderne villa met de naam ‘De Cranenburgh’. [1] [2] De opdrachtgever was het echtpaar Van Cranenburgh-Hermans. De heer Van Cranenburgh, van beroep notaris, vestigde zich in 1919 met zijn gezin in Haarlem.1 Het Haagse architectenbureau H.W.J. Thunnissen & J.H. Hendricks en de in Heemstede gevestigde architect J.Ph. Peper leverden het ontwerp voor het huis. Voor het tuinontwerp werd de bekende tuinarchitect K.C. van Nes ingeschakeld.

Bij de inrichting en afwerking van het interieur maakte het echtpaar gebruik van vooraanstaande leveranciers. Zo verzorgde de firma J.H. Korsten uit Amsterdam de verwarmingsinstallatie en leverde de meubelfabriek H. Pander & Zonen naast de betimme-

177

[12] Glas in lood van de lantaarn boven de trap.

VILLA DE CRANENBURGH DOOR THUNNISSEN-HENDRICKS EN PEPER

187

188