Europa 2020

EUROPA 2020 Gospodarcze, społeczne i środowiskowe efekty implementacji Strategii Europa 2020 na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu

PRA C A Z B I OR OW A POD R ED A KC J Ą AGNIESZKI ŻUR ORAZ KLARY SMARDUCH

Kraków 2020

Redaktorzy Naukowi Żur Agnieszka Smarduch Klara

Recenzenci Danel Łukasz Dzwończyk Joanna Kwaśny Jakub Latosińska Agnieszka Urbaniec Maria Piątkowski Marcin Sady Monika Wronowska Gabriela Żur Agnieszka

Adiustacja techniczna Nowobilska Aleksandra, Palkij Julia, Pawłowska Anna, Smarduch Klara

Projekt oprawy graficznej Kawalec Anna

ISBN: 978-83-946465-4-7

Wydawca Stowarzyszenie Studentów i Absolwentów Wydziałowej Ścieżki Edukacyjnej WISE. Ul. Henryka Wieniawskiego 12/12 33-100 Tarnów, Polska

Spis treści Wstęp .......................................................................................................................................... 3

Wyzwania gospodarcze a Strategia Europa 2020 1. Rola administracji unijnej w kształtowaniu strategicznego rozwoju Europy Smoluch Maciej ........................................................................................................................ 6 2. Gospodarka oparta na wiedzy jako jeden z filarów Strategii Europa 2020 Rakoczy Kamila, Stawowy Dominika .................................................................................. 15 3. Polski rynek pracy w ujęciu Strategii Europa 2020 Ostrowski Bartosz .................................................................................................................. 28 4. Kształtowanie się wskaźnika aktywnego starzenia w poszczególnych państwach Unii Europejskiej w kontekście przemian demograficznych XXI wieku Wiecheć Aleksandra ............................................................................................................... 37 5. Skutki Brexitu z perspektywy Wielkiej Brytanii i Unii Europejskiej Folwarczny Joanna ................................................................................................................ 46 Społeczny wymiar Strategii Europa 2020 6. Wybrane aspekty zatrudnienia osób ze spektrum autyzmu w krajach Unii Europejskiej jako realizacja Strategii Europa 2020 Szyndlar Wiktoria .................................................................................................................. 57 7. Wykluczenie cyfrowe w Polsce a Strategia Europa 2020 Cygan Anna ............................................................................................................................ 66 8. Nierówności społeczne i ubóstwo w wybranych krajach europejskich w kontekście Strategii Europa 2020 Świętoń Szymon ...................................................................................................................... 75 9. Homofobia – analiza problemu z równością w czasach wolnej Europy ze szczególnym uwzględnieniem rankingu ILGA oraz krajów takich jak Malta i Polska Król Beata ............................................................................................................................... 82 Implementacja Strategii Europa 2020 w kontekście odnawialnych źródeł energii 10. Analiza kultur energetycznych poszczególnych regionów UE w kontekście Strategii Europa 2020 Bobik Jakub ............................................................................................................................ 93

11. Implementacja krajowych celów Strategii Europa 2020 na przykładzie odnawialnych źródeł energii Władyka Gabriela ................................................................................................................ 103 12. Wdrażanie koncepcji zrównoważonego rozwoju w sektorze spożywczym z perspektywy Strategii Europa 2020 Nowobilska Aleksandra ....................................................................................................... 114

2

Wstęp Minęło 10 lat odkąd przywódcy Unii Europejskiej uchwalili ambitny plan rozwoju obejmujący dekadę 2010-2020 pod nazwą Europa 2020: Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. Strategia ta wychodziła naprzeciw strukturalnym słabościom europejskiej gospodarki oraz długofalowym problemom takim jak bezrobocie, rosnące zapotrzebowanie na ograniczone zasoby, digitalizacja czy też starzenie się społeczeństw. Już sama nazwa oddaje to, co wtedy i dziś uważamy za najważniejsze wyzwania naszego europejskiego domu. Inteligentny rozwój zakłada wzrost działalności naukowo-badawczej oraz wzmożoną dyfuzję innowacji. Choć narodowy Program Operacyjny Inteligentny Rozwój 2014–2020 tego nie zakładał, to dziś wiemy, że inteligentny rozwój to także rozwój wysokich, w tym cyfrowych, technologii, aby budować gospodarkę opartą na wiedzy, w której technologia służy człowiekowi i społeczeństwu.

Patrząc wstecz na minioną dekadę, procesy innowacji i postęp technologii oraz rewolucja 4.0 spowodowały, że wyzwania związane z inteligentnym rozwojem są nadal, o ile nie bardziej, aktualne.

Zrównoważony rozwój to kolejne zagadnienie, które z czasem zyskało na ważności.

Strategia Europa 2020 zakładała budowanie silnych podstaw trwałego wzrostu, wzrostu opartego o bardziej ekologiczną, bardziej efektywną w zarządzaniu zasobami i bardziej konkurencyjną gospodarkę. Realizacja tego celu przebiegała bardzo różnie w poszczególnych krajach członkowskich, w zależności od struktury produkcji energetycznej poszczególnych krajów oraz determinacji rządów odnośnie przechodzenia na odnawialne źródła energii.

Transformacja energetyczna wiąże się z poważnymi wyzwaniami nie tylko natury finansowoinwestycyjnej, lecz także społeczno-ekonomicznej, gdyż wymaga przebranżowienia i przekwalifikowania pracowników sektora kopalnianego. Pomimo tego, że produkcja energii energetycznej nieustannie w Polsce rośnie, to największy udział w produkcji energii elektrycznej ma nadal węgiel (kamienny 49% i brunatny 26%). Ocieplanie klimatu i związane z tym zagrożenia każą oceniać tempo zmian w zakresie zrównoważonego rozwoju jako zbyt powolne, szczególnie w naszym kraju. W ramach Strategii Europa 2020, UE wyznaczyła sobie pięć głównych celów: •

osiągnięcie przynajmniej 75% stopy zatrudnienia osób w wieku od 20 do 64 lat,

•

inwestowanie 3% produktu krajowego brutto w badania i rozwój,

•

zmniejszenie o przynajmniej 20% emisji gazów cieplarnianych, wzrost udziału energii odnawialnej do poziomu 20% i wzrost o 20% efektywności energetycznej, 3

•

zmniejszenie odsetka uczniów przedwcześnie kończących edukację do poziomu poniżej 10% i zwiększenie o przynajmniej 40% liczby absolwentów szkół wyższych,

•

zmniejszenie o 20 milionów liczby osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym.

Cele strategii Europa 2020 wspierane były przez siedem inicjatyw przewodnich na

poziomie europejskim oraz w krajach UE: Unię dla innowacji, Mobilną młodzież, Europejską agendę cyfrową, Europę efektywnie korzystającą z zasobów, Politykę przemysłową w dobie globalizacji, Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia oraz Europejski program walki z ubóstwem. Na poziomie unijnym jednolity rynek, budżet UE i europejska polityka zagraniczna stanowiły dodatkowe dźwignie pomagające osiągnąć cele strategii Europa 2020.

Po dziesięciu latach, patrząc wstecz, bezspornie dostrzegamy zasadność założeń i celów strategii Europa 2020. Jednak jednocześnie zauważamy, że był to dokument budowany w innych czasach, pomimo że tuż po kryzysie 2008 roku, to jednak w czasach większej stabilizacji i przewidywalności. Nadrzędnym celem strategii Europa 2020 było zapewnienie, że ożywienie gospodarcze Unii Europejskiej po kryzysie gospodarczym i finansowym 2008 roku wspierane będzie szeregiem reform w celu stworzenia solidnych podstaw dla rozwoju i tworzenia miejsc pracy do 2020 roku. Rok 2020 jest rokiem, kiedy warto spojrzeć wstecz i przyjrzeć się, co i jak udało się osiągnąć w ramach celów strategii Europa 202. Taki zamiar właśnie powzięli współautorzy niniejszej monografii. Opracowanie składa się z dwunastu rozdziałów podzielonych na trzy bloki tematyczne: Wyzwania gospodarcze a Strategia Europa 2020, Społeczny wymiar Strategii Europa 2020 oraz Implementacja Strategii Europa 2020 w kontekście transformacji energetycznej.

W pierwszym rozdziale Maciej Smoluch analizuje rolę unijnych struktur i instytucji we wdrażaniu postanowień strategii i kreowaniu dobrobytu w Europie. Drugi rozdział autorstwa Kamili Rakoczy i Dominiki Stawowy odwołuje się do inteligentnego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy jako podstawowego filaru Strategii Europa 2020. W trzecim rozdziale

Aleksandra

Wiecheć

porusza

kwestie

starzejącego

się

społeczeństwa

europejskiego i związanych z przemianami demograficznymi wyzwań dla Europy. Rozdział piaty autorstwa Joanny Folwarczny traktuje o skutkach wystąpienia Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej.

Wiktoria Szyndlar otwiera drugi blok tematyczny i pochyla się nad sytuacją zatrudnienia w grupie osób ze spektrum autyzmu w krajach Unii Europejskiej w kontekście realizacji jednej z inicjatyw strategii Europa 2020. Anna Cygan natomiast prezentuje wyniki dotyczące wykluczenia cyfrowego w Polsce, zjawiska, które znacząco wpływa na 4

wykluczenie społeczne i edukacyjne. W ósmym rozdziale Szymon Świętoń omawia szerokie, przeglądowe zagadnienie nierówności społecznych i ubóstwa w wybranych krajach europejskich w kontekście strategii Europa 2020. Natomiast rozdział dziewiąty autorstwa Beaty Król podejmuje temat nierówności w kontekście zjawiska homofobii w Europie.

Ostatnie trzy rozdziały dotyczą tematyki transformacji energetycznej Europy. Ten blok tematyczny otwiera opracowanie Jakuba Bobika, który porównuje kultury energetyczne poszczególnych regionów UE w kontekście strategii Europa 2020. Następnie Gabriela Władyka pisze o implementacji krajowych celów strategii Europa 2020 w odniesieniu do odnawialnych źródeł energii. Monografię zamyka rozdział dwunasty, autorstwa Aleksandry Nowobilskiej, która przedstawia innowacje proekologiczne wdrażane w wybranych sektorach gospodarki.

Oddane

do

rąk

czytelnika

opracowanie

powstało

w

ramach

działalności

Stowarzyszenia Studentów i Absolwentów WISE. Niniejsza monografia oddaje głos studentom w dyskusji o skuteczności strategii, programów i inicjatyw europejskich.

Poruszone tematy zostały wybrane przez studentów Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, stąd też należy założyć, że są dla młodego pokolenia ważne. Autorzy niniejszej monografii wchodzą w kolejne dziesięciolecie Unii Europejskiej. Na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat Europa się zmieniła i zmienił się świat. Unia Europejska straciła jednego z kluczowych swoich członków, a rozwój sytuacji geopolitycznej stawia przed starym kontynentem nowe, naglące wyzwania. Rok 2020 przyniósł zupełnie nieoczekiwane problemy i zapoczątkował kryzys gospodarczy, który na naszych oczach dopiero się rozwija.

Pozostaje mieć nadzieję, że strategia Europa 2020 położyła na tyle silne podwaliny i umożliwiła wdrożenie na tyle silnych reform, że Unia Europejska jest w stanie sprostać wyzwaniom nowych czasów, rzeczywistości (post) Covidowej i nadchodzącemu kryzysowi.

Składamy słowa podziękowania wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej publikacji, w szczególności autorom poszczególnych rozdziałów, a także recenzentom – za cenne uwagi i sugestie.

Klara Smarduch Agnieszka Żur Kraków, wrzesień 2020

5

1. Rola administracji unijnej w kształtowaniu strategicznego rozwoju Europy Smoluch Maciej Streszczenie Celem badawczym artykułu jest analiza roli administracji unijnej w kształtowaniu strategicznego rozwoju UE oraz ocena zasadności krytyki działalności administracji unijnej przez opinię publiczną. Artykuł opiera się na analizie danych statystycznych, aktów prawnych oraz publikacji zamieszczanych przez instytucje unijne, a także korzysta z wybranych artykułów naukowych. Unia Europejska jest projektem integracji ekonomiczno-politycznej, mającym za jeden z podstawowych celów wspieranie strategicznego rozwoju Europy.

Obecnie czyni to głównie za pomocą strategii Europa 2020, wytyczonego przez administrację unijną na lata 2010-2020. Opracowano w niej 5 nadrzędnych celów strategicznych obejmujących obszary zatrudnienia, innowacji, klimatu, edukacji oraz ubóstwa. Tylko cel dotyczący edukacji został osiągnięty. Unijny aparat administracyjny pełnił rolę inicjatora, koordynatora oraz pośrednika pomiędzy państwami członkowskimi. Trudno ocenić, jak duży miał wpływ na osiągnięcie przez Unię obranych wytycznych. Można natomiast zauważyć wyraźną nieskuteczność formy działań administracji unijnej na wielu płaszczyznach. Była ona niespójna, miała zbyt unitarne podejście, nietrafnie oceniała możliwości oraz potrzeby gospodarek państw członkowskich oraz nie umiała reagować na tzw. „czarne łabędzie”, takie jak np. kryzysy gospodarcze. Mimo licznych wad administracji unijnej, należy jednak podkreślić kluczową rolę, jaką pełni ona przy ważnych projektach długoterminowych, takich jak walka z kryzysem klimatycznym. W takich przypadkach tylko wspólne rozwiązania są odpowiedzią na wspólne zagrożenia i pogorszenie dobrobytu.

Słowa kluczowe: Strategia Europa 2020, administracja, Unia Europejska.

Wstęp Unia Europejska to pierwszy taki – i jedyny w swoim rodzaju – projekt integracji ekonomiczno-politycznej. Obejmuje obszar niemal 4,5 mln km², na którym mieszka ponad 446 mln mieszkańców z 27 krajów, posługujących się w sumie 24 językami urzędowymi (Eurostat, 2020). Pierwotnie, jeszcze pod nazwą Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, skupiano się wyłącznie na umocnieniu powiązań gospodarczych między państwami członkowskimi. Z czasem, po oficjalnej zmianie nazwy wspólnoty na Unię Europejską 6

w 1993 r., nadawano jej coraz większą liczbę uprawnień. Obecnie projekt ten obejmuje również takie obszary jak polityka klimatyczna, ochrona środowiska i zdrowia, wymiar sprawiedliwości, stosunki międzynarodowe czy też bezpieczeństwo i migracja.

Jednym z podstawowych celów działalności instytucji unijnych jest wspieranie wzrostu dobrobytu jej narodów (Komisja Europejska, 2004). Konkretne rozumienie tego zamiaru zostało sprecyzowane w przyjętej 3 marca 2010 r. przez Komisję Europejską strategii Europa 2020. W celu pobudzenia rozwoju gospodarki Unii Europejskiej przyjęto trzy priorytety strategicznego rozwoju: rozwój inteligentny, czyli rozwój gospodarki opartej na wiedzy; rozwój zrównoważony, czyli wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej; oraz rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu, czyli wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną. W tych ramach Unia Europejska zamierzała kształtować strategiczny rozwój Europy.

Wraz ze wzrostem liczby działań podejmowanych przez Unię Europejską, wzrosły również koszty utrzymania tzw. „aparatu biurokratycznego”. W Wieloletnich Ramach Finansowych wskazano, iż w 2020 r. 6% wszystkich wydatków, ergo 10 271 mln euro, zostanie przeznaczonych na administrację, czyli na sfinansowanie budynków oraz personelu wszystkich instytucji unijnych. Według zatwierdzonego planu zatrudnienia w Budżecie ogólnym na rok 2020, budżet ten obejmuje wynagrodzenia 47 051 pracowników, w tym 36 798 zatrudnionych na stałe, oraz nieruchomości o łącznej wartości netto wynoszącej ponad 3 526 mln euro (Eurostat, 2020). Kwoty te stanowią kwestię wzbudzającą liczne kontrowersje zarówno wśród eurosceptycznej, jak i umiarkowanej części opinii publicznej. Określenie „biurokracja unijna” czy „eurokracja” funkcjonuje w obiegu medialnym jako pejoratywne zilustrowanie administracji unijnej.

Celem badawczym artykułu jest analiza roli administracji unijnej w kształtowaniu strategicznego rozwoju Unii Europejskiej oraz ocena zasadności krytyki działalności administracji unijnej przez opinię publiczną. W pracy poszukiwana jest odpowiedź na następujące pytania badawcze: jaką rolę odgrywa unijna administracja w kształtowaniu polityki Unii Europejskiej oraz dlaczego oferowane przez nią wsparcie instytucjonalne oceniane jest często krytycznie. Artykuł opiera się na analizie danych statystycznych, aktów prawnych oraz publikacji, zamieszczanych przez odpowiednie instytucje Unii Europejskiej.

Dodatkowo, praca wsparta jest wybranymi artykułami naukowymi. Pierwsza część artykułu została poświęcona analizie każdego z pięciu nadrzędnych celów strategii Europa 2020.

Pozwoli ona określić, w jakim stopniu cele te były osiągalne dla krajów członkowskich.

7

Kolejna część obejmuje rozważania na temat wpływu administracji unijnej na osiągnięcie celów strategicznych Europa 2020. Przytoczone zostaną konkretne działania wraz z oceną ich skuteczności. W ostatniej części artykułu znajduje się próba odpowiedzi na pytanie, dlaczego wokół administracji unijnej pojawiają się liczne opinie krytyczne. W tym miejscu wymieniono również największe problemy związane z jej funkcjonowaniem.

Analiza stopnia realizacji celów strategii Europa 2020 W strategii Europa 2020 wytyczono pięć nadrzędnych, wymiernych celów Unii Europejskiej na lata 2010-2020: „– wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 20-64 lat powinien wynosić 75%; – na inwestycje w badania i rozwój należy przeznaczać 3% PKB Unii; – należy osiągnąć cele „20/20/20” w zakresie klimatu i energii (w tym ograniczenie emisji dwutlenku węgla nawet o 30%, jeśli pozwolą na to warunki);– liczbę osób przedwcześnie kończących naukę szkolną należy ograniczyć do 10%, a co najmniej 40% osób z młodego pokolenia powinno zdobywać wyższe wykształcenie; – liczbę osób zagrożonych ubóstwem należy zmniejszyć o 20 mln.” (Komisja Europejska, 2010).

Według danych Eurostatu, w latach 2010-2018 wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 20-64 lat wzrósł z 68,5% do 73,2% (Eurostat, 2020). W oparciu o fakt, iż w latach 2014-2018 dynamika wskaźnika wynosiła 1 p. p., nasuwa się wniosek, iż w roku 2020 cel 75% zostanie osiągnięty. Należy jednak wziąć poprawkę na obecną sytuację ekonomiczno-polityczną.

Kryzys gospodarczy wywołany wybuchem epidemii koronawirusa SARS-CoV-2 negatywnie wpłynie na wielkość wskaźnika zatrudnienia. Dodatkowo, w danych statystycznych na rok 2020 nie będzie już ujęta Wielka Brytania, w której poziom zatrudnienia był w badanym okresie średnio 6 p.p. powyżej średniej unijnej. Można więc przypuszczać, iż pierwszy cel nie zostanie osiągnięty. Jeszcze mniejsze szanse na sukces ma zwiększenie inwestycji na badania i rozwój do 3% PKB Unii. W latach 2010-2017 odsetek ten wzrósł z 1,93% do zaledwie 2,06% (Eurostat 2020). Wynik ten wydaje się szczególnie niski, uwzględniając fakt, iż gospodarka oparta na wiedzy jest jednym z trzech priorytetów wizji rozwoju Unii Europejskiej.

W programie strategicznego rozwoju Unii Europejskiej zawiera się również ograniczanie szkodliwego wpływu gospodarki na środowisko oraz zmiany klimatyczne. Cele 20/20/20 w zakresie klimatu i energii obejmują ograniczenie emisji gazów cieplarnianych w UE w stosunku do poziomów z 1999 r. o 20% (spadek o 16,1% z 5 154 780 do 4 323 163 kiloton ekwiwalentu CO2w 2017 r. (Komisja Europejska, 2019)), poprawę wydajności o 20% (18 listopada 2015 r. Komisja stwierdza, że państwa członkowskie są na drodze osiągnięcia 8

do 2020 r. zaledwie 17,6% oszczędności energii pierwotnej (Komisja Europejska, 2018)) oraz zwiększenie udziału energii odnawialnej w miksie energetycznym Unii do 20% (wzrost z 13,2% do 18,9% w latach 2010-2018 (Eurostat, 2019)). Zatem również ten punkt okazał się zbyt ambitny.

Czwarty cel dotyczy obszaru edukacji. Tutaj osiągnięcia Unii Europejskiej prezentują się znacznie lepiej. Odsetek osób kończących naukę szkolną na etapie szkoły średniej pierwszego stopnia (w Polsce VIII klasa szkoły podstawowej) spadł w latach 2010-2019 z 13,9% do 10,2% (Eurostat, 2020), co daje duże prawdopodobieństwo osiągnięcia docelowego poziomu 10% na rok 2020. Równie optymistycznie prezentuje się wzrost procentowego udziału Europejczyków z wyższym wykształceniem w liczbie ludności w latach 2010-2016 z 31,2% do 39,1% (Eurostat, 2020). Daje to aż 4 lata na osiągnięcie celu w wysokości 40%.

Za ostatni kluczowy aspekt uznano zwalczanie ubóstwa. Ustalono jego próg na poziomie 60% krajowej mediany rozporządzalnego dochodu w każdym z państw członkowskich z osobna. Liczbę takich osób na terenie Unii planowano zmniejszyć o ponad 20 mln osób. Dane statystyczne z lat 2010-2018 pokazują tendencję odwrotną. Liczba osób poniżej progu ubóstwa zamiast spaść, wzrosła o prawie 4 miliony osób (Eurostat, 2020). Jest to niewątpliwie najgorszy wynik spośród wszystkich założonych celów strategicznych.

Cele sformułowane w ramach strategii Europa 2020 okazały się dla administracji unijnej zbyt ambitne. Tylko ten związany z edukacją został w pełni osiągnięty. W przypadku obszarów zatrudnienia oraz klimatu do pełnej realizacji zabrakło stosunkowo niewiele. Z kolei działania na rzecz zwiększania wydatków na badania i rozwój wykazały się znikomą skutecznością, a polityka na rzecz walki z ubóstwem osiągnęła skutki wręcz odwrotne do zamierzonych.

Wpływ administracji unijnej na realizację celów strategicznych Europa 2020 Poza analizą realizacji samych celów strategicznych Unii Europejskiej, należy zastanowić się czy i w jak dużym stopniu administracja unijna je wspiera bądź hamuje. Ta część opracowania poświęcona została zbadaniu, jakie działania podjęła administracja unijna w ramach swoich kompetencji, aby kształtować strategiczny rozwój w Europie. Większość działań wpływających bezpośrednio na kreowanie strategicznego rozwoju jest podejmowana przez władze państw członkowskich. Z tego względu, najważniejszą kompetencją administracji unijnej jest dopasowywanie strategii ogólnoeuropejskiej do indywidualnych celów w taki sposób, aby każdy kraj w ramach swojego potencjału i ograniczeń miał 9

możliwość opracowania najlepszej dla siebie formy realizacji działań. Zostało to uczynione już na etapie wyznaczania głównych celów strategicznych, poprzez dobranie takich obszarów, które są dla zróżnicowanych gospodarek uniwersalnym wyznacznikiem strategicznego rozwoju. W ich ramach został stworzony we współpracy z każdym rządem państwowym zindywidualizowany Krajowy Program Reform (Komisja Europejska, 2020). Są to co rok aktualizowane przez Komisję Europejską konkretne wytyczne w zakresie Europejskiego semestru, mechanizmu zapewniającego ramy koordynacji polityki gospodarczej w Unii Europejskiej, zamieszczane w Rocznym Sprawozdaniu Gospodarczym.

Administracja

unijna

pełni

rolę

koordynatora

wszystkich

działań

państw

członkowskich, które wpisują się w ogólnoeuropejską politykę. Stanowi tym samym międzynarodową płaszczyznę ułatwiającą negocjacje międzypaństwowe w przypadku wystąpienia sprzecznych interesów. W celu przyspieszenia i ukierunkowania sposobów realizacji wszystkich pięciu celów strategicznych, stworzono siedem specjalnych projektów przewodnich zwanych inicjatywami flagowymi (GUS, 2018). Są nimi: „Mobilna młodzież poprawa

jakości

i

atrakcyjności

europejskiego

szkolnictwa

wyższego

na

arenie

międzynarodowej poprzez wspieranie mobilności studentów i młodych specjalistów; Unia innowacji - wykorzystanie działalności badawczo-rozwojowej i innowacji do rozwiązywania największych problemów (związanych m.in. ze zmianami klimatu, energią, ale także starzeniem się społeczeństwa) oraz likwidacja przepaści między światem nauki a rynkiem; Europejska agenda cyfrowa - osiągnięcie trwałych korzyści gospodarczych i społecznych z jednolitego rynku cyfrowego opartego na bardzo szybkim Internecie; Europa efektywnie korzystająca z zasobów - działania na rzecz uniezależnienia wzrostu gospodarczego od wykorzystania zasobów oraz transformacji w kierunku gospodarki niskoemisyjnej, w większym stopniu wykorzystującej potencjał, jaki dają odnawialne źródła energii; Polityka przemysłowa w erze globalizacji - zwiększanie konkurencyjności unijnego sektora przemysłu w warunkach pokryzysowych, wsparcie przedsiębiorczości i rozwój nowych umiejętności; Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia - stworzenie warunków do unowocześnienia rynków pracy w celu zwiększenia poziomu zatrudnienia; Europejski program walki z ubóstwem - zapewnienie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej poprzez pomoc osobom biednym i wykluczonym społecznie oraz umożliwienie im aktywnego uczestniczenia w życiu społecznym.” (GUS, 2018).

Innym ważnym aspektem działalności instytucji unijnych jest sporządzanie bieżących sprawozdań ryzyka makrofinansowego przez Europejską Radę ds. Ryzyka Systemowego oraz

10

ocena programów cząstkowych i bieżących postępów w ich realizacji przez odpowiednie oddziały Komisji Europejskiej.

Działania administracji unijnej kształtujące strategiczny rozwój Europy można zatem sprowadzić do podejmowania inicjatywy, koordynacji oraz pośredniczenia pomiędzy krajami członkowskimi w kontekście strategii Europa 2020. Uniwersalność problemów, z jakimi się ona mierzy, uzasadnia nastawienie wspólnotowe. Niemniej jednak, trudno jednoznacznie ocenić stopień wpływu poczynań aparatu biurokratycznego na ostateczny zakres osiągnięcia wytyczonych przez nią celów.

Krytyka działalności administracji unijnej w kontekście strategii Europa 2020 Administracja unijna często spotyka się z nieufnością społeczną. Ma ona podłoże zarówno psychologiczno-socjologiczne, jak i merytoryczne. Nie zagłębiając się w analizę aspektów związanych m.in. z naturą społeczeństwa w obliczu nieznanych nowości, ta część pracy ma na celu identyfikację argumentów podważających skuteczność oraz zasadność działań urzędników finansowanych z części budżetu unijnego przeznaczonego na administrację w oparciu o realizację strategii Europa 2020.

Jednym z głównych obszarów krytyki działalności administracji unijnej jest przesadna unifikacja celów strategicznych, w efekcie czego mija się ona z potrzebami oraz możliwościami dużej części państw Wspólnoty Europejskiej. Na poziomie pojedynczych państw członkowskich duża część z przedstawionych wytycznych była niemożliwa do zrealizowania, a więc tym bardziej dla całej Unii. Problem ten starały się adresować Krajowe Programy Reform, które na bieżąco dostosowywały oczekiwania strategiczne do warunków.

Dopiero w przypadku niespełnienia tych już zreformowanych wytycznych Komisja Europejska miała możliwość wystosowania sankcji w postaci ostrzeżenia. Nie miały one jednak zbyt dotkliwych konsekwencji. Przesadzony optymizm należy ocenić negatywnie, tym bardziej w kontekście trudnego ekonomicznie okresu planowania strategii na lata 2010-2020.

Tworzono ją w czasie kryzysu gospodarczego, kiedy Europa mierzyła się ze spadkiem PKB na poziomie -4,4% (Ząbkowicz, 2016). Krytykujący zwracają również uwagę na negatywną stronę wielowymiarowości strategii Europa 2020, a co za tym idzie – rozległych kompetencji aparatu administracyjnego Unii Europejskiej. Podejmowane działania oceniane są jako zbyt rozbudowane, co wymaga działania na wielu frontach jednocześnie.

Dr Jerzy Ząbkowicz z Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach wskazuje dwa powody, przez które kraje członkowskie mają problem z wypełnianiem wytycznych administracji unijnej. Pierwszym z nich jest fakt, iż w niektórych obszarach strategia Europa 11

2020 stoi w sprzeczności z innymi wytycznymi instytucji unijnych. Dodatkowo, organy powołane w wyniku sprzecznych ze sobą wytycznych są od siebie niezależne, co jeszcze bardziej komplikuje sytuację. Dla przykładu, cele wyznaczone w ramach unijnego paktu stabilności i wzrostu z lat 2011-2012 oparto o nacisk na utrzymanie w ryzach wydatków budżetowych oraz na przeznaczenie ponadprzeciętnych dochodów na redukcję długu pod groźbą ostrzejszych sankcji niż przy niespełnieniu norm ustalonych w Krajowych Programach Reform. To w naturalny sposób utrudniło państwom członkowskim realizację omawianej długofalowej strategii rozwoju, z racji na potrzebę bieżącej redukcji długu i utrzymania dyscypliny budżetowej. Szczególnie dotyczyło to tych krajów, w których zadłużenie wykraczało poza dopuszczalne normy unijne, tj. 60% PKB. Drugim powodem jest fakt, iż obrana droga rozwoju w żaden sposób nie odpowiada na indywidualne problemy krajów członkowskich, a często nawet przeszkadza krajom w zwalczaniu ich. Szczególnie uwidacznia się to w przypadku wystąpienia kryzysów gospodarczych – takich jak obecny, czy też kryzys strefy euro z lat 2009-2011.

Innym wskazywanym niekiedy problemem administracji unijnej są jej względnie niewielkie możliwości sterowania całokształtem działań. Trudno zaprogramować takie długofalowe cele, aby nie były krzywdzące dla krajów biedniejszych. Państwa te mają za priorytet skupianie się na bieżących problemach, które są bezpośrednio odczuwalne dla elektoratów ugrupowań rządzących. To powoduje, że wbrew intencjom Unii, jej administracja często sprzyja procesowi tworzenia się tzw. Europy kilku prędkości. Łatwo wskazać przykłady nawet w ramach tych celów, które Unia wymieniła wśród pięciu priorytetowych. Jeżeli przyjrzymy się ówczesnemu poziomowi krajowych wydatków na badania i rozwój, to okaże się, że w 2010 roku tylko dwa kraje przekraczały docelowe 3% ustalone w strategii Europa 2020 (Finlandia – 3,73% PKB, Szwecja – 3,22% PKB), dalsze trzy nie były odległe od tego celu (Dania, Niemcy i Holandia – wszystkie powyżej 2,7%), jednak co najmniej dziewięć nie miało żadnych szans na osiągnięcie go w przewidywalnej przyszłości (wynik poniżej 0,8%) – chyba że kosztem rezygnacji z bieżących priorytetów.

Powyższe argumenty w wyraźny sposób obrazują ewidentne niedoskonałości w funkcjonowaniu administracji unijnej. Dają one poważne podwaliny do stwierdzenia, iż kosztowne struktury Unii Europejskiej działają nieskutecznie, a ich wysoki koszt obsługi jest niewspółmierny do osiąganych korzyści.

12

Wnioski Rzeczywista rola administracji unijnej w kreowaniu strategicznego rozwoju Europy okazuje się niejednoznaczna. W przypadku czterech z pięciu wskazanych przez nią kluczowych celów strategicznych, dążenia okazały się zbyt optymistyczne. Kreowane przez aparat biurokratyczny ramy i wytyczne nie zawsze oddają realne możliwości gospodarek oraz potrzeb władz państw członkowskich i nie uwzględniają wystarczająco wszystkich czynników wpływających na stan gospodarki Unii Europejskiej jako całość. Często nie sprzyjają też rozwojowi mniej zamożnych państw członkowskich, ponieważ długoterminowe ramy wskaźników stoją w sprzeczności z ich bieżącymi indywidualnymi interesami.

Rozległe, czasami kolizyjne kompetencje poszczególnych podmiotów ogólnoeuropejskich, połączone z ich niewielkimi praktycznymi uprawnieniami, czynią wiele działań tych podmiotów nieefektywnymi.

Z drugiej strony, wiele kwestii, które dotyczą administracji unijnej, można z długoterminowego punktu widzenia określić jako kluczowe, również dla krajów biedniejszych. Zagadnienie kryzysu klimatycznego czy polityka energetyczna to obszary bardzo istotne i dotykające każdy kraj z osobna. Jest to wspólny problem, wymagający wspólnego rozwiązania. Bez silnej międzynarodowej przestrzeni, jaką tworzy Unia Europejska, trudno takowe wypracować. Należałoby więc zastanowić się nad tym, czy rola, jaką obecna administracja unijna pełni jest właściwa, czy należałoby ją przeformułować.

Bibliografia Eurostat, 2020. Population on 1 January. <https://ec.EUROPA.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table& plugin=1&language=en&pcode=tps00001> (dostęp dnia: 14.07.2020).

Eurostat, 2020, Liczba ludności. <http://appsso.eurostat.ec.EUROPA.eu/nui/show.do?query=BOMARK _DS053312_QID_2F186DAA_UID_3F171E> (dostęp dnia: 17.07.2020).

Eurostat, 2020, Intramural R&D expenditure (GERD) by sectors of performance. <https://appsso. eurostat.ec.EUROPA.eu/nui/show.do?dataset=rd_e_gerdtot&lang=en> (dostęp dnia: 17.07.2020).

Eurostat, 2020, Share of energy from renewable sources. <https://appsso.eurostat.ec.EUROPA.eu/ nui/show.do?dataset=nrg_ind_ren&lang=en> (dostęp dnia: 17.07.2020).

Eurostat, 2020, Early leavers from education and training by sex and labour status. <https://appsso. eurostat.ec.EUROPA.eu/nui/show.do?dataset=edat_lfse_14&lang=en> (dostęp dnia: 17.07.2020).

Eurostat, 2020, At-risk-of-poverty rate by poverty threshold, age and sex – EU-SILC and ECHP surveys. <http://appsso.eurostat.ec.EUROPA.eu/nui/show.do?dataset=ilc_li0> (dostęp dnia: 17.07.2020).

Główny Urząd Statystyczny (2018). Wskaźniki Strategii Europa 2020. s. 1-3.

Komisja Europejska, 27.10.2004, Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, art. 1-3, ust. 1.

13

Komisja Europejska, 2010, Europa 2020 - Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. EUR-Lex. (dostęp dnia: 07.17.2020).

Komisja Europejska, 2018, REPORT FROM THE COMMISSION TO THE EUROPEAN PARLIAMENT AND THE COUNCIL Assessment of the progress made by Member States towards the national energy efficiency targets for 2020 and towards the implementation of the Energy Efficiency Directive 2012/27/EU as required by Article 24 (3) of Energy Efficiency Directive 2012/27/EU.EUR-Lex (dostęp dnia: 17.07.2020).

Komisja Europejska, 2019, Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady - Przygotowanie podstaw do zwiększenia długoterminowych ambicji - Sprawozdanie z postępów w działaniach UE na rzecz klimatu za 2019 r. EUR-Lex (dostęp dnia: 17.07.2020).

Komisja Europejska, 2020, Europejski semestr: dlaczego jest potrzebny i jak jest realizowany. <https://ec.EUROPA.eu/info/business-economy-euro/economic-and-fiscal-policy-coordi nation/eu-economicgovernance-monitoring-prevention-correction/european-semester /framework/european-semester-why-andhow_pl> (dostęp dnia: 17.07.2020).

Ząbkowicz, J.. 2016, Strategia Europa 2020 – ambitna, ale czy wykonalna?. Studia Ekonomiczne, 269, 245-258.

Informacje o autorze (wrzesień 2020) Smoluch Maciej jest studentem trzeciego roku kierunku ekonomii, uczestniczącym w ramach specjalności w programie Wielokierunkowej Indywidualnej Ścieżki Edukacji. Jego zainteresowania badawcze obejmują analizę tez austriackiej szkoły ekonomii, zagadnienie kryzysów gospodarczych oraz konfrontacje różnych idei politycznych i kulturowych. msmoluch99@gmail.com

.

14

2. Gospodarka oparta na wiedzy jako jeden z filarów Strategii Europa 2020 Rakoczy Kamila, Stawowy Dominika

Streszczenie Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie oraz rozwinięcie tematyki związanej z filarem inteligentnego wzrostu zawartym w Strategii Europa 2020. Ze względu na kluczową rolę oraz charakter, który determinuje przyszły wzrost gospodarczy państw, w opracowaniu uwagę skupiono głównie na sektorze informacyjno-komunikacyjnym wchodzącym w skład GOW. Słowa kluczowe: Strategia Europa 2020, inteligentny wzrost, gospodarka oparta na wiedzy, sektor ICT. Wstęp Strategia Europa 2020 jest programem rozwoju społeczno-gospodarczego UE, który opiera się na trzech filarach: •

wzrost inteligentny – rozwój innowacji i gospodarki opartej na wiedzy, polegający na zwiększeniu nakładów na B+R oraz polepszaniu jakości edukacji;

•

wzrost zrównoważony – efektywne korzystanie z zasobów i wspieranie ochrony środowiska naturalnego;

•

wzrost sprzyjający włączeniu społecznemu – aktywizacja zawodowa jak największej ilości osób.

W niniejszym opracowaniu skupiono się na filarze pierwszym, który zwraca uwagę na konkurowanie krajów zasobami niematerialnymi, czyli wiedzą i technologią. Budowanie gospodarki opartej na wiedzy wskazuje na wysoki poziom rozwoju gospodarczego regionu, który wpływa na konkurencyjność danego państwa na arenie międzynarodowej. Zastosowanie nowoczesnych technologii oraz finansowanie B+R ułatwiają dostosowanie krajów do postępującego

procesu

globalizacji.

W

ostatnich

latach

zauważalny

jest

wzrost

zainteresowania tematyką gospodarowania kapitałem ludzkim, którego głównym celem jest rozwój kompetencji społeczeństwa. To właśnie te umiejętności stanowią podstawę, na której może być oparta konkurencyjna gospodarka w skali globalnej. Źródłem wprowadzania nowoczesnych technologii jest wykwalifikowane społeczeństwo. Wartością dodaną opracowania jest zaprezentowanie obecnej pozycji Polski na tle krajów Unii Europejskiej 15

w środowisku infrastruktury informacyjnej oraz dostarczenie rekomendacji dla polskiej gospodarki, mogących przyczynić się do zwiększenia jej konkurencyjności na arenie międzynarodowej. Jest to niezwykle istotne, ponieważ gospodarka oparta na wiedzy to stosunkowo nowa rzeczywistość, rozwijająca się w sposób dynamiczny. Kraje, aby zachować pozycję lidera, muszą dostosować się do zmieniających się realiów, dotrzymując im tempa i szukając coraz to bardziej innowacyjnych rozwiązań. Artykuł wskazuje na sektor ICT jako na ten kluczowy i przyczyniający się do najszybszego rozwoju gospodarek.

Istota i pomiar GOW Wiedza zawsze stanowiła ważny czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego. Jej doskonalenie wiąże się ściśle z tym, że człowiek od zawsze dążył do zmian oraz pragnął wykorzystać doświadczenie i umiejętności nabyte w przeszłości. Społeczeństwo od początku swego istnienia ewoluowało. Obecna faza, w której znajduje się gospodarka, cechuje się wieloma zdobyczami technologii informacyjnej i komunikacyjnej, a także koncentrowaniem wysiłków na lepszym, bardziej efektywnym wykorzystaniu zasobów wiedzy i informacji.

Mamy więc do czynienia z globalizacją w obrębie każdego rodzaju działalności ekonomicznej, a także intensywnym przepływem dóbr i usług na skalę światową, dlatego obecnie wiedza dla ekonomii jest ważniejsza niż kiedykolwiek dotąd. Rozwój społecznogospodarczy jest z nią związany i przede wszystkim uzależniony od jej kumulacji.

Współcześnie obserwujemy, iż zmienia się ona bardzo szybko. W praktyce innowacje, czyli jej nowe elementy, stosuje się niezwykle intensywnie. Zarówno wiedza, jak i informacje są wykorzystywane do tworzenia urządzeń, które je przetwarzają oraz służą do komunikacji w procesie kumulatywnego sprzężenia zwrotnego pomiędzy innowacją a jej wykorzystaniem (Nosecka, 2018). Zjawisko, które polega na tym, że podstawą konkurencyjności i rozwoju we współczesnej gospodarce stała się właśnie wiedza, nazywane jest powszechnie „gospodarką opartą na wiedzy” (GOW). Problemem społecznym nie jest już ona sama w sobie – wyzwanie stanowi jej przetwarzanie i zastosowanie w praktyce. Gospodarka oparta na wiedzy to nowy sposób myślenia o tym, czym jest ekonomia w istocie. Dwa nurty współczesnej ekonomii, jakimi są ewolucyjna teoria gospodarki i nowe teorie wzrostu, poświęcają szczególnie dużo uwagi omawianemu pojęciu. Warto podkreślić, że istnieje wiele definicji GOW i żadna z nich nie jest uznawana za kompletną przez całe środowisko ekonomistów. Elementem wspólnym ich dorobku naukowego jest fakt, że uznają wiedzę za bazowy zasób gospodarek i podmiotów gospodarczych i przypisują jej rolę czynnika dominującego, który wpływa na skalę wzrostu

16

ekonomicznego. Większość definicji traktuje ją jako źródło przewagi konkurencyjnej (Skrzypek, 2018).

Pomiar gospodarki opartej na wiedzy nie jest prosty dla ekonomistów. Analiza ta zależna jest w dużej mierze od użytej definicji gospodarki, a także dostępności danych. Za pierwowzór analizy GOW przyjmuje się pracę F. Machlupa, który dzięki innowacyjnemu przegrupowaniu gałęzi gospodarki, przyczynił się do powstania jej nowego sektora, tzw. sektora informacyjnego (Piech, 2006). Do zalet ujęcia GOW przez Bank Światowy zalicza się wskazanie czterech istotnych obszarów funkcjonalnych (key functional areas) wspierania rozwoju danej gospodarki, czyli w późniejszym założeniu – jej filarów, zawierających 148 zmiennych dobranych na podstawie dostępności do danych statystycznych, a także kryteriów merytorycznych (Buchelt i in., 2014, s. 29). Dzięki temu możliwe stało się obliczenie jednego, syntetycznego wskaźnika (knowledge economy index – KEI) oraz ,co za tym idzie, stworzenie rankingu krajów wystarczająco przygotowanych do rozwoju GOW. Poniżej zaprezentowano cztery filary GOW opublikowane w raporcie analitycznym na przykładzie wojewódzkiego podziału terytorialnego Polski w latach 2009-2012: 1) system gospodarczy i instytucjonalny – głównym zadaniem jest kreowanie chęci wykorzystania istniejących oraz dotąd nieznanych zasobów wiedzy, a także rozwój przedsiębiorczości, 2) wykształcone i wykwalifikowane społeczeństwo – odpowiada za tworzenie, udostępnianie i wykorzystanie wiedzy, 3) technologie informacyjne i komunikacyjne – głównym zadaniem jest ułatwienie efektywnego tworzenia, rozpowszechniania i przetwarzania danych, 4) skuteczny system innowacji przedsiębiorstw, ośrodków badawczych, uniwersytetów, instytucji konsultingowych i innych – ma na celu efektywne dostosowanie do ciągle zwiększających się zasobów globalnej wiedzy oraz skupia się na adaptacji tych instytucji do lokalnych potrzeb.

Pierwszy z filarów odnosi się do zbioru elementów otoczenia biznesowoinstytucjonalnego, dzięki którym możliwy jest przepływ wiedzy i informacji na rynku, prowadzenie prac B+R oraz inwestowanie w biznes. Otoczenie to jest sprzyjające, jeśli usunięte zostaną zniekształcenia rynku dotyczące przepływu wiedzy, a konkurencja będzie wpływać na jej tworzenie. Drugi z filarów dotyczy wspierania rozwoju GOW dzięki systemowi

edukacji

i

szkoleń.

Zadaniem

owego

systemu

jest

przygotowanie

wykwalifikowanych kadr – czyli kapitału ludzkiego – w celu tworzenia wiedzy, uczestnictwa w jej rozprzestrzenianiu i wdrażaniu w planach biznesowych. Trzeci filar skupia się na 17

infrastrukturze

informacyjnej,

której

celem

jest

efektywna

komunikacja,

szybkie

i niskobudżetowe przekazywanie informacji. Niezwykle istotne stają się tu kwestie takie jak modernizacja oraz budowa sieci wraz z urządzeniami telekomunikacyjnymi, sprawny serwis, stabilizacja cen usług oraz bezpieczeństwo gromadzenia danych i korzystania z sieci informacyjnych. Czwarty filar dotyczy tworzenia i dyfuzji nowej wiedzy, a także przekształcania jej w innowacje w danym kraju. Działania te opierają się na aktywności innowacyjnej w przedsiębiorstwach oraz na przeniesieniu procesów na inne jednostki w sektorach i regionach. Istotne staje się także kształtowanie procesów głównie za sprawą polityki państwa (na poziomie krajowym) (Zorska, 2012).

Rozwój technologii informacyjnych jest podstawą wzrostu nie tylko sektora ICT, ale również całej gospodarki i społeczeństwa. Konkurencyjność polskich przedsiębiorstw w dużym

stopniu

bazuje

na

dostępności

oraz

jakości

rozwiązań

sektora

ICT.

W dynamicznych czasach, w jakich przyszło nam żyć, sektor ten jest kluczowy w kontekście przyszłego wzrostu. Otaczająca nas rzeczywistość i jej elementy – biznes, kultura, a także życie w zaciszu domowym, zależy od przepływu informacji i wykorzystania technologii informacyjnych. Światową sieć komunikacyjną można uznać za największe przedsięwzięcie obecnego stulecia. Według danych zaprezentowanych przez ONZ, istnieje ponad 7 miliardów abonentów telefonicznych, 1,4 miliarda gospodarstw domowych z dostępem do sieci telewizyjnej, a co roku przybywa dodatkowo jeszcze kilkadziesiąt milionów użytkowników sieci internetowej. Do analizy wybrano 7 krajów Unii Europejskiej: Szwecja, Niemcy, Francja, Chorwacja, Czechy, Węgry, Grecja. W niniejszej pracy skupiono się na przedstawieniu KEI (knowledge economy index), który odnosi się do 4 filarów GOW. Następnie analizę przeprowadzono wyłącznie w filarze 3 dotyczącym technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Na rysunku 1. przedstawiono KEI dla Polski i wybranych krajów Unii Europejskiej w roku 2011 i 2018.

Rysunek 1. KEI wybranych krajów UE w latach 2011 i 2018 7,27

8,30

Szwecja

6,61

7,42

Niemcy

6,36 6,92

Francja

5,40

6,28 4,96

Czechy

2011

5,63

Polska

4,75

5,62

Chorwacja

4,87 5,33

Węgry

4,52

5,25

Grecja

2018

Źródło: https://www.ebrd.com/news/publications/brochures/ebrd-knowledge-economy-index.html [dostęp dnia: 11.07.2020].

18

We wszystkich analizowanych krajach KEI sukcesywnie wzrastał na przestrzeni lat.

Największy przyrost wynoszący 1,04 pkt. zanotowano w Szwecji. Kraje skandynawskie są w tej dziedzinie niekwestionowanymi liderami nie tylko europejskimi, ale również światowymi.

Niemcy, Czechy, Chorwacja i Grecja zanotowały wzrost średnio o 0,8 pkt. Dla Polski wynosił on 0,67 pkt. Niemniej wartość indeksu wskazuje, że Polska jest pośrodku rankingu utworzonego z analizowanych krajów. Indeks KEI jest miernikiem kompleksowym, który odnosi się do wszystkich 4 filarów GOW i pokazuje ogólny poziom rozwoju kraju w kierunku gospodarki opartej na wiedzy. Stąd jego wzrost jest zjawiskiem niewątpliwie pozytywnym.

Zwiększenie KEI wskazuje na korzystny trend wśród wskaźników tworzących indeks. Polska zatem poprawia swój wynik na wielu płaszczyznach, które pozwalają na konkurowanie w ramach gospodarki opartej na wiedzy z krajami europejskimi słabiej rozwiniętymi, takimi jak Chorwacja, Węgry czy Grecja. Występuje jednak znacząca różnica między Polską a liderami europejskimi KEI. Potrzeba jednak jeszcze sporo czasu i nakładów w dziedzinach edukacji, innowacji, technologii informacyjnych oraz ekonomii, żeby Polska stała się jednym z wiodących krajów w Unii Europejskiej i mogła konkurować z obecnymi liderami.

Z całą pewnością można zauważyć, że technologia rozwijała się bardzo szybko w ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci i dzisiaj przenika wszystkie aspekty biznesu i życia w społeczeństwie. Zastosowanie technologii informatycznych stało się integralną częścią życia miliardów ludzi. Poprawiła ona jakość życia wielu osób poprzez zapewnienie nowych usług w dziedzinie edukacji, zdrowia, finansów, handlu i innych kluczowych dziedzin. Jest to także jeden z filarów gospodarki opartej na wiedzy, mający istotny wpływ na rozwój kapitału ludzkiego. Analizę przeprowadzono na podstawie wybranych indeksów oraz wskaźników: ● ICT Development Index (IDI), ● Network Readiness Index (NRI), ● odsetek sektora ICT w stosunku do PKB. ICT

Development

Index,

czyli

indeks

rozwoju

technologii

informacyjno-

komunikacyjnych, od 2009 roku publikowany jest z częstotliwością roczną przez Międzynarodową Unię Telekomunikacyjną Narodów Zjednoczonych. Stosowany jest w celu monitorowania oraz porównywania rozwoju informacyjno-komunikacyjnego pomiędzy krajami. Do głównych zadań indeksu ICT zaliczyć można pomiar postępu rozwoju zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się, pomiar przepaści cyfrowej pomiędzy nimi oraz określenie potencjału ICT danych krajów, co służyć ma ich dalszemu rozwojowi. Z kolei Network Readiness Index (NRI) zapoczątkowano w 2002 r. Opiera się on na 4 filarach,

19

z których każdy zawiera 3 segmenty. Wszystkie kategorie odnoszą się do technologii informacyjnych, a sam indeks zawiera 62 wskaźniki.

1. Technologia – filar ten ma na celu ocenę poziomu technologii, który jest warunkiem koniecznym uczestnictwa kraju w światowej gospodarce; 2. Ludzie – filar ten dotyczy stosowania technologii informacyjno-komunikacyjnych przez ludzi na trzech poziomach analizy; 3. Wpływ – filar ten ma na celu ocenę ekonomicznego, społecznego i ludzkiego wpływu uczestnictwa w gospodarce sieciowej.

Istotnym stymulatorem wzrostu gospodarczego jest zdolność obywateli danego kraju do

zdobywania

i

wykorzystywania

informacji

poprzez

technologie

informacyjne

i komunikacyjne. Odpowiednie posługiwanie się informacją przez obywateli niesie za sobą wiele korzyści dla całego społeczeństwa. Sprawny obieg informacji dotyczących przepływów pieniężnych pozwala organom skarbowym upraszczać, skracać czy minimalizować występowanie błędów w systemach poboru podatkowego. Wykorzystanie odpowiednich danych umożliwia ograniczyć ryzyko defraudacji czy nadużyć finansowych w sektorze publicznym, a analiza trendów i nastrojów społecznych przy wsparciu narzędzi Big Data może pozwolić na bardziej efektywną komunikację państwa z obywatelami i szeroko rozumianym biznesem. Wartość dodaną ICT definiujemy jako różnicę między produkcją brutto sektora technologii informacyjnych i komunikacyjnych a zużyciem pośrednim. Branże informacyjne obejmują tutaj branże ICT, z wyjątkiem handlu i napraw, a także przemysł mediów i treści. Wskaźnik ten mierzony jest w procentach wartości dodanej. Na rysunku 2 przedstawiono ICT Development Index dla Polski i wybranych krajów UE w latach 2012, 2017.

Rysunek 2. ICT Development Index wybranych krajów UE w latach 2012, 2017

8,45 8,41

7,46

8,39

7,53

8,24 6,40

Szwecja

Niemcy

Francja

7,16

Czechy

2012

6,31

6,89

Polska

6,31

7,24

Chorwacja

6,10

6,93

Węgry

6,44

7,23

Grecja

2017

Źródło:https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Documents/publications/misr2017/MISR2017_Volume1.pdf [dostęp dnia: 11.07.2020].

20

Prawie każdy z poddanych analizie krajów, w porównaniu z rokiem 2012, w roku 2017 odnotował wzrost w zakresie wyników pomiaru indeksu IDI. Wyjątkiem jest Szwecja, gdzie poziom ten zmniejszył się (zmiana ta była jednak niewielka). Największy przyrost osiągnęły Niemcy oraz Chorwacja. Przyrost wartości indeksu Polski okazał się być najmniejszy spośród wybranych krajów. Rokowania wynikające z analizy są dobre.

Stwierdzono widoczny rozwój w zakresie informacyjno-komunikacyjnym badanych krajów.

Wskaźnik ten wpływa więc dodatnio na ocenę filaru trzeciego. Jeśli chodzi o samą Polskę, w porównaniu z innymi krajami wypada ona przeciętnie. Tak jak wspomniano, przyrost indeksu okazał się być najmniejszy, jednakże sam przyrost występuje. Może to świadczyć o zwiększonej dostępności gospodarstw domowych do komputera oraz Internetu, a także o chęci kształcenia się społeczeństwa. W podgrupie umiejętności ICT znalazł się wskaźnik dostępu do studiów wyższych. Można więc wyciągnąć wniosek, że coraz więcej młodych ludzi pragnie poszerzać swoją wiedzę, a edukacja jest dla nich ważnym elementem rozwoju.

Wykształcone społeczeństwo stanowi zawsze wartość dodaną dla gospodarki. Na rysunku 3 przedstawiono NRI dla Polski i wybranych krajów UE w roku 2019.

Rysunek 3. NRI dla wybranych krajów UE w roku 2019

82,65

Szwecja

78,23

Niemcy

73,42

Francja

65,09

61,46

56,75

59,95

57,07

Czechy

Polska

Chorwacja

Węgry

Grecja

Źródło: https://networkreadinessindex.org/nri-2019-countries/#complete-ranking [dostęp dnia: 11.07.2020].

Spośród analizowanych krajów największy NRI zanotowano w Szwecji, a niewiele niższy poziom indeksu osiągnęły Niemcy. Jest to wynik działań podejmowanych przez te gospodarki w ciągu ostatnich lat, w celu priorytetowego traktowania inwestycji w technologie cyfrowe, przy jednoczesnym wprowadzaniu ekosystemu. Wartość NRI na poziomie wyższym niż 70 zanotowano także we Francji. Polska znajduje się pośrodku rankingu krajów europejskich, osiągając wynik na poziomie 61.46 i wyprzedzając Chorwację, Węgry oraz Grecję. Kraje o wysokich dochodach inwestowały znaczne środki w infrastrukturę technologiczną oraz skupiły się na monitorowaniu i inwestycjach w przyszłe technologie, więc mogą lepiej wykorzystać możliwości, jakie dają innowacje technologiczne. Podobnie jak w przypadku pozostałych indeksów, aktualnie Polska może konkurować z europejskimi 21

krajami słabiej rozwiniętymi. Biorąc pod uwagę szybkie tempo wzrostu w zakresie podstawowych trendów technologicznych, ważne jest, aby rząd Polski wprowadził odpowiednie środki polityczne umożliwiające osobom fizycznym i przedsiębiorstwom korzystanie z postępu technologicznego w kontekście zaufanego ekosystemu, a to w przyszłości pozwoli na zmniejszanie dystansu pomiędzy Polską, a liderami NRI. Na rysunku 4 przedstawiono odsetek sektora ICT w stosunku do PKB wybranych krajów UE w latach 2014 i 2017. Dla Szwecji nie udostępniono danych w drugim z badanych okresów ze względu na poufność informacji.

Rysunek 4. Odsetek sektora ICT w stosunku do PKB wybranych krajów UE w latach 2014, 2017 [dane w %] 6,31

5,61 6,04 4,31 4,42

3,83 4,34

4,17 4,21

4,07 4,4

3,05 3,33

1,94 1,91 0 Czechy

Niemcy

Grecja

Francja

2014

Chorwacja

Węgry

Polska

Szwecja

2017

Źródło: https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tin00074/default/table?lang=en 11.07.2020].

[dostęp

dnia:

Spośród analizowanych krajów największym odsetkiem sektora ICT w stosunku do PKB po raz kolejny może poszczycić się Szwecja, choć w przypadku Węgier odsetek ten jest równie wysoki, bowiem w 2013 roku wynosił on 5,61% i w przeciągu 3 lat zwiększył się znacząco, aż o 0,44 p. p. Chociaż pierwotnie może wydawać się to nietypowe, warto nadmienić, że wysokość wskaźnika jest skutkiem wprowadzonej w 2013 r. narodowej strategii innowacyjności. Jej celem jest przeprowadzenie do 2030 r. zmian strukturalnych, które przyniosą istotne zwiększenie międzynarodowej konkurencyjności węgierskiej gospodarki. Kraje takie jak: Chorwacja, Czechy, Niemcy miały bardzo podobny odsetek na przestrzeni analizowanych lat, mieszczący się w przedziale 4,17% - 4,42%. Warto zaznaczyć jednak, że Francja w roku 2014 nieco odstawała od reszty krajów – jej odsetek w skali 3 lat wzrósł aż o 0,51 p. p., co stanowi znaczący przyrost w porównaniu do pozostałych państw i świadczy o istotnym rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych. Polska uplasowała się na przedostatnim miejscu, tracąc około jeden p. p. do krajów znajdujących się pośrodku stawki i aż prawie 3 punkty procentowe do będącej liderem Szwecji. Warto nadmienić, że na przestrzeni trzech lat wskaźnik w przypadku Polski wzrósł o 0,28 p. p., co 22

świadczy o stopniowym wzroście udziału ICT w PKB. Odsetek sektora ICT w stosunku do PKB jest najniższy w Grecji – wynosił on zaledwie 1,94% w 2014 r. i na przestrzeni 3 lat zmniejszył się niewiele, bo o 0,03 p. p. Tak niski wskaźnik jest wyraźnym sygnałem do zwiększenia wysiłków w kierunku budowania społeczeństwa informacyjnego i rozwoju infrastruktury ICT.

Wnioski oraz zalecenia wobec rozwoju gospodarki opartej na wiedzy dla Polski Od ponad dwóch dekad w centrum zmian gospodarczych sektor ICT działa jako kluczowy czynnik determinujący siłę konkurencyjną w gospodarce opartej na wiedzy, przyciągając inwestycje i tworząc innowacje. Generując nowe technologie mające zastosowanie w wielu innych sektorach, sektor ICT odgrywa strategiczną rolę w promowaniu wzrostu, innowacji i konkurencyjności w Europie. We wszystkich zaprezentowanych indeksach Szwecja wyróżnia się na tle innych krajów, zajmując czołowe miejsca w rankingach. Podobnie sytuacja kształtuje się w Niemczech i Francji, czyli w krajach wysoko rozwiniętych. Jest to wynik inwestycji krajów o wysokich dochodach znacznych środków w infrastrukturę technologiczną oraz monitorowania postępów, co pozwala na lepsze wykorzystanie możliwości, jakie dają innowacje technologiczne. Na podstawie analizy zaobserwowano, że przyrost wartości wskaźników, jakie osiągnęła Polska na przestrzeni lat, jest niewielki, przez co jej pozycja jest przeciętna. Oznacza to, że Polska nie jest w stanie konkurować z krajami bardziej rozwiniętymi – zarówno w zakresie technologii informacyjnych, jak i w zakresie gospodarki opartej na wiedzy, co pokazywał KEI. Z drugiej strony, występują także państwa z wartościami indeksów na niższym poziomie. Na przestrzeni analizowanych lat widoczne są przyrosty poszczególnych mierników, co oznacza, że Polska rozwija się w kierunku GOW. Niemniej jednak, potrzeba jeszcze sporo czasu i nakładów, żeby Polska stała się jednym z wiodących krajów w Unii Europejskiej i mogła konkurować z obecnymi liderami.

Transformacja polskiej gospodarki w gospodarkę opartą na wiedzy wymaga odpowiedniej strategii dotyczącej jej budowy. Musi ona stanowić dobre fundamenty do dalszej realizacji polityki gospodarczej, której celem będzie rozwój badań naukowych, edukacji i innowacyjności (Dworak i in., 2014, s. 35). Dobór takiej strategii nie jest prosty i zależy od wielu ważnych czynników, takich jak np. czynniki określające zdolność gospodarki do efektywnego przejścia w kierunku gospodarki opartej na wiedzy. Nadal aktualne są słowa zawarte w dokumencie odnoszącym się do wizji rozwoju Polski do 2015 roku, mówiące, że „Polska musi rozwijać gospodarkę opartą na wiedzy i skupić się na szerokim wykorzystaniu 23

technologii informacyjnych i komunikacyjnych we wszystkich dziedzinach, w tym usługach społecznych dostępnych dla każdego obywatela. Państwo będzie promowało rozwój kapitału intelektualnego…” (Dworak i in., 2014, s. 46). Kluczowe zatem dla rozwoju gospodarki opartej na wiedzy są rozwój innowacyjności, wzrost zatrudnienia i jakości kapitału ludzkiego.

Poniżej skupiono się na najważniejszych zaleceniach co do działań, zarówno na poziomie mikro, jak i makro, które należy podjąć w celu rozwoju GOW w Polsce. Takie działania można podzielić zasadniczo na dwie grupy. Pierwsza z nich odnosi się do wszelkich programów wspierających innowacyjność gospodarki, druga natomiast to programy mające na celu rozwój kapitału ludzkiego. Rozwój gospodarki opartej na wiedzy budowany jest na podstawie innowacyjnych przedsiębiorstw. Pierwsza grupa zakłada wspomniane już dążenie do zwiększenia innowacyjności przedsiębiorstw, ale również zadbanie o

wzrost

konkurencyjności polskiej nauki, która odgrywa coraz większą rolę. Innymi ważnymi działaniami są (Dworak i in., 2014, s. 50): ● zwiększenie udziału innowacyjnych produktów rodzimego pochodzenia na rynkach międzynarodowych, ● tworzenie lepszych, bardziej trwałych i atrakcyjnych miejsc pracy, ● zwiększenie wykorzystywania technologii informacyjnych i komunikacyjnych w gospodarce.

Druga grupa działań odnosi się do programów wspierających wzrost wartości kapitału ludzkiego. Jej głównym celem jest poprawa poziomu zatrudnienia, jak również samej spójności społecznej. W jej skład wchodzą (Dworak i in., 2014, s. 52): ● zwiększenie

aktywności

zawodowej

oraz

zdolności

do

zatrudnienia

osób

bezrobotnych, niepełnosprawnych i biernych zawodowo, ● poprawa zdolności adaptacyjnych pracowników, a także dostosowanie się przedsiębiorstw do zmieniającego się otoczenia i zmian zachodzących w całej polskiej gospodarce, ● wzrost spójności terytorialnej, ● upowszechnienie edukacji społeczeństwa na każdym możliwym etapie kształcenia, ● zwiększenie jakości usług edukacyjnych, ● zwiększenie potencjału administracji publicznej w zakresie opracowywania nowych polityk, świadczenia usług o wysokiej jakości, a także wzmocnienia mechanizmów partnerstwa.

Sformułować można zatem siedem warunków koniecznych dla rozwoju GOW (Dworak i in., 2014, s. 72). Pierwszym z nich jest ukształtowanie długookresowej strategii 24

rozwoju społeczno-gospodarczego, bazując na wykorzystaniu wiedzy oraz innowacji jako głównych czynnikach wpływających na ten proces. Drugim warunkiem jest zapewnienie stabilnego otoczenia makroekonomicznego, które stanowi podstawę do realizacji programu rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Muszą zatem powstać jasne i przejrzyste reguły zarówno polityki monetarnej, jak i fiskalnej. Niska i przewidywalna inflacja stanowi ramy działalności podmiotów gospodarczych. Trzeci rodzaj działań dotyczy sprawnego funkcjonowania systemu instytucjonalnego, który odgrywa znaczącą rolę w rozwoju przedsiębiorczości i innowacji. Z systemem tym wiążą się również szeroko rozumiane warunki prowadzenia działalności gospodarczej. Kolejnym bardzo ważnym czynnikiem dla rozwoju GOW jest stworzenie efektywnie działającego systemu finansowania B+R i innowacji z budżetu państwa. Musi również wystąpić rozwój rynku kapitału wysokiego ryzyka. Piąty warunek jest szeroko rozumiany. Zakłada on wybudowanie jak najbardziej trwałych zależności między podmiotami ze sfery B+R a sferą przedsiębiorstw. Efektywne powiązanie wymaga jednak wspierania przepływu kadr między instytucjami B+R a gospodarką. Istotne jest także rozwijanie współpracy w ramach działalności klastrów technologicznych. Ich zadaniem jest bowiem grupowanie jednostek badawczych uczelni wyższych, przedsiębiorstw innowacyjnych oraz firm usługowych i późniejsze prowadzenie badań, finansowanych z funduszy publicznych. Przedostatnim wymogiem są wszelkie działania skłaniające przedsiębiorstwa do systematycznego podnoszenia konkurencyjności, czyli np. promowanie kreatywnych rozwiązań w ramach strategii rozwoju przedsiębiorstwa, kreowanie kultury organizacyjnej z naciskiem na wzbogacanie zasobów wiedzy oraz popieranie działań proinnowacyjnych. Ostatnim z zalecanych działań wspierających rozwój GOW w Polsce jest stworzenie odpowiedniego systemu edukacji, który musi być jak najbardziej zorientowany na rozwijanie kreatywności oraz umiejętności współpracy. Ważnym jest uelastycznienie kształtowania programów studiów, jak i ich umiędzynarodowienie.

Zakończenie Jak zostało wspomniane w całości opracowania, budowanie gospodarki opartej na wiedzy jako elementu filaru pierwszego, związane jest z wysokim poziomem rozwoju gospodarczego danej gospodarki, wpływając tym samym na jej światową konkurencyjność.

Wykorzystywanie nowoczesnej technologii wraz z rozwojem innowacyjności oraz finansowanie sektora B+R są czynnikami upraszczającymi procesy dostosowania się krajów do nieuniknionego procesu globalizacji. W dynamicznych czasach, w jakich przyszło nam żyć, sektor ICT jest kluczowy i determinuje przyszły wzrost gospodarczy państw. Otaczająca 25

nas rzeczywistość i jej elementy – biznes, kultura oraz życie w zaciszu domowym, zależą od przepływu informacji i wykorzystania technologii informacyjnych.

W

przeprowadzonej

w

opracowaniu

analizie

obejmującej

informacyjno-

komunikacyjny filar gospodarki opartej na wiedzy porównano ze sobą 8 krajów Unii Europejskiej: Polskę, Szwecję, Niemcy, Francję, Chorwację, Czechy, Węgry i Grecję.

Niekwestionowanym liderem okazała się być Szwecja. Polska obecnie może konkurować jedynie z europejskimi krajami słabiej rozwiniętymi. Jej pozycja wypadła bardzo przeciętnie.

Biorąc pod uwagę dynamikę wzrostu podstawowych trendów technologicznych, istotne jest, aby rząd Polski wprowadził odpowiednie środki, które w przyszłości pozwolą na wzrost konkurencyjności na arenie międzynarodowej. Nie istnieje uniwersalna receptura na strategię budowy gospodarki opartej na wiedzy, która dawałaby taką samą skuteczność w każdym kraju (Dworak i in., 2014, s. 70), jednak stworzony zestaw siedmiu zalecanych działań, który został szczegółowo przedstawiony w podrozdziale trzecim, jest jak najbardziej możliwy do zrealizowania w przypadku Polski. Te działania stanowią proces rozłożony w czasie, ale dający pożądane efekty – rozwój GOW w Polsce.

Bibliografia Buchelt, B., Kubica, I., Łukasiewicz, G., Purgał-Popiela, J., 2014, „Gospodarowanie kapitałem ludzkim”, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie.

Dworak, E., Grabia, T., Kasperkiewicz, W., Kwiatkowska, W., 2014, „Gospodarka oparta na wiedzy, innowacyjność i rynek pracy”, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

European Bank for Reconstruction and Development, EBRD Knowledge Economy Index, 2019, https://www.ebrd.com/news/publications/brochures/ebrd-knowledge-economy-index.html (dostęp dnia: 11.07.2020).

Eurostat, “Percentage of the ICT sector on GDP”, https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tin00074/default/table?lang=en (dostęp dnia: 11.07.2020).

Gospodarka oparta na wiedzy; Raport analityczny na przykładzie wojewódzkiego podziału terytorialnego Polski w latach 2009-2012., 2014, Katowice: Euro-Centrum Park Naukowo Technologiczny.

Ministerstwo Rozwoju, Perspektywy Rozwoju Polskiej Branży https://ict.trade.gov.pl/pl/f/view/fobject_id:376832 (dostęp dnia: 11.07.2020).

ICT

do

roku

2025,

Nosecka, B., 2018, „Gospodarka oparta na wiedzy w polskim rolnictwie. Przedsiębiorczość i Zarządzanie”, 19(3), s. 179-192.

Piech, K., 2006, „Rozwój gospodarek wiedzy w Europie Środkowo-Wschodniej w kontekście strategii lizbońskiej”.

Portulans Institute, NRI 2019 Analysis, https://networkreadinessindex.org/nri-2019-analysis/ (dostęp dnia: 11.07.2020).

Portulans Institute, NRI 2019 Countries, https://networkreadinessindex.org/nri-2019-countries/#completeranking (dostęp dnia: 11.07.2020).

26

The ICT Development Index (IDI): conceptual framework and methodology, https://www.itu.int/en/ITUD/Statistics/Pages/publications/mis/methodology.aspx [dostęp dnia: 11.07.2020].

Wskaźniki Strategii Europa 2020, https://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/POZ_Wskazniki_Europa2020.pdf (dostęp dnia: 11.07.2020).

W: E. Okoń-Horodyńska, K. Piech (red.), „Unia Europejska w kontekście strategii lizbońskiej oraz gospodarki i społeczeństwa wiedzy w Polsce”, (s. 222-245), Warszawa: Instytut Wiedzy i Innowacji.

Skrzypek E., 2018, „GOW jako wyzwanie współczesności. Myśl Ekonomiczna i Polityczna”, 2(61), s. 17-47.

Zorska A., 2012, „Narodowy system innowacyjności jako filar gospodarki opartej na wiedzy”, Kwartalnik Kolegium Ekonomiczno-Społecznego „Studia I Prace”, 2, s. 27-56.

Informacje o autorkach (wrzesień 2020) Stawowy Dominika jest studentką ostatniego roku studiów magisterskich na kierunku ekonomia na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie, od roku pracuje w branży finansowej jako specjalistka do spraw operacji globalnych. Zainteresowana tematyką finansów, w wolnej chwili lubi śpiewać.

Dominika.Stawowy19@gmail.com Rakoczy Kamila jest studentką ostatniego roku studiów magisterskich na kierunku ekonomia na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się na rynku pracy, ze szczególnym uwzględnieniem wykluczonych grup. Dodatkowo interesującym dla niej tematem jest psychologia marketingu. Z pasji jest wizażystką. kamila.rakoczy@gmail.com

27

3. Polski rynek pracy w ujęciu Strategii Europa 2020 Ostrowski Bartosz , Streszczenie Artykuł poświęcony jest analizie poziomu zatrudnienia w Polsce w ujęciu strategii Europa 2020. Ma ona wskazać kierunek rozwoju dla państw Unii Europejskiej. Jednym z celów Polski jest osiągniecie do 2020 roku zatrudnienia na poziomie 71%. Autor analizuje strukturę zatrudnienia z podziałem na wiek oraz płeć. Porównuje wskaźniki zatrudnienia na początku realizowanej strategii w 2010 roku oraz obecną sytuację na rynku pracy w Polsce.

Słowa kluczowe: rynek pracy, strategia „Europa 2020”, struktura zatrudnienia, bezrobocie.

Wstęp Po niezrealizowanej strategii lizbońskiej i kryzysie finansowym z 2008 roku państwa Unii Europejskiej musiały podjąć działania, aby utrzymać konkurencyjność Unii. Filarem każdej gospodarki jest rynek pracy – napędza on realnie gospodarkę. Z tego powodu jednym z priorytetów wytypowanych przez Komisję Europejską stał się poziom zatrudnienia, który jest podstawowym aspektem oceny każdej gospodarki. Cel postawiony Polsce był wymagający i wymuszał zdecydowane działanie. Aby zmniejszyć wielkość bezrobocia w Polsce zostały wdrożone programy edukacyjne, które w swojej naturze są bardzo skorelowane z poziomem zatrudnienia. Celem tego tekstu jest przedstawienie sytuacji na polskim rynku pracy w latach 2010-2019 z uwzględnieniem postawionego celu. Analizy strukturalne bezrobocia pokazują braki systemu pracy, ale również sukcesy odnotowane przez ostatnią dekadę na płaszczyźnie aktywności zawodowej Polaków. Porównanie wyników z innymi krajami UE obrazuje końcowy rezultat ostatnich dziesięciu lat.

Strategia Europa 2020 Strategia Europa 2020 jest kolejnym krokiem Unii Europejskiej do stworzenia najbardziej konkurencyjnej gospodarki świata. Poprzednia strategia, nazywana lizbońską, była najczęściej bardzo krytykowana w mediach za jej braki wyników. Z drugiej strony, oficjalni respondenci oceniali jej efekty w sposób wyważony (M. Sulmicka, 2011, s. 2).

Komisja Europejska wyznaczyła nowe cele, które miały znacząco poprawić pozycję Unii Europejskiej na arenie międzynarodowej. Nowa strategia zakłada zrealizowanie pięciu głównych zadań na płaszczyźnie gospodarczo-społecznej. Są to kolejno: 28

•

Wzrost osób zatrudnionych w wieku 20-64 do 75%,

•

Przeznaczenie 3% PKB na inwestycje w dziedzinie R&D,

•

Osiągnięcie celów „20/20/20” w zakresie klimatu i energii: 20% mniej emisji CO2, 20% więcej efektywności energetycznej, 20% udziału energii odnawialnej,

•

Zwiększenie do 40% odsetka osób w wieku 30-34 z wyższym wykształceniem,

•

Wsparcie wyjścia co najmniej 20 mln osób spod progu ubóstwa lub wykluczenia społecznego.

Dla skuteczniej realizacji postawionych celów Komisja Europejska przeprowadzała konsultacje społeczne. Owocem tych prac było między innymi ustanowienie trzech filarów rozwoju dla krajów Unii Europejskiej: 1. Inteligentny wzrost (ang. smart growth), czyli rozwój gospodarczy oparty na wiedzy i innowacji. Wymaga on dużych nakładów na R&D, jest też bezpośrednio powiązany z wykształceniem społeczeństwa, co oznacza stałą potrzebę podnoszenia jakości edukacji w krajach UE. 2. Zrównoważony wzrost (ang. sustainable growth) oznacza niskoemisyjne, efektywne korzystanie z zasobów naturalnych (zielony wzrost) oraz, co najważniejsze, zwiększanie konkurencyjności danej gospodarki. Ten filar zakłada przemianę

gospodarki

w

stronę

bardziej

przyjaznej

środowisku

(ang.

enviromentally friendly) oraz zwiększenie liczby miejsc pracy.

3. Wzrost sprzyjający włączeniu społecznemu (ang. inclusive growth) traktuje jako priorytet niską stopę bezrobocia, spójność społeczną oraz terytorialną. Wysokie zatrudnienie jest uznawane za najbardziej pożądany sposób przeciwdziałający wyłączeniu społecznemu (Sulmicka, 2011, s. 175) Razem te trzy filary tworzą w założeniu teoretycznym balans między rozwojem gospodarczym a szeroko rozumianym dobrostanem społecznym. Do wymienionych składowych strategii na drugą dekadę XXI wieku komisja Europejska dodała węziej zakrojone cele.

W Unii Europejskiej zrzesza się obecnie 27 państw ze Starego Kontynentu. Każde z nich jest na innym etapie rozwoju w obecnej sytuacji gospodarczej i zmagają się one z różnymi zagrożeniami ekonomicznymi. Z tego powodu Komisja Europejska nie może narzucić sztywnych celów ekonomicznych. Dla przykładu: zadaniem dla państw jest osiągniecie zatrudnienia osób w wieku 20-64 lat na poziomie 75%. Na początku nowej drogi w Niemczech sytuacja z bezrobociem była zdecydowane lepsza niż w Polsce. Z tego powodu

29

Rząd Polski zobligował się do uzyskania wyniku 71% zatrudnienia, a Niemiecki Rząd do 77%.

Zatrudnienie w Polsce Pozycja Polski jako piątego najbardziej zaludnionego kraju Unii Europejskiej jest niezaprzeczalnie ważna. Polska posiada jeden z najbardziej chłonnych rynków zbytu w Unii Europejskiej. Warto również zwrócić uwagę na usytuowanie Polski – znajduje się ona w regionie Europy środkowo-wschodniej, w bezpośrednim sąsiedztwie byłych państw bloku wschodniego. Tym bardziej sytuacja gospodarczo-społeczna Polski jest dla innych państw wspólnoty istotna. Rząd Polski podczas negocjacji dotyczących przyjęcia nowego planu wynikającego ze strategii Europa 2020 osiągnął porozumienie pomiędzy celami Unii Europejskiej a realnymi możliwościami gospodarki. Konsensus zakładał zwiększenie zatrudnienia osób w wieku produkcyjnym (20-64 lat). Początkowy cel 75% uległ modyfikacji i ostateczna wartość wyniosła 71%.

Wykres 1. Zatrudnienie osób w wieku 20-64 lat w Polsce od wejścia Polski do Unii Europejskiej wyrażone w procentach

Zatrudnienie osób w wieku 20-64 lat w Polsce 75

72,2

73

70,9 69,3

70

67,8 66,5 65 64,9 64,3 64,5 64,7 64,9

65

62,7 60,1

60

57,3

58,3

55

50 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Źródło: https://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=t2020_10&plugin=1 (data dostępu: 10.07.2020)

Nową strategię Polska rozpoczynała z poziomu 64,3% zatrudnionych osób. Do osiągnięcia zakładanego celu brakowało 6,7 p. p. Oznacza to, że przy stałym wzroście tego wskaźnika wystarczało osiągnięcie wzrostu o 0,67 p. p. w skali roku. W 2010 roku 30

odnotowano niewielki spadek względem poprzednich lat, wynoszący 0,6 p. p. Był to skutek kryzysu finansowego w latach 2007-2009. W kolejnych latach odnotowuje się harmonijny wzrost, aż do osiągnięcia, a nawet przekroczenia celu. Średnie tempo wzrostu badanego wskaźnika wynosi 0,96 p. p., co jest dobrym wynikiem. Co ciekawe, średnie tempo wzrostu w drugiej połowie lat dwudziestych XXI wieku osiąga 1,23 p. p. Przy utrzymaniu takiej dynamiki w 2022 roku Polska jest w stanie osiągnąć pierwotny cel sugerowany przez Komisje Europejską.

Wykres 2. Zatrudnienie w Polsce z podziałem na płeć

Zatrudnienie kobiet i mężczyzn w Polsce 82 80 78 76 74 72 70 68 66 64 62 60 58 56 2009

2010

2011

2012

2013 Kobiety

2014

2015

2016

2017

2018

2019

Mężczyźni

Źródło: https://ec.europa.eu/eurostat/tgm/refreshTableAction.do?tab=table&plugin=1&pcode=t2020_10&lang uage =en, (dostęp dnia: 10.072020)

Powyższy wykres obrazuje zatrudnienie z podziałem na płeć. Uwagę przyciąga stosunkowo mały odsetek zatrudnionych kobiet. W 2010 roku zatrudnienie płci żeńskiej wynosiło 57,6%, czyli prawie co druga kobieta była nieaktywna zawodowo. Sytuacja przez ostatnie lata uległa poprawie. Na koniec minionego roku aktywność zawodowa kobiet wzrosła do 65,3%. Wzrost o 7,7 p. p. jest zbliżony do całkowitego wzrostu zatrudnienia w Polsce. Jednak porównując te dane do aktywności zawodowej mężczyzn, mogą budzić one niepokój. Mimo niewątpliwego wzrostu zatrudnienia wśród kobiet dysproporcja płciowa na rynku pracy rośnie. Szczególnie ważny jest przełom 2018 i 2019 r. Pogłębia się wtedy omawiana dysproporcja, aż o 1 p. p. Sytuacja mężczyzn na rynku pracy wygląda dobrze – przez ostatnią dekadę bezrobocie spadło o 8,1 p. p. Na koniec 2019 roku co czwarty z pięciu spotkanych mężczyzn miał pracę. Ostatecznie w ubiegłym roku zatrudnienie wśród mężczyzn

31

wyniosło 80,7%. Powodów znacznie niższej aktywności zawodowej kobiet jest wiele – „Płeć niejako zmniejsza szanse aktywności zawodowej.” (Wiśniewski, 2018, s. 273). Doktor Sztanderska podaje siedem głównych przyczyn zaistniałej sytuacji na rynku pracy wśród kobiet (Wiśniewski, 2018, s. 273): •

model rodziny,

•

nierówny podział obowiązków domowych,

•

słaby dostęp do instytucji opiekuńczych,

•

niedostateczne upowszechnienie usług zastępujących i ułatwiających pracę domową,

•

bariery w podejmowaniu pracy i osiąganiu godziwych wynagrodzeń,

•

trudna integracja z rynkiem pracy po okresie macierzyństwa,

•

nieelastyczny czas pracy.

Zatrudnienie w Polsce w ujęciu grupy wiekowej „Osoby młode to grupa szczególnie narażona na zjawisko bezrobocia, o czym świadczą wysokie wartości wskaźnika zarówno w Polsce, jak i w poszczególnych państwach UE” (Łopatka, 2016, s.6). Młode osoby są rozumiane jako „młodzież w grupie wiekowej 1524 lata” (Europejski Semestr…, 2017, s. 3).

Tabela.1. Bezrobocie w Polsce z podziałem na grupy wiekowe

Rok

2018

Wiek Ogólnie 15-19

20-24

25-29

30-34

35-44

45-54

55-74

649 tys.

143 tys.

90 tys.

76 tys.

133 tys.

121 tys.

75 tys.

13 tys.

Źródło: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/rocznik-statystycznypracy-2019,7,6.html, (data dostępu: 10.07.2020)

Osoby młode stanowią najliczniejszą grupę bezrobotnych w Polsce. W 2018 roku stanowili oni 24,04% wszystkich osób bez pracy. Wejście na rynek pracy dla wielu osób po skończeniu edukacji jest trudne. Część wymiennej grupy kończy naukę na poziomie szkoły średniej. Próbując zdobyć pierwszą pracę, niekiedy brakuje im po prostu kwalifikacji. Osoby z wykształceniem wyższym, tj. po studiach wyższych, często spotykają się z barierą, którą jest doświadczenie. Na rynku pracy, gdzie istnieje naturalna rywalizacja o wakaty z innymi ludźmi, młode osoby często nie stanowią wystarczającej wartości dla pracodawcy. Te trzy przyczyny kumulatywnie powodują, że zdobycie pierwszej pracy jest problematyczne.

32

Dlatego często studenci decydują się na staże i darmowe praktyki. Dzięki temu kończąc studia wyższe mają i kwalifikacje, i większe doświadczenie w porównaniu do osób z samym dyplomem. Jednak podstawową barierą na rynku racy jest ograniczony czas. Podczas studiowania stacjonarnego i konieczności utrzymywania się, darmowe lub niskopłatne staże są nie do zrealizowania. Na niekorzyść tej grupy działa również wydłużenie wieku emerytalnego, co bezpośrednio przekłada się na zmniejszenie liczby miejsc pracy. Reagując na problem z bezrobociem wśród najmłodszych osób w wieku produkcyjnym, Komisja Europejska wprowadziła programy w ramach „Inicjatyw flagowych” (ang. flagship initiatives).

Działania w ramach koncepcji „Mobilna Młodzież” miały za zadanie podnieść aktywność europejskiego szkolnictwa wyższego oraz poprawę jakości na pozostałych poziomach edukacji. Dodatkowo program wspierał tak zwaną mobilność na rynku pracy wśród grupy docelowej. Inna inicjatywa, „Szanse dla młodzieży”, zakłada prewencyjne kroki, np.: warsztaty, kursy, szkolenia, które mają między innymi: •

minimalizować przedwczesne przerywanie edukacji,

•

rozwijać istotne umiejętności na rynku pracy.

Ułatwiając wejście młodym ludziom na rynek pracy, rządy państw wprowadzają

szereg ulg i ułatwień dla pracodawców zatrudniających młodych. W Polsce takim przykładem jest zwolnienie z podatku dochodowego dla studentów – dzięki temu status studenta staje się zaletą. Ważnym elementem, funkcjonującym coraz lepiej, jest wcześniejsza edukacja zawodowa. Oznacza to, że już w szkołach średnich, a nawet na niższych poziomach edukacji, przeprowadzane są zajęcia z doradcami zawodowymi. Pozwala to młodym ludziom zaplanować swoją przyszłość, niejednokrotnie dając im szansę odkrycia niszowych zawodów.

Pod tym względem europejskim liderem jest Finlandia, która w 2018 roku zdobyła nagrodę Yidan Prize dla najlepszego środowiska edukacyjnego (Yidan Prize, 2018, s. 8). Polska również wypada bardzo dobrze w tym rankingu. W 2018 roku w światowym indeksie zajmowała 27 miejsce, a rok później znacznie wyższe, 17 miejsce (Yidan Prize, 2018, s. 9). Świadczy to o coraz lepszej edukacji zawodowej, która przekłada się na spadek bezrobocia wśród młodych, jak i dorosłych osób w kraju. Coraz większe znaczenie nabiera współpraca pomiędzy uczelniami i szkołami a szeroko rozumianym biznesem. Umożliwia to większe szanse na zdobycie praktyk, staży oraz pracy. Dla pracodawcy największą korzyścią jest szansa wyselekcjonowania jak najlepszych nowych pracowników.

33

Porównanie Polski do wybranych krajów Unii Europejskiej Dla ocenienia, czy dynamika wzrostu zatrudnienia w Polsce ma odpowiednie tempo, konieczne jest porównanie jej wyników do innych państw Unii Europejskiej. Wybór poniższych krajów – Czechy, Niemcy, Grecja i Słowacja – jest nieprzypadkowy. Niemcy są krajem o silnej i zbilansowanej gospodarce, często są stawiane jako wzór do naśladowania dla innych krajów europejskich. Osiąganie podobnych do nich wartości wskaźników jest pożądanym zjawiskiem. Czechy, podobnie jak Niemcy, sąsiadują z Polską, oraz osiągnęły cel aktywizacji zawodowej Europa 2020, przekraczając 80% zatrudnienia. Są również silną gospodarką w Europie Środkowo-Wschodniej. Słowacja i Grecja są państwami, które na początku omawianej strategii wzrostu zatrudniania znajdowały się na bardzo podobnym poziomie jak Polska, tj. odpowiednio: 64,9% – Polska, 65,6% – Grecja, 66,4% – Słowacja.

Rysunek 1. Poziom zatrudnienia w wybranych krajach Unii Europejskiej

Zatrudnienie w krajach UE 85 80 75 70 65 60 55 50 Czechy

Niemcy

Grecja 2010

Słowacja

Polska

2019

Źródło: https://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=t2020_10&plugin=1 (data dostępu 10.07.2020)

Na powyższym wykresie przedstawiony jest poziom zatrudnienia w opisywanych państwach. Niebieskie słupki obrazują wielkości wskaźnika na początku nowej strategii, czyli w 2010 roku, natomiast pomarańczowe słupki ukazują poziom zatrudnienia na zakończenie 2019 roku. Wszystkie wymienione kraje, oprócz Grecji, odnotowały wzrost. Wartym podkreślenia faktem jest to, że Polska osiągnęła drugą z kolei najwyższą dynamikę wzrostu na tle wybranych państw UE. Najlepszy wynik pod tym względem uzyskały Czechy.

34

Wnioski Postawione cele dotyczące zwiększenia zatrudnienia osób w wieku 20-64 przez Komisję Europejską w ramach strategii Europa 2020 były ambitne. Początkowy cel Polski został zmieniony z 75% do 71%. Zadanie dla Polski było tym bardziej wymagające i trudne, ponieważ rozpoczynała ona realizację celu zwiększenia zatrudnienia, będąc pod tym względem w ostatniej dziesiątce Unii Europejskiej. Po upływie połowy czasu przeznaczonego na zwiększeniu zatrudnienia wyniki wskaźników były optymistyczne, choć nie brakowało opinii, że cele są przeszacowane. Przykładem jest Doktor Artur Kukuła, który w swojej publikacji zatytułowanej: „Szanse realizacji Strategii Europa 2020” podważył zrealizowanie zadania słowami: „Wobec powyższego mało realne wydaje się, aby w perspektywie 2020 r. możliwe było osiągnięcie w UE ustalonego w SE 2020 wskaźnika zatrudnienia osób w przedziale wiekowym 20-64 lata na poziomie nie mniejszym niż 75%” (Szanse realizacji Strategii, 2017, s. 7).

W ostatnim roku realizacji strategii Polska zdaje się być pewna osiągnięcia wyznaczonego celu. Duży wpływ na sytuację miały programy zapoczątkowane przez Komisję Europejską, w szczególności te poprawiające edukację i świadomość zawodową.

Poziom bezrobocia wśród osób młodych znacząco spadł przez ostatnie 10 lat wdrażania strategii Europa 2020. Posiłkując się danymi z Głównego Urzędu Statystycznego i Eurostatu można stwierdzić, że Polska poczyniła znaczące postępy. Wysoka pozycja w rankingu Yidan Prize potwierdza dobry kierunek rozwoju. Jednakże, sytuacja kobiet na rynku pracy zdecydowanie wymaga działań prowadzących do jej poprawy. Wzrost wskaźnika o 7,7 p. p. w ciągu niecałych dziesięciu lat można uznać za zadowalający wynik, jednak dysproporcja między płciami ukazuje kolejny potencjalny problem, na który należy zwrócić uwagę.

Zwiększenie zatrudnienia do obecnego poziomu i osiągnięcie celu, jakim jest 71% zatrudnienia, można uznać za sukces Polski w strukturach UE.

Bibliografia Eurostat, 2020, Employment rate by sex, age group https://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=t2020_10&plugin=1

20-64

GUS, 2012, Rocznik statystyczny pracy GUS, 2019, Rocznik statystyczny pracy GUS, 2019, „Bezrobocie rejestrowane I kwartał 2020r.”, Warszawa Komisja Europejska, 2010, „Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu”, Bruksela

35

Komisja Europejska, 2017, „Europejski semestr - zestawienie informacji tematycznych. Kobiety na rynku pracy” Komisja Europejska, 2017, „Europejski Semestr - zestawienie informacji tematycznych. Zatrudnienie ludzi młodych” Kukuła, A. J., 2017, „Szanse realizacji Strategii Europa 2020 (2010-2020)” Łopatka, A., 2016, „Analiza sytuacji osób młodych na rynku pracy w Polsce w kontekście założeń strategii Europa 2020” Mariola E. Zalewska, P. Ś., 2017, „Ocena szans realizacji głównych celów strategii” Murawska, A., 2017, „Wpływ wykształcenia ludności na poziom zatrudnienia”, Toruń Sulmicka, M., 2011, „Strategia „Europa 2020” - postlizbońska polityka rozwoju Unii” Wiśniewski Z., 2018, „Aktywność zawodowa i formy zatrudnienia w Polsce” Wskaźnik Strategii Europa 2020 https://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/POZ_Wskazniki_Europa2020.pdf Yidan Prize, 2018, “Worldwide educating for the future index 2018” Yidan Prize, 2019, “Worldwide educating for the future index 2019” Ząbkowicz, J., 2016. „Strategia Europa 2020 - ambitna, ale czy wykonalna?”

Informacje o autorze (wrzesień 2020) Ostrowski Bartosz jest studentem II roku Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie. Jest prezesem Koła Naukowego WISE. Interesuje się inwestycjami i strukturami przedsiębiorstw. W wolnym czasie – pasjonat piłki nożnej. bartosz.k.ostrowski@gmail.com

36

4. Kształtowanie się wskaźnika aktywnego starzenia w poszczególnych państwach Unii Europejskiej w kontekście przemian demograficznych XXI wieku Wiecheć Aleksandra Streszczenie Celem poniższej pracy jest zbadanie zależności między prognozowaną wartością współczynnika obciążenia demograficznego ludności w krajach Unii Europejskiej a poziomem aktywności zawodowej osób starszych. Podjęta została próba odpowiedzi na pytanie, czy państwa, w których sytuacja demograficzna w przyszłości znacząco się pogorszy, są przygotowane na te przemiany pod względem uczestnictwa osób starszych na rynku pracy.

Do opracowania problemu badawczego posłużyły takie metody, jak przegląd literatury naukowej i analiza danych ilościowych. Wartość dodaną pracy stanowi analiza prognozowanych wielkości wskaźników związanych ze starzeniem się społeczeństwa, czyli skoncentrowanie się na przyszłości, a nie jedynie na dotychczasowym stanie rzeczy.

Słowa kluczowe: starzenie się społeczeństwa, Wskaźnik Aktywnego Starzenia (AAI), przemiany demograficzne.

Wstęp Europa jest obecnie najstarszym demograficznie kontynentem (Baranowska, 2017).

Niewątpliwie można wskazać wiele pozytywnych przyczyn tego zjawiska, jak np. wysoki na tle innych obszarów świata poziom usług medycznych czy też wciąż wzrastająca jakość życia. Niemniej jednak, w ostatnich latach w debacie publicznej podkreśla się przede wszystkim negatywne aspekty tej tendencji, zwracając uwagę na społeczne i gospodarcze skutki starzenia się społeczeństwa. Jednym z najczęściej przywoływanych wyzwań jest zaburzenie stabilności systemu ubezpieczeń społecznych przez zmniejszającą się liczbę osób w wieku produkcyjnym, ze wzrastającym równocześnie odsetkiem ludności korzystającej ze świadczeń emerytalnych. Jak pokazały ostatnie lata, ograniczenie się do najprostszego z możliwych rozwiązań, to jest podniesienia wieku emerytalnego, nie zawsze jest wystarczające do osiągnięcia zamierzonego celu. Zastosowanie tego środka nie przekłada się bowiem w pełni na zwiększenie aktywności zawodowej osób starszych, której niski poziom związany jest z wieloma przyczynami o różnorodnym charakterze. Równolegle potrzebne są

37

więc działania poprawiające szanse na zatrudnienie tej grupy pracowników, jak również zwiększające atrakcyjność uczestniczenia w rynku pracy z ich perspektywy (UNECE, 2019).

Wskaźnik

aktywności

społecznej

osób

starszych

kształtuje

się

odmiennie

w poszczególnych państwach członkowskich – obok krajów prowadzących politykę przynoszącą wymierne skutki w tym aspekcie są również takie, w których wciąż aktualny jest problem wykluczenia zawodowego tej części społeczeństwa. Biorąc pod uwagę szereg wyzwań wiążących się ze starzeniem się społeczeństwa, powstaje konieczność pogłębionej analizy powyższego zagadnienia i wskazania możliwych kierunków podejmowanych w tym zakresie działań.

Celem

artykułu

jest

zbadanie

zależności

między

prognozowaną

wartością

współczynnika obciążenia demograficznego ludności w krajach Unii Europejskiej a poziomem aktywności zawodowej osób starszych. Pozwoli to odpowiedzieć na pytanie, czy państwa, które w przyszłości staną przed najpoważniejszymi wyzwaniami w zakresie starzenia się społeczeństwa, podejmują odpowiednie środki, by załagodzić skutki ekonomiczne tego procesu. Biorąc pod uwagę postępującą dynamikę omawianego zjawiska, ograniczenie się tylko do programów nakierowanych na zwiększenie przyrostu naturalnego może się okazać niewystarczające, ponieważ ich efekty będą widoczne dopiero w dłuższej perspektywie – musi minąć pewien naturalny okres czasu, zanim nowe pokolenie wejdzie na rynek pracy. Z tego powodu szczególnie istotne jest, żeby równolegle prowadzone były działania dotyczące zwiększenia zatrudnienia wśród seniorów – z racji na wpływ na poprawę sytuacji już w niedalekiej przyszłości. Analiza będąca przedmiotem artykułu umożliwi stwierdzenie, czy w państwach najbardziej zagrożonych niekorzystnymi efektami procesów demograficznych aktywność zawodowa osób starszych jest na odpowiednim poziomie, czy raczej stanowi dopiero potencjalne pole do wykorzystania w planowaniu programów społecznych.

Wartość dodana pracy wynika ze skoncentrowania się przede wszystkim na prognozowanych wartościach wskaźników związanych ze starzeniem się społeczeństwa.

W literaturze przedmiotu omawiany był już niejednokrotnie dotychczasowy stan rzeczy, należy jednak zwrócić uwagę na coraz większą dynamikę zjawiska starzenia się społeczeństwa. Według badań państwa, które obecnie wskazuje się jako borykające się z najbardziej zaawansowanymi procesami demograficznymi, niekoniecznie są tymi, które prawdopodobnie będą odczuwać najdotkliwsze ich skutki za sześćdziesiąt lat.

Analiza

zagadnienia

będącego

przedmiotem

pracy

wymaga

wcześniejszego

przedstawienia zjawiska starzenia się społeczeństwa i wskazania sposobu jego oddziaływania 38

na sferę ekonomiczną i społeczną. W tym celu zostanie przeprowadzony przegląd literatury naukowej z zakresu łączącego się z omawianym problemem badawczym. Następnie zostanie przeprowadzona

analiza

prognozowanych

danych

dotyczących

kształtowania

się

współczynnika obciążenia demograficznego w państwach członkowskich Unii Europejskiej w 2020 i 2080 roku (Kancelaria Senatu, 2018). Dodatkowo przytoczone zostaną statystyki z 2018 roku w zakresie wskaźnika aktywnego starzenia, będącego narzędziem służącym do pomiaru niewykorzystanego potencjału osób starszych w ramach ich aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym (UNECE, 2019). Pozwoli to na zestawienie ze sobą wartości obu tych kryteriów dla wybranych krajów Unii Europejskiej i uzyskanie odpowiedzi na pytanie, które z nich, w związku z negatywnymi prognozami demograficznymi, powinny zwrócić uwagę na niedoceniane wcześniej możliwości aktywizowania seniorów.

Pojęcie starzenia się społeczeństwa i jego skutki społeczno-ekonomiczne Najogólniej rzecz ujmując, przez pojęcie starzenia się społeczeństwa rozumieć należy rosnący udział osób starszych, w połączeniu z malejącym udziałem osób w wieku produkcyjnym, w całkowitej liczbie ludności (Kancelaria Senatu, 2018). W literaturze różnie przedstawia się dokładną granicę, od której można mówić o tym zjawisku, a poglądy na tę kwestię ewoluowały na przestrzeni lat. Starość demograficzna zgodnie z ujęciem „klasycznym” ma miejsce w społeczeństwach, w których odsetek osób po 60 roku życia przekracza 12%, a odsetek osób po 65 roku życia sytuuje się powyżej 7%. Późniejsze definicje przejawiają tendencję do przesuwania tej granicy coraz bardziej w górę, czego wyrazem jest chociażby „nowoczesna” skala starości demograficznej ONZ. Zgodnie z nią, kiedy udział ludności w wieku 65 lat i więcej mieści się w przedziale 7-14%, populację określa się jako „starzejącą się”, natomiast w przypadku przedziału 14-21% jest to już populacja „stara” (Szopa, 2016).

Analizując sytuację danego państwa w kontekście starzenia się społeczeństwa we współczesnym świecie należy ponadto w coraz większym stopniu uwzględniać wpływ migracji. Obok przyrostu naturalnego i wydłużania przeciętnej długości życia stanowią one trzeci element decydujący o ogólnym obrazie demograficznym danego kraju. Bardzo znamienne jest, że w latach 2010-2017 największy wzrost liczby ludności w UE nastąpił w Wielkiej Brytanii, Francji i Włoszech – odpowiednio 3,3 mln, 2,3 mln oraz 1,4 mln.

Wartości przyrostu naturalnego dla tych państw wynoszą niewiele powyżej zera, co pokazuje, że wymienione wyżej państwa wzrost ten zawdzięczają przede wszystkim migracjom (Kancelaria Senatu, 2018).

39

Z kolei Polska znajduje się w tej grupie krajów europejskich, w których w latach 2010-2017 nastąpił spadek liczby ludności. Nałożyły się na to trzy zjawiska mające od dłuższego czasu zasadniczy wpływ na dynamikę demograficzną w naszym kraju: spadek dzietności, nasilenie emigracji i brak imigracji (Baranowska, 2017).

Starzenie się społeczeństwa wywołuje negatywne konsekwencje dla finansów publicznych w dwóch postaciach. Z jednej bowiem strony wzrost odsetka osób starszych w ogóle ludności nieodłącznie wiąże się ze znacznym zwiększeniem transferów socjalnych, ponieważ generują oni stosunkowo wysokie koszty opieki zdrowotnej w porównaniu do przedstawicieli innych grup wiekowych, a dodatkowo pobierają świadczenia emerytalne.

Zjawisko to w literaturze przedmiotu nazywane jest „siwieniem budżetów publicznych” (Szopa, 2016). Z drugiej strony należy zwrócić uwagę na zmniejszanie się odsetka ludności w wieku produkcyjnym, z których przychodów w przeważającej mierze finansowane są świadczenia socjalne. Rezygnowanie z aktywności zawodowej na skutek wieku połączone ze zmniejszającą się liczbą nowych osób wkraczających na rynek pracy wpływa na zmniejszenie „bazy podatkowej”, co powoduje poważne problemy w kontekście zwiększających się potrzeb korzystania z pomocy socjalnej najstarszej warstwy społeczeństwa.

Nie bez znaczenia dla płaszczyzny ekonomicznej jest również zmiana modelu konsumpcji i oszczędzania, nieodłącznie związana z przemianami demograficznymi. Po pierwsze, wraz z wiekiem z naturalnych przyczyn zwiększa się potrzeba bezpieczeństwa, a zmniejsza skłonność do ryzyka, która stanowi podstawę gospodarki wolnorynkowej.

Ponadto dla populacji o większościowym udziale ludności w wieku produkcyjnym charakterystyczny jest wysoki stopień oszczędzania, a rezultatem starzenia się społeczeństwa jest sukcesywny spadek oszczędności (Szopa, 2016). Oba wskazane wyżej zjawiska znajdują już

wyraźne

odzwierciedlenie

w

sferze

praktycznej,

bowiem

według

badań

przeprowadzonych w ostatnich latach nawet 75% zmian w procesach oszczędzania może wynikać z obserwowanych zmian demograficznych (Ferrucci, Miralles, 2007). Zaburzenie korzystnego dla wzrostu gospodarczego sposobu oszczędzania należy zatem dołączyć do najważniejszych wyzwań związanych z nasilającą się starością demograficzną.

Kolejną istotną negatywną konsekwencją omawianego zjawiska jest wykluczenie ekonomiczne najstarszych warstw społeczeństwa. Według badań zagrożenie ubóstwem wprawdzie spada wraz z wiekiem, natomiast rośnie jego trwałość (Szopa, 2016). Jest to związane z mniejszą skłonnością do przekwalifikowywania się osób starszych, które ponadto pozostają zazwyczaj mniej mobilne i elastyczne względem czasu pracy. Na czynniki te nakładają się ponadto istniejące stereotypy, zniechęcające pracodawców do zatrudniania 40

seniorĂłw. W tym kontekĹ&#x203A;cie bardzo istotne wydajÄ&#x2026; siÄ&#x2122; programy skĹ&#x201A;aniajÄ&#x2026;ce osoby starsze do aktywnego uczestniczenia w Ĺźyciu spoĹ&#x201A;ecznym, w tym w szczegĂłlnoĹ&#x203A;ci na pĹ&#x201A;aszczyĹşnie zawodowej.

Analiza wspĂłĹ&#x201A;czynnika obciÄ&#x2026;Ĺźenia demograficznego spoĹ&#x201A;eczeĹ&#x201E;stwa WspĂłĹ&#x201A;czynnik obciÄ&#x2026;Ĺźenia demograficznego wykorzystywany jest do badaĹ&#x201E; w zakresie poziomu wsparcia udzielanego przez ludnoĹ&#x203A;Ä&#x2021; w wieku produkcyjnym osobom starszym.

Chodzi tu zarĂłwno o potrzebÄ&#x2122; istnienia odpowiednio duĹźej â&#x20AC;&#x17E;bazy podatkowejâ&#x20AC;? rozumianej jako odsetek osĂłb finansujÄ&#x2026;cych Ĺ&#x203A;wiadczenia emerytalne i transfery socjalne, jak i o fakultatywnÄ&#x2026; pomoc udzielanÄ&#x2026; czĹ&#x201A;onkom najbliĹźszej rodziny. WspĂłĹ&#x201A;czynnik obciÄ&#x2026;Ĺźenia demograficznego osobami starszymi obliczany jest dla danej populacji w nastÄ&#x2122;pujÄ&#x2026;cy sposĂłb: đ?&#x2018;&#x2122;đ?&#x2018;&#x2013;đ?&#x2018;?đ?&#x2018;§đ?&#x2018;?đ?&#x2018;&#x17D; đ?&#x2018;&#x153;đ?&#x2018; Ăłđ?&#x2018;? đ?&#x2018;¤ đ?&#x2018;¤đ?&#x2018;&#x2013;đ?&#x2018;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2DC;đ?&#x2018;˘ 65 đ?&#x2018;&#x2122;đ?&#x2018;&#x17D;đ?&#x2018;Ą đ?&#x2018;&#x2013; đ?&#x2018;¤đ?&#x2018;&#x2013;Ä&#x2122;đ?&#x2018;?đ?&#x2018;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2014; Ă&#x2014; 100 đ?&#x2018;&#x2122;đ?&#x2018;&#x2013;đ?&#x2018;?đ?&#x2018;§đ?&#x2018;?đ?&#x2018;&#x17D; đ?&#x2018;&#x153;đ?&#x2018; Ăłđ?&#x2018;? đ?&#x2018;¤ đ?&#x2018;¤đ?&#x2018;&#x2013;đ?&#x2018;&#x2019;đ?&#x2018;&#x2DC;đ?&#x2018;˘ 15 â&#x2C6;&#x2019; 64 đ?&#x2018;&#x2122;đ?&#x2018;&#x17D;đ?&#x2018;Ąđ?&#x2018;&#x17D; Wykres 1. Prognozowany wspĂłĹ&#x201A;czynnik obciÄ&#x2026;Ĺźenia demograficznego osobami starszymi w paĹ&#x201E;stwach Unii Europejskiej w 2020 roku i 2080 roku Szwecja

32,5 35,9

SĹ&#x201A;owacja

45,2 54,6 56,4 51,3 51,4

24,4 31,8 29,1 34,6 27,8 28,4 30,4 32,5 30,7

Rumunia Polska Holandia WÄ&#x2122;gry

69 61,5 55,3 50,3 54,2 51,5 50,2 50,3 51,7

21,5

Litwa

31,5 32,7

Cypr

62,5 62,7

24,3 36,1

Chorwacja

32,3 32,9 30,7 35,7

Hiszpania Irlandia

22,8

Czechy Belgia 0

10

20

30 2080

65,3 45 54,3 55,2 52,5 50,8 56,4 47,9

31,8 33,7 30,9 31,4 34 30

Niemcy

58,6 46,8 46,1

40

50

60

70

2020

ĹšrĂłdĹ&#x201A;o: Raport Biura Analiz, Dokumentacji i Korespondencji Kanclarii Senatu (2018). Starzenie siÄ&#x2122; ludnoĹ&#x203A;ci w Unii Europejskiej. Stan obecny i prognoza, OT-662.

41

Analizując przedstawione na Wykresie 1. dane można zauważyć, że średnia wartość współczynnika obciążenia demograficznego osobami starszymi w państwach członkowskich na przestrzeni następnych lat znacząco się zwiększy. W 2020 roku wynosiła ona 30,8, ale według prognozowanych danych w 2080 roku sięgnie ona już 54, co oznacza prawie dwukrotny wzrost i daje podstawę do przewidywania negatywnych konsekwencji tego trendu.

Porównanie omawianego wskaźnika w poszczególnych krajach wskazuje, że tendencje w zakresie starzenia się społeczeństwa występują nierównomiernie, a w przyszłości nastąpi zmiana w grupie regionów wymienianych jako najbardziej zagrożone procesami demograficznymi. Koniunktura państw takich jak Cypr, Luksemburg, Polska i Słowacja w 2020 roku przedstawia się stosunkowo korzystnie, przynajmniej na tle pozostałych członków UE – w każdym z nich współczynnik osiąga obecnie wartości poniżej średniej.

Przewiduje się natomiast poważną zmianę w tych tendencjach za 60 lat, ponieważ według prognoz to w tych państwach w największym stopniu pogorszy się sytuacja. Różnica między wartościami współczynnika w omawianych latach wyniesie: na Cyprze 38,2, w Luksemburgu 28,7, w Polsce 33,7, a na Słowacji 32, przy średnim unijnym wzroście o 23,2 jednostek.

Znaczne zwiększenie się obciążenia demograficznego nastąpi również w Portugalii i Grecji, które już obecnie zmagają się z poważnymi problemami w tym zakresie – kraje te odnotują przyrosty o 34,4 i 29,6. Państwami, których miejsce w rankingu obciążenia demograficznego ulegnie znaczącej negatywnej zmianie są także Chorwacja, Włochy i Austria.

Na drugim biegunie znajdują się państwa, których obecna polityka społeczna daje podstawy do wyciągnięcia wniosków o skutecznym zatrzymaniu dotychczasowych negatywnych tendencji. Według prognoz najbardziej korzystna sytuacja będzie występować w Szwecji, w której współczynnik wzrośnie na przestrzeni lat jedynie o 12,7%, co stanowi prawie dwukrotnie mniejszą wartość niż średnia dla całej Unii Europejskiej. Również takie kraje jak Hiszpania, Francja czy Belgia prawdopodobnie będą mogły pochwalić się pozytywnymi skutkami w zakresie spowolnienia procesu starzenia się społeczeństwa.

Jednocześnie należy zwrócić uwagę na fakt, że państwa te doświadczają obecnie fali migracji na niespotykaną wcześniej skalę i zjawisko to mogło mieć decydujący wpływ na kształt omawianych prognoz. Ponadto bardzo znamienne jest to, że nawet te kraje, które prognozowane wartości stawiają w najkorzystniejszym świetle pod względem polityki demograficznej,

odnotują

wzrost

omawianego

współczynnika.

To

pokazuje,

że

przeciwdziałanie negatywnym konsekwencjom starzenia się społeczeństwa jest wyzwaniem o charakterze długoterminowym i nawet optymistyczne w tym względzie przewidywania nie zwalniają z podejmowania szeroko zakrojonych działań w tym zakresie.

42

Analiza wskaźnika aktywnego starzenia się Wskaźnik aktywnego starzenia wykorzystywany jest do mierzenia niewykorzystanego potencjału osób starszych w zakresie uczestnictwa w życiu społecznym. Obejmuje on 22 czynniki pogrupowane w cztery kluczowe dla tego zagadnienia dziedziny: zatrudnienie, partycypacja w społeczeństwie, możliwość zdrowego i bezpiecznego życia, a także istnienie warunków sprzyjających aktywnemu starzeniu się. Analiza będąca przedmiotem tego artykułu koncentruje się przede wszystkich na konsekwencjach starzenia się społeczeństwa w wymiarze ekonomicznym. Z tego powodu wykorzystane zostaną jedynie wartości z pierwszej grupy wskaźników, to jest dotyczące życia zawodowego. Należy mieć świadomość, że każda z trzech pozostałych dziedzin pośrednio również przyczynia się do skłonności seniorów do uczestnictwa w rynku pracy. Jednakże skupienie się jedynie na danych dotyczących zatrudnienia pozwoli uchwycić ich istotny wpływ, jednocześnie eliminując wskaźniki o marginalnym znaczeniu dla problemu badawczego.

Wykres 2. Wskaźnik aktywnego starzenia się w dziedzinie zatrudnienia w państwach Unii Europejskiej w 2018 roku Szwecja Finlandia Słowacja Słowenia Rumunia Portugalia Polska Austria Holandia Malta Węgry Luxemburg Litwa Łotwa Cypr Włochy Chorwacja Francja Hiszpania Grecja Irlandia Estonia Niemcy Dania Czechy Bułgaria Belgia

45,4 35,7 26,3 21,3 28,9 33,4 26,5 27,2 36,3 25,6 27,5 20,7 37,9 37,9 30,8 28 21,2 26,9 25,7 20,6 35,4 44,5 39,4 40,6 34,2 30,5 23,8

Źródło: UNECE (2019). Active Ageing Index. Analitycal Report.

43

Przedstawione na Wykresie 2. dane pokazują, że poziom partycypacji seniorów na rynku pracy znacząco różni się między poszczególnymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej. Średnia dla całej wspólnoty wynosi 30,8, natomiast można wskazać zarówno państwa osiągające w tym zakresie wartości sięgające aż 45, jak i takie, których wynik plasuje się nieznacznie powyżej 20. Do państw, których politykę promowania zatrudnienia wśród osób starszych cechuje najwyższa skuteczność, należą Szwecja, Estonia i Czechy. Niestety efektywność polityki zatrudnienia w większości analizowanych krajów nie jest tak imponująca. Poziom zatrudnienie osób w wieku od 55 do 74 lat osiąga niskie wartości w następujących państwach: Słowacja, Słowenia, Polska, Austria, Malta, Chorwacja, Węgry, Luksemburg, Francja, Hiszpania, Grecja i Belgia. Powyższe zestawienie pokazuje ponadto, że poziom aktywizacji zawodowej osób starszych nie jest skorelowany z poziomem rozwoju gospodarczego.

Wnioski Podsumowując dotychczasowe rozważania, można spróbować udzielić odpowiedzi na powracające w artykule pytanie, czy państwa, w których sytuacja demograficzna w przyszłości znacząco się pogorszy, są przygotowane na te przemiany pod względem uczestnictwa osób starszych na rynku pracy. Jak już było wspomniane, polityka nakierowana na większą aktywizację zawodowej tej grupy stanowi jeden z czynników mogących przeciwdziałać negatywnym konsekwencjom starzenia się społeczeństw.

Przedstawione wyżej statystyki dają podstawę do wyciągnięcia wniosku, że kraje, w których nastąpi największy wzrost demograficznego obciążenia ludności, są często tymi, które osiągają niskie wartości wskaźnika aktywnego starzenia. Jako jeden z przykładów wskazać można Polskę, która osiąga w tym zakresie rezultaty zdecydowanie poniżej średniej.

Sytuacja naszego kraju przedstawia się w tym momencie korzystnie na tle innych państw członkowskich, jednak prognozy wskazują na odwrócenie się tego trendu w przyszłości – w 2080 roku będziemy jednym z najbardziej obciążonych demograficznie społeczeństw wspólnoty. W zasadzie zbliżone wnioski można poczynić w stosunku do Słowacji, Austrii i Luksemburga. W podobnej sytuacji znajduje się Cypr, co do którego prognozuje się największy wzrost obciążenia demograficznego między 2020 a 2080 rokiem – wprawdzie wskaźnik zaktywizowania seniorów osiąga średnią wartość, jednak w obliczu dużej skali problemu może się to okazać niewystarczające.

Bardzo niskie wartości w zakresie wskaźnika aktywnego starzenia odnotowują również takie państwa jak Grecja i Włochy. W tym jednak przypadku proces starzenia się 44

społeczeństwa już w 2020 roku jest bardzo zaawansowany. Przewidywania wskazują jednak na dalsze pogarszania się sytuacji i prawie dwukrotne zwiększenie obciążenia demograficznego za sześćdziesiąt lat.

Przedstawione wyżej wnioski pokazują, że państwa najbardziej zagrożone niekorzystnymi efektami procesów demograficznych wciąż nie przykładają odpowiedniej wagi do zwiększenia uczestnictwa osób starszych na rynku pracy. W tym kontekście stwierdzić należy, że polityka promowania zatrudnienia osób starszych stanowi niedocenione narzędzie dla krajów borykających się ze zjawiskiem starzenia się społeczeństwa.

Bibliografia Adamczyk M. D., 2017, „Starzenie się społeczeństwa polskiego wyzwaniem dla zrównoważonego rozwoju”, Zeszyty Naukowe, Organizacja i Zarządzanie/Politechnika Śląska.

Adamczyk M. D., 2018, „Specyfika procesów starzenia się społeczeństwa polskiego w kontekście wskaźników zrównoważonego rozwoju”, Wybrane problemy społeczne, Teraźniejszość–Przyszłość.

Baranowska, A, 2017, „Starzenie się społeczeństwa europejskiego jako wyzwanie XXI wieku”, Casus Polski, Opuscula Sociologica.

Czerwińska K., 2016, „Starzenie się społeczeństwa a gospodarka. Knowledge–Economy–Society”.

Raport Biura Analiz, Dokumentacji i Korespondencji Kancelarii Senatu, 2018, „Starzenie się ludności w Unii Europejskiej. Stan obecny i prognoza”, OT-662.

Szopa B., 2016”, „Konsekwencje procesu starzenia się społeczeństwa. Wybrane problemy. Problemy Zarządzania”, (2/2016 (59), t. 1).

Pelc I., 2017, „Starzenie się społeczeństwa jako wyzwanie społeczno-ekonomiczne. Starość nie jedną ma twarz: Badania interdyscyplinarne nad starością”.

UNECE. 2019, Active Ageing Index. Analytical Report.

Informacje o autorce (wrzesień 2020) Wiecheć Aleksandra jest studentką trzeciego roku ekonomii i czwartego roku prawa. Od strony zawodowej zajmuje się międzynarodowym prawem podatkowym. Jej zainteresowania naukowe koncentrują się wokół badań interdyscyplinarnych. aleksandra.wiechec@gmail.com

45

5. Skutki Brexitu z perspektywy Wielkiej Brytanii i Unii Europejskiej Folwarczny Joanna Streszczenie Wielka Brytania od samego początku integracji europejskiej była sceptycznie nastawiona do dalszej współpracy. Wątpliwości Brytyjczyków ostatecznie doprowadziły do bezprecedensowego incydentu, jakim jest wyjście Wielkiej Brytanii z UE. Najistotniejsze konsekwencje Brexitu dla Unii Europejskiej to zmniejszenie budżetu Wspólnoty o 11,2 mld euro oraz obniżenie poziomu bezpieczeństwa na wschodniej granicy UE. Obecnie Wielka Brytania i UE są w trakcie dyskusji nad nowym budżetem i przygotowują porozumienie określające dwustronne stosunki między nimi. Dumping regulacyjny rozumiany jako celowe obniżanie standardów ochrony środowiska, prawa pracy i praw konsumentów w celu uzyskania przez Wielką Brytanię przewagi konkurencyjnej to przykłady najważniejszych punktów spornych w negocjacjach. Scenariusz „twardego Brexitu” staje się coraz bardziej realny, gdyż trudno o kompromis. Ponadto w czerwcu 2020 r. Główny negocjator Michel Barnier na posiedzeniu komisji brytyjsko-unijnej potwierdził, że Wielka Brytania nie zgadza się na przedłużenie okresu przejściowego, co potęguje obawy o impas w negocjacjach, ale także pokazuje, że skutki mogą być bolesne zarówno dla UE, jak i Londynu.

Słowa kluczowe: Brexit, dezintegracja, eurosceptycyzm, budżet unijny, okres przejściowy.

Wstęp Członkostwo Wielkiej Brytanii w strukturach europejskich od samego początku było problematyczne, a droga tego kraju do integracji z Europą kontynentalną pełna sceptycyzmu i obaw przed utratą niezależności. Mocarstwowość i indywidualizm Brytyjczyków wiele razy uwidaczniały się na forum unijnym, kiedy to ich poczucie tożsamości i interesu narodowego wygrywało z nakazem podporządkowania się wspólnotowym zasadom. Spowodowane tym napięcia doprowadziły ostatecznie do opuszczenia Unii Europejskiej przez Zjednoczone Królestwo. Argumenty używane przez eurosceptyków wiążą się przede wszystkim z wysoką składką członkowską, jaką Wielka Brytania zobligowana jest płacić na rzecz Wspólnoty.

Cel niniejszego artykułu stanowi analiza konsekwencji Brexitu dla budżetu Unii Europejskiej, jak i dla Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, gdyż zamysłem integracji europejskiej było utrzymanie ładu w Europie, a opuszczenie UE przez Wielką Brytanię stawia pod znakiem zapytania dalszą współpracę w zakresie obronności i ochrony granic Wspólnoty.

46

Artykuł został podzielony na pięć części. Pierwsza z nich przedstawia rys historyczny integracji Brytyjczyków z Europą Zachodnią oraz ukazuje związane z nią obawy, druga zaś wskazuje na przyczyny Brexitu i genezę tego wydarzenia. Części trzecia i czwarta charakteryzują kolejno jego skutki z punktu widzenia Unii Europejskiej i Zjednoczonego Królestwa, natomiast ostatnią część stanowi podsumowanie wynikające z analizy możliwych implikacji, a także najnowszych informacji na temat postępu w negocjacjach brexitowych.

Geneza integracji Wielkiej Brytanii ze Wspólnotami Europejskimi Traumatyczne przeżycia związane z I i II wojną światową stały się impulsem do integracji na kontynencie europejskim. Wówczas to na zgliszczach zachodnich gospodarek zaczęto formułować pierwsze postulaty dotyczące współpracy między państwami Europy Zachodniej. Kraje te musiały zmierzyć się z odbudową swojej dawnej potęgi oraz z przywróceniem równowagi wewnętrznej i zewnętrznej do stanu sprzed wojny.

W tym celu zdecydowano o zacieśnieniu relacji, do którego przyczyniła się także propozycja pomocy materialnej ze strony Stanów Zjednoczonych dla gospodarek poszkodowanych w wyniku wojny. Inicjatywa ta, zwana Planem Marshalla, zakładała udzielenie tymże państwom kredytów w zamian za wypracowanie wspólnego rozwiązania wspomagającego odbudowę i rozwój tych krajów. W ślad za tym w 1948 roku powstała Organizacja Europejskiej Współpracy Gospodarczej, a wśród jej założycieli znalazła się Wielka Brytania, stając się tym samym głównym odbiorcą środków przekazywanych w ramach Planu Marshalla. W związku z tym lata 40. XX wieku charakteryzowało znaczne poparcie Zjednoczonego Królestwa dla integracji europejskiej, czego wyrazem było dołączenie do Ruchu Europejskiego, którego zadanie polegało na zacieśnianiu relacji z innymi krajami kontynentu europejskiego (Bobińska, 2016).

Jednakże stosunki Wielkiej Brytanii z Europą zawsze odznaczały się pragmatyzmem i były kształtowane z perspektywy interesu narodowego tego kraju. Z tego względu jego udział w integracji europejskiej przyjmował selektywną formę. Mimo wyraźnej potrzeby współpracy, wywołanej osłabieniem mocarstwowej pozycji Wielkiej Brytanii po II wojnie światowej, państwo to sceptycznie podchodziło do zacieśniania więzi z Zachodnią Europą.

Takie podejście motywowane było przede wszystkim wyraźnymi różnicami między Imperium Brytyjskim a Europą kontynentalną, utrzymywaniem wzajemnych relacji gospodarczych w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów oraz silnymi związkami z USA. Z tych powodów Wielka Brytania nie została członkiem powstałej w 1951 roku Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, a w 1957 roku nie podpisała Traktatów Rzymskich, na mocy 47

których powstały Europejska Wspólnota Gospodarcza i Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Bobińska, 2016).

Lata 60. przyniosły ocieplenie wzajemnych stosunków brytyjsko-europejskich, na co wpływ miały lepsze wyniki gospodarcze krajów współpracujących w obrębie EWG w porównaniu do gospodarki brytyjskiej. 22 lipca 1961 roku rząd Wielkiej Brytanii złożył wniosek o członkostwo we Wspólnotach Europejskich. Dostrzegł on bowiem potrzebę modernizacji gospodarki oraz budowania jej konkurencyjności, zaś nadziei na to wypatrywano w integracji z Europą. Negocjacje dotyczące tej kwestii rozpoczęły się w czerwcu 1970 roku. Już wtedy pojawiła się różnica zdań m.in. w sprawie wysokości składki wpłacanej do budżetu Wspólnot, ochrony eksporterów cukru z krajów Commonwealthu oraz kursu funta szterlinga. Ostatecznie ustalono pięcioletni okres przejściowy gwarantujący dostosowanie stawek celnych. W dniu 22 stycznia 1972 roku podpisano Traktat Akcesyjny, zaś oficjalnie za datę przystąpienia Wielkiej Brytanii do struktur europejskich uznaje się 1 stycznia 1973 roku (Bobińska, 2016).

Droga do Brexitu i okres przejściowy Funkcjonowanie Wielkiej Brytanii we Wspólnotach Europejskich od początku było pełne eurosceptycyzmu, czego wyrazem stały się głośne postulaty Partii Pracy, domagającej się zastosowania nowych sposobów finansowania WE oraz rozstrzygania o sprawach podatkowych i gospodarczych na poziomie krajowym. Partia ta sprzeciwiała się także harmonizacji stawek VAT i przynależności do Europejskiego Związku Walut. Już w 1979 roku wnioskowała o opuszczenie Wspólnot, jeżeli warunki członkowstwa nie ulegną zmianom. Zabiegi te doprowadziły do tego, że Brytyjczycy nie włączyli się do Europejskiego Systemu Walutowego, a krytyka Brukseli pogłębiła się jeszcze bardziej w momencie, gdy Margaret Thatcher została premierem. Nowe napięcia spowodowała również debata w sprawie ratyfikacji Traktatu z Maastricht z 1992 roku, jednak ostatecznie został on zatwierdzony przez Wielką Brytanię. W kolejnych latach coraz bardziej uwidaczniały się różnice między Zjednoczonym Królestwem a Unią Europejską, do których można zaliczyć kwestię wysokości składki do unijnego budżetu w czasie cięć budżetowych w Wielkiej Brytanii oraz sprawę imigracji z państw Europy Środkowej i Wschodniej (Bobińska, 2016).

David Cameron, konserwatywny premier Zjednoczonego Królestwa, pod wpływem eurosceptycznych nastrojów złożył obietnicę, że jeśli wygra wybory w 2015 roku, to przeprowadzi referendum w sprawie dalszego członkostwa w strukturach UE, oraz że podejmie negocjacje pewnych ustępstw wobec swobody przepływu osób. Ostatecznie, mimo 48

niechęci Brukseli oraz państw członkowskich, Wielka Brytania uzyskała prawo do ograniczania migracji w wyjątkowych przypadkach. Nie zmieniło to jednak nastawienia Brytyjczyków, gdyż w 2016 roku odbyło się referendum, w którym większość z nich opowiedziała się za Brexitem. Oficjalny wniosek w tej sprawie nowa premier, Theresa May, wystosowała do Brukseli dopiero 29 marca 2017 roku, co zapoczątkowało dwuletni proces wyjścia z Unii Europejskiej. Zgodnie z tą decyzją, wystąpienie z Unii miało nastąpić 20 marca 2019 roku, jednak ostatecznie doszło do niego 31 stycznia 2020 roku.

W dniu 1 lutego 2020 roku weszła w życie umowa o wystąpieniu, do której dołączona została deklaracja polityczna przedstawiająca zasady przyszłego partnerstwa na linii Wielka Brytani – UE. Według tych dokumentów relacje te wchodzą w okres przejściowy, który ma się zakończyć 31 grudnia 2020 roku. Przewiduje on utrzymanie stosunków na dotychczasowych warunkach, a więc Wielka Brytania będzie w dużej mierze traktowana jako kraj członkowski. Sytuacja ta jest tożsama z uczestnictwem tego państwa w unii celnej i jednolitym rynku, opłacaniem składki członkowskiej oraz pozostawaniem beneficjentem wszystkich programów realizowanych przez UE do końca 2020 roku. Dodatkowo wzajemne transfery pieniężne mają mieć miejsce jeszcze przez kilka najbliższych lat. Zmianie uległa kwestia reprezentowania Wielkiej Brytanii w strukturach Unii. Według najnowszych postanowień nie może ona uczestniczyć w głosowaniach, przestanie należeć do Europejskiego

Banku

Inwestycyjnego,

a

także

nie

będzie

dysponować

swoimi

przedstawicielami ani w Radzie UE, ani w Radzie Europejskiej. Natomiast Trybunał Sprawiedliwości UE w okresie przejściowym nadal sprawować będzie jurysdykcję nad Wielką Brytanią, która pozostaje zobowiązana do stosowania unijnych regulacji z zakresu sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, w tym europejskiego nakazu aresztowania. Dotyczą jej również przepisy wspólnej polityki rybołówstwa oraz wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, które nakazują Zjednoczonemu Królestwu implementację unijnych systemów sankcji i występowania w zgodności ze stanowiskiem UE na forum organizacji międzynarodowych oraz w relacjach z państwami trzecimi.

Skutki Brexitu z perspektywy UE Wielka Brytania zaliczana była do grona największych płatników netto do unijnego budżetu, gdyż jej wkład wynosił 7%. Tym samym jednym ze skutków fiskalnych Brexitu jest uszczuplenie środków, jakimi dysponuje Unia Europejska. Jako że budżet UE musi być zrównoważony, pozostają dwie opcje awaryjne. Pierwszą z nich jest ograniczenie wydatków budżetowych tak, by dopasować je do wkładu pozostałych 27 państw członkowskich, a drugie 49

rozwiązanie zakłada utrzymanie wydatków na podobnym poziomie przy jednoczesnym podwyższeniu składek członków.

Zanim jeszcze Brexit stał się faktem, dyskutowano o tym, jaki przyjmie kształt. Jedną z analizowanych opcji był „hard Brexit”, którego założeniem było opuszczenie struktur Unii przez Wielką Brytanię bez zawarcia umowy, a więc handel miałby się odbywać zgodnie z warunkami Światowej Organizacji Handlu. Dla polityki fiskalnej UE byłoby to jednoznaczne z brakiem transferów z budżetu Unii na rzecz Wielkiej Brytanii, z drugiej jednak strony nie byłby on wówczas zasilany brytyjskimi wpłatami z tytułu DNB, VAT oraz ceł pobieranych przez Londyn. Wzrosłyby natomiast wpływy z tytułu importu towarów do Zjednoczonego Królestwa i ceł pobieranych przez pozostałe państwa członkowskie (Kotliński, 2017).

Na wniosek Izby Gmin już w 2013 roku opracowano raport bazujący na modelach stowarzyszeniowych Szwajcarii i Norwegii z Unią Europejską, które dzięki opłacaniu unijnych polityk włączone są do wspólnego rynku. Zgodnie z zaprezentowanymi w nim danymi oszacowano, że Norwegia płaci 83% brytyjskiej stawki netto w przeliczeniu na mieszkańca, a Szwajcaria tylko 40%. W obu tych modelach obowiązuje brak ceł między UE a Wielką Brytanią, a także brak przepływów finansowych z unijnego budżetu do Zjednoczonego Królestwa; dodatkowo przyjęto założenie ceteris paribus (DNB, eksport, import, itd. nie ulegną zmianom w wyniku Brexitu). W Tabeli 1. przedstawiono wyniki tego raportu z perspektywy Polski.

Analiza następującego zestawienia pokazuje, że najmniej korzystnym rozwiązaniem z punktu widzenia Polski jest ,,hard Brexit”, który spowodowałby konieczność płacenia przez nią dodatkowej kwoty w wysokości 413 milionów euro. Natomiast bardziej opłacalnym rozwiązaniem niż redukowanie poziomu wydatków jest podnoszenie wysokości składki członkowskiej (Kotliński, 2017).

Tabela 1. Zmiany płatności netto w zależności od modelu Brexitu Model

Płatność brytyjska

Dodatkowa płatność przypadająca na Polskę*

Redukcja wydatków przypadająca

Hard Brexit

0

413 mln euro

1158 mln euro

Model norweski

9560 mln euro

141 mln euro

432 mln euro

Model szwajcarski

4600 mln euro

317 mln euro

913 mln euro

na Polskę*

*Alternatywne możliwości Źródło: Kotliński, K. (2017). Skutki Brexitu dla budżetu Unii Europejskiej. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, (498), 164.

50

Kolejnym aspektem, na który oddziałuje Brexit, jest przyszłość Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony. Pomimo eurosceptycznego podejścia Wielkiej Brytanii oraz blokowania przez nią niektórych inicjatyw, państwo to odgrywało kluczową rolę w kształtowaniu się unijnej polityki w tym zakresie. Wpływ na to miał nie tylko potencjał militarny Zjednoczonego Królestwa, ale też jego wkład finansowy na rzecz rozwoju zdolności wojskowych. Zgodnie z unijnym prawem koszt operacji i misji wojskowych nie może być pokrywany z budżetu UE. Działania wojskowe są częściowo finansowane w ramach systemu ATHENA oraz funduszu tworzonego ze składek członkowskich. Stosuje się też zasadę, że koszty ponosi ten, kto je generuje. Dane wykazują, że w 2017 roku Wielka Brytania pokrywała około 15% tych kosztów, ponadto była odpowiedzialna za 24% wspólnotowych nakładów obronnych i przekazywała większość zdolności wojskowych takich jak systemy wczesnego ostrzegania. Dodatkowo jest ona obok Francji jedynym państwem UE dysponującym zasobami nuklearnymi, a także członkiem stałym Rady Bezpieczeństwa ONZ i piątą potęgą militarną na świecie o wydatkach na obronność powyżej 2% PKB (Usewicz, 2017).

W związku z tym opuszczenie Wspólnoty przez tak istotnego członka, jakim jest Wielka Brytania, stwarza obawę przed zachwianiem się bezpieczeństwa Unii Europejskiej.

Spowoduje to powstanie luki – w szczególności w systemach wczesnego ostrzegania, transporcie wojskowym, dostępie do informacji wywiadowczych, czy też w sprawie wynajmowania kwatery w Northwood, która użytkowana była na potrzeby misji i operacji wojskowych WPBiO (Usewicz, 2017).

Ponadto Brexit stanowi zagrożenie dla inicjatyw podejmowanych dwustronnie przez Wielką Brytanię z krajami NATO. Kraj ten obok USA i Francji ma pierwszorzędne znaczenie w Sojuszu, a tym samym odgrywa ważną rolę w zapewnianiu bezpieczeństwa wschodniej flanki. W odpowiedzi na decyzję o Brexicie powstała koncepcja ,,Global Britain”, zakładająca wzmocnienie sieci partnerstw i sojuszy, w szczególności tych z USA. Może to skutkować dalszym zaangażowaniem w obronę wschodniej flanki NATO, gdyż do tej pory Wielka Brytania słynęła wśród członków Sojuszu Północnoatlantyckiego zdecydowaną postawą wobec Rosji i popierała działania służące zapewnieniu bezpieczeństwa na tym obszarze. Jednakże możliwe są też napięcia negocjacyjne między Londynem i Brukselą, w związku z czym priorytety polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Wielkiej Brytanii mogą zostać skierowane na Azję Południowo-Wschodnią, gdzie w latach 2018-2019 otworzyła już nowe bazy wojskowe. Obawy przed wycofaniem się Zjednoczonego Królestwa ze wschodniej flanki potęguje fakt, że Brexit negatywnie wpłynie na gospodarkę tego kraju, co może 51

doprowadzić do ograniczenia wydatków na obronność oraz do pogłębienia dotychczasowych problemów, wśród których należy wymienić opóźnienia w realizacji nowych programów wojskowych, spadek liczby żołnierzy i problemy kadrowe brytyjskich sił zbrojnych (Szymański, 2019).

Skutki Brexitu z perspektywy Wielkiej Brytanii W celu przeanalizowania konsekwencji bezprecedensowej jak dotąd sytuacji, jaką jest opuszczenie struktur europejskich przez Wielką Brytanię, European Citizen Action Service (ECAS, Europejska Służba Akcji Obywatelskiej) stworzyła porównanie różnych scenariuszy Brexitu pod kątem ich implikacji dla Brytyjczyków. Punktem odniesienia do każdej z przedstawionych możliwości stała się Opcja “Bremain”, która zakłada pozostanie Wielkiej Brytanii w UE. Pomimo tego, że w momencie opracowywania analizy została ona odrzucona, w wyniku referendum została uwzględniona, gdyż zawierała istotne postanowienia brytyjskiego rządu. Pozostałe cztery warianty zakładają wersję Brexitu ,,miękkiego” (Opcja norweska i Opcja szwajcarska) oraz ,,twardego” (Opcja turecka i Opcja kanadyjska).

Tabela 2. Modele nowych relacji brytyjsko-unijnych Prawo

Prawo

Prawo

Prawo do

Prawo do

Ochrona

Prawo do

Prawa

Dostęp do

wjazdu

pobytu

do

zabezpieczenia

prowadzenia

praw

niedyskryminacji

wyborcze i

instytucji

pracy

społecznego

działalności

konsumenta

polityczne

unijnych

gospodarczej i

i pasażera

świadczenia usług Opcja “Bremain” Opcja norweska Opcja szwajcarska Opcja kanadyjska Opcja turecka Pełen dostęp Częściowy/dobrowolny/specjalne porozumienie Brak dostępu

Źródło: European Citizen Action Service, (2017). Wnioski po Brexicie: Możliwe scenariusze nowych relacji między Wlk. Brytanią a UE oraz ich skutki dla obywateli. Streszczenie. Pobrane z: https://ecas.org/wpcontent/uploads/2017/04/compiled-version_PL.pdf (dostęp dnia: 11.07.2020).

52

Podsumowując

powyższe

zestawienie,

najbardziej

korzystnym

rozwiązaniem

z perspektywy praw obywateli byłaby Opcja norweska, bazująca na integracji w ramach EOG, która gwarantuje pełen dostęp do jednolitego rynku, a także swobodny przepływ osób, towarów, usług i kapitału. Obywatele brytyjscy zachowaliby prawo do wjazdu, pobytu, pracy, zabezpieczenia społecznego, prowadzenia działalności gospodarczej i świadczenia usług oraz byliby objęci ochroną praw konsumenta i pasażera. Zostaliby natomiast pozbawieni czynnego i biernego prawa wyborczego w wyborach lokalnych i europejskich oraz ochrony dyplomatycznej i konsularnej innego kraju UE w kraju trzecim, w którym Wielka Brytania nie ma własnych placówek dyplomatycznych; dodatkowo nie mogliby uczestniczyć w Europejskiej

Inicjatywie

Obywatelskiej

(ECI).

W

przypadku

korespondencji

i wnioskowania do instytucji unijnych, mogliby tego dokonać obywatele brytyjscy mieszkający legalnie w kraju członkowskim UE. Ostatnią zmianą na niekorzyść Brytyjczyków byłaby niepełna ochrona przed dyskryminacją.

Drugim opłacalnym modelem okazał się system szwajcarski oparty na wzajemnych porozumieniach, zobowiązujących Wielką Brytanię do respektowania zasad swobody przemieszczania się, do których należą prawo pobytu i pracy, a także zapewniających dostęp do systemu zabezpieczeń społecznych z wyłączeniem ewentualnych obostrzeń w zakresie stałego pobytu i prawa do niedyskryminacji. Większość praw przysługujących pasażerom z UE nadal by obowiązywała, natomiast ochrona konsumenta byłaby niepełna, a także pojawiłyby się znaczne trudności dotyczące prowadzenia działalności gospodarczej i świadczenia usług transgranicznych.

Następnym scenariuszem poddanym analizie była Opcja kanadyjska przewidująca opracowanie bilateralnego porozumienia o wolnym handlu między Wielką Brytanią a UE. Skutkować miałoby ono zachowaniem przez Brytyjczyków tylko części praw, jakie posiadają członkowie Unii. Wśród nich nie znalazłaby się swoboda przepływu osób i zakładania działalności gospodarczej, jednak możliwa byłaby czasowa migracja między UE i Zjednoczonym Królestwem powiązana z pracą zawodową. Dotyczyłaby ona jednak tylko kluczowych pracowników i samozatrudnionych w momencie ograniczonego czasowo pobytu służbowego (od roku do trzech lat). Wówczas nie wiązałoby się to z obowiązkiem ubiegania się o specjalne pozwolenie. Na ulgę w zakresie przemieszczania się w obrębie Unii mogliby liczyć obywatele Wielkiej Brytanii, którzy przyjeżdżają, by uczestniczyć w pracach badawczo-naukowych, lub by pracować na stanowiskach wymagających wysokich kwalifikacji. Pozostałe przypadki, takie jak prawo wjazdu, pobytu i pracy, są określone przepisami imigracyjnymi danego kraju przyjmującego, zaś prawo UE znosi obowiązek 53

wizowy dla obywateli kanadyjskich pozostających w strefie Schengen do 90 dni. Gdyby Zjednoczone Królestwo zadecydowało o zastosowaniu tego wariantu, mogłoby zostać objęte równym traktowaniem na wybranych obszarach, a prawa ochrony konsumentów i pasażerów oraz prawa dostępu do unijnych instytucji dla Brytyjczyków pozostałyby częściowo zachowane.

Ostatnią, najgorszą z perspektywy interesów Wielkiej Brytanii opcją, jest scenariusz turecki, który nie obejmuje swobody przemieszczania się osób, gdyż obywatele tureccy w kwestii pobytu lub dostępu do pracy w wybranym z krajów członkowskich UE podlegają przepisom imigracyjnym. Dodatkowo są oni zobowiązani do posiadania wizy w przypadku chęci wjechania na terytorium Unii. Relacje na linii UE – Turcja określa umowa stowarzyszeniowa, która nie precyzuje kwestii ochrony praw konsumenta i pasażera. Jednak obywatele Turcji przebywający legalnie na terenie UE mają dostęp do instytucji unijnych (European Citizen Action Service, 2017).

Podsumowanie Zjednoczone Królestwo już od początku integracji na kontynencie europejskim było nastawione sceptycznie do dalszej współpracy. Wątpliwości Brytyjczyków doprowadziły ostatecznie do zdarzenia bezprecedensowego, jakim jest opuszczenie UE przez Wielką Brytanię.

Do najważniejszych konsekwencji Brexitu dla Unii Europejskiej należy zaliczyć uszczuplenie budżetu Wspólnoty o 11,2 miliarda euro, a także zachwianie się bezpieczeństwa na wschodniej granicy UE. Zestawienie modeli przedstawione w Tabeli 1. pokazało, że z punktu widzenia Polski jako wybranego kraju członkowskiego, najgorszym rozwiązaniem byłoby zmniejszenie wielkości wydatków budżetowych, a bardziej opłacalne okazałoby się podniesienie składek członkowskich. Zaś w przypadku WPBiO, choć nie da się jednoznacznie określić skutków Brexitu, to warto podkreślić, że przyszłe zaangażowanie Wielkiej Brytanii w działania militarne i ochronę wschodniej granicy Unii Europejskiej będzie zależało od tego, jak potoczą się dalsze negocjacje na linii Londyn – Bruksela.

Obecnie Zjednoczone Królestwo i UE są na etapie omawiania nowego budżetu, funduszu odbudowy oraz opracowywania umowy określającej bilateralne relacje między tymi dwoma podmiotami. Punktami spornymi w przypadku tej ostatniej kwestii są m. in. dumping regulacyjny, rozumiany jako celowe obniżanie standardów ochrony środowiska, prawa pracy i praw konsumenckich, w celu uzyskania przewagi konkurencyjnej przez Wielką Brytanię.

Z tego względu UE nalega, by kraj ten w zamian za dostęp do wspólnego rynku 54

podporządkował się unijnym przepisom, co zdaniem Brytyjczyków jest zaprzeczeniem idei Brexitu. Napięcia powoduje też kwestia rybołówstwa, ponieważ Londyn domaga się pełnego dostępu do rynku UE dla swoich produktów rybnych, a UE żąda w zamian dostępu do brytyjskich łowisk na takim poziomie, jak obecnie. Jeżeli do końca rocznego okresu przejściowego nie uda się podpisać umowy, będzie to równoznaczne z opuszczeniem UE bez porozumienia (Gąsiorowski, 2020).

Scenariusz ,,hard Brexitu” staje się coraz bardziej prawdopodobny, gdyż trudno wypracować kompromis, a obie strony zarzucają sobie nawzajem złą wolę. Ponadto w czerwcu 2020 roku Michel Barnier, który jest głównym negocjatorem z ramienia KE podczas rozmów brytyjsko-unijnych, potwierdził, że Wielka Brytania nie zgadza się na przedłużenie okresu przejściowego, co dodatkowo potęguje obawy związane z impasem w negocjacjach, ale też pokazuje, że skutki mogą być bolesne zarówno dla Unii Europejskiej, jak i dla Londynu (Gazeta prawna, 2020).

Bibliografia Bobińska P., 2016, „Próba oceny skutków wyjścia Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej”, Olsztyn.

European Citizen Action Service,, 2017, „Wnioski po Brexicie: Możliwe scenariusze nowych relacji między Wlk. Brytanią a UE oraz ich skutki dla obywateli. Streszczenie”, Pobrane z: https://ecas.org/wpcontent/uploads/2017/04/compiled-version_PL.pdf (data dostępu: 11.07.2020).

Gazetaprawna.pl., 2020, „Brexit. Wielka Brytania Oficjalnie Zakomunikowała, Że Nie Chce Przedłużenia Okresu Przejściowego - Gazetaprawna.Pl - Biznes, Podatki, Prawo, Finanse, Wiadomości, Praca”, Pobrane z: https://www.gazetaprawna.pl/artykuly/1482967,brexit-przedluzenie-okresu-przejsciowego.html (data dostępu: 14.07.2020).

Gąsiorowski M., 2020, „Europejski Rozwód Nie Taki Prosty, A Na Horyzoncie Poważny Kłopot”. Business Insider, Pobrane z: https://businessinsider.com.pl/finanse/handel/brexit-negocjacje-wielkiej-brytanii-i-uniieuropejskiej/tmkmsfp (data dostępu: 14.07.2020).

Komisja Europejska European Commission, 2020, „Okres Przejściowy”, Pobrane z: https://ec.europa.eu/info/european-union-and-united-kingdom-forging-new-partnership/ brexit-brief/ transition-period_pl (data dostępu: 09.07.2020).

Kotliński K., 2017, „Skutki brexitu dla budżetu Unii Europejskiej”, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, (498), 159-166.

Szymański P., 2019, „Konsekwencje Brexitu Dla Polityki Bezpieczeństwa Wielkiej Brytanii I Wschodniej Flanki NATO”, OSW Ośrodek Studiów Wschodnich.

Pobrane z: https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2019-04-03/konsekwencje-brexitu-dla-politykibezpieczenstwa-wielkiej (data dostępu: 11.07.2020).

Usewicz T., 2017, „Brexit i jego konsekwencje dla Wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony Unii Europejskiej”, Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego, 11(1), 119-128.

55

Informacja o autorze Folwarczny Joanna jest absolwentką kierunku Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, specjalność Handel zagraniczny, na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie. Należała do Koła Naukowego Handlu Zagranicznego, gdzie mogła rozwijać swoje zainteresowania związane z ekonomią oraz stosunkami międzynarodowymi. Dodatkowe doświadczenie zdobywała w ESN UEK podczas zarządzania projektami oraz współtworzenia zespołu rekrutującego. Aktywnie działała również w Parlamencie Studenckim, gdzie zajmowała się pozyskiwaniem funduszy i partnerów dla projektów realizowanych przez tą organizację. joannafolwarczny1@gmail.com

56

6. Wybrane aspekty zatrudnienia osób ze spektrum autyzmu w krajach Unii Europejskiej jako realizacja Strategii Europa 2020 Szyndlar Wiktoria

Streszczenie Wobec Strategii Europa 2020, realizowanej od 2010 roku przez organy Unii Europejskiej, pośród omawianych tematów ważnymi stały się aspekty wykluczenia społecznego, poprawy warunków zatrudnienia oraz równocześnie chęci budowania spójności i równości społecznej. Niniejszy artykuł porusza kwestie zatrudnienia osób ze spektrum autyzmu, ich poczucia alienacji społecznej oraz zrealizowane programy na rzecz poprawy zatrudnienia wśród osób dotkniętych autyzmem. Celem artykułu jest przedstawienie problemu aktywizacji zawodowej osób z ASD (Autism Spectrum Disorder) w Unii Europejskiej w kontekście trzeciego priorytetu strategii Europa 2020.

Słowa kluczowe: Strategia Europa 2020, zatrudnienie, autyzm, wykluczenie społeczne.

Wstęp Od zaklasyfikowania przez Eugeniusza Bleulera w 1911 roku autyzmu jako jednej z odmian schizofrenii minęło ponad 100 lat. Przełomowe w świecie osób autystycznych stały się badania kliniczne przeprowadzone przez Leo Kannera i Hansa Aspergera, którzy w ścisły sposób skategoryzowali i opisali zachowania odpowiadające osobom cierpiącym na tę przypadłość. W 1981 roku Lorna Wing wyodrębniła zespół Aspergera jako jedną z form autyzmu (Winczura, 2012, s. 64). Powyższe wybrane wydarzenia mają istotny wpływ na naszą wiedzę o autyzmie. Pomimo faktu, iż badania nad autyzmem są młodą dyscypliną naukową, postępująca diagnostyka w postaci m.in. badań rezonansu magnetycznego (MRI) pozwala na szerszą analizę tego schorzenia.

W niniejszym artykule została zarysowana sylwetka osób dotkniętych spektrum autyzmu. Zaprezentowano cechy jakimi charakteryzują się osoby z ASD (Autism Spectrum Disorder) w życiu codziennym. Ponadto przedstawiono informacje odnośnie specjalizacji zawodowej i mocnych stronach zatrudnienia osób ze spektrum autyzmu. Poruszono także temat poczucia nierozumienia osób z ASD w społeczeństwie, powołując się na dane zebrane przez National Autistic Society – brytyjską organizację charytatywną, której celem jest poprawa warunków życia osób z autyzmem w Wielkiej Brytanii. W ostatniej części artykułu zaprezentowano cztery pilotażowe programy mające na celu rozbudowanie kompetencji osób 57

autystycznych i ich pracodawców, co z kolei miało doprowadzić do zwiększenia wskaźnika zatrudnienia w poszczególnych państwach.

Charakterystyka osób dotkniętych spektrum autyzmu W dalszym ciągu patogeneza autyzmu nie jest rozpoznana. Szczególną trudność upatruje się w braku informacji dotyczących podłoża strukturalnego oraz funkcjonalnego.

Definiowanie oraz kategoryzacja pewnych zachowań osób dotkniętych ASD są weryfikowane na zasadzie zewnętrznych objawów. Autyzm to nie tylko zmiany w obszarze neurologicznym związane z pewnymi uszkodzeniami, mającymi wpływ na funkcjonowanie organizmu człowieka. Warto wspomnieć, że przede wszystkim są to zmiany w patologii problemów behawioralnych, psychicznych oraz zaburzeń somatycznych. Osoby ze spektrum autyzmu doświadczają choroby wrodzonej, którą dziedziczy się poligenowo. Samo dziedziczenie nie wpływa jednak determinująco na wystąpienie tego schorzenia. Ważnym czynnikiem są warunki środowiskowe, które mają ogromny wpływ w życiu prenatalnym na uaktywnienie się ekspresji klinicznej choroby. Wymienia się czynniki biologiczne oraz chemiczne. Do czynników biologicznych zaliczyć można choroby bakteryjne, zakaźne oraz wirusowe.

Natomiast czynniki chemiczne obejmują takie substancje, jak alkohol etylowy czy kwas walproinowy (Winczura, 2010, s. 9).

Do triady opisującej zaburzenia osób ze spektrum autyzmu zalicza się: 1. Zaburzenia w nawiązywaniu, tworzeniu i podtrzymywaniu relacji międzyludzkich.

Objawem tego jest brak mechanizmów ułatwiających powrót do komfortu w sytuacjach trudnych. Brak umiejętności wykorzystywania obowiązujących konwencji w relacjach społecznych. Problemy z nawiązaniem przyjaźni, zaburzone poczucie empatii wobec drugiego człowieka.

2. Zakłócenia w wykorzystywaniu języka werbalnego i niewerbalnego. Nieumiejętność odczytywania

znaków

pozawerbalnych.

Brak

umiejętności

odgrywania

ról,

wyobraźni, co jest bardzo problematyczne w wieku dziecięcym. Zaburzona umiejętność podtrzymywania rozmowy lub jej nawiązywania.

3. Specjalizacja

w

wąskim

kręgu

zainteresowań.

Zaburzenia

w

postrzeganiu

rzeczywistości, zajmowanie się często tymi samymi przedmiotami i szybkie dostrzeganie ich braku czy zmiany miejsca. Brak elastyczności w kontekście zmian (Karpińska, 2009, s. 3-4).

58

Osoby dotknięte spektrum autyzmu mają duży problem z odczytywaniem uczuć, emocji oraz mimiki drugiego człowieka, co znacznie utrudnia im funkcjonowanie w życiu społecznym. Ich umysły rozwijają się w całkiem inny sposób niż u osób zdrowych, co przede wszystkim utrudnia odczytywanie podstępu lub chęci oszustwa przez innych. Osoby niedotknięte ASD w łatwiejszy sposób nawiązują kontakty, rozpoznają i przyswajają kody kulturowe już od dzieciństwa. Szybciej wchodzą w relacje, podtrzymują je i redefiniują.

Osoby dotknięte autyzmem poprzez odpowiednie instrumenty mogą nauczyć się pewnych wzorców i kodów. Taka praca wymaga sporego wysiłku zarówno ze strony pacjenta, jak i terapeuty. Warto jednak zaznaczyć, że nigdy nie zastąpi naturalnej formy ekspresji komunikacyjnej. Dzisiejsza nauka postępuje w bardzo szybkim tempie, co skutkuje coraz większą ilością informacji na temat autyzmu. Zaburzone procesy poznawcze 1 których doświadczają osoby autystyczne, pomagają w coraz dokładniejszy sposób określić, w jakich sytuacjach osoba z zaburzeniem czuje się mniej bądź bardziej komfortowo. Takie dane pozwalają na wypracowanie mechanizmów oraz stworzenie takich miejsc, które będą przystosowane również dla osób z zaburzeniami. Pomimo faktu, że o ASD wiadomo coraz więcej, nadal nieznana jest np. przyczyna rozwiązywania przez takie osoby zadań skomplikowanych matematycznie, a brak umiejętności radzenia sobie z łatwymi zadaniami.

Osoby z autyzmem wysokofunkcyjnym są w stanie rozwinąć się nadprzeciętnie w takich dziedzinach jak malarstwo, matematyka czy szeroko pojęta kultura. Charakteryzują się nadprzeciętną pamięcią i analitycznością umysłu, co nazywamy zdolnościami wyspowymi (Karpińska, 2009, s. 65-67).

Według badań przeprowadzonych przez National Autistic Society ponad 99% badanych słyszało o autyzmie. Pomimo tak wysokiego wyniku, jedynie 16% osób dotkniętych autyzmem uważa, że społeczeństwo je rozumie. Wobec przeprowadzonych analiz National Autistic Society zdecydowało się rozpocząć program zatytułowany Too Much Information, który był realizowany w latach 2015-2018. Przedsięwzięcie miało na celu zwiększenie komfortu życia osób autystycznych poprzez zwiększenie świadomości o objawach choroby osób przebywających w ich otoczeniu. Na podstawie przeprowadzonych wywiadów pogłębionych wśród osób autystycznych i ich rodzin wyodrębniono, poniżej opisane, pięć obszarów, w których osoby z ASD potrzebują więcej zrozumienia oraz czasu ze strony osób niedotkniętych autyzmem. Osoba dotknięta autyzmem (raport Autism and Work): 1. potrzebuje dodatkowego czasu na przetworzenie informacji, 1

Deficyt umiejętności rozpoznania, zrozumienia perspektywy, działania i reakcji drugiego człowieka oraz trudności z adaptacją do otoczenia.

59

2. doświadcza niepokoju w sytuacjach społecznych, 3. doświadcza niepokoju w sytuacjach niespodziewanych oraz przy wprowadzaniu zmian, 4. odczuwa niepokój, a nawet ból w wyniku kontakty z pewnymi zapachami, różnego rodzaju hałasem oraz ostrym oświetleniem, 5. czuje się przytłoczona zbyt dużą ilością bodźców zewnętrznych, więc wprowadza się w tzw. zamknięcie bądź inną formę odreagowania.

Predyspozycje pracownicze osób z ASD Pomimo trudności w niektórych obszarach funkcjonowania osób autystycznych, które również uaktywniają się w życiu zawodowym, istnieje wiele profitów, których może doświadczyć pracodawca zatrudniający osobę autystyczną. Przede wszystkim trzeba wziąć pod uwagę, iż każda taka osoba to indywidualny zespół cech jakie posiada. Zarządzanie kompetencjami osoby z ASD powinno przebiegać w sposób zindywidualizowany, dopasowany do jej potrzeb oraz dający jej przestrzeń do rozwoju (Prokopiak, 2020, s. 357405). Cechy, jakimi charakteryzuje się dobrze zarządzany pracownik ze spektrum autyzmu, to przede wszystkim: ● Wysoka wartość koncentracji, zwłaszcza w zadaniach powtarzalnych: osoby z ASD mogą pracować przez długi czas bez rozpraszania uwagi, dodatkowo wyłapując najdrobniejsze szczegóły. ● Lojalność oraz niski wskaźnik absencji: osoby ze spektrum autyzmu charakteryzują się wysokim wskaźnikiem obecności w pracy, a także punktualnością i sumiennością w wyznaczonych im zadaniach. ● Specjalistyczne

zainteresowania,

w

szczególności

wiedza

faktograficzna:

zainteresowania techniczne oraz szczegółowość w konkretnych aspektach wiedzy sprawiają, że osoby z autyzmem mogą osiągnąć ponadprzeciętny poziom w specjalizacjach

technicznych.

Posiadają

one

wysoki

stopień

umiejętności

systematyzujących, przede wszystkim opartych na regułach. ● Skrupulatność w porządkowaniu dokumentacji oraz doskonała pamięć. ● Wysoka umiejętność rozwiązywania problemów: podejście do rozwiązania problemu jest skupione na jego wizualizacji i często przyjmuje niestandardowe narzędzia oraz obejmuje nowe pomysły wspomagających jego rozwiązanie. ● Rutyna: osoby z autyzmem lubią rutynę, przez co starają się jak najrzadziej zmieniać stanowiska pracy.

60

● Zaradność: osoby autystyczne często spotykają się z niezrozumieniem społecznym oraz niedostosowaniem otaczającego świata do ich potrzeb, stąd mają rozwinięte funkcje radzenia sobie w niedostosowanych dla nich sytuacjach, miejscach.

Powyższe cechy, jakimi charakteryzują się osoby ze spektrum autyzmu, powodują, że autystycy mogą być doskonałymi pracownikami na stanowiskach, gdzie wymagane czynności cechują się dużą dozą powtarzalności oraz na stanowiskach odizolowanych społecznie z powodu lokalizacji czy samego charakteru wykonywanych czynności (raport Autism and Work).

Bariery aktywizacji zawodowej osób z ASD Poważnym wyzwaniem związanym z zatrudnieniem osób autystycznych są trudności w stworzeniu jednej obowiązującej normy postępowania w tworzeniu warunków pracy i zatrudnienia. Każda jednostka pomimo pewnych podobnych cech jest indywiduum, które w różnym stopniu odbiera bodźce zewnętrzne i w różny sposób reaguje na nie. Wpływa to przede wszystkim na zakłócenia w adaptowaniu się do otoczenia, zwłaszcza w przypadku osób autystycznych. Szczególną uwagę zwraca się na problemy związane z organizacją miejsca pracy oraz zarządzania czasem. Pomimo ponadprzeciętnej oraz średniej inteligencji osoby z ASD w zetknięciu z nowym problemem mogą zareagować w sposób zagrażający ich zdrowiu. U niektórych osób wystąpienie niespodziewanej sytuacji może powodować epilepsję. Bardzo ważnym aspektem w zatrudnieniu osób autystycznych jest umiejętność zarządzania takim wymagającym personelem. Problemy natury behawioralnej, tj. napady złości, niszczenie przy tym mienia czy rytualizm zachowania, mogą tworzyć pewne bariery dla pracodawcy. Wyzwaniem staje się stworzenie strategii zarządzania godzącej cechy indywidualne osób z ASD, a także pracowników neurotypowych2, tak aby organizacja była wspólnie działającym mechanizmem. Osoby z ASD często podkreślają, iż cechy ich osobowości powodują poczucie stygmatyzacji w organizacji, co wzmaga stres i problemy z wydajnością podczas wykonywanych obowiązków. Problem niskiej aktywizacji zawodowej osób autystycznych wiąże się także z częstym występowaniem chorób natury psychicznej, takich jak depresja czy choroba afektywna dwubiegunowa3. W czasie wzmagania się objawów wymienionych chorób, tj. myśli suicydalnych czy obniżonego nastroju, pracownik jest mniej efektywny, przez co wykazuje niższą wydajność dla organizacji (Hendriks, 2010).

2

Osoby neurotypowe w społeczności autystycznej są określane jako osoby u których nie stwierdzono ASD. Charakterystycznymi objawami choroby są napady epizodów depresyjnych, manii/hipomanii lub epizodów mieszanych.

3

61

Cele strategiczne oraz wybrane projekty Europa 2020 Po walce z kryzysem gospodarczym, z którym Europa miała do czynienia w latach 20072008, Wspólnota Europejska dotknięta falą jego konsekwencji, w ramach działania Komisji Europejskiej 3 marca 2010 roku, przyjęła strategię Europa 2020, której ramy przedstawiła jako Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. Do głównych priorytetów strategii zaliczono: ● „rozwój inteligentny: rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji; ● rozwój zrównoważony: wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej; ● rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu: wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną” (Komisja Europejska, 2010, s. 5).

W ramach trzeciego priorytetu, zakładającego rozwój i zmodyfikowanie struktury zatrudnienia

oraz

przeciwdziałanie

wykluczeniu

społecznemu,

stworzono

projekty

europejskie, które mają pomóc państwom członkowskim zrealizować cele strategii. W ramach trzeciego obszaru priorytetów pomoc mają zapewnić następujące programy: ● „Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia – projekt na rzecz modernizacji rynków pracy i wzmocnienia pozycji obywateli poprzez rozwój kwalifikacji przez całe życie w celu zwiększenia współczynnika aktywności zawodowej i lepszego dopasowania popytu do podaży na rynku pracy, między innymi dzięki mobilności siły roboczej; ● Europejski program walki z ubóstwem – projekt na rzecz zapewnienia spójności społecznej i terytorialnej, tak aby korzyści płynące ze wzrostu gospodarczego i zatrudnienia były szeroko dostępne, a osoby ubogie i wykluczone społecznie mogły żyć godnie i aktywnie uczestniczyć w życiu społeczeństwa” (Komisja Europejska, 2010, s. 6).

Cztery pilotażowe programy zatrudnienia osób ze spektrum autyzmu w Unii Europejskiej Od kwietnia 2011 roku do czerwca 2013 roku Komisja Europejska zrealizowała cztery pilotażowe projekty, których celem była poprawa zatrudnienia osób ze spektrum autyzmu.

We wszystkich przypadkach projekty przebiegały w podobny sposób. W pierwszej fazie podjęto próbę przeprowadzenia wywiadów pogłębionych z osobami z ASD i ich rodzinami, a także przeprowadzano testy weryfikujące kolejne etapy prowadzonych badań. W drugim 62

etapie prowadzono szkolenia przyszłych pracowników oraz pracodawców, mające na celu rozwój kompetencji technicznych oraz społecznych. W trzecim etapie skupiono się natomiast na aranżacji docelowych miejsc pracy oraz poszukiwaniu ofert zatrudnienia dla osób dotkniętych ASD. Etap czwarty obejmował zatrudnienie w połączeniu z wykorzystaniem wiedzy, potrzebnej do zarządzania miejscem pracy, komunikacji oraz oczekiwaniami pracodawcy i pracownika.

Jednym z projektów realizowanych ze środków Unijnych był projekt „ABC - jobs for people with ASD”. Projekt ABC koncertował się na dwóch obszarach. Miał pomóc 17 osobom wejść na rynek pracy oraz zwiększyć świadomość pracodawców w zakresie integracji rynku pracy. Zwiększanie świadomości samo w sobie jest niezwykle ważnym długofalowym celem, który zapewne zmniejszy problem z niewiedzą na temat zatrudniania osób z ASD. Natomiast pomoc wejścia na rynek pracy 17 osób, jest mierzalną oceną programu, dającą możliwość realnego poznania problemów z jakimi pracownicy jak i pracodawcy mogą się zmierzyć.

Kolejny projekt zrealizowany w ramach pomocy Unii Europejskiej nosił nazwę “Development and piloting a model for occupational training and employment of people with ASD in the ICT sector”. Projekt koncentrował się na zatrudnieniu w sektorze technologii informacyjno-komunikacyjnych

(ICT).

Cechą

wyróżniającą

ten

program

było

zakwalifikowanie osób z ASD w różnym stopniu ich funkcjonowania. W związku z szeroko rozwiniętą współpracą zarówno z osobami autystycznymi, jak i ich rodzinami oraz pracodawcami, stworzono w języku bułgarskim dostosowany do potrzeb wszystkich grup zainteresowanych program szkolenia, którego efektem było uzyskanie „ITCard”.

Trzeci projekt nosił nazwę “Accelerating the employment of People with Autism Spectrum Disorder in Real Business”. Podstawą prowadzonych szkoleń był program Specialisterne służący do oceny kluczowych kompetencji osób z ASD w pracy. Na bazie tego programu działa fundacja Specialist People Foundation zajmująca się zatrudnieniem osób z ASD do wykonywania takich prac jak wprowadzanie danych do systemu, testowanie oprogramowania oraz w charakterze konsultantów. Specialist People Foundation udziela licencji na swój model programu Specialisterne innym krajom. Takie działanie ma na celu dyfuzję oraz transfer wiedzy pomiędzy takimi krajami jak Niemcy, Hiszpania, Wielka Brytania oraz Polska.

Ostatnim programem przeprowadzonym w ramach współpracy wewnątrz Unii Europejskiej był program SWANS – Sustainable Work for Autism Networking Support. Silny element akademicki poprzez zatrudnienie brytyjskich naukowców i dyfuzji know how, a 63

także zaangażowanie lokalnych organów ds. zdrowia sprawiło, iż projekt w rzetelny sposób przygotował personel pomocniczy z wiedzy teoretycznej oraz charakterystyki osób z ASD. Podczas szkoleń poruszano m. in zagadnienia z zakresu środowiska pracy osób autystycznych oraz sposobów komunikacji (Raport Results of four pilot projects on employment of persons with autism, Luxemburg, 2014, 6-13).

Wnioski Przeprowadzona w tekście prezentacja wybranych danych i opinii, skupiająca się w dużej mierze na zaprezentowaniu pozytywnych cech osób ze spektrum autyzmu w roli pracowników, pokazała wachlarz ponadprzeciętnych umiejętności, które mogą przynieść organizacji wiele korzyści przy zatrudnieniu oraz efektywnym zarządzaniu takim potencjałem. Jak pokazują badania National Autistic Society, osoby ze spektrum autyzmu nie czują się zrozumiane, stąd ciężko jest im na równi z innymi partycypować w życiu społecznym. Poprzez determinujący ich zachowanie zespół cech czują się wyalienowani ze społeczeństwa. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu skupia się na włączeniu m. in. osób z ASD w życie społeczne.

Istotnym elementem wspomagającym aktywizację zawodową tych osób były przeprowadzone cztery projekty pilotażowe w różnych krajach europejskich w latach 2011 – 2013. Program pokazał, że zatrudnienie dla osób ze spektrum autyzmu ma wymiar nie tylko czysto ekonomiczny, ale również terapeutyczny, wzmagający poczucie spójności społecznej, co świadczy o realizacji celów strategii Europa 2020 w tym obszarze.

Bibliografia Autism and Work, 2014, Autism-Europe aisbl, City of Brussels https://www.autismeurope.org/wpcontent/uploads/2014/03/Report-on-autism-and-employment_EN.pdf (data dostępu: 9.07.2020) European Commision, 2014, Report on autism and employment, https://www.autismeurope.org/wpcontent/uploads/2014/03/Report-on-autism-andemployment_EN.pdf?fbclid=IwAR3fMbJ43Mm0cd1biIlqcKJu48hywPQBNZPWflzgM7GFv4rfQrNy73-lco0 (data dostępu: 9.07.2020) European Commission, 2014, “Results of four pilot projects on employment of persons with autism”, Luxemburg Hendricks D., 2010, ”Employment and adults with autism spectrum disorders: Challenges and strategies for success. Journal of vocational rehabilitation”, 32(2), 125-134, Komunikat Komisji, Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu EUROPA 2020, 2010, Komisja Europejska https://ec.europa.eu/eu2020/pdf/1_PL_ACT_part1_v1.pdf (data dostępu: 9.07.2020)

64

Karpińska D., 2009, Deficyt teorii umysłu w autyzmie. Symptomy i uwarunkowania, Sympozja 1: Neurokognitywistyka w patologii i zdrowiu 2009-2011, Pomorski Uniwersytet Medyczny, Szczecin UK campaigm https://www.autism.org.uk/get-involved/campaign/tmi.aspx (data dostępu: 9.07.2020) Prokopiak A., 2020, Osoby ze spektrum autyzmu w biegu życia”, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie‘Skłodowskiej, Lublin.

Winczura B., 2010, „Autyzm na granicy zrozumienia”, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków Winczura, B., 2012, „Autyzm, autyzm atypowy a schizofrenia wczesnodziecięca. Dzieci z zaburzeniami łączonymi. Trudne ścieżki rozwoju”, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków

Informacje o autorze (wrzesień 2020) Szyndlar

Wiktoria

ukończyła

Stosunki

Międzynarodowe

w

ramach

Wydziałowej

Indywidualnej Ścieżki Edukacyjnej na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie. Studia magisterskie podjęła na Uniwersytecie Jagiellońskim na kierunku Psychologia w zarządzaniu.

Interesuje się szeroko pojętymi zagadnieniami z zakresu psychologii, zarządzania kompetencjami i zatrudnienia, kształtowania nawyków w biznesie oraz ekonomii społecznej. wiktoriaa335@wp.pl

65

7. Wykluczenie cyfrowe w Polsce a Strategia Europa 2020 Cygan Anna Streszczenie Powstanie Internetu zapoczątkowało nową erę społeczeństwa, które nazywamy społeczeństwem informacyjnym, a nowa technologia sprawiła, że obecnie dla człowieka najbardziej liczy się niematerialne dobro w postaci informacji i usług online. Chociaż dostęp do Internetu oraz urządzeń elektronicznych, takich jak komputer, jest coraz bardziej dostępny, to wciąż stykamy się ze zjawiskiem wykluczenia cyfrowego. Celem niniejszego artykułu jest analiza skuteczności działań podjętych w tym obszarze przez Unię Europejską w ramach strategii Europa 2020. Z kolei metodami badawczymi, które zostały wykorzystane do napisania tego artykułu, są: przegląd źródeł zastanych oraz analiza danych statystycznych związanych z obszarem wykluczenia cyfrowego w Polsce.

Słowa kluczowe: Strategia Europa 2020, społeczeństwo informacyjne, wykluczenie cyfrowe, luka informacyjna.

Wstęp Rozwój technologiczny, który nabrał gwałtownego rozpędu już na początku lat 90.

XX wieku, całkowicie zmienił społeczeństwo, a także jego funkcjonowanie. Dzięki nowym technologiom, takim jak: komputery, laptopy, smartfony, a przede wszystkim Internet, opracowano nowy sposób szybkiego przekazywania i odbierania informacji. W wyniku tej rewolucji powstało „społeczeństwo informacyjne”, które ma powszechny dostęp do technologii teleinformatycznych, a kluczowym produktem jest w nim informacja rozumiana jako dobro niematerialne równoważne lub cenniejsze od dóbr materialnych. Chociaż termin „społeczeństwo informacyjne” (z j. jap. Johoka Shakai) zostało użyte znacznie wcześniej, bo już w 1963 roku przez japońskiego socjologa Tadao Umesao, to dopiero po rozpowszechnieniu się globalnej sieci zaczęto częściej korzystać z tego określenia.

W latach 90. XX wieku nowo powstała sieć internetowa była dostępna w większości krajów rozwiniętych. Jak zauważają Agnieszka Jastrzębska oraz Władysława Jastrzębska (2012, s. 92): „Budowa infrastruktury sieci internetowych nabrała tempa w krajach wysoko rozwiniętych, zaś w ograniczonym stopniu objęła kraje tzw. Trzeciego Świata. Stąd nierównomierne tempo rozpowszechniania się nowej myśli technicznej przyczyniło się do powstania tak zwanego wykluczenia cyfrowego, inaczej <<podziału cyfrowego>>.”

66

To właśnie wykluczenie cyfrowe stanowi główny temat niniejszego artykułu.

Zjawisko to, pomimo coraz większej dostępności do nowych technologii, nadal występuje w naszym otoczeniu. Celem artykułu jest przede wszystkim poznanie odpowiedzi na pytanie, czy strategia Europa 2020 pomogła poprawić sytuację osób wykluczonych w tym obszarze w Polsce.

W pierwszej części artykułu zostały rozwinięte definicje wykluczenia cyfrowego oraz omówione zostały krótko przyczyny związane z tym zjawiskiem. Następnie opisano hipotezę luki informacyjnej, która zdaniem wielu badaczy ma znaczący wpływ na społeczeństwo informacyjne, w którym obecnie żyjemy. W dalszej części artykuł skupia się na omówieniu działań Unii Europejskiej dotyczących zmniejszenia liczby obywateli wykluczonych cyfrowo.

Wszelkie wnioski dotyczące skuteczności tych działań zostały poparte danymi statystycznymi Eurostatu.

Wykluczenie cyfrowe - definicje Pojęcie „wykluczenia cyfrowego” (z j. ang. digital exclusion) po raz pierwszy zostało opisane w Stanach Zjednoczonych. Amerykańskie społeczeństwo zostało wtedy podzielone na dwie kategorie: ● information rich (z j. ang. informacyjnie bogatych) i information poor (z ang. informacyjnie biednych), ● information haves (z j. ang. mających informacje) i information have-nots (z ang. niemających informacji).

Omawiane pojęcie było definiowane przez wielu socjologów, którzy zamiennie do terminu „wykluczenie cyfrowe”, stosowali także inne, jak np.: „ubóstwo informacyjnokomunikacyjne” (z j. ang. information and communication poverty) czy też „podział cyfrowy” (z j. ang. digital divide). Najbardziej przejrzystą definicję zjawiska przedstawił Manuel Castells, który stwierdził, że wykluczeniem cyfrowym jest „podział przebiegający pomiędzy osobami, przedsiębiorstwami, instytucjami, regionami i społeczeństwami dysponującymi materialnymi i kulturowymi warunkami do funkcjonowania w cyfrowym świecie, a mimo to niebędącymi w stanie dostosować się do szybkiego tempa zachodzących zmian” (Castells, 2003, s. 270).

Jak podsumował Jan Kujawski (2018, s. 254), wykluczenie społeczne występuje wtedy, gdy dane społeczeństwo nie posiada: ● dostępu do nowoczesnej technologii, np. komputer, laptop, Internet,

67

● umiejętności

korzystania

z

globalnej

sieci

oraz

zaawansowanych

urządzeń

elektrycznych, ● motywacji do używania nowoczesnej technologii.

Na podstawie podanej powyżej definicji oraz kryteriów występowania podziału cyfrowego można wywnioskować, że na to zjawisko najbardziej narażone są osoby: starsze, niewykształcone, będące w złej sytuacji ekonomicznej, a także pewna część osób niepełnosprawnych, które same nie są w stanie posługiwać się np. komputerem. Ponadto do wymienionych powyżej grup społecznych można dodać także ludzi „samo-wykluczających się”, którzy sami – świadomie i celowo, rezygnują z korzystania z nowych technologii, mimo że mają taką możliwość.

W dalszej części artykułu zostaną podane konkretne dane statystyczne dotyczące dostępu do nowych technologii, w tym Internetu. Z kolei poziom umiejętności korzystania z globalnej sieci jest trudny do pokazania na konkretnych danych liczbowych, jednakże można śmiało powiedzieć, że osobom młodym zdecydowanie łatwiej nauczyć się korzystania z Internetu, niż osobom starszym – jako że młodzi ludzie łatwiej przystosowują się do zmian zachodzących w naszym społeczeństwie. Ponadto rozumieją oni, że w dzisiejszym świecie wszelkie sprawy administracyjne, edukacyjne czy zakupowe można załatwić online. To z kolei prowadzi do kolejnego kryterium, tzn. motywacji, którą kierują się użytkownicy Internetu. Ta globalna sieć stworzona została przede wszystkim do przesyłania i odbierania informacji, lecz obecnie praktycznie wszystkie sprawy można załatwić internetowo, począwszy od wysłania dokumentów do urzędu, przez bankowość elektroniczną, aż do internetowej porady lekarskiej. Dzięki tej nowoczesnej technologii jesteśmy w stanie wykonać wszystkie te czynności w dowolnym dla nas czasie, bez konieczności wychodzenia z domu.

Hipoteza luki informacyjnej Jednym z podstawowych powodów, dla których występuje rozwarstwienie społeczne w dostępie i umiejętności selekcji informacji, jest tzw. luka informacyjna (z j. ang. knowledge gap). Ta hipoteza mówi o tym, że wiedza oraz informacje nie są podzielone równo w społeczeństwie. Ponadto według tej teorii „segmenty o wyższym statusie mają tendencję do uzyskiwania informacji szybciej, natomiast te o statusie niższym docierają do nich później i korzystają z nich w mniejszym zakresie” (Nowina-Konopka, 2017, s. 152). W związku z powyższym luka informacyjna pomiędzy tymi segmentami wciąż się powiększa.

68

Amerykańscy badacze: George Donohue, Clarice Olien i Phillip Tichenor w swoich badaniach dotyczących luki informacyjnej opisali pięć elementów prowadzących do powstawania różnic (Donohue, Olien, Tichenor, 1970, s. 160): 1. Umiejętności komunikacyjne – ludzie, którzy posiadają wyższe wykształcenie, lepiej rozumieją odbierane informacje.

2. Umiejętności przechowywania informacji – ludzie, którzy mają wyższy status, dzięki dobremu przygotowaniu merytorycznemu, lepiej rozumieją informacje.

3. Sieci społecznych kontaktów – ludzie, którzy mają wyższe wykształcenie, znają więcej osób, z którymi mogą rozmawiać i wymieniać poglądy na różne tematy.

4. Umiejętności selektywnego korzystania z informacji – ludzie, którzy mają niższe wykształcenie, nie potrafią wykorzystywać wszystkich dostępnych informacji w swoim codziennym życiu.

5. Rynek mediów – w zależności od potrzeb i upodobań odbiorców, rynek mediów może zaproponować programy o określonej tematyce, co powoduje pogłębianie się różnic poinformowania wśród odbiorców różnorodnych treści.

Podsumowując powyższe różnice odkryte w badaniach, można powiedzieć, że to właśnie poziom wykształcenia jest determinantą pogłębiania się luki między ludźmi poinformowanymi oraz niepoinformowanymi (Nowina-Konopka, 2017, s. 152) co ma wpływ na występowanie wykluczenia cyfrowego.

Strategia Europa 2020, a wykluczenie cyfrowe w Unii Europejskiej Strategia Europa 2020, przyjęta przez Komisję Europejską 3 marca 2010 roku, powstała w oparciu o trzy podstawowe filary, które miały doprowadzić do wzrostu gospodarczego państw członkowskich Unii Europejskiej (UE). Te filary to: ● rozwój inteligentny, ● rozwój zrównoważony, ● rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu (KE, 2010, s. 5).

Wykluczenie cyfrowe, które jest głównym tematem niniejszego artykułu, to zjawisko powiązane z wykluczeniem społecznym, które ma zamiar zwalczać UE. W celach szczegółowych Komisja Europejska opisała i zdecydowała się na rozpoczęcie projektu pt. „Europejska agenda cyfrowa”, mającego na celu rozpowszechnienie dostępu do Internetu, a także pokazanie obywatelom UE jak czerpać korzyści z jednolitego rynku cyfrowego (KE, 2010, s. 6).

69

Jak zostało to opisane w komunikacie Komisji Europejskiej dotyczącym strategii Europa 2020, cel wyżej wymienionego projektu skupiał się przede wszystkim na rozwinięciu jednolitego rynku cyfrowego oraz stworzeniu szerokopasmowego dostępu do Internetu (cel na 2013 rok). Z kolei do roku 2020 planowano „dostęp do łączy o dużo większej prędkości transmisji danych (30 Mb/s i więcej) dla wszystkich (...) oraz dostęp do łączy o prędkości powyżej 100 Mb/s dla co najmniej 50% europejskich gospodarstw domowych” (KE, 2010, s. 16).

W ramach projektu podjęto szereg działań, a odpowiedzialność za nie podzielono pomiędzy samą Komisję Europejską oraz państwa członkowskie. Działania KE dotyczyły m. in. stworzenia odpowiedniej infrastruktury dla szybkiego Internetu, uruchomienia specjalnego funduszu na realizację projektu, prowadzenia badań w sektorze nowoczesnej technologii ICT - Information and Communication Technology (z j. ang. technologia informacyjna i komunikacyjna), a także zachęcania obywateli państw członkowskich do korzystania z Internetu i zwiększania ich umiejętności w tym zakresie. Z drugiej strony państwa należące do UE miały za zadanie np. wprowadzenie strategii i przekierowanie pieniędzy z funduszu na jej realizację, koordynowanie działań w obszarze rozpowszechniania szybkiego Internetu oraz zachęcanie swoich obywateli do korzystania z różnorodnych usług przez Internet, m. in. e- administracji (KE, 2010, s. 16).

Cyfrowa gospodarka i społeczeństwo - dane statystyczne Jednym ze sposobów na sprawdzenie, jak z problemem wykluczenia społecznego i cyfrowego poradziła sobie Unia Europejska i Polska w ciągu ostatnich 10 lat, jest przeanalizowanie oficjalnych danych statystycznych. Dzięki temu jest możliwe określenie, czy liczba osób wykluczonych zmniejszyła się, a także sprawdzenie, czy wprowadzony projekt realnie poprawia sytuację obywateli UE. W dobie społeczeństwa informacyjnego, najszybszym i najłatwiejszym sposobem zdobycia potrzebnych informacji jest Internet, dlatego też warto prześledzić dane dotyczące dostępu do globalnej sieci w gospodarstwach domowych.

70

Rysunek 1. Poziom dostępu do Internetu w gospodarstwach domowych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [dostęp dnia: 14.07.2020]

Powyższy wykres pokazuje, że w ciągu ostatnich dziewięciu lat liczba gospodarstw domowych z dostępem do Internetu stale rosła. W 2010 roku zaledwie 63% gospodarstw posiadało łączność z globalną siecią, natomiast w 2019 roku było to już 87%. Z kolei różnica pomiędzy poziomem dostępności Internetu w Polsce, a średnią europejską cały czas malała.

W ramach projektu Unii Europejskiej rozbudowano w Polsce także nowoczesną sieć szerokopasmową, która ułatwia obywatelom szybkie łączenie się z Internetem. Technologia ta jest obecnie uznawana za jedną z najnowocześniejszych i najlepszych.

Rysunek 2. Gospodarstwa domowe z dostępem do szerokopasmowego Internetu

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [dostęp dnia: 14.07.2020]

71

Jak można zauważyć na powyższym wykresie, liczba gospodarstw domowych z dostępem do Internetu szerokopasmowego w Polsce wciąż wzrasta. W roku 2010, gdy strategia Europa 2020 była dopiero wprowadzana w życie, w naszym kraju tylko 57% gospodarstw miało tego rodzaju Internet. W następnych latach ten odsetek wzrastał kolejno do 69%, 71%, a w 2019 roku wynosił już 83%.

Mimo tego, że w dzisiejszych czasach życie bez Internetu wydaje się być niemożliwe, to wciąż w wielu regionach świata, Europy, a także Polski brakuje dostępu do globalnej sieci.

Powodami, dla których gospodarstwa domowe nie inwestują w zakup dostępu do Internetu, są przede wszystkim: brak pieniędzy na wykup dostępu do Internetu i zakup sprzętu koniecznego do korzystania z globalnej sieci, a także brak zainteresowania zakupem tej nowoczesnej technologii.

Rysunek 3. Powody braku dostępu do Internetu w gospodarstwach domowych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Eurostatu [dostęp dnia:14.07.2020]

Jak można zauważyć z powyższego wykresu, najczęstszym powodem, dla którego gospodarstwa domowe nie mają połączenia z Internetem jest przekonanie, że nie jest on potrzebny, a treści w nim występujące są dla nich nieprzydatne i nieinteresujące. W tym przypadku, średnia UE w 2010 roku wynosiła aż 12%, a w 2019 roku już tylko 4%. Z kolei

72

w Polsce ten powód został wskazany w 2010 roku przez 19% gospodarstw domowych, natomiast w 2019 roku odsetek ten spadł do 9%.

Wnioski Dynamiczny rozwój technologiczny doprowadził do powstania Internetu – globalnej sieci, które znacząco ułatwia nasze życie. Dzięki dostępowi do sieci internetowej możemy nie tylko wysyłać i odbierać informacje, ale także jesteśmy w stanie załatwić większość spraw urzędowych czy też zorganizować wirtualne spotkanie ze znajomymi w czasie rzeczywistym, nawet jeśli znajdują się oni bardzo daleko od nas. W państwach wysoko rozwiniętych oraz rozwijających się, możliwość połączenia się z Internetem jest możliwa prawie w każdym miejscu ze względu na dobrze zbudowaną infrastrukturę, natomiast w państwach biedniejszych ten dostęp jest wielokrotnie mniejszy. Następstwem sytuacji, w której jakaś część społeczeństwa nie ma Internetu lub odpowiedniego sprzętu, jest wykluczenie cyfrowe, które z kolei prowadzi do powstawania luki informacyjnej pomiędzy obywatelami danego kraju lub regionu. Strategia Europa 2020 zakłada, że wprowadzając odpowiednie działania, jesteśmy w stanie zmniejszyć liczbę ludzi wykluczonych, co na przykładzie Polski zostało potwierdzone.

Na podstawie przedstawionych danych statystycznych można powiedzieć, że dostęp do Internetu w naszym kraju zwiększył się, dzięki czemu więcej obywateli jest w stanie w równym stopniu docierać do pożądanych informacji. Strategia ogłoszona przez Komisję Europejską zapoczątkowała masowe działania związane z rozwojem infrastruktury internetowej oraz rozwojem badań nad różnymi aspektami społeczeństwa informacyjnego.

W przyszłości możemy spodziewać się dalszego rozwoju globalnej sieci, co potwierdza fakt przyjęcia przez Radę Ministrów „Narodowego Planu Szerokopasmowego” (NPS). Ponadto, w przyszłości coraz więcej usług, które obecnie są oferowane jedynie w sposób tradycyjny, będzie dostępnych również w Internecie, co poprawi komfort funkcjonowania ludzi w społeczeństwie informacyjnym.

Bibliografia Eurostat, Households - level of internet access, https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=isoc_ci_in_h&lang=en (dostęp dnia: 14.07.2020).

Eurostat, Households - type of connection to the internet, https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=isoc_ci_it_h&lang=en (dostęp dnia: 14.07.2020).

Eurostat, Households - reasons for not having internet access at home, https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=isoc_pibi_rni&lang=en (dostęp dnia: 14.07.2020).

73

Castells M., 2003, „Galaktyka Internetu: refleksje nad Internetem, biznesem i społeczeństwem”, Poznań: Dom Wydawniczy „Rebis”.

Jastrzębska A., & Jastrzębska, W., 2012, „Wykluczenie cyfrowe – przyczyny, zagrożenia i bariery jego pokonania. Studium przypadku. Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy”, 25, 91-104.

Komunikat Komisji Europejskiej, 2020, „Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu”, Bruksela, 3.

Kujawski J., 2018, „Wykluczenie cyfrowe jako forma wykluczenia społecznego. Przypadek Polski. Media i społeczeństwo, 9, 252-260.

Nowina Konopka M., 2017, „Infomorfoza: zarządzanie informacją w nowych mediach”, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Tichenor P. J., Donohue G. A., & Olien C. N., 1970, „Mass media flow and differential growth in knowledge”, Public opinion quarterly, 34(2), 159-170.

Informacje o autorze (wrzesień 2020) Cygan Anna jest studentką pierwszego roku na kierunku Dziennikarstwo i komunikacja społeczna na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Jej zainteresowania to polityka krajowa i zagraniczna, a także marketing polityczny. W wolnej chwili uwielbia czytać książki, w szczególności reportaże, a także uczyć się języków obcych. anna.cygan@poczta.fm

74

8. Nierówności społeczne i ubóstwo w wybranych krajach europejskich w kontekście Strategii Europa 2020 Świętoń Szymon Streszczenie Celem artykułu jest ocena efektywności strategii Europa 2020 w kontekście nierówności społecznych i ubóstwa na przestrzeni ostatnich lat. We wstępie do artykułu dokonano przeglądu literatury mającego na celu ukazanie zróżnicowania definicyjnego zjawisk, jakimi są nierówności społeczne i ubóstwo, oraz wykazanie wagi tych zjawisk w naukach społecznych. Następnie przedstawiono ewolucję polityk Unii Europejskich dotyczących rozwoju, ukazując mechanizmy, które zostały powielone. W ostatniej części tekstu dokonano analizy empirycznej ubóstwa i wykluczenia społecznego na przestrzeni kilku lat i dane te zestawiono z założeniami przyjętymi przez Komisję Europejską.

Słowa kluczowe: ubóstwo, wykluczenie społeczne, nierówności, Strategia Europa 2020.

Wstęp Dysproporcje w gospodarce i społeczeństwie to zjawiska wszechobecne w sferze naukowej. Podążając za podejściem Amartya Sena można stwierdzić, że nierówności są przedmiotem zainteresowania naukowców z dwóch przyczyn. Po pierwsze, samo znaczenie słowa nierówność niejako proponuje temat do dyskursu. Co więcej, charakter zjawiska prowokuje pewną tendencję do niearbitralnego jego traktowania (Sen, 2000, s. 98).

Nierówności społeczno-gospodarcze są najczęściej rozumiane w dwóch wymiarach: wąskim (w którym nierówności dotyczą tzw. nierównego podziału dochodów) oraz szerokim, który rozszerza nierówności ekonomiczne o aspekt społeczny. Jednym z przedstawicieli wąskiego ujęcia nierówności jest Jarosław Klebaniuk, który określił nierówności jako „różnice w dostępie do szeroko rozumianych dóbr, które wydają się być niemożliwym do usunięcia atrybutem relacji międzygrupowych” (Klebaniuk, 2007, s. 13). Bardziej klarowną definicję nierówności proponuje jednak Norman Goodman, zwracając uwagę na wieloaspektowość zjawiska, które powodowane jest przez „nierównomierne rozdzielanie dóbr przez społeczeństwo” oraz ma swoją przyczynę w różnych poziomach władzy, na jakich znajdują się członkowie społeczeństwa, które z kolei wynikają z obranej wcześniej ścieżki zawodowej (Goodman, 1988, s. 125). Wszystkie rodzaje nierówności charakteryzuje pewna hegemonia grupy dominującej. Szczególnie jest to ewidentne w przypadku nierówności politycznych,

75

definiowanych przez Janinę Bolejko jako brak równości w statusie obywatelskim, bądź też jako istnienie pozbawionej kontroli władzy absolutnej (Bolejko, 2014, s. 33).

Z nierównościami w gospodarce wiążą się dwa pojęcia: polaryzacji oraz pauperyzacji.

Pojęcie polaryzacji społecznej zostało użyte po raz pierwszy w latach 80. ubiegłego wieku jako narzędzie do opisu procesu tzw. zanikania klasy średniej w trójdzielnym społeczeństwie Stanów Zjednoczonych (Panek, 2016, s. 6). Coraz częściej uważa się jednak, że polaryzacja nie oznacza całkowitego wymazania klasy średniej ze struktury społecznej, a bardziej dotyczy procesu, w którym nierównomiernie bogacą się osoby najbardziej uprzywilejowane, tj. pochodzące z klasy najwyższej, a biednieją osoby po drugiej stronie „barykady”. Istnieje jednak pogląd, że zarówno nierówności dochodowe, jak i polaryzacja społeczna, są wewnętrznie sprzężone, a co za tym idzie, wynikają z siebie nawzajem. Jednym ze zwolenników tego podejścia jest Angus Deaton, noblista z ekonomii, który zwraca szczególną uwagę na problem nierównomiernego podziału dóbr. Deaton stwierdza, że „kiedy owoce wzrostu nie są dzielone pomiędzy maksymalnie dużą część społeczeństwa i kiedy bajecznie bogaci się niewielki ułamek populacji, władza znajdująca się w rękach bogatych zagraża dobrobytowi wszystkich innych” (Deaton, 2014, s. 73).

Analizując drugie z przytoczonych pojęć, zjawisko pauperyzacji, zasadnym jest wcześniejsze przybliżenie istoty ubóstwa w naukach społecznych i ekonomicznych.

Najczęściej daną jednostkę uznaje się za ubogą, jeżeli nie jest w stanie żyć na poziomie minimalnym, choć optymalnym ze względu na niedobór dochodu. Z tego powodu przykładowo Bank Światowy przyjął trójstopniową koncepcję ubóstwa używając do pomiaru dochodu per capita mierzonego parytetem siły nabywczej (World Development…, 2015, s.

32). Stworzono więc kategorie: •

ubóstwa skrajnego4,

•

ubóstwa umiarkowanego5,

•

zagrożenia ubóstwem6.

Trójdzielnego podziału ubóstwa dokonuje również Jeffrey Sachs, który wyróżnia:

ubóstwo absolutne, ubóstwo relatywne (względne) i ubóstwo umiarkowane (Sachs, 2006, s.

35). Zaproponowany podział został przedstawiony w tabeli 1.

Dochód per capita mierzony parytetem siły roboczej osiągający dwie wartości dziennie: poniżej 1,25 USD (w przypadku krajów o niskim dochodzie) lub poniżej 2 USD (w przypadku krajów o średnim dochodzie).

5 Dochód per capita mierzony parytetem siły roboczej osiągający wartość 1,25-4 USD dziennie.

6 Dochód per capita mierzony parytetem siły roboczej osiągający wartość 4-10 USD dziennie.

4

76

Tabela 1. Rodzaje ubóstwa w ujęciu Jeffrey'a Sachsa

Lp.

RODZAJ UBÓSTWA

CHARAKTERYSTYKA Rodzaj ubóstwa występujący najczęściej w państwach rozwijających

Ubóstwo absolutne

1.

się,

gdzie

napotyka

się

trudności

z zaspokojeniem podstawowych potrzeb. Stąd ubóstwo absolutne utożsamiane jest z deprywacją potrzeb.

Niedostatek

dóbr

często

prowadzi

do

sytuacji

zagrażającej życiu (T. Kwarciński, 2006, s. 31-32).

Osoba uznawana jest za ubogą w momencie, gdy jej dostęp do dóbr wyznaczających tzw. wyższy status Ubóstwo relatywne

2.

społeczny jest ograniczony, przez co jej poziom życia jest niższy od uważanego za pożądany w danym społeczeństwie (T. Panek, 2008, s. 41).

Ubóstwo umiarkowane

3.

Poziom dobrobytu wystarczający na zaspokojenie najbardziej podstawowych potrzeb.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych podanych w tabeli.

Podsumowując różne ujęcia ubóstwa, pauperyzacją określać powinno się proces obniżania się stopy życiowej jednostki lub całego społeczeństwa. Często z tym zjawiskiem utożsamia się pojęcie tzw. ruchliwości społecznej, ale jedynie w dół (tj. od klasy średniej do klasy najniższej). Jest to podstawowa cecha nierówności społecznych związanych z nierównomiernym

podziałem

dochodu

i

zasobów

prowadzących

do

polaryzacji

społeczeństwa na ośrodki biedy i bogactwa.

Strategie unijne – od strategii lizbońskiej do „Europy 2020” W latach 90. ubiegłego wieku jednym z głównych celów UE było zminimalizowanie dysproporcji pomiędzy Unią Europejską a Stanami Zjednoczonymi, które były zbyt „sprawiedliwe społecznie” w porównaniu z państwami „ugrupowania z Maastricht” (Stec, Grzebyk, 2018). Różnice te dotyczyły trzech aspektów: •

stopy bezrobocia, która w UE była większa,

•

dyfuzji technologii zaawansowanej, w której USA są pionierem,

•

elastyczności rynku pracy, która była nieznaczna w Polsce.

77

Celem przekształcenia Unii Europejskiej w bardziej dynamiczne ugrupowanie, które miałoby pozycję konkurencyjną w i poza państwami członkowskimi, Rada Europejska w marcu 2000 roku przyjęła w Lizbonie 10-letni plan rozwoju. Kierując się przede wszystkim potencjałem innowacyjnym ugrupowania i skupiając uwagę na reorientacji UE w stronę bardziej nowoczesnej, sprecyzowano trzy cele realizowalne do 2010 roku (The Lisbon strategy, 2002): •

wzrost do 3% PKB inwestycji na badania i rozwój (R&D),

•

redukcja biurokracji u utrudnień dla przedsiębiorców,

•

wzrost zatrudnienia •

60% w przypadku kobiet,

•

70% w przypadku mężczyzn.

Z tegoż względu, strategia lizbońska opiera się na trzech płaszczyznach, tworzących jeden relatywnie kompletny model polityki społecznej (Stankiewicz, 2012, s. 274): •

gospodarczej, która dotyczyła rozwoju przedsiębiorstw i zintegrowania rynków finansowych

oraz

rozwoju

nowoczesnych

technologii

informacyjnych

i komunikacyjnych, •

społecznej, skupiającej narzędzia mające na celu osiągnięcie pełnego zatrudnienia oraz zwalczanie marginalizacji i polaryzacji społecznej. Priorytetem w ramach tej płaszczyzny była również edukacja,

•

ochrony środowiska7.

Oprócz rozszerzenia strategii w 2001r. o element „sustainable growth”, kluczową rolę

odegrał kolejny szczyt Rady Europejskiej, który odbył się 15-16 marca 2002 roku w Barcelonie. Wówczas określono dwa priorytety (2012), które wymagały zaangażowania i podjęcia konkretnych inicjatyw: (1) aktywną politykę na rzecz pełnego zatrudnienia oraz (2) umocnienie Europejskiej Strategii Zatrudnienia. Równie ważną rolę w ewolucji strategii lizbońskiej miało przyjęcie przez Komisję Wspólnotowego Programu Lizbońskiego, który pełnił funkcję uzupełniającą do wcześniej przyjętych założeń.

Bezsprzecznie, założenia strategii lizbońskiej były wyjątkowo ambitne, natomiast większość z nich nie została zrealizowana. Tę część postulatów, których nie wprowadzono w życie, w okrojonej i zmienionej formie przeniesiono na kolejną rezolucję Komisji ujętą jako strategia Europa 2020. Agenda ta wydana została przez Komisję Europejską 3 marca 2010 roku i sprecyzowane w niej cele zostały rozłożone do realizacji w przeciągu 10 lat.

Cel ten został dodany podczas szczytu Rady Europejskiej w 2001r. ze względu na konieczność zbieżności strategii ze zrównoważonym rozwojem.

7

78

Podstawą strategii jest tzw. rozwojowa triada, ujmująca najważniejsze aspekty rozwoju Unii Europejskiej. Rozwój społeczny w ujęciu Komisji Europejskiej oznacza zatem synergiczne występowanie rozwoju inteligentnego, rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu i rozwoju zrównoważonego, których specyfika kreuje się następująco: a) smart growth (rozwój inteligentny), który kreowany jest poprzez rozwój gospodarki opartej na innowacjach poprzez wspieranie edukacji i transferów na poprawę działalności badawczej, b) inclusive growth (rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu) oznaczający wspieranie wysokiego poziomu zatrudnienia, spójności społecznej i terytorialnej, c) sustainable growth (rozwój zrównoważony) wiążący się gospodarką efektywnie korzystającą z zasobów i posiadającą ugruntowaną pozycję konkurencyjną.

Ubóstwo i wykluczenie społeczne w kontekście realizacji strategii Europa 2020 Cel piąty strategii Europa 2020, dotyczący biedy i wykluczenia społecznego, zakłada wdrożenie

takich

narzędzi,

by

sukcesywnie

zmniejszyć

skalę

„zagrożenia

niebezpieczeństwem biedy i wykluczenia społecznego” wśród państw EU-28, tj. zniwelowanie zjawiska o dwadzieścia milionów osób do końca 2020 roku w porównaniu z rokiem 2008. Analizując dane zaczerpnięte z oficjalnego podsumowania strategii opublikowanego przez Eurostat8 (Europe 2020…), należy stwierdzić, że w ostatniej dekadzie odnotowano dwa przełomowe momenty we fluktuacjach biedy i wykluczenia społecznego: •

rok 2009, kiedy to odsetek osób zagrożonych BiWS zaczął wzrastać ze względu na tlące się reperkusje Globalnego Kryzysu Finansowego,

•

rok 2012, kiedy odwrócił się trend wzrostu równości społecznej.

W 2017 roku odnotowano, iż 113 milionów osób było zagrożonych PaSE, co

w porównaniu z rokiem 2008 przyniosło dosyć dużą zmianę, bo uzyskano spadek o 3,1 milionów. By uzyskać efekt pożądany już w 2017 roku, tj. wynoszący 20 milionów, spadek ten musiałby być prawie siedmiokrotnie wyższy. Oznacza to, że w analizowanym roku osób zagrożonych BiWS było wciąż prawie 16 milionów ponad europejski target. Wydaje się jednak, że bardziej ilustratywną funkcję w kontekście skali ubóstwa i nierówności społecznych w UE-28 prezentuje raport ewaluujący postęp w realizacji Celów Zrównoważonego Rozwoju. Analizując stan nierówności społecznych w roku 2018 ujęty w raporcie, można wysunąć kilka wniosków (Sustainable Development…, 2020). Po Prezentując analizę empiryczną zjawiska będę posługiwać się dwoma akronimami by uniknąć powtórzeń: BiWS (bieda i wykluczenie społeczne), bądź PaSE (poverty and social exclusion).

8

79

pierwsze, ilość osób zagrożonych PaSE zmalała do 109 milionów, co w porównaniu z latami poprzednimi stanowiło pewien krok do przodu. Niemniej jednak do osiągnięcia celu postawionego w strategii Europa 2020, dynamika około 4 milionów rocznie nie wystarczała.

Gdyby wówczas Wielka Brytania nie należała do Unii Europejskiej, cel zostałby osiągnięty, bowiem wykluczając Wielką Brytanię z analizy – łączna ilość Europejczyków zagrożonych PaSE wynosiła około 95 milionów osób, czyli nieco ponad miliard mniej niż zakładano w celu piątym Europy 2020. W okresie 2013-2018 największy postęp w zakresie równości społecznej odnotowała Bułgaria, w której ryzyko osób zagrożonych PaSE w podanych latach zmalało o około 15 punktów procentowych. Równie dobrze poradziły sobie Węgry, odnotowując spadek w wysokości około 13 punktów procentowych osób zagrożonych PaSE.

Wnioski Podsumowując analizę ubóstwa i nierówności społecznych w kontekście strategii Europa 2020 należy stwierdzić, że bardzo ambitne cele w kwestii inkluzji społecznej są możliwe do zrealizowania. Nie oparto ich jedynie na suchych stwierdzeniach, implementując w większości krajów odpowiednie modele polityk przeciwdziałającym ekskluzji społecznej.

Modernizacja gospodarek i postępująca, zdaniem autora, transformacja państw w stronę tzw. welfare states, świadczą o faktycznym zaangażowaniu władz krajów EU-28 w problemy społeczne. Ocena nie może być jednak w pełni pozytywna, gdyż w pełni zjawiska zagrożenia biedą nie udało się wyeliminować. Dodatkowo pandemia COVID-19 w istotny sposób wpłynęła na rozwarstwienie społeczne, którego skala będzie możliwa do ewaluacji w perspektywie najbliższego roku.

Bibliografia Bolejko J., 2014, „Wpływ systemu gospodarczego na nierówności społeczne”, Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dra hab. Andrzeja Matysiaka. Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wydział Ekonomii, Zarządzania i Turystyki w Jeleniej Górze. Jelenia Góra.

Deaton A., 2014, „Przez ciemność w stronę jaśniejszej przyszłości. W: I. Palacios-Huerta (red.) Gospodarka za 100 lat. Najważniejsi ekonomiści przewidują przyszłość”, Kurhaus Publishing, Warszawa.

Europa 2020 – Strategia na rzecz inteligentnego i równoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu”, Pobrane z: http://www.noveo.iq.pl/www/rpk/?europa-2020-strategia-na-rzecz-inteligentnego-izrownowazonego-rozwoju-sprzyjajacego-wlaczeniu-spolecznemu,78, (dostęp z: 16.07.2020) Europe 2020 indicators – executive summary https://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/Europe_2020_indicators_-_executive_summary#The_Europe_2020_strategy (data dostępu: 17.07.2020)

80

European Commission, & Statistical Office of the European Union, 2020, “Sustainable development in the European Union: Monitoring report on progress towards the SDGs in an EU context: 2020 edition”, Pobrane z: https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-statistical-books/-/KS-02-19-165 (data dostępu: 15.07.2020) European Commission, 2016, “Europe 2020 Strategy—Europe 2020 in a Nutshell; Brussels, Belgium”, Pobrane z: http://ec.europa.eu/eurostat/web/europe-2020-indicators (data dostępu: 16.07.2020).

Goodman N., 1988, „Wstęp do socjologii. Zysk i S-ka”, Poznań.

Klebaniuk J., 2007, „Fenomen nierówności społecznych”, Wydawnictwo Psychologii i Kultury Eneteia.

Warszawa.

Kwarciński T., 2006, „Komu pomóc w pierwszej kolejności? Decyzje dotyczące udzielania pomocy ubogim w świetle Amartyi K. Sena badań nad ubóstwem”, „Prakseologia” nr 146.

Panek T., 2008, „Ubóstwo i nierówności: dylematy pomiaru W: Statystyka społeczna – dokonania, szanse, perspektywy”, GUS, Warszawa.

Panek T., 2016, „Polaryzacja ekonomiczna w Polsce i w Unii Europejskiej. „Zeszyty Naukowe Instytutu Statystyki i Demografii SGH”, nr 48.

Sachs J., 2006, „Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia”, WN PWN, Warszawa.

Sen A., 2000, „Nierówności. Dalsze rozważania. Społeczny Instytut Wydawniczy Znak”, Kraków.

Stankiewicz W., 2012, „Rozwój gospodarki Unii Europejskiej: Strategia Lizbońska, a nowy plan Europa 2020”, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Rocznik Integracji Europejskiej, s. 274.

Stec M., & Grzebyk M., 2018, “The implementation of the Strategy Europe 2020 objectives in European Union countries: The concept analysis and statistical evaluation”, Quality & Quantity, 52(1), 119–133. https://doi.org/10.1007/s11135-016-0454-7 The Lisbon Strategy—Making Change Happen: Commission Staff Working Paper, 2002, SEC. 29/2.

World Development Report 2014/2015, 2005, “Ending Poverty and Sharing Prosperity”, The World Bank and The International Monetary Fund, Washington, s. 32.

Informacje o autorze (wrzesień 2020) Świętoń Szymon ukończył studia licencjackie na kierunku Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze na specjalizacji tutorskiej WISE na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie.

Obecnie studiuje Ekonomię na II stopniu. Pasjonat socjologii zmian społecznych, zwłaszcza w kontekście miasta i gender studiem, oraz historii myśli ekonomicznej, jak również ekonomii nierówności społeczno-gospodarczych. Swoją przyszłość wiąże z rozwojem naukowym oraz podróżami dookoła Francji. sswieton97@gmail.com

81

9. Homofobia – analiza problemu z równością w czasach wolnej Europy ze szczególnym uwzględnieniem rankingu ILGA oraz krajów takich jak Malta i Polska Król Beata

Streszczenie Celem tekstu jest rozwinięcie i próba lepszego zrozumienia pojęć dyskryminacji oraz homofobii w Europie. Przedstawione badania i ich analiza pokazują, że wiele krajów, nawet będących częścią Unii Europejskiej, zmaga się z tym problemem. Artykuł uwidacznia też fakt, że mimo prowadzonych przez wiele organizacji pozarządowych prób budowania odpowiedniej tożsamości społeczności, czy po prostu promowania postaw tolerancji oraz lepszego zrozumienia, nie widać wystarczająco satysfakcjonujących efektów, a ranking ILGA Europe potwierdza stagnację lub spadek poparcia dla osób LGBTIQ. Tym samym okazuje się, że niektóre prawa przestają obowiązywać bądź też samo poparcie w prawie krajów nie zmienia się lub wprowadzane są ograniczenia. Jednocześnie kraje takie jak Malta, Norwegia czy Belgia stają się dla innych przykładem tego, że możliwa jest równość wobec prawa i jego ochrona dla wszystkich obywateli, zwłaszcza osób LGBTIQ, które często zmagają się z nieprzyjemnościami wynikającymi z bycia częścią tej grupy. Po analizie, której szczególnie poddane zostaną dwa kraje, a mianowicie Polska i Malta, wyszczególnia się, jak mocno zróżnicowane są te społeczeństwa, jeśli chodzi o tolerancję wobec osób nieheteronormatywnych. Pomniejszym, ale bardziej szczegółowym, celem tekstu jest poddanie ocenie tych krajów i wyjaśnienie, z czego te dysproporcje i różnice w postrzeganiu wynikają.

Chociaż oba należą do społeczeństw bardzo katolickich, tylko Malta nie ma problemu z prawie całkowitą akceptacją osób LGBTQ+. Polska mimo postępu i działalności różnych stowarzyszeń wciąż pozostaje daleko w tyle, a w rankingu ILGA zajmuje ostatnie pozycje, jeśli chodzi o tolerancję. Wywnioskować można, że brak wiedzy wpływa negatywnie na społeczeństwo i sprzyja negatywnie zabarwionym odczuciom w stosunku do tych osób.

Słowa kluczowe: homofobia, dyskryminacja, Europa, Polska, Malta, ILGA, LGBT. Wstęp W obecnej rzeczywistości trudno sobie wyobrazić jakoby twór, jakim jest szeroko definiowana i znana wszystkim Unia Europejska, nie istniał. Słowa Jean Monneta „rozwój przez kryzysy” wciąż wydają się znaczące i właściwe dla określenia genezy UE. Jedną 82

z podstawowych informacji, o której należy pamiętać, to cele, jakie jej przyświecają. Mówią one o patronowaniu pokoju, wzmacnianiu wartości oraz dostatku obywateli tego związku, wsparciu postępu czy też rozwoju opartego na zróżnicowaniu i wysokiej konkurencyjności.

W szerszym rozumieniu UE daje szansę na rozwój, a w szczególności integrację.

Encyklopedia PWN definiuje ten termin jako „koncepcję i proces bliskiej współpracy gospodarczej, politycznej i kulturalnej państw europejskich w ramach stworzonych przez nie struktur ponadnarodowych”. Należy pamiętać, że aby Europa pozostała zjednoczona, musi ona nie tylko opierać się na współpracy politycznej, ale również społecznej i kulturowej.

Powinna ona zapewniać swoim obywatelom wolność, równość, a co najważniejsze – być miejscem przyjaznego współżycia między poszczególnymi grupami. Niestety na tym etapie pojawiają się problemy.

Mowa tu o dyskryminacji, która powstaje początkowo przez stereotypy, a później uprzedzenia. Rzecznik Praw Obywatelskich wyjaśnia to pojęcie jako sytuację, w której człowiek ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną, jest traktowany mniej korzystnie, niż byłby traktowany inny człowiek w porównywalnej sytuacji”. Niesprawiedliwe oraz nieobiektywne rozróżnienie ludzi przez jakąkolwiek z wymienionych wcześniej cech, mimo wielu prób jego zniwelowania, wciąż da się zauważyć. Marginalizacja pewnych grup społecznych, które dzielą pewną wspólną cechę, nierespektowaną z nieuzasadnionego powodu, i spotykają się z krzywdzącym odbiorem, jest kwestią niepodważalnie ważną, bowiem oznacza łamanie praw człowieka i podstawowych wolności, które są wdrożone do praw krajowych każdego z państw europejskich i występują również na całym świecie. By lepiej zrozumieć choć część problemów, z jakimi zmagają się osoby dyskryminowane, tekst ten skupi się na rozwinięciu jednego z kilku rodzajów, na tle których pojawia się nietolerancja. Będzie to homofobia, która zostanie zdeterminowana oraz omówiona.

W artykule zostaną przywołane treści zaczerpnięte z źródeł ogólnodostępnych. Całość będzie skupiać się na analizie związanej z organizacją ILGA, tj. Międzynarodowym Stowarzyszeniu Lesbijek i Gejów, oraz wybranymi krajami. Tekst korzysta w dużej mierze z informacji zaczerpniętych z Eurobarometru (odnośnie dyskryminacji i homofonii), z pomniejszych artykułów naukowych lub popularnonaukowych oraz raportów takich jak np. raportu europejskiego pt. „Intolerance, Prejudice and Discrimination”. Artykuł skupiał się będzie na obszarze Europy. Początek będzie poświęcony bardziej teoretycznym kwestiom, jak i wprowadzeniu do tematu, dalsza część pracy będzie traktowała o konkretnym problemie,

83

jakim jest homofonia – podane zostaną poszczególne dane oraz kraje. Na zakończenie przedstawione zostaną wnioski.

Pojęcie homofobii Homofobia to z definicji strach lub silna niechęć przed osobami homoseksualnymi; w przypadku osób biseksualnych jest to bifobia, natomiast transfobia to termin używany w odniesieniu do osób transseksualnych. Objawia się ona najczęściej słownie, tj. obelgi, wyzwiska, wypowiedzi o poniżającej treści, a w ekstremalnych przypadkach przyjmuje formę przemocy fizycznej – zdarzają się przypadki zastraszania oraz nękania. Często spotykane jest łączenie dyskryminacji/homofobii z depresją czy wyalienowaniem oraz obniżeniem własnej wartości (Czaszejko-Sochacka, 2019). Zdarza się, że osoby w wieku młodzieńczym, które dopiero odkrywają własną seksualność, czują skierowaną na siebie niechęć swoich rówieśników przez bycie innej niż heteroseksualnej orientacji. Niestety wciąż brakuje postaw innych niż krzywdzące i obojętne zachowanie jako odpowiedź na tego typu sytuacje.

Historycznie, homoseksualizm do połowy lat siedemdziesiątych był na liście chorób psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. WHO dopiero w 1990 roku skreśliło z listy chorób i zaburzeń homoseksualizm. Jako że większość państw europejskich obecnie znajduje się w Unii Europejskiej, ich członkostwo niesie ze sobą wymogi, jakie poszczególne kraje muszą lub powinny spełniać w danych kwestiach. By chronić osoby przed dyskryminacją ze względu na orientację seksualną, UE wymaga od roku 2003 równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy. Art. 21 Karty praw podstawowych określa, że „Zakazana jest wszelka dyskryminacja w szczególności ze względu na płeć (...) lub orientację seksualną". W obronie oraz promowaniu postaw tolerancji wobec osób nieheteronormatywnych w Polsce stoją: Kampania Przeciw Homofobii (KWH), Stowarzyszenie Lambda, Stowarzyszenie Miłość Nie Wyklucza, oraz Fabryka Równości. W Europie do najbardziej rozpoznawalnych należą: hiszpańska Państwowa Federacja Lesbijek, Gejów, Transseksualistów i Biseksualistów (FELGTB), włoska Arcigay oraz niemiecka Fundacja Hirschfeld-Eddy. ANSO i Międzynarodowe Stowarzyszenie Lesbijek i Gejów (ILGA) zaś są organizacjami międzynarodowymi działającymi w sprawie równości.

Szeroko dostępne są badania, które dążą do określenia poziomu problemu, jakim jest homofobia, czy ogólniej dyskryminacja. Najbardziej znana organizacja, która jest rozpoznawalna z tego typu badań, to ILGA, która co rok publikuje swoje wyniki w tej kwestii już od 2009 roku. Dodatkowo, takie badania i raporty są prowadzone najszerzej przez Unię Europejską, najczęściej w postaci publikacji Eurobarometru. Jako badania jednorazowe warto 84

przytoczyć badania prowadzone na studentach pielęgniarstwa, które miały za zadanie określić skalę homofobii wynikającą z ich odpowiedzi (Campo-Arias, Herazo, Cogollo, 2010), raport z ankiet EU LGBT, za które odpowiadała FRA i które były prowadzone w UE. W skali krajowej można doszukać się raportów takich jak: „Raport Dotyczący Wybranych Przejawów Dyskryminacji (Rasizm, Antysemityzm, Ksenofobia I Homofobia) W Polskim Sporcie, Ze Szczególnym Uwzględnieniem Środowiska Kibiców Sportowych” Ministerstwa Sportu i Turystyki, czy „Raport o Polsce: Homofobiczne i transfobiczne przestępstwa z nienawiści a wymiar sprawiedliwości” Kampanii Przeciw Homofobii.

Mniejszości seksualne występują w każdym ze społeczeństw. LGBT jest terminem, który określa grono tworzone z osób o nieheteronormatywnej orientacji seksualnej, odpowiednio: lesbijek „L”, gejów „G”, osób biseksualnych „B” oraz osób transseksualnych „T”. Często stosuje się też warianty LGBT+, LGBTI, LGBTIQ oraz LGBTQIA. Akronim „I” oznacza interseksualność, „Q” queer, a „A” aseksualność. Termin sam w sobie jest wciąż kwestią nie do końca rozstrzygniętą; zdarzało się też, że wykorzystywano go jedynie do zdobycia popularności.

Nietolerancja, uprzedzenia i dyskryminacja oraz ILGA Wymienione we wstępie badanie dotyczące "wrogości wobec innych grup" (z ang.

Group-focused enmity), zwane inaczej mową nienawiści, składają się na raport o typach dyskryminacji oraz uprzedzeń. Badania były prowadzone w ośmiu krajach europejskich, a mianowicie w Portugalii, Francji, Włoszech Niemczech, Polsce, Węgrzech, Holandii oraz Wielkiej Brytanii (Zick, Küpper, Hövermann, 2011).

Tabela 2.

Andreas Zick, Beate o homofobii (odrzucenie w procentach) Niemcy

Wielka

Küpper,

Andreas

Hövermann

(2011),

Oświadczenia

Francja

Niderlandy

Włochy

Portugalia

Polska

Węgry

Brytania Dobrą rzeczą jest akceptacja

39.7

42.1

52.3

17.0

64.1

62.4

88.2

69.3

38.0

37.2

36.2

16.5

42.5

44.0

75.8

67.7

małżeństw między dwójką mężczyzn lub dwójką kobiet.

Nie ma nic niemoralnego w homoseksualizmie.

Źródło: http://library.fes.de/pdf-files/do/07908-20110311.pdf [dostęp: 16.07.2020]

85

Zastosowana skala od 0 do 100 określa, jak mocno rozprzestrzeniona jest homofonia w poszczególnych krajach europejskich ujętych w tym raporcie. Zauważa się następująco: największa dyskryminacja występuje w Polsce, a najmniejsza jest w Niderlandach. Pozostałe kraje znajdują się pomiędzy, przy czym widać wysoką tendencję do odrzucania przytoczonych stwierdzeń (ponad 60 procent w przypadku pierwszego oświadczenia, niższa liczba w drugim) – oprócz Polski – przez Węgry, Włochy i Portugalię. Najbardziej zbliżona do siebie opinia w przypadku obu oświadczeń występuje w Niderlandach: 17.0 w pierwszym oraz 16.5 w drugim, w Niemczech 39.7 i 38.0 oraz na Węgrzech 69.3 i 67.7.

Rysunek 1. Andreas Zick, Beate Küpper, Andreas Hövermann, 2011, Homofobia w europejskim porównaniu (średnia).

4 3 2 1 0 Niemcy

Wielka Brytania

Francja

Niderlandy

Włochy

Portugalia

Polska

Węgry

Źródło: http://library.fes.de/pdf-files/do/07908-20110311.pdf [dostęp: 16.07.2020]

Portal mowanienawisci.info, który został stworzony w ramach projektu „Obywatele dla Demokracji” skupia się nie tylko na homofonii, ale również rasizmie, seksizmie, stosunkowi do imigrantów, antysemityzmie oraz postaw antymuzułmańskich. Przytoczony rysunek przedstawia skalę ocen od 1 (zdecydowanie się nie zgadzam) do 4 (zdecydowanie się zgadzam) w poszczególnych krajach. Porównania post-hoc stanowią następująco: NL < D < GB, F < PT, I < HU < PL. Oznacza to, iż zakres uprzedzeń w Portugalii oraz we Włoszech jest zbliżony do siebie, jednocześnie jest większy na Węgrzech, a mniejszy we Francji oraz w Niemczech. Tym samym, w Polsce są znacząco większe uprzedzenia niż na Węgrzech, a w Niderlandach znacząco mniejsze niż w Niemczech.

Wyszczególnione dane na temat rankingu ILGA Europe Ranking ILGA Europe, który jako największy europejski ranking zajmuje się badaniem poziomu równouprawnienia osób LGBTI, jak co roku, tak i w tym (2020), dokładnie 14 maja opublikował wyniki. Na ranking i wyniki wpływają przepisy, jakie

86

funkcjonują w danym kraju europejskim i oddziałują tym samym na sytuację osób LGBTI. Ranking nie bazuje na opinii publicznej. Skala wyznaczona jest od zera do stu, a sześć działów, tj. równość i zakaz dyskryminacji, rodzina, przestępstwa z nienawiści i mowa nienawiści, uzgadnianie płci i integralność cielesna, wolność zgromadzeń, zrzeszania i ekspresji oraz prawo do azylu, składa się z 69 kategorii, które zostają poddane ocenie (Nowak, 2020).

Tabela 3. Pięć najwyższych i najniższych wyników z rankingu wg krajów w poszczególnych latach.

Rok

Najwyższe 5 miejsc

Najniższe 5 miejsc

2020

Malta (89%) Belgia/Luksemburg (73%) Dania/Norwegia (68%) Hiszpania (67%) Wielka Brytania/Finlandia/ Portugalia (66%) Malta (90%) Belgia (73%) Luksemburg (70%) Finlandia (69%) Dania/Norwegia (68%)

Monako (11%) Rosja (10%) Armenia (8%) Turcja (4%) Azerbejdżan (2%)

2019

Monako/Północna Macedonia (11%) Rosja (10%) Armenia (7%) Turcja (5%) Azerbejdżan (3%)

2018

Malta (91%) Rosja (11%) Belgia (79%) Monako (10%) Norwegia (78%) Turcja (9%) Wielka Brytania/ Armenia (7%) Finlandia/Francja (73%) Azerbejdżan (5%) Portugalia (69%) Źródło: https://www.ilga-europe.org/annualreview/2020 [dostęp: 16.07.2020]

Wyniki zaprezentowane w powyższej tabeli, czyli dane dotyczące krajów, które w nich figurują, w większości powtarzają się z roku na rok. Krajem wartym uwagi jest zdecydowanie Luksemburg, który pojawia się na trzecim miejscu dopiero w 2018 oraz na drugim miejscu w 2019. Z danych wynika, że w 2018 roku równouprawnienie na terenie Luksemburgu było na poziomie 47%, a co zaskakujące, w roku następnym wynosiło już 70%.

Tabela 4. Trzy najwyższe i najniższe wyniki z rankingu wg krajów członkowskich Unii Europejskiej w poszczególnych latach.

Rok 2020

2019

2018

Najwyższe 3 miejsca w UE Malta (90%) Belgia/Luksemburg (73%) Dania/Norwegia (68%) Malta (90%) Belgia (73%) Luksemburg (70%) Malta (91%)

Najniższe 3 miejsca w UE Rumunia (19%) Łotwa (17%) Polska (16%) Bułgaria (20%) Polska (18%) Łotwa (17%) Rumunia/Łotwa (21%) 87

Belgia (79%) Norwegia (78%)

Polska (18%) Łotwa (16%)

Źródło: https://www.ilga-europe.org/annualreview/2020 [dostęp: 16.07.2020]

Trzy lata z rzędu Malta i Belga zajmują kolejno pierwsze i drugie miejsce w rankingu, zarówno patrząc na niego jako całość, jak i ograniczając go do członków UE. Podobnie wygląda to w przypadku dwóch z trzech ostatnich pozycji w zestawieniu krajów Unii Europejskiej. Polska oraz Łotwa rok w rok plasują się naprzemiennie na ostatniej lub przedostatniej pozycji. Polska jednak, mimo stałego wyniku z dwóch lat ubiegłych (18%), w roku 2020 została zaklasyfikowana na ostatniej pozycji z wynikiem jedynie 16%.

Warto przyjrzeć się miejscu pierwszemu w 2020, czyli Malcie oraz ostatniemu – Polsce. Niemiecki Instytut Infrastruktury dla Nauk Społecznych (GESIS) przeanalizował w 2015 roku przynależność poszczególnych krajów do typu religii, która w nim występuje.

Badania zostały przeprowadzone na zlecenie Komisji Europejskiej w ramach realizacji projektu Eurobarometr, który opiera się na regularnym badaniu opinii publicznej. Dzięki wynikom jasne staje się, że zarówno w Malcie (95%), jak i w Polsce (90,7%), dominuje katolicyzm. Dodatkowo w tym samym roku – 2004 – wstąpiły one do Unii Europejskiej.

Mimo tych podobieństw, stosunku do religii i otwarciu się na inne kraje europejskie, kraje te mają całkowicie inną postawę względem osób LGBTI oraz wprowadzone przepisy wpływające ich życie.

Tabela 5. Porównanie procentowe ze względu na dział w rankingu ILGA dwóch krajów należących do Unii Europejskiej - Malty oraz Polski

Dział

Malta

Polska

równość i zakaz dyskryminacji rodzina przestępstwa z nienawiści i mowa nienawiści uzgadnianie płci i integralność cielesna wolność zgromadzeń, zrzeszania i ekspresji prawo do azylu

73.28% 100% 100% 99.25% 99.75% 33.43%

16.24% 0% 0% 27.25% 49.88% 33.43%

Źródło: https://rainbow-europe.org/country-ranking#eu [dostęp: 16.07.2020]

Powyższa tabela przedstawia wyniki otrzymane przez ILGA Europe i umieszczone w rankingu na rok 2020, gdzie zero procent oznacza rażące naruszenia praw człowieka i dyskryminację, a sto procent poszanowanie praw człowieka i pełną równość. Wyniki pokazują, jak wygląda porównanie dwóch krajów ze względu na poszczególne kategorie i działy, które były brane pod uwagę w trakcie tworzenia rankingu. Malta tak wysoki wynik zawdzięcza wielu kwestiom. Należy wspomnieć, że kraj jakim jest Malta, ma na rok 2020 88

populację równą 514 564 osobom, gdzie (wg GUS) w Polsce liczba ludności wynosi 38 383 000. Porównując, Malta jest prawie 75-razy mniejsza od Polski. Dalej, od 2001 roku w Malcie działa Maltański Ruch Praw LGBTIQ, który za cel wziął sobie edukowanie społeczeństwa, zwiększanie świadomości oraz wspieranie zmian prawnych chroniących prawa osób LGBTIQ. Inna organizacja, Drachma, która zalicza się do katolickich organizacji LGBTQ+, pomaga w dialogu między Kościołem, dając szansę na połączenie wiary i duchowości z seksualnością. Po latach, w Malcie osoby LGBTIQ mogą prawo do zawierania związków partnerskich, od niedawna istnieje również ustawa mówiąca o równości małżeńskiej, która pozwala na zawieranie małżeństw cywilnych przez pary jednopłciowe, a dodatkowo pary te mogą adoptować dzieci. Oprócz tego w prawie istnieją zapisy chroniące osoby o odmiennej orientacji oraz tożsamości płciowej, a także możliwe jest ustalenie płci przez osoby transseksualne bez konieczności interwencji medycznych. Dodatkowo sam stosunek do tej grupy i relacje międzyludzkie wskazują na pozytywne nastawienie wobec osób nieheteronormatywnych – ludzie czują się mile widziani, a jednocześnie bezpieczni.

Niski wynik Polski w rankingu może wynikać m. in. z faktu, że osoby LGBTIQ nie mają prawnego pozwolenia na zawieranie małżeństw, a więc tworzenie rodziny (jeden z działów, według którego tworzony jest ranking). Niskie wyniki w pozostałych działach nie sprzyjają również, by osoby te ujawniały się czy też czuły, że są chronione przez prawo.

Obecnie, prawa, jakie osoby nieheteronormatywne posiadają w Polsce, ograniczają się jedynie do ochrony wobec pracy – nie ma bowiem prawnej ochrony przed możliwą dyskryminacją w edukacji ani w opiece zdrowotnej. Według raportu Stowarzyszenia „Miłość Nie Wyklucza” osoby LGBTQIA w Polsce doświadczają z reguły negatywnych odczuć związanych z dyskryminacją i nierównościami (Probosz, Mulak, 2016). Dodatkowo, tworzone grupy wsparcia, które próbują pomagać w jednoczeniu i dzieleniu swoimi doświadczeniami, nie wpływają pozytywnie na całość grupy, a więc na wspólnotę wszystkich osób nieheteronormatywnych. W społeczeństwie występuje niska świadomość i mała tolerancja „inności” – nie jest ona postrzegana w sposób pozytywny.

Da się zauważyć zależność, z której wynika, że im lepiej wyedukowane w kwestiach tzw. „inności” jest społeczeństwo (nie tylko tej inności związanej z byciem osobą nieheteronormatywną), tym lepiej żyje się tam grupom mniejszości oraz nie ma, lub prawie nie ma, przejawów homofobii. Dodatkowym argumentem przemawiającym za brakiem dyskryminacji i rozwijaniem tolerancji jest występowanie praw chroniących tą grupę, tak jak wszystkich obywateli. W Polsce bowiem prawo, choć występuje, nie jest tak przestrzegane, a świadomość i wiedza społeczeństwa jest mocno ograniczona w porównaniu 89

do Malty. Duże znaczenie mają tutaj relacje międzyludzkie, które – jeśli są nieobecne lub zaniedbane, prowadzą do konfliktów i braku zrozumienia.

Prześladowania na tle odmienności seksualnej Osoby, które nie ukrywają bycia innej orientacji niż heteroseksualność oraz odmiennych rasowo od większości społeczeństwa, często zmagają się z problemami i niechęcią ze strony innych w życiu codziennym, a nierzadko z prześladowaniami. Istnieje wiele przykładów potwierdzających, iż mimo coraz lepszego przyjmowania ich i rozumienia przez społeczeństwo, razem z wzrastającą liczbą praw chroniących ich przed dyskryminacją na różnych płaszczyznach, występują wciąż liczne problemy i niedogodności. Z rankingu ILGA na rok 2020 wynika, iż z roku na rok coraz więcej krajów europejskich porzuca lub zmniejsza zaangażowanie w walkę o równość na społeczności LGBTI. Chociaż w większości państw europejskich odbywanie służby wojskowej nie jest zabronione dla osób LGBT, to w niektórych krajach nadal jest to niemożliwe. Do tych państw należą Białoruś, Grecja oraz Serbia. W Polsce niedyskryminacją objęte jest zatrudnienie, o którym mowa w Kodeksie Karnym. Jako jeden z najbardziej homofobicznych krajów w Europie, początkiem roku 2020 niemal jedna trzecia Polski podpisała ustawę, na mocy której znajduje się w tzw. strefie wolnej od LGBT. W tych miejscach (gminach) ani promocja, ani zachęcanie do tolerancji, ani pomoc organizacjom, które działają w ramach LGBT, nie występuje. Jest to jawny znak mówiący o dyskryminacji oraz ograniczeniu praw i wolności osób, które na tych terenach mieszkają, a należą do społeczności LGBT (Maurice, 2020). Ze strony Parlamentu Europejskiego pod koniec 2019 roku nastąpiła negatywna reakcja – nawoływanie do unieważnienia uchwał samorządów ograniczających wolność i prawa osób LGBTI. Ponadto, Komisja Europejska zakomunikowała, że w przypadku nieprzestrzegania zasad o niedyskryminacji fundusze dla takich miejsc zostaną wstrzymane. Skutkami tych działań były zerwania partnerstw zagranicznych z polskimi samorządami. Między innymi gmina francuska Saint-de-Braye z gminą Tuchów w lutym 2020 roku, niemieckie miasto Schwerte z Nowym Sączem, czy irlandzkie Fermoy z Nową Dębą. Na Węgrzech natomiast, od 19.05.2020 w życie weszła ustawa określająca płeć dziecka przypisana po narodzinach na podstawie „pierwotnych cech płciowych lub chromosomów". Niemożliwa do późniejszej korekty ustawa skierowana jest w znacznym stopniu do osób transseksualnych oraz interseksualnych (Schlagwein, 2020).

90

Wnioski Podsumowując, dyskryminacja, a zatem i homofobia, są wciąż obecne na arenie międzynarodowej, a także w Europie. Nie da się zaprzeczyć, że na podstawie wyników badań ILGA z roku na rok sytuacja osób LGBTIQ ma się lepiej. Jest jednak wciąż wiele krajów, a tam opinia, którą tworzy społeczeństwo; nie respektuje się w równym stopniu praw i wolności osób o nieheteronormatywnej orientacji seksualnej. Po przeanalizowaniu rankingu ILGA Europe widać jednocześnie, że występują kraje na arenie europejskiej, które zamiast rozwijać się i być bardziej otwarte dla osób LGBTIQ, cofają się lub stoją w rankingu.

Przytoczony przykład Polski oraz Malty pokazuje, jak różne mogą być dwa społeczeństwa, mimo że należą do – można by rzec – jednej wspólnoty. Różnice, które zostały bliżej przedstawione w rozwinięciu, wpływają negatywnie na społeczeństwo mniejszości.

Wywnioskować można, że brak wystarczającej wiedzy wpływa niekorzystnie na odbieranie osób nieheteronormatywnych, które w ten sposób tracą zaufanie do społeczeństwa i czują strach przed działaniami mającymi krzywdzący i dyskryminujący wpływ na nie. Nie jest to też żadnym zaskoczeniem, jeśli nie wszędzie szanowane są prawa człowieka, które powinny bez wyjątku chronić osobę, bez względu na wszystko, a tym bardziej nie powinny opierać się na opiniach jednostek. Należy liczyć się z tym, że szeroko pojęty rozwój tolerancji jest procesem długotrwałym, który wymaga wzajemności i współpracy obu stron. Respektowanie oraz zrozumienie jest niezwykle ważne i przychodzi z czasem. Jednocześnie powinno się pamiętać o tym, że każdy człowiek ma prawo by żyć, być wolnym oraz mieć poczucie bezpieczeństwa.

Bibliografia Art. 21 z 7.03.1966 o niedyskryminacji, Karta Praw Podstawowych UE Art. 1 z 10.12.1948 o prawach człowieka, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Atlas of Hate, Atlas nienawiści, https://atlasnienawisci.pl/ (dostęp: 16.07.2020) Campo-Arias A., Herazo E., Cogollo Z., https://www.researchgate.net/publication/47517897_Homophobia_among_nursing_students 14.10.2020)

2010, (dostęp:

Czaszejko-Sochacka, 2019, „Inność drażni jednakowość” – kilka uwag o problematyce dyskryminacji osób LGBT ze szczególnym uwzględnieniem przepisów Kodeksu karnego, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Ruchu Prawniczego, Ekonomicznego i Socjologicznego, 191-205 European Commission, Brussels, 2018, Eurobarometer 83.4, 2015,. TNS opinion, Brussels [Producer], GESIS Data Archive, Cologne. ZA6595 Data file Version 3.0.0, https://doi.org/10.4232/1.13146 (dostęp: 16.07.2020) European Statistical System, National Statistics Office – Malta, https://nso.gov.mt/en/News_Releases/Documents/2020/07/News2020_114.pdf (dostęp: 16.07.2020)

2020,

91

Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/integracja-europejska;3915015.html (dostęp: 16.07.2020) ILGA Europe, 2020, „Annual Review of the human rights situation of lesbian, gay, bisexual, trans and intersex people in Europe and central Asia”, https://www.ilga-europe.org/annualreview/2020 (dostęp: 16.07.2020) Nowak K.M., 2020, „Polska homofobem Europy. W całej Unii żadne państwo nie traktuje obywateli LGBTI gorzej”, https://oko.press/polska-homofobem-europy-raport-ilga/ (dostęp: 16.07.2020) Maurice P.E., 2020, “A third of Poland has now been declared an ‘LGBT-free zone’, making intolerance official”, https://www.pinknews.co.uk/2020/02/25/third-of-poland-lgbt-free-zone-atlas-of-hate-homophobia/ (dostęp: 16.07.2020) Mowa nienawiści, „Nietolerancja, uprzedzenia i dyskryminacja.

Raport nt. http://www.mowanienawisci.info/post/nietolerancja-uprzedzenia-i-dyskryminacja-raport-nt-europy/ 16.07.2020)

Europy”, (dostęp:

Probosz M., Mulak A., 2016, „Polska społeczność nieheteronormatywna”, https://europa.eu/europeanunion/about-eu/eu-in-brief_pl#cele-i-warto%C5%9Bci-ue (dostęp: 14.10.2020) Rainbow Europe, Country Ranking Violations/Respect of human rights, discrimation/full equality, https://rainbow-europe.org/country-ranking#eu (dostęp: 16.07.2020) Rzecznik Praw Obywatelskich, „Czym jest dyskryminacja”, 2014, https://www.rpo.gov.pl/pl/content/czym-jestdyskryminacja (dostęp: 16.07.2020) Schlagwein F., 2020, „Walka Orbána z LGBTQ Tak, jesteśmy homofobami” dw.com/pl/walka-orbána-z-lgbtqtak-jesteśmy-homofobami/a-53538406 (dostęp: 16.07.2020) Statistics Poland, “Population. Size and structure and vital statistics in Poland by territorial division. As of December 31, 2019”, https://stat.gov.pl/en/topics/population/population/population-size-and-structure-and-vitalstatistics-in-poland-by-territorial-divison-as-of-december-31-2019,3,27.html (dostęp: 16.07.2020) Stowarzyszenie Miłość Nie Wyklucza, 2016, „Polska społeczność nieheteronormatywna”, https://mnw.org.pl/app/uploads/2017/08/MNW_Polska_Spolecznosc_Nieheteronormatywna.pdf (dostęp: 14.10.2020) Zick A., Küpper B., Hövermann A., 2011, Intolerance, Prejudice and Discrimination Friedrich-Ebert-Stiftung Forum Berlin, 49, 64-66, http://library.fes.de/pdf-files/do/07908-20110311.pdf (dostęp: 16.07.2020)

Informacje o autorze (wrzesień 2020) Król

Beata

jest

studentką

Wielokierunkowej

Indywidualnej

Ścieżki

Edukacyjnej

Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie na kierunku Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze. Niepoprawna optymistka, która serce oddała książkom oraz muzyce. Chce pewnego dnia dorównać, choć częściowo, grze na fortepianie Chopina. Intryguje ją Azja, a zwłaszcza Japonia, którą wyznaczyła sobie za cel podróży wraz z nauką języka na czas studiów. Obecne możliwości pozwalają jej codziennie poszerzać swoje horyzonty i rozwijać się w interesujących ją zagadnieniach związanych z m.in. nierównościami społecznymi, także homofobii i seksizmu, rynkiem walutowym, szeroko rozumianym marketingiem oraz negocjacjami. krolbeata@onet.eu 92

10. Analiza kultur energetycznych poszczególnych regionów UE w kontekście Strategii Europa 2020 Bobik Jakub Streszczenie Strategia Europa 2020 wyszczególnia cele, które powinny być spełnione przez kraje członkowskie w obszarze klimatyczno-energetycznym. Najważniejsze z nich to: zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych o 20% w stosunku do poziomu z 1990 r., zwiększenie udziału energii pochodzącej z odnawialnych źródeł w ogólnym zużyciu energii do 20% oraz zwiększenie efektywności energetycznej o 20%. Kultury energetyczne poszczególnych krajów UE znajdują się w różnych stadiach rozwoju, stąd dostosowanie do założeń strategii Europa 2020 może być osiągane przez niektóre kraje z opóźnieniem. Analiza rozwoju kultur energetycznych wybranych krajów Unii Europejskiej pozwoli odpowiedzieć na pytanie, które z nich posiadają największe szanse na sprawne wdrożenie założeń energetycznoklimatycznych pakietu „20/20/20”. Autor, przeprowadzając analizę porównawczą, dokonał przeglądu wewnętrznych dostosowań wybranych krajów UE, mających realne szanse na najszybszą implementację zaleceń energetyczno-klimatycznych zawartych w strategii Europa 2020. Przeprowadzone badanie pozwoliło wskazać dominującą pozycję wybranych krajów w zakresie dostosowań związanych z energią i klimatem zawartych w strategii Europa 2020.

Dotyczy to m. in.: Danii, Szwecji, Finlandii oraz Estonii, w których to dostosowania klimatyczno-energetyczne wykazują bardzo wysokie zaawansowanie.

Słowa kluczowe: kultura energetyczna, efektywność energetyczna, OZE, Unia Europejska, emisja gazów cieplarnianych.

Wstęp W ostatnich latach niezmiernie zasadnym działaniem wydają się być zmagania gospodarek światowych w celu ukrócenia negatywnego oddziaływania przemysłu na środowisko przyrodnicze. Działania te są szczególnie widoczne na kontynencie europejskim (Pultowicz, 2009, s. 110). Wzrost znaczenia odnawialnych źródeł energii, a tym samym związana z tym poprawa efektywności energetycznej w wielu krajach Unii Europejskiej, są istotnymi przesłankami o prawidłowości podejmowanych działań. Strategia Europa 2020 traktowana jest przez rządy państw członkowskich UE jako paradygmat klimatycznoenergetyczny w celu osiągnięcia jej założeń. Ograniczenia związane z pakietem 93

„20/20/20” oznaczają także niewątpliwą szansę dla rozwoju infrastruktury energetycznej poszczególnych krajów członkowskich UE. Analiza dostosowań klimatyczno-energetycznych wybranych krajów europejskich ma na celu wyszczególnienie kultur energetycznych, do których te kraje należą, a następnie ujawnienie krajów mających największe szanse na efektywne przeprowadzenie zmian pakietu „20/20/20”. Dobór krajów europejskich będących przedmiotem analizy wynika z jakości przemian podejmowanych w nich samych w zakresie energii i klimatu na tle innych krajów należących do danej kultury energetycznej. W analizie porównawczej przedstawiono dane z lat 1990 oraz 2018. Potrzebne dane zaczerpnięto z baz danych serwisów Eurostat oraz Międzynarodowej Agencji Energetycznej (IEA).

Wdrożenie postanowień klimatycznych zawartych w strategii Europa 2020 ma przyczynić się do ograniczenia negatywnego oddziaływania gospodarki energetycznej na klimat, a w przyszłości również do poprawy konkurencyjności gospodarek krajów unijnych (Rosicki, 2018, s. 20). Ważnym aspektem tych działań jest także zagwarantowanie bezpieczeństwa dostaw nośników energii odbiorcom finalnym, zwiększenie efektywności zużycia energii oraz ograniczenie energochłonności gospodarek (Frączek, Majka, 2015).

Realizacja tych celów ma wiązać się z aktywną polityką prowadzoną przez rządy krajów UE, a także z zapewnieniem poprawy efektywności funkcjonowania unijnego rynku energii przez mechanizm rynkowy.

Kultura energetyczna Realizacja narodowej polityki energetycznej jest w dużym stopniu determinowana przez kulturę energetyczną, jaka ukształtowała się w poszczególnych krajach unijnych (Łucki, Frączek, 2012). Definicja zaproponowana przez Z. Łuckiego oraz W. Misiaka traktuje kulturę energetyczną jako humanistyczną strategię podejścia do spraw energii, zarówno z perspektywy jej producentów, jak i konsumentów, która to umożliwi rozwiązanie problemów społecznych w przyszłości (Łucki, Misiak, 2010, s. 47). Do składników kultury energetycznej Z. Łucki oraz W. Misiak (2010) zaliczyli: 1. Dekarbonizację działalności człowieka, 2. Poprawę sprawności przetwarzania energii pierwotnej, 3. Poprawę sprawności wykorzystania nośników energii, 4. Poszanowanie energii przez użytkowników, 5. Zapewnienie społeczeństwu taniej i pewnej energii.

94

Najważniejsze czynniki kształtujące kulturę energetyczną określają determinanty geopolityczne, normatywno-instytucjonalne, społeczno-ekonomiczne oraz technologiczne.

Indywidualne uwarunkowania wynikające z występowania tych determinant w danym kraju przekładają się na osiągany stopień kultury energetycznej tej gospodarki. Poziom rozwoju kultur energetycznych poszczególnych krajów UE bezsprzecznie różni się miedzy sobą.

W ramach obszaru europejskiego Z. Łucki i W. Misiak wyodrębnili pięć kultur energetycznych,

tj.

anglosaską,

francuską,

skandynawską,

śródziemnomorską

i wschodnioeuropejską, co może być wyrazem pewnego rodzaju europocentryzmu (Łucki, Misiak, 2010, s. 52). Kultura anglosaska reprezentowana jest przez państwa anglojęzyczne, w tym również USA. Państwa zaliczone do tej grupy są liderami w liberalizacji rynków energetycznych, jednak niekoniecznie będą liderami w redukcji emisji gazów cieplarnianych. Znaczący wpływ w produkcji energii ma węgiel, czego przykładem są USA i Wielka Brytania, jakkolwiek w przypadku drugiego państwa mamy do czynienia z postępującymi przekształceniami struktury energetycznej, w której miejsce węgla zajmuje gaz. Kultura francuska charakteryzuje się znacznym udziałem sektora jądrowego w produkcji energii, co skutkuje niższą emisją gazów cieplarnianych. Należy dodać, iż w wielu opracowaniach kultura francuska stanowi składową zachodnio-europejskiej kultury energetycznej. W przypadku kultury skandynawskiej można mówić o wspólnych cechach, jednak trzeba pamiętać o tym, że każde z tych państw ma swoją specyfikę. Do wspólnych cech należy zaliczyć intensywny rozwój odnawialnych źródeł energii, małe zużycie paliw stałych i niski wskaźnik emisyjności (Frączek, 2014). Wskazuje się również, że istnieje zależność między stabilnością systemu politycznego a poziomem świadomości ekologicznej i energetycznej (Rosicki, 2018, s. 124). Z kolei kultura wschodnioeuropejska charakteryzuje się wysokim poziomem energochłonności, niższym poziomem zużycia energii elektrycznej per capita w porównaniu ze średnią państw unijnych czy niższym udziałem odnawialnych źródeł w produkcji energii. Wyjątkiem tej kultury jest Estonia, wraz z jej odznaczającymi się rezultatami osiąganymi na tych polach.

W literaturze przedmiotu zagadnienie kultury energetycznej jest prezentowane w dwóch ujęciach. Pierwszy kierunek badań związany jest ze sposobem przetwarzania zasobów. W tym przypadku mamy do czynienia z prezentacją charakterystycznych cech, które są związane z produkcją szeroko rozumianej energii. Ujęcie to najczęściej wyraża się w prezentacji analiz w zakresie: produkcji energii (i jej zróżnicowania), konsumpcji energii (i jej zróżnicowania), zależności od importu, rozwoju nowych technologii energetycznych, zanieczyszczeń związanych z użytkowaniem energii. Ten kierunek badań prezentowany jest 95

w artykułach i raportach publikowanych m. in. przez BP czy Międzynarodową Agencję Energetyczną (IEA). Natomiast drugi kierunek badań prezentuje analizy związane ze szczególnym rodzajem świadomości jednostek i grup społecznych. Przykładem w tym zakresie mogą być badania dotyczące świadomości ekologicznej w kontekście problemów energetyki. Ten kierunek badań widoczny jest w szeregu publikacji wydanych przez organizacje takie jak Unia Europejska, Światowy Fundusz na rzecz Przyrody (WWF) czy Greenpeace.

Emisja gazów cieplarnianych w wybranych krajach UE Jeden z celów koncepcji „3x20” ustalony przez Parlament Europejski zakłada ograniczenie poziomu krajowej emisji gazów cieplarnianych o 20% w stosunku do poziomu z roku 1990. Jej wysoki poziom jest znamienitą cechą wschodnio-europejskich kultur energetycznych krajów tego obszaru (Estonii, Polski, Słowacji, Czech oraz Węgier) ze względu na istniejące determinanty geopolityczne, normatywno-instytucjonalne oraz społeczno-ekonomiczne w tych państwach (Adamkiewicz, 2017). Wdrożenie przez te kraje postanowienia dotyczącego ograniczenia emisji gazów cieplarnianych może postępować wolniej

w porównaniu

do

zachodnio-europejskich

(Niemiec,

Francji

oraz

Danii)

i skandynawskich kultur energetycznych (Szwecji i Finlandii), które cechuje wysoki stopień kapitałochłonności (Siotor, 2016). Aby jednoznacznie potwierdzić to zjawisko, należy przedstawić poziom emisji gazów cieplarnianych wybranych krajów UE. Zagadnienie to przedstawiają dane zawarte w Rysunku 1 oraz Tabeli 1.

96

Na Rysunku 1. dotyczącym emisji gazów cieplarnianych w wybranych krajach UE w 1990 i 2018 roku, należy nadmienić wysoki postęp w ograniczaniu tego zjawiska, osiągany na przełomie lat przez Niemcy, Danię, Szwecję, Finlandię, i przede wszystkim Estonię.

Szczególne wyniki na tym obszarze zanotowały także gospodarki sąsiednie Polsce, tj. Słowacja oraz Czechy. Włochy, Francja oraz Węgry również ograniczyły krajowy poziom emisji CO2, jednak bez osiągnięcia tak spektakularnych wyników, jak przez kraje wymienione uprzednio na tym polu – takie działanie dotyczy również Polski. Mimo to, podejmowane przez te państwa wysiłki w dobie ograniczania emisji gazów cieplarnianych do atmosfery należy ocenić pozytywnie. Martwić może brak dokonywanych zmian przez Hiszpanię w tym obszarze podczas badanego okresu.

Zestawienie bardziej zaawansowanych danych pozwoli wskazać indywidualną zdolność krajów, pozwalającą przystosować się do realizacji celu ograniczenia emisji CO2 o 20%. W Tabeli 1. przedstawiono poziomy emisji gazów cieplarnianych w 2018 roku w wybranych krajach UE w stosunku do roku bazowego (1990). Podkreślone dane zawarte w Tabeli 1. dowodzą o znacznych wysiłkach podjętych przez Niemcy, Danię, Szwecję, Estonię, Słowację, Czechy i Węgry w celu ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. Zmiany te dotyczą wprowadzenia rygorystycznych przepisów oraz norm odnośnie emisji dwutlenku węgla do atmosfery. Szczególnie ważne działania podejmuje się w sektorze przemysłowym w tych krajach – restrukturyzacja techniczna fabryk, przymusowe zalesianie terenów przez przedsiębiorstwa emitujące wysoki poziom CO2 oraz aktualizowanie norm emisji spalin i wydzielanie stref poruszania się dla pojazdów z silnikami spalinowymi. Tak podejmowane wysiłki stanowią o gotowości tych krajów do spełnienia jednego z celów klimatycznych 97

strategii

Europa

2020.

Pozostałe

kraje,

tj.

Polska,

Finlandia,

Francja,

Włochy

oraz w szczególności Hiszpania, muszą rozważyć zwielokrotnienie państwowych wysiłków w celu obniżenia emisji CO2 w swoich krajach. Należy jednak podkreślić wysoki postęp osiągany w celu ograniczania emisji dwutlenku węgla w krajach należących do kultury wschodnio-europejskiej, w relacji do pozostałych kultur energetycznych.

Energia pochodząca z odnawialnych źródeł energii Jednym z priorytetowych celów strategii Europa 2020 jest zwiększenie udziału w ogólnym zużyciu energii o 20% przez tą wytworzoną z odnawialnych źródeł energii (OZE).

Wysoki udział wytworzonej energii elektrycznej pochodzącej z OZE wynika najczęściej z posiadania przez dany kraj sprzyjających warunków geologicznych oraz geograficznych, a także często są to kraje, które cechuje wysoka kapitałochłonność. Ze względu na różnorodność państw członkowskich UE na tym polu, kraje we współpracy z Parlamentem Europejskim wyszczególniły indywidualne cele, jakie każde państwo należące do wspólnot europejskich powinno osiągnąć, w celu zwiększenia swojego potencjału energetycznego związanego z odnawialnymi źródłami energii w krajowym zużyciu energii. W celu analizy krajów pod względem wykorzystania energii pochodzącej z OZE, pomocnym może okazać się przedstawienie jej udziału w całkowitej konsumpcji energii krajowej w wybranych krajach UE. Te dane zaprezentowano na Rysunku 2.

98

Spośród krajów będących przedmiotem analizy, udziałem energii pochodzącej z OZE w całkowitej konsumpcji energii krajowej brutto powyżej 20% odznaczają się Estonia, Finlandia, Szwecja oraz Dania. Oznacza to naturalne spełnienie przez te państwa założonej wartości jednego z omawianych celów koncepcji „3x20”. Ponadto, kraje te w badanym okresie przekroczyły swoje indywidualne cele udziału energii pochodzącej z OZE w całkowitej konsumpcji energii krajowej. Gospodarki, które zanotowały niższy wynik, lecz spełniły swój cel w tym obszarze, to m. in. Czechy oraz Włochy. Reszta państw będących przedmiotem badań, w tym m. in. Niemcy, Francja czy Polska, nie osiągnęły omawianego „kryterium

20%”,

nie

osiągnęły

również

wartości

krajowych

celów

wykorzystania OZE w tym obszarze. Kraje, które posiadają odpowiednie warunki pozyskania energii z odnawialnych źródeł, a tym samym rozwiniętą infrastrukturę potrzebną do jej eksploatacji, posiadają istotną przewagę nad krajami mniej zasobnymi w te czynniki w tym obszarze. Zasadnym działaniem jest zatem konieczność ustalania niższych, będących realnymi do spełnienia przez państwa mniej zasobne w warunki do pozyskania energii z odnawialnych źródeł, krajowych celów stymulacyjnych udziału energii pozyskanej z OZE. Efektywność energetyczna wybranych krajów UE Trzeci, niemniej ważny od pozostałych, cel klimatyczno-energetyczny strategii Europa 2020 zakłada krajowy wzrost efektywności energetycznej o 20%. Oznacza on m. in. ograniczenie konsumpcji energii oraz zakłada zwiększenie efektywności produkowanej energii w kraju. Poziom konsumowanej energii naturalnie różni się między krajami UE, m. in. ze względu na rozmiary krajowego przemysłu, a tym samym występującego popytu na energię w danym kraju (Lorek, 2007, s. 166). Należy dokonać podziału energii na: konsumowaną energię pierwotną oraz finalną. Energia pierwotna to energia pozyskiwana z zasobów naturalnych – zarówno nieodnawialnych, jak i odnawialnych. Z kolei energia finalna to energia przetworzona w dowolnej postaci lub paliwa stałe, ciekłe i gazowe będące nośnikami energii chemicznej, zużywane przez odbiorcę końcowego. Obydwa rodzaje konsumowanej energii krajowej zgodnie z postanowieniami Parlamentu Europejskiego należy ograniczyć (Komisja Europejska, 2010). W porozumieniu z członkami UE, ta instytucja wyszczególnia indywidualne cele, jakie dany kraj musi spełnić odnośnie zwiększenia swojej efektywności energetycznej. Poniższe: Rysunek 3. oraz Rysunek 4. przedstawiają krajowe poziomy konsumpcji energii pierwotnej oraz finalnej w wybranych krajach UE w 2018 roku.

99

Można zauważyć, że krajom takim jak Słowacja, Finlandia czy Włochy, udało się spełnić kryterium ograniczenia konsumpcji energii pierwotnej już w 2018 roku. Najwięcej zmagań na tym polu powinny podjąć kultury o wysokiej konsumpcji energii pierwotnej, takie jak Francja, Niemcy czy Hiszpania. Wysoki poziom konsumpcji energii pierwotnej wynika ze zintensyfikowanych działań przemysłowych w tych krajach. Pozostałe kraje, takie jak 100

Węgry, Czechy, Polska, Estonia, Finlandia, Szwecja czy Dania, muszą podjąć niewielkie zmagania w dobie poprawy krajowej efektywności energetycznej. Z kolei, szczególne zwiększenie efektywności wykorzystania energii dotyczące konsumpcji energii finalnej spośród badanych krajów UE zauważa się we Włoszech. Polska, Czechy, Dania, Estonia oraz Finlandia są krajami, które spełniły swoje indywidualne cele w tym obszarze.

Pozostałe kraje, tj. Węgry, Słowacja, Szwecja, a szczególnie Francja, Niemcy czy Hiszpania, muszą podjąć bardziej zwielokrotnione niż do tej pory działania w celu ograniczenia konsumpcji energii finalnej w swoich krajach. Może się to przełożyć na zwiększenie efektywnego gospodarowania energią w przyszłych latach.

Wnioski Przeprowadzone rozważania wskazują na dużą różnorodność kultur energetycznych krajów Unii Europejskiej oraz na konieczność dalszego podejmowania działań na rzecz realizacji celów pakietu energetyczno-klimatycznego. Działania te przyczynią się do ograniczenia wpływu polityki energetycznej krajów UE na stan środowiska naturalnego oraz do ograniczenia energochłonności ich gospodarek. Działania te powinny być podjęte w szczególności przez gospodarki, które cechuje duża konsumpcja energii pierwotnej oraz finalnej, a także te, które nie ograniczyły w znacznym stopniu emisji gazów cieplarnianych w stosunku do 1990 roku. Przeprowadzona analiza porównawcza europejskich kultur energetycznych pokazała m. in.: 1. spełnienie kryteriów, a tym samym gotowość na sprawną implementację klimatycznoenergetycznego pakietu „3x20” przez Estonię, Finlandię, Szwecję oraz Danię; 2. nieustanne starania polegające na przystosowaniu swoich gospodarek do celów strategii Europa 2020, (szczególnie zauważalne ograniczenie emisji dwutlenku węgla do atmosfery) wykonywane przez kraje należące do kultury wschodnio-europejskiej – Polskę, Słowację, Czechy oraz Węgry; 3. wysoką konsumpcję energii (zarówno pierwotnej oraz finalnej) obserwowaną we Francji, Niemczech oraz w Hiszpanii. Jest to istotna przesłanka wskazująca na zasadność oszczędzania konsumowanej energii krajowej.

Należy dodać, iż istotnym aspektem podjętym na rzecz strategii Europa 2020 będą dążenia do wzrostu udziału energii pozyskanej z odnawialnych źródeł, a tym samym zmiany obecnej struktury bilansów energetycznych krajów członkowskich UE. Dzięki tym zmianom

101

możliwe będzie dostosowanie kultury energetycznej kraju do standardów, jakie obowiązują w najbardziej rozwiniętych krajach UE.

Bibliografia Adamkiewicz J., 2017, „Zarys koncepcji zrównoważonego bezpieczeństwa energetycznego. Zeszyty naukowe Politechniki Śląskiej”, nr 104, s. 103-114. DOI: 10.29119/1641-3466.2017.104.8.

Eurostat, https://ec.europa.eu/eurostat (data dostępu: 14.07.2020).

Frączek, P., 2014, „Kultura energetyczna krajów nordyckich. Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, nr 39, s. 443-451.

Frączek P., Łucki Z., 2012, „Modernizacja sektora energii W: M. G. Woźniak (red.), Gospodarka Polski 19902011: transformacja, modernizacja, droga do spójności społeczno-ekonomicznej”, s. 36-41, Warszawa: PWN. Frączek, P., Majka, A., 2015, „Kultura energetyczna krajów Unii Europejskiej. Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, nr 43, s. 215-225. DOI: 10.15584/nsawg.2015.3.17.

IEA, https://www.iea.org/data-and-statistics?country=EUROPE (data dostępu: 15.07.2020).

Komisja Europejska, 2010, „Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu”, Pobrane z: https://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:2020:FIN:PL:PDF (data dostępu 14.07.2020).

Lorek E., 2007, „Rozwój zrównoważony energetyki w wymiarze międzynarodowym, europejskim i krajowym”, W: A. Graczyk (red.), Teoria i praktyka zrównoważonego rozwoju (s. 163-176), Białystok: Ekopress. Łucki Z., Misiak W., 2010, „Energetyka a społeczeństwo. Aspekty socjologiczne”, Warszawa, PWN. Pultowicz A., 2009, “The premises of Renewable Energy Sources Market Development in Poland in the Light of Sustainable Development Idea. Problems of Sustainable Development”, nr 4, s. 109-115.

Rosicki J., 2018, „Kultury energetyczne Unii Europejskiej”, Poznań, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa.

Siotor J., 2016, „Państwa nordyckie wobec wyzwań energetycznych Unii Europejskiej”, Ekonomia XXI wieku, nr 11, s. 287-295. DOI: 10.15611/e21.2016.3.23.

Tvaronaviciene M., Ślusarczyk B., 2020, “Energy transformation towards sustainability”, Amsterdam, Elsevier.

Informacje o autorze (wrzesień 2020) Bobik Jakub jest studentem czwartego roku Ekonomii na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie. Zainteresowania autora dotyczą konkurencyjności gospodarek oraz szeroko pojętego zjawiska rozwoju gospodarczego krajów. bobik.jakub.tomasz@gmail.com

102

11. Implementacja krajowych celów Strategii Europa 2020 na przykładzie odnawialnych źródeł energii Władyka Gabriela

Streszczenie Na szczeblu Unii Europejskiej (UE) wdrażane są różne strategie, które mają za zadanie wsparcie rozwoju społeczno – gospodarczego krajów członkowskich. Celem artykułu jest przedstawienie głównych celów strategicznych strategii Europa 2020 i jej priorytetów w zakresie odnawialnych źródeł energii (OZE), a także ocena stopnia wykorzystania odnawialnych źródeł energii w ogólnym zużyciu energii w Polsce. W tym celu wykorzystano metodę krytycznej analizy tekstu, metodę analizy dokumentów wtórnych oraz danych statystycznych. Wyniki analizy dostarczają odpowiedzi na pytania, jaki udział stanowią odnawialne źródła energii obecnie w Polsce oraz w jakim stopniu Polska wywiązała się z wypełnienia założeń strategii w tym zakresie.

Słowa kluczowe: Strategia Europa 2020, odnawialne źródła energii, krajowe cele, zużycie energii.

Wstęp Kwestia rozwoju oraz integracji dla Unii Europejskiej od zawsze była sprawą priorytetową. Powstało wiele założeń, które miały na celu zrównoważony wzrost wspólnoty europejskiej. Kraje będące członkami tego ugrupowania odznaczają się wysokim poziomem rozwoju, ale także cechuje je wysoki standard oraz jakość życia. Wiąże się to często z utrzymywaniem jednakowych strategii rozwoju dotyczących wielu dziedzin życia społeczeństw oraz funkcjonowania państw. Jednakowy rozwój wszystkich przynależnych do ugrupowania krajów nie jest łatwy do osiągnięcia, dlatego wdraża się strategie mające je ujednolicić i pomóc w osiągnięciu pożądanych wyników. Przykładem tego jest wprowadzenie w 2010 roku przez Komisję Europejską strategii „Europe 2020 – A strategy for smart, sustainable and inclusive growth”. Miała ona stanowić kolejny długofalowy etap polityki rozwoju gospodarczego i społecznego (Sulmicka, 2011, s. 169). Zostały w niej określone jasne cele oraz priorytety.

Jednym z trzech priorytetów jest zrównoważony rozwój, który definiowany jest w różnoraki sposób. Najczęściej jednak utożsamia się go z procesem łączącym obszary społeczno-gospodarcze,

który

rozumie

się

przez

zaspokajanie

potrzeb

obecnego 103

społeczeństwa bez ryzyka ograniczania możliwości przyszłym pokoleniom. Proces ten wiąże się również z efektywnym korzystaniem z zasobów przy jednoczesnym zmniejszaniu ingerencji w środowisko naturalne. (Komisja Europejska, 2010, s. 5) Celem opracowania jest przedstawienie głównych celów strategii Europa 2020 oraz jej priorytetów w zakresie odnawialnych źródeł energii (OZE). Przeprowadzenie analizy również będzie dotyczyło oceny stopnia wykorzystania odnawialnych źródeł energii w ogólnych zużyciu energii w Polsce. W związku z powyższym sformułowano następujące pytania badawcze: jaki udział stanowią obecnie źródła energii w Polsce, oraz w jakim stopniu Polska wywiązała się z wypełnienia założeń strategii w tym zakresie. W tym celu wykorzystane zostały takie narzędzia, jak metoda krytycznej analizy tekstu, metoda analizy dokumentów wtórnych oraz danych statystycznych.

W rozdziale pierwszym przedstawione zostaną główne założenia strategii Europa 2020 oraz jej poszczególne cele. Omówione zostaną także priorytety dotyczące wzrostu gospodarczego, które Unia Europejska obrała sobie za najważniejsze. Rozdział ten zawierać będzie również charakterystykę dodatkowych narzędzi utworzonych przez UE, które mają pozwolić na łatwiejsze osiągnięcie wyznaczonych w strategii celów.

W kolejnej części artykułu wymienione oraz scharakteryzowane zostaną krajowe cele strategii Europa 2020 dla Polski. Trzeci rozdział zawierał będzie analizę implementacji krajowego celu, który dotyczył zwiększenia udziału OZE. Na wykresach przedstawiony zostanie udział OZE w ogólnym zużyciu energii na przestrzeni lat 2007 – 2018 oraz analiza porównawcza udziału poszczególnych źródeł energii w Polsce z lat 2010 i 2018. Ostatni rozdział artykułu będzie obejmował wnioski płynące z analizy.

Główne założenia i cele strategii Europa 2020 W 2010 roku przyjęta przez kraje członkowskie Unii Europejskiej została strategia Europa 2020. Jest to długookresowy plan obejmujący lata 2010-2020. Była ona kolejnym planem rozwoju ugrupowania po strategii lizbońskiej. Jest ona uważana za europejską odpowiedź na wyzwania, jakie postawiła przed UE globalizacja. Miała na celu głównie zniwelowanie skutków kryzysu finansowego z lat 2007-2009, które negatywnie wpłynęły na europejskie gospodarki (Gasz, 2014, s. 85).

Zgodnie z założeniami twórców miała ona także pobudzić oraz zdynamizować rozwój gospodarczy oraz wdrożyć kolejne reformy do państw Unii Europejskiej. Priorytetem przy projektowaniu strategii był rozwój gospodarczy oparty na innowacjach oraz gospodarka

104

niskoemisyjna, a także oparta o oszczędne gospodarowanie zasobami. Wyróżnione zostały 3 typy rozwoju: ● rozwój inteligentny – miał on polegać głównie na rozwoju gospodarek opartym o innowacje

oraz

wdrażaniu

nowych

rozwiązań

mających

ułatwić

ich

funkcjonowanie. Zakładano również zwiększenie nakładów przeznaczanych na badania i rozwój w celu wprowadzenia nowych mechanizmów, które umożliwiłyby sprawniejszy przepływ wiedzy. Priorytet ten wspierał także poprawę jakości edukacji. ● rozwój zrównoważony – zgodnie z założeniami opierał się on o działania, które miały poprawić konkurencyjność w Unii Europejskiej. Zakładał także stosowanie nowoczesnych technologii w procesie produkcji. Planowane innowacje miały za zadanie zmniejszenie ingerencji w środowisko naturalne oraz utworzenie nowych miejsc pracy. Unia Europejska ma za cel bycie liderem w dziedzinie technologii środowiskowych oraz ochrony środowiska. ● rozwój sprzyjający włączeniu gospodarczemu – głównym założeniem była aktywizacja zawodowa jak największej liczby osób. Zakładał także walkę z ubóstwem oraz zapewnienie spójności społecznej oraz terytorialnej. Miał on wspierać gospodarki w celu osiągnięcia jak najwyższego poziomu zatrudnienia.

(Komisja Europejska, 2010, s. 5); (Gasz, 2014, s. 86) Strategia Europa 2020 oparta jest na jednostce nazwanej Europejski Semestr.

Zapewnia on koordynację polityki gospodarczej państw członkowskich Unii Europejskiej.

Jest to mechanizm umożliwiający każdemu z członków omawianie planów budżetowych, ustalanie priorytetów oraz monitorowanie postępów w każdym roku realizowania strategii.

Przedstawiany jest on jako coroczny raport, który pozwala na szczegółową analizę poczynań danego państwa w ramach unijnych założeń (Komisja Europejska).

Podczas konsultacji dotyczących powstania omawianej strategii ustalono, że cele, które zostaną w niej zapisane muszą być zarówno realistyczne, jak i spójne z tym, co założyła Unia Europejska. Cele te powinny być również ważne dla obywateli, aby możliwe było ich skuteczne przełożenie na działania. Ze względu na to, iż poziom rozwoju krajów członkowskich nie jest jednakowy, cele muszą być także elastyczne, aby każdy z krajów miał szansę dostosować je do możliwości danej gospodarki (Sulmicka, 2014, s. 176).

W literaturze przedmiotu można spotkać się ze stwierdzeniem, że nadrzędny cel strategii poprzedzającej plan Europa 2020, czyli strategii lizbońskiej, był zbyt ambitny. Jest to główny powód, dlaczego strategia ta nie do końca się powiodła. Twórcy strategii Europa 105

2020, nie chcąc popełnić tego samego błędu, nie opracowali jednego konkretnego nadrzędnego celu strategicznego. Natomiast opracowano pięć celów, na które składały się szczegółowe wytyczne, mające doprowadzić do sprawniejszej integracji krajów unijnych oraz wspólnotowego rozwoju (Ząbkowicz, 2016, s. 251 - 252).

Tabela 1. Cele główne strategii Europa 2020

Cele Główne Wzrost wskaźnika zatrudnienia do poziomu 75% wśród kobiet i mężczyzn w wieku

Cel 1

20 – 64 lat - Zwiększenie zatrudnienia osób młodych oraz pracowników nisko wykwalifikowanych, ale także legalnych imigrantów Poprawa warunków prowadzenia działalności związanej z badaniami i rozwojem –

Cel 2

zwiększenie nakładów łącznych inwestycji w sektorze B+R do 3% PKB UE Osiągnięcie celów 20/20/20 związanych z klimatem i energią – zmniejszenie emisji

Cel 3

gazów cieplarnianych o 20% (w stosunku do 1990 roku); zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii w całkowitym zużyciu energii do 20%; dążenie do zwiększenia efektywności energetycznej do 20% oraz ograniczenie emisji dwutlenku węgla o 30% (jeśli pozwolą na to warunki) Podniesienie poziomu wykształcenia – dążenie do zmniejszenia odsetka osób zbyt

Cel 4

wcześnie kończących edukację do poniżej 10%; zwiększenie do min. 40% odsetka osób mających wykształcenie wyższe w wieku 30 – 34 lat Wspieranie włączenia społecznego – głównie poprzez ograniczenia ubóstwa, celem

Cel 5

jest wydźwignięcie z ubóstwa lub wykluczenia społecznego min. 20 mln obywateli Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji, Komisja Europejska, Europa 2020

–

europejska

strategia

na

rzecz

wzrostu”,

https://op.europa.eu/pl/publication-detail/-

/publication/cb881824-b0e3-480d-b8a9-03c01570b2a8 (dostęp: 2.09.2020)

Powyższe cele odnoszą się do kilku dziedzin funkcjonowania gospodarek oraz życia społecznego. Ma to głównie na celu bardziej efektywne działanie na więcej niż jednym polu – inaczej, niż jak było to w przypadku strategii lizbońskiej. Poziom wyszczególnionych wartości strategii Europa 2020 odnosi się do Unii Europejskiej jako jednego organizmu.

Pomimo tego każdy z krajów członkowskich ma swoje odrębne cele, które ma za zadanie spełnić. Każdy z krajów biorących udział w strategii jest inny, ma inny poziom rozwoju, inne zasoby, dlatego zróżnicowanie celów pozwala na znacznie efektywniejsze dążenie do osiągnięcia wyznaczonych założeń.

106

Aby osiągniecie wyznaczonych celów było realne oraz łatwiejsze, niezbędne będą działania na kilku poziomach, tj. krajowym, międzynarodowym i unijnym. W tym celu utworzone zostały dodatkowe narzędzia ukierunkowane na przyspieszenie realizacji każdego z wymienionych strategii. Powstały takie instrumenty realizacyjne jak: −

Mobilna młodzież – dotyczyła ona poprawy europejskiego kształcenia oraz edukacji na stopniach wyższych pod względem jakości oraz atrakcyjności;

−

Unia innowacji – założeniem było wykorzystanie innowacji oraz działań badawczorozwojowych do rozwiązywania problemów dotyczących m.in. zmiany klimatu, energii, ale także starzenia się społeczeństwa oraz różnic między światem nauki a rynkiem;

−

Europejska agenda cyfrowa – miała na celu osiągnięcie ciągłych korzyści społecznych i gospodarczych z rynku cyfrowego opartego na bardzo szybkim Internecie;

−

Europa efektywnie korzystająca z zasobów – obejmowała działania na rzecz uniezależniania wzrostu gospodarczego od wykorzystania zasobów oraz miała wspierać transformację w kierunku gospodarki niskoemisyjnej wykorzystującej w większym stopniu potencjał odnawialnych źródeł energii;

−

Polityka

przemysłowa

w

erze

globalizacji

–

celem

było

zwiększenie

konkurencyjności sektora przemysłowego w warunkach panujących po kryzysie oraz wsparcie przedsiębiorczości i rozwój nowych umiejętności; −

Program na rzecz umiejętności i zatrudnienia – zakładał utworzenie warunków dążących do unowocześnienia rynków pracy w celu zwiększenia poziomu zatrudnienia oraz zapewnienia trwałości modeli społecznych;

−

Europejski program walki z ubóstwem – zakładał zapewnienie spójności gospodarczej, społecznej oraz terytorialnej poprzez pomoc osobom biednym i wykluczonym społecznie (Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji, Komisja Europejska 2015, s. 3-4).

Krajowe cele strategii Europa 2020 dla Polski Obecnie na świecie wzrasta znaczenie ekologii, recyklingu oraz zmniejszenia ingerencji w środowisko. Dzieje się tak, ponieważ klimat ulega znacznym zmianom.

Temperatura na świecie wzrasta, stężenie gazów cieplarnianych jest najwyższe od 450 000 lat, a prognozy pokazują, że będzie ono nadal rosło. Tak szybko postępujące zmiany klimatyczne mogą skończyć się tragedią dla przyszłych pokoleń. Niezbędne jest spowolnienie 107

tych zmian oraz następnie – ich zatrzymanie. Niestety często spotyka się to ze sprzeciwem ze strony krajów rozwijających się, ponieważ ograniczenie emisji gazów cieplarnianych wiąże się z wydatkami, ograniczeniem produkcji, a co za tym idzie, ze zmniejszeniem dochodów państwa (Komisja Wspólnot Europejskich, 2005, s. 3-4). Niezbędne w tym wypadku było utworzenie strategii, która w swoich założeniach zawierałaby stopniowe zmiany w tym zakresie, nie powodujących dużych strat, m.in. finansowych. Jednocześnie strategia ta musiała umożliwiać dostosowanie konkretnych celów do możliwości każdej z gospodarek.

Każdy kraj należący do ugrupowania określił swoje indywidualne progi dla każdego wyznaczonego przez strategię celu unijnego. Pomimo bycia w jednej organizacji kraje członkowskie są odrębnymi podmiotami, charakteryzującymi się różnym stopniem rozwoju pod wieloma względami. W niektórych krajach poszczególne wskaźniki przewyższały wartości założone dla Unii Europejskiej, a w innych te wartości były znaczenie mniejsze.

Dlatego możliwość wytyczenia krajowych celów była niezbędna, aby strategia Europa 2020 była strategią efektywną. W poniższej tabeli przedstawione zostały polskie cele dla strategii Europa 2020.

Tabela 2. Krajowe cele strategii Europa 2020 dla Polski

Cel 1

Zwiększenie wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 20 – 64 lata do co najmniej 71%

Cel 2

Osiągnięcie poziomu nakładów na działalność badawczo – rozwojową równego 1,7% PKB

Cel 3

Zmniejszenie zużycia energii pierwotnej do poziomu ok. 96 Mtoe; zwiększenie wykorzystania odnawialnych źródeł energii oraz redukcja CO2

Cel 4

Zmniejszenie odsetka młodzieży niekontynuującej nauki do 4,5% oraz zwiększenia odsetka osób w wieku 30 – 34 lat posiadających wykształcenie wyższe do 45%

Cel 5

Zmniejszenie o 1,5 mln liczby osób żyjących poniżej relatywnej granicy ubóstwa

Źródło: Opracowanie

własne

na

podstawie:

Krajowy

Program

Reform.

Europa

2020,

(2019),

https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/business_economy_euro/economic_and_fiscal_policy_coordination/docu ments/2019-european-semester-national-reform-programme-poland_pl.pdf (dostęp: 6.09.2020)

W przypadku Polski cele związane z klimatem nie są najłatwiejszymi do osiągnięcia, ponieważ powszechnie wiadomo, że energetyka w Polsce opiera się na wydobyciu oraz spalaniu węgla kamiennego oraz brunatnego. Pomimo tego, coraz częściej słyszy się o dotacjach oraz dofinansowaniach ze strony rządu czy Unii Europejskiej, które mają motywować mieszkańców do rezygnowania z korzystania z węgla, jednocześnie zachęcając ich do zakupu np. paneli fotowoltaicznych. Dlatego też w kolejnej części artykułu 108

przedstawiona zostanie analiza krajowego celu związanego ze zwiększeniem udziału odnawialnych źródeł energii w ogólnym jej zużyciu.

Analiza implementacji krajowego celu dotyczącego zwiększenia udziału odnawialnych źródeł energii Jak już zostało wspomniane, Polska od zawsze kojarzyła się z krajem, który był obfity w złoża węgla kamiennego oraz brunatnego. Polskie zasoby węgla brunatnego należą do jednych z największych na świecie. Pomimo tego, większość surowców potrzebnych do wytworzenia energii pochodzi z importu. Jest tak dlatego, że koszty wydobycia oraz eksploatacji przewyższają korzyści. Wydobycie węgla jest bardzo drogie, nie zapewnia również długofalowej niezależności surowcowej dla Polski, ponieważ złoża te w końcu się wyczerpią. Kosztowny jest także proces rekultywacji oraz rewitalizacji terenów pogórniczych, które niestety przez wiele kolejnych lat nie będą zdatne do użytku (Czaja, Kasztelewicz, Tajdus, 2010, s. 138). Spalanie węgla wpływa także niekorzystnie na zdrowie, ponieważ do powietrza dostaje się wiele substancji, które mogą powodować kłopoty z oddychaniem. Zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym, gdy rozpoczyna się sezon grzewczy, nad aglomeracjami pojawia się chmura zawieszonego pyłu, potocznie zwana smogiem. Dlatego też ze względu na zdrowie populacji oraz koszty jakie ponosi polska gospodarka, Polska powinna stopniowo odchodzić od tradycyjnych źródeł energii na rzecz źródeł odnawialnych.

Na poniższym wykresie przedstawiony został udział energii pozyskanych ze źródeł odnawialnych w stosunku do całkowitego zużycia energii brutto. Jak można zauważyć, w latach 2010 – 2018 udział ten nie zmieniał się gwałtownie. Do roku 2015 z okresu na okres wartość ta nieznacznie rosła i osiągnęła poziom niecałych 12%. Niestety, w latach kolejnych można zaobserwować spadek udziału źródeł odnawialnych w zużyciu energii, ale tylko o 1% (rok 2017). Spadek ten związany był między innymi ze wzrostem konsumpcji oleju napędowego o ok. 40%. Jednocześnie zmianom uległ także mechanizm wspierający OZE, co także przyczyniło się do spadku udziału źródeł odnawialnych (Ministerstwo Rozwoju, 2019, s. 38). W roku 2018 zaobserwować można niewielki wzrost do ponad 11%.

Biorąc pod uwagę wzrost udziału źródeł odnawialnych w zużyciu energii w Polsce wątpliwe jest osiągnięcie tego celu. Obserwując zmiany tej wartości w latach 2007-2018 można jednoznacznie stwierdzić, że jest ona obecnie o kilka procent wyższa niż w roku 2007, ale osiągnięcie wyznaczonego celu – 20% – jest nieosiągalne dla Polski. Mimo tego gospodarka polska ma predyspozycje, aby zdobywać w tej dziedzinie znacznie lepsze wyniki.

109

Wiąże się to ze znacznym zwiększeniem nakładów kapitałowych przez rząd oraz inwestorów, ale także może powodować sprzeciwy ze strony mieszkańców danego regionu. Nie jest to jednak przeszkodą, która uniemożliwiłaby zwiększenie rozmiarów udziału odnawialnych źródeł energii w polskiej gospodarce. Ministerstwo Energii prowadzi działania, które mają na celu wdrożenie ułatwień administracyjnych dla producentów odnawialnych źródeł energii.

Prowadzone są także prace nad dodatkowymi możliwościami co do wykorzystania OZE w ramach spółdzielni energetycznych utworzonych przez lokalne społeczności. Pozwoli to na zrównoważony rozwój OZE, poprzez dostosowanie do lokalnego zapotrzebowania na energię (Ministerstwo Rozwoju, 2019, s. 52).

Wykres 1. Udział energii ze źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii brutto 14 12 10 8 6 4 2 0 2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

Źródło: GUS, Energia z źródeł odnawialnych w 2018r., https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5485/10/2/1/energia_ze_zrodel_odnawialny ch_w_2018.pdf (dostęp: 16.07.2020)

Poniżej na wykresie zestawiony został udział poszczególnych rodzajów źródeł energii stosowanych w Polsce w latach 2010 oraz 2018. W roku 2010 najwięcej zużytej energii zostało wytworzone z biopaliw stałych, takich jak słoma, brykiet, drewno czy przetworzone odpady roślinne. Taką samą sytuację można zauważyć w roku 2018, udział zużytej energii wytworzonej z biopaliw stałych stanowił ponad 69%. Na drugim miejscu w roku bazowym pod względem udziału w ogólnej konsumpcji energii miały biopaliwa ciekłe. Natomiast 8 lat później na drugim miejscu znalazła się energia wiatrowa. Jest to skutkiem powstania wielu farm wiatrowych na terenie Polski. Najwięcej z nich znajduje się na północy kraju, blisko 110

morza Bałtyckiego (PGE EO S.A, 2020). Na przestrzeni analizowanych lat wzrosło także znaczenie biopaliw ciekłych – biobenzyn, które powstają w wyniku fermentacji alkoholowej węglowodanów. Są to trzy rodzaje biopaliw, które najczęściej są stosowane w gospodarce Polskiej.

Wykres 2. Udział poszczególnych OZE w Polsce w 2010 i 2018 roku Pompy ciepła Biopaliwa ciekłe Energia wodna Odpady komunalne Biogaz Energia słoneczna Energia geotermalna Energia wiatru Biopaliwa stałe 0

10

20

30 2018

40

50

60

70

80

90

2010

Źródło: GUS, Energia ze źródeł odnawialnych w 2010 r., https://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/se_energia_zrodla_ odnawialne_2010.pdf (dostęp: 16.07.2020), GUS, Energia 2020, https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5485/1/8/1/energia_20 20.pdf (dostęp: 16.07.2020)

Obecnie prowadzone są przez rząd programy inwestycyjne mające wspierać rozwój oraz zwiększenie udziału poszczególnych OZE. Prowadzone programy mają także zapobiegać niekorzystnym zmianom klimatu oraz sprzyjać produkowaniu tzw. czystej energii. Są to między innymi programy „Mój Prąd”, który skierowany jest głównie do gospodarstw domowych związany z rozwojem fotowoltaiki, oraz „Polska Geotermia Plus”, którego celem jest zwiększenie wykorzystania źródeł geotermalnych w Polsce (Ministerstwo Rozwoju, 2020, s. 38-39).

Wnioski Na przestrzeni lat istnienia strategii Europa 2020 wprowadzonej przez Unię Europejską, Polska gospodarka spełniła swój cel zakładający zwiększenie udziału 111

odnawialnych źródeł energii w całkowitym jej zużyciu w kraju. Mimo tego, przewidywany cel liczbowy w postaci 20% udziału OZE najprawdopodobniej nie zostanie osiągnięty. Polska gospodarka nadal przeznacza znaczne większe zasoby kapitału na utrzymanie wydobycia węgla, zamiast inwestować w sektory energetyczne, które mogą przynieść gospodarce długofalowe korzyści i spełniają europejskie standardy. Unia Europejska stawia na bardziej ekologiczne oraz sprzyjające środowisku, a także społeczeństwu, rozwiązania. Głównym tego celem jest spowolnienie zmian klimatu i zadbanie o to, aby skutki tych zmian nie stały się katastrofalne. Bez jednolitej współpracy pomiędzy krajami oraz regionami niestety nie będzie to możliwe.

Polska gospodarka ma potencjał, aby stać się w przyszłości krajem ze znacznie większym udziałem odnawialnych źródeł energii w całkowitym jej zużyciu. Obecnie realizowane są projekty, które po zakończeniu strategii Europa 2020, nadal mogą zaowocować rozwojem technologii używanych do produkcji tzw. zielonej energii. Również dzięki nim nadal może wzrastać udział odnawialnych źródeł energii w całkowitym krajowym zużyciu. Strategia Europa 2020 może być uznawana za bodziec, który zapoczątkuje stopniowe upowszechnienie się odnawialnych źródeł energii w kraju nie tylko pomiędzy gospodarstwami domowymi, ale także przedsiębiorstwami.

Bibliografia Czaja P., Kasztelewicz Z., Tajduś A., „Stan obecny i strategia rozwoju branży węgla brunatnego w I połowie XXI wieku w Polsce”, [w:] Górnictwo i Geoinżynieria, Wydawnictwo AGH, 2010, s 137 – 167 Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji, Komisja Europejska, 2015, „Europa 2020 – europejska strategia na rzecz wzrostu”, https://op.europa.eu/pl/publication-detail/-/publication/cb881824-b0e3-480d-b8a9-03c01570b2a8 (dostęp dnia: 2.09.2020) Gasz M., 2014, „Strategia Europa 2020 – założenia i perspektywy realizacji,” Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Rzeszowie, nr 38, s 85 – 97 GUS, „Energia 2020”, https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5485/1/8/1/energia_2 020.pdf (dostęp: 16.07.2020) GUS, „Energia z źródeł odnawialnych w 2018r.” https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5485/10/2/1/energia_ze_zrodel_odnawialny ch_w_2018.pdf (dostęp: 16.07.2020) GUS, „Energia ze źródeł odnawialnych w 2010 r.”, https://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/se_energia_zrodla_odna wialne_2010.pdf (dostęp: 16.07.2020) Komisja Europejska, 2010, „Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu”, https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:2020:FIN:PL:PDF (dostęp dnia: 2.09.2020)

112

Komisja Europejska, „Europejski Semester: why and how”, https://ec.europa.eu/info/business-economyeuro/economic-and-fiscal-policy-coordination/eu-economic-governance-monitoring-preventioncorrection/european-semester/framework/european-semester-why-and-how_en (dostęp dnia: 8.09.2020) Komisja Wspólnot Europejskich, 2005, „Komunikat Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-społecznego i Komitetu Regionów. Powstrzymanie zmian klimatycznych na świecie”, https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2005:0035:FIN:PL:PDF (dostęp dnia: 3.09.2020) Krajowy Program Reform. Europa 2020, 2019, https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/business_economy_euro/economic_and_fiscal_policy_coordination/docu ments/2019-european-semester-national-reform-programme-poland_pl.pdf (dostęp dnia: 6.09.2020) Ministerstwo Rozwoju, 2020, „Krajowy Program Reform.

Europa https://www.gov.pl/attachment/f85ea07f-5279-4461-ad7b-95cdcfe8124f (dostęp: 6.09.2020)

2020”,

Ministerstwo Rozwoju, 2019, „Krajowy Program Reform.

Europa 2020”, https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/business_economy_euro/economic_and_fiscal_policy_coordination/docu ments/2019-european-semester-national-reform-programme-poland_pl.pdf (dostęp dnia: 2.09.2020) PGE, „Nasze obiekty”, https://pgeeo.pl/Nasze-obiekty (dostęp: 15.07.2020) Sulmicka M., 2011, „Strategia "Europa 2020" - post lizbońska polityka rozwoju Unii Europejskiej”, Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego - Szkoła Główna Handlowa, nr 85, s. 169 – 190 Ząbkowicz J., 2016, „Strategia Europa 2020 – ambitna, ale czy wykonalna?”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, nr 296, s. 245 – 258

Informacje o autorze (wrzesień 2020) Władyka Gabriela ukończyła studia pierwszego stopnia na kierunku Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze (spec. Ekonomia Biznesu Międzynarodowego) oraz jest przyszłą studentką tego samego kierunku na studiach magisterskich. Jej zainteresowania naukowe wiążą się z procesem globalizacji oraz jej konsekwencjami, czwartą rewolucją przemysłową oraz geografią ekonomiczną. Poza nauką swój czas poświęca na fotografię oraz naukę języków obcych. gabaaa25@gmail.com

113

12. Wdrażanie koncepcji zrównoważonego rozwoju w sektorze spożywczym z perspektywy Strategii Europa 2020 Nowobilska Aleksandra

Streszczenie Celem niniejszego artykułu jest analiza możliwości wdrażania zrównoważonego rozwoju w świetle strategii Europa 2020 na przykładzie sektora spożywczego. Na poczet analizy skupiono się na branży spożywczej, dla której środowisko naturalne stanowi jeden z kluczowych punktów odniesienia, a także istotnie łączy elementy odpowiedzialnej konsumpcji i produkcji, poszukując jednocześnie rozwiązań na postępującą globalizację.

W pracy posłużono się metodą analizy opisowej i dokonano oceny faktycznej roli strategii w kontekście promowania zrównoważonego rozwoju, posługując się przykładem idei Sprawiedliwego Handlu oraz zaproponowanymi rozwiązaniami europejskiej sieci dyskontów Lidl z perspektywy odpowiedzialnego prowadzenia biznesu.

Słowa kluczowe: Strategia Europa 2020, zrównoważony rozwój, sektor spożywczy, zielony wzrost.

Wstęp Według danych statystycznych Ziemię w roku 2020 zamieszkuje około 7,6 mld ludzi.

Bazując ponadto na wstępnych kalkulacjach wyliczono, iż w ciągu 20 kolejnych lat stan populacji może ulec dynamicznemu wzrostowi, osiągając tym samym liczbę około 9 mld mieszkańców (United Nations, 2020). Taki wzrost ludności wiąże się z długotrwale odczuwalnymi skutkami na wielu płaszczyznach, dotykając m.in. kwestii zmiany klimatu czy stopniowego ograniczania zasobów, od których uzależnione jest społeczeństwo.

Intensywne wykorzystywanie surowców w nieefektywny i niezgodny z zasadami ekologii sposób dotyka nie tylko przedsiębiorców, co do zasady zobowiązanych do wypracowania zakładanego zysku, ale również szeroką grupę konsumentów. Ta spotyka się bowiem coraz częściej ze zjawiskiem szoku cenowego podczas czynności zaspokajania potrzeb pierwszego stopnia piramidy Maslowa.

Coraz bardziej intensywna eksploatacja surowców naturalnych przyczynia się tym samym do wzmożonej konkurencji na rynku światowym. W związku z tym wprowadzane procesy o charakterze proekologicznym czy nowoczesne technologie stają się coraz bardziej powszechnymi, niżeli jedynie dodatkowymi elementami prosperowania przedsiębiorstwa, 114

chcącego uzyskać lub utrzymać silną pozycję wobec grupy konkurentów. Unia Europejska czerpie znaczące wpływy z wymiany handlowej poprzez eksportowanie i importowanie surowców naturalnych i produktów gotowych, odznaczając się jednocześnie stosunkowo wysokim poziomem rozwiązań przyjaznych środowisku wedle koncepcji zrównoważonego rozwoju (Stec i Grzebyk, 2016). Przez ostatnie lata można jednak zaobserwować widoczny wzrost działań w tym względzie na rynku amerykańskim czy chińskim, stąd presja konkurencyjna wobec wspomnianychm silnych partnerów handlowych jest powszechnie zauważalna. Aby zatem Unia Europejska mogła osiągnąć pozycję lidera handlowego w dziedzinie technologii przyjaznych środowisku naturalnemu, jednym z priorytetowych celów wskazywanych w strategii Europa 2020 jest zrównoważony rozwój (ang. sustainable growth). W jego efekcie UE w 2020 roku ma stać się nie tylko centrum proekologicznych rozwiązań, ale także miejscem, gdzie docelowo powstaną nowe stanowiska pracy.

Jednym z sektorów przemysłu UE, który odznacza się coraz większym zaangażowaniem w działaniach wedle zasad zrównoważonego rozwoju, jest sektor spożywczy. Jego obraz charakteryzuje się m.in. dynamicznymi zmianami na rynku, zapotrzebowaniem na coraz szerszy i bardziej pogłębiony asortyment, nowoczesnymi rozwiązaniami prowadzenia łańcucha dostaw czy też rozwiniętą platformą informacyjną i technologiczną. Co więcej, oszacowano, że system rolnictwa i żywności rozwijany zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju kolektywnie będzie w stanie do 2030 roku osiągnąć poziom 1,8 bln EUR (Komisja Europejska, 2019). W tym okresie planowane są: zredukowanie zużycia szkodliwych pestycydów o 50%, redukcja stosowania nawozów o minimalnie 20% oraz przeznaczenie 25% gruntów rolnych pod wyłącznie rolnictwo ekologiczne (Parlament Europejski, 2020).

Problematyka odpowiedzialnej produkcji i konsumpcji jest zatem bezsprzecznie związana z sektorem spożywczym. Sektor ten jest bowiem jednym, w którym działania na rzecz zrównoważonego wzrostu cechują się intensywnością, co kolektywnie przekłada się na pogłębienie konsumpcjonizmu wśród adresatów rynku, ukierunkowanych poglądowo na kwestie propagowania ekologicznego trybu życia. Popyt na m.in. samą żywność ekologiczną rośnie nieprzerwanie od początku XXI wieku, a szacowana wartość światowego rynku żywności i napojów ekologicznych do 2025 roku to 320,5 mld USD (Grand View Research, Inc.). Według raportu Fundacji Programów Pomocy dla Rolnictwa, w ciągu piętnastu lat – począwszy od 2000 roku – wartość owego rynku wzrosła o 355%, gdzie Niemcy i Francja ukształtowały się na drugim i trzecim miejscu za plasującymi się na pierwszej pozycji Stanami Zjednoczonymi, osiągając rynkowe wartości: 8,6 mld euro oraz 5,5 mld euro (www 115

1). Ponadto na terenie Europy zanotowano jedne z największych spożyć produktów ekologicznych w przeliczeniu na jedną osobę – w szczególności w: Szwajcarii (262 euro), Danii (191 euro) i Szwecji (177 euro) (Hermaniuk, 2018).

Celem artykułu jest analiza możliwości wdrażania zrównoważonego rozwoju w świetle strategii Europa 2020 na przykładzie sektora spożywczego. W związku z tym sformułowano następujące pytania badawcze: jaką rolę odgrywa unijna strategia Europa 2020 w promowaniu zrównoważonego rozwoju oraz jakie istnieją możliwości wsparcia zrównoważonego rozwoju w sektorze spożywczym.

W opracowaniu wykorzystano metodę analizy opisowej. W kolejnych rozdziałach uwaga Autorki skupi się na jednym z celów strategii Europa 2020, tj. zrównoważonym rozwoju. Jego główne założenia zostaną przedstawione następnie na podstawie wybranych działań, ograniczających się do sektora spożywczego. Analiza istotności „zielonego wzrostu” nawiąże do certyfikacji produktów na przykładzie Sprawiedliwego Handlu, a kolejno przedstawione zostaną dotychczasowe rozwiązania zaproponowane przez europejskie przedsiębiorstwo Lidl. Na część ostatnią składają się wnioski i ocena Autorki dla opisanych działań wobec unijnej strategii Europa 2020.

Zrównoważony rozwój w strategii Europa 2020 Filary strategii Europa 2020 oparte zostały na pięciu nadrzędnych celach, obejmujących aspekt: zatrudnienia, badaniach i rozwoju, energii i klimacie, edukacji oraz walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Działania te, mające przyczynić się do polepszania sytuacji w każdym z filarów, są prowadzone w formie tzw. Europejskiego Semestru, który prosperuje jako swoista rama koordynacyjna polityki gospodarczej w UE, m.in. w aspekcie planowania budżetowego dla poszczególnych państw członkowskich, a następnie w monitorowaniu i nadzorowaniu postępów. Komisja Europejska ponadto wydaje Roczne Sprawozdanie Gospodarcze (ang. Annual Growth Survey), które są podstawą do późniejszych aktualizacji indywidualnie przyporządkowanych Krajowych Programów Reform (Komisja Europejska, 2020).

Sytuacja globalnej nierównowagi w sferze: gospodarka-społeczeństwo-środowisko, to jeden z ogólnie ujętych czynników, który argumentuje, dlaczego w założeniach strategii Europa 2020 za jeden z priorytetowych celów wskazano zrównoważony rozwój (ang. sustainable growth). Jego idea została kompleksowo opracowana w 2001 roku, a następnie zmodyfikowana pięć lat później jako uzupełnienie Strategii Lizbońskiej. Głównym celem wdrożenia zrównoważonego rozwoju były działania, dzięki którym UE odznaczałaby się 116

stałym wzrostem jakości życia, przy jednocześnie wydajnym gospodarowaniu zasobami przez społeczeństwo, czerpiącego z potencjału gospodarki w obszarze innowacji ekologicznych.

Takie podejście miało zapewnić dobrobyt, spójność społeczno-gospodarczą oraz efektywną ochronę środowiska naturalnego. Jednakże ewolucja gospodarek narodowych, wynikająca z postępującej globalizacji oraz kryzys finansowy w latach 2007-2009 zweryfikowały niedostateczną efektywność zakładanego poziomu zrównoważonego rozwoju w realizacji Strategii Lizbońskiej. W odpowiedzi na brak sukcesu w tym zakresie, w marcu 2010 roku przedefiniowano cel strategii i sformułowano „Strategię na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu – Europa 2020”. Owa rozwojowa triada ma zagwarantować większą niż dotychczas efektywność zrównoważonego rozwoju, który wspiera gospodarkę korzystającą z zasobów, bardziej przyjazną środowisku i bardziej konkurencyjną (Czech, 2015).

Cechami, które mogą opisywać Unię Europejską, są m.in.: silne centrum przemysłowe, zadowalający stopień wykształcenia obywateli, wysoka jakość rolnictwa, coraz bardziej efektywny sektor usług, stosunkowo wysoki poziom dbałości o środowisko naturalne, jednolity rynek czy pozycja największego beneficjenta bezpośrednich inwestycji zagranicznych. „Zielony wzrost” w tak zsolidaryzowanej gospodarce przyczynia się do jej wspierania pod względem wykorzystywania zasobów czy podniesienia konkurencyjności, jednocześnie angażując jej człony do propagowania działań przyjaznych środowisku. Nie bez powodu przyjęto zatem, że najbardziej słusznym rozwiązaniem o stosunkowo wymiernych efektach, będącym rozwiązaniem w reakcji na kryzys związany ze zmianą klimatu i degradacją środowiska naturalnego powinno być postępowanie wedle idei „zielonego” – zrównoważonego wzrostu. Owa koncepcja znalazła swoje oparcie w szeroko rozumianej dematerializacji gospodarki, na co składa się m.in. podniesienie znaczenia usług względem coraz bardziej powszechnej nadprodukcji czy też stopniowe, ale stałe zmniejszanie zużycia zasobów naturalnych i paliw kopalnych, mających negatywne skutki na pogłębianie efektu cieplarnianego. „Zielony wzrost” wpisuje się w cele strategii Europy 2020, nakładając nacisk właśnie m.in. na redukcję emisji gazów cieplarnianych w wartości 20% i zwiększeniu uczestnictwa źródeł odnawialnych o 20% na horyzoncie całej konsumpcji i efektywności energetycznej do roku 2020. Taki scenariusz ma łączyć się ponadto z utrzymaniem stałego powiększania wartości PKB krajów członkowskich Unii Europejskiej.

Idea „zielonego wzrostu” nie we wszystkich państwach członkowskich odczytywana jest jednak równie optymistycznie. Sceptycy zauważają, iż wyznaczona perspektywa czasu może być za krótka, ponieważ analizując gospodarczą przeszłość UE nietrudno zauważyć, iż 117

emisja dwutlenku węgla w okresie lat 1998-2008 wzrosła o ponad połowę, nawet przy wdrażaniu energooszczędnych innowacji technologicznych. Powodem takiej niespójności może być m.in. pogłębiający się proces globalizacji, który charakteryzuje się wzrostem znaczenia zjawiska konsumpcjonizmu, zarówno w przypadku produktów, usług, jak i zużywanej

energii

(ze

strony

konsumentów

i

producentów).

Zrównoważony,

odpowiedzialny czy zielony wzrost narzuca samoistnie skojarzenia pozytywne, wobec których społeczeństwo chętniej podąża, nie zauważając niejednokrotnie, iż wzrost konsumpcji może prowadzić do tzw. efektu odbicia (ang. rebound effect) poprzez jego połączenie z jednoczesnym wzrostem efektywności. Ceny materiałów, produktów i zasobów automatycznie

ulegają

bowiem

powiększeniu

z

racji

stosowania

coraz

bardziej

zaawansowanych technologii, z czego nie wszystkie projekty inwestycyjne osiągają zamierzony sukces (Futopia, 2019).

Zakładane cele idei „zielonego wzrostu” są dostosowane na poziomie całej Unii Europejskiej, dlatego też poszczególne wartości mogą być różnorako interpretowane i recenzowane przez każde państwo członkowskie i regionalne ugrupowania integracyjne, a przedziały czasowe wdrażanych zmian i ulepszeń są zindywidualizowane m.in. pod kątem zasobów budżetu, poziomu nakładów na badania i rozwój, systemów politycznych i pierwszorzędnych potrzeb gospodarczych każdego kraju. Innowacyjne podejścia winny natomiast służyć każdej grupie, poczynając od prostych potrzeb fizjologicznych. Z tego powodu w kolejnym rozdziale zaprezentowane zostaną przykładowe inicjatywy branży spożywczej na rzecz zrównoważonego rozwoju.

Przykładowe działania w zakresie zrównoważonego rozwoju w sektorze spożywczym Postępujący

proces

globalizacji,

ekotrendy

w

zachowaniu

konsumentów

czy rozszerzony przepływ informacji marketingowej w zakresie zdrowego stylu życia przyczyniają się do zauważalnych zmian wielkości popytu na produkty przyjazne dla środowiska naturalnego. Wywołuje to m.in. wojnę cenową pomiędzy przedsiębiorstwami nastawionymi na zdobycie zaufania i lojalności dotychczasowych oraz potencjalnych klientów. Analizując perspektywy rozwoju branży spożywczej w krajach wysoko rozwiniętych, zauważa się coraz wyższe zainteresowanie żywnością wysokiej jakości o działaniu prozdrowotnym, a także dostosowaną do określonej grupy konsumentów, np. osób chorujących na celiakię, nietolerujących produktów z zawartością laktozy czy wegetarian i wegan. Zwiększa się również popyt na żywność projektowaną, tj. dobieraną dla indywidualnego odbiorcy (tzw. traceability – system identyfikalności) oraz częściowo 118

przetworzoną, z jednoczesnym naciskiem na minimalny poziom owego przetwórstwa.

Europejczycy coraz bardziej cenią ponadto

produkty, które

posiadają specjalne,

międzynarodowe certyfikaty, potwierdzające ich jakość i pochodzenie, a także oznaczenia geograficzne, które umacniają trend regionalności (Barska, 2017). Coraz bardziej powszechne dla przeciętnego konsumenta stają się produkty oznaczone certyfikatami takimi jak Fairtrade, Rainforest Alliance, UTZ Certified, MSC czy unijne logo produktów ekologicznych, przedstawione na Rysunku 1.

Rysunek 1. Przykładowe znaki ekologiczne dla produktów spożywczych

a) Fairtrade International (Sprawiedliwy Handel) – międzynarodowy ruch

społeczny dążący do poprawy warunków życia producentów żywności i rękodzieła z krajów tzw. biednego Południa.

b) UTZ Certified – program zrównoważonego rolnictwa i przetwórstwa.

Można go znaleźć na produktach, które zawierają kawę, kakao, herbatę i orzechy laskowe.

c) Rainforest Alliance – znak ekologiczny przyznawany przez Ministerstwo Rolnictwa w Stanach Zjednoczonych, pojawiający się na produktach spożywczych, wyrobach z drewna i papieru.

d) Marine Stewardship Council – organizacja non-profit zajmująca się przyznawaniem standardów dla zrównoważonego rybołóstwa.

e) Unijne logo rolnictwa ekologicznego. Jego obecność na opakowaniu oznacza, że produkt został wytworzony zgodnie z rozporządzeniem UE w kwestii rolnictwa ekologicznego. Źródło: Opracowanie własne.

119

Nawiązując jednocześnie do wspomnianej wzrastającej popularności certyfikacji towarów, w krajach europejskich umacnia się m. in. zainteresowanie produktami sygnowanymi znakiem Sprawiedliwego Handlu (patrz Rys. 1 lit. a) – również co do zasady pozytywnego skojarzenia, z racji samego nazewnictwa. Pomijając w tym artykule postawy bezwzględnie potwierdzające słuszność tego alternatywnego rodzaju handlu, analiza Autorki pozwala na stwierdzenie, iż poplecznicy degrowth’u (antykapitalistycznego ruchu postulującego o redukcję produkcji i konsumpcji) mogliby znaleźć w pewnych jego strukturach potwierdzenie idei „postwzrostu”. Swoiste poparcie znajduje się bowiem przede wszystkim w ciągu przyczyno-skutkowym na stopie producent-konsument. Coraz większe zainteresowanie produktami z certyfikatem Fairtrade skutkuje podnoszeniem cen towaru przez detalistów. W odpowiedzi zachęceni podwyżkami producenci z krajów „biednego Południa”, tj. krajów najczęściej zadłużonych, o znacznym wzroście demograficznym i wysokim poziomie bezrobocia oraz analfabetyzmu, przy jednoczesnym zacofaniu rolniczym – coraz chętniej przyłączają się do „sprawiedliwego” systemu handlu. Motywują tym samym problem absurdalnej nadprodukcji i marnowania nie tylko żywności, ale również sił i zdrowia psychicznego kadry pracowniczej na plantacjach zlokalizowanych najczęściej w obszarach z ciężkimi warunkami atmosferycznymi (Claar, 2011).

Warto nadmienić, iż branża spożywcza należy do szeroko rozdrobnionego sektora przemysłowego, dlatego też uzyskanie wymiernej przewagi konkurencyjnej na rynku wymaga nakładu pracy w każdym z obszarów: technologia produkcji, sprzedaży i promocji.

Alternatywny model handlu, jakim jest Fair Trade, z racji swoich ograniczeń: kapitałowych, zasobowych czy logistycznych, nie mógł dotychczas osiągnąć wystarczająco stabilnej pozycji konkurencyjnej pod względem wymienionych wcześniej kwestii. Warto nadmienić, iż równie ważnym aspektem konkurencyjności na rynku spożywczym jest podwyższanie świadomości konsumentów. Dotyczy to spełniania ich oczekiwań i wymogów stawianych względem zarówno dużych koncernów, jak i mniejszych lokalnych przedsiębiorstw, które zobowiązane są do ciągłej obserwacji zmian preferencji zakupowych swojej grupy nabywców.

Sprawiedliwy Handel jako oddolna inicjatywa o charakterze społeczno-biznesowym jest w pełni uzależniona od akceptacji rynku, gdzie „moralność konsumencka” wciąż nie znalazła jednego wspólnego odpowiednika zachowawczego. Jednocześnie Alexander Psztur – założyciel start-upu Cruz Group Inc. – zauważa, że „Produkcja i przetwarzanie żywności jest jednym z największych sektorów przemysłowych, a mimo to zmiany w podejściu do produkcji czy w nawykach konsumenckich zachodzą niezwykle długo. Jest tutaj jednak pole do ogromnej innowacyjności i to pod wieloma postaciami” (Biznes Interia, 2018).

120

Przykładem konkretnego europejskiego przedsiębiorstwa, które charakteryzuje się innowacyjnym podejściem do tematu zrównoważonego rozwoju w swoich usługach, jest sieć dyskontów Lidl, którego główna siedziba znajduje się w Niemczech. Sieć należy do rodzinnej spółki Schwarz Beteiligungs GmbH, do której zalicza się także sklepy Kaufland. Obecnie Lidl posiada blisko 10 000 sklepów oraz liczne centra logistyczne na terenie całej Europy.

Jest obecny w 28 państwach Europy. Najwięcej, około trzech tysięcy sklepów Lidl, działa w Niemczech, czyli ojczyźnie tej marki. We Francji – ponad 1,5 tysiąca, w Wielkiej Brytanii – 630. W Polsce w 2019 roku Lidl był drugą pod względem obrotów siecią handlową o udziale rynkowym równym 7,2%, gdzie liczba placówek przekroczyła 670 lokali. Ekspansja Lidla dotyczy przede wszystkim obszarów kontynentu europejskiego, co przekłada się na jego fizyczną obecność w państwach należących do Wspólnoty. Dotychczas Lidl nie pojawił się w jednym państwie Unii Europejskiej, tj. Estonii.

W nawiązaniu do strategii Europa 2020, Lidl wprowadził w ostatnich latach pięcioletni plan, zakładający działanie wobec zasad CSR (Corporate Social Responsibility).

Definicja koncepcji odpowiedzialnego biznesu ulegała wielu transformacjom, natomiast znaczące zmiany w podejściu przedsiębiorców na przestrzeni XX i XXI wieku pozwoliły na scharakteryzowanie CSR jako idei, której celem są: integracja społeczna, środowiskowoekologiczna i ekonomiczna. Wśród zasad, które stanowią istotę koncepcji, znajdują się: obrona praw człowieka, konsumentów, zwierząt i środowiska naturalnego. W wydanym w 2019 roku raporcie na temat zrównoważonego rozwoju za lata 2017-2019 Lidl Polska porusza cztery najważniejsze obszary z zakresu łańcucha wartości przedsiębiorstwa: a) zasoby i rolnictwo (ochrona wody, gleby; ochrona zwierząt); b) przetwarzanie i łańcuch dostaw (opakowania, dbałość o środowisko naturalne z perspektywy dostawców); c) procesy (udogodnienia dla pracowników – w tym zdrowie, bezpieczeństwo, opieka, działania przeciwko zjawisku ponadprzeciętnego marnowania jedzenia); d) klienci i społeczeństwo (świadomość konsumencka, etykietowanie, lokalność, jakość towaru, wartości odżywcze żywności i kwestie zdrowotne, odpowiedzialność obywatelska).

W autorskiej strategii Lidl zaznacza kilkanaście celów środowiskowych, które winny zostać osiągnięte w ciągu pięciu najbliższych lat. W Tabeli 1. przedstawiono wybrane działania, spośród których większość rozpoczęto stopniowo wdrażać od 2017 roku (Lidl Polska, 2019).

121

Tabela 6. Wybrane cele środowiskowe przedsiębiorstwa Lidl według wewnętrznej strategii CSR 2020-2025

Zakładany cel środowiskowy

Zaplanowany czas osiągnięcia zakładanego celu

Zmniejszenie surowca PET w butelkach na wodę wybranej marki w celu redukcji zużycia plastiku o około 450 ton.

Osiągnięte

Owoce i warzywa w przeszłości pakowane – dostępne bez opakowań, tzw. „luzem”; rezygnacja z jednorazowych naczyń, sztućców i słomek wykonanych z plastiku na rzecz biodegradowalnych wykonanych z polliaktydu (eliminacja w ten sposób około 140 ton plastiku); papierowe torby zakupowe; opakowania na pieczywo z niewielką ilością folii prostą do oddzielenia; płócienne torby wielorazowego użytku; stosowanie drewna z certyfikatem FSC w wybranych opakowaniach produktów.

Osiągnięte

Dodatkowo: Eliminacja plastikowych tekstyliów w kategorii: sztućce, naczynia i słomki jest elementem narzuconym przez Unię Europejską dla wszystkich przedsiębiorstw handlowych do 2021 roku.

Warzywa i owoce z kategorii BIO w opakowaniach, których bioodpady mogą zostać przeznaczone na biopaliwo i kompost, charakteryzujące się cechami: całościowego procesu kompostowania przemysłowego, w pełni wykonanych z tworzyw naturalnego pochodzenia – m.in. ze skrobi kukurydzianej i celulozy oraz zamalowanych farbami wodnymi.

Osiągnięte

30% rybnych produktów konserwowych oraz 50% ryb mrożonych i świeżych z certyfikatem MSC (Marine Stewardship Council).

Osiągnięte

Połowa oferowanych w asortymencie herbat ziołowych i owocowych, a także kaw z certyfikatem zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska oraz 100% produktów ze wspomnianym certyfikatem z kategorii: herbaty zielone, czarne, rooibos.

Do końca 2022 r.

Używanie w żywności jedynie segregowanego oleju palmowego z odpowiedzialnej produkcji RSPO (Certified Sustainable Palm Oil).

Do końca 2022 r.

Redukcja średniej ważonej dodanych soli i cukru o 20% w skonkretyzowanym asortymencie marek własnych.

Do końca 2025 r.

Eliminacja z asortymentu jaj z chowu klatkowego (również w składzie produktów marek własnych).

Do końca 2025 r.

Zminimalizowanie zużycia plastiku w opakowaniach o 20% oraz możliwość poddania procesowi recyklingu wszystkich opakowań marek własnych.

Do końca 2025 r.

Źródło: Raport zrównoważonego rozwoju Lidl Polska (2019); URL: http://webcontent.lidl.pl/PL/PR/LIDLRAPORT-CSR.pdf, s. 3-35.

Analizując powyższą tabelę, Lidl (nie tylko na terenie Polski) zintensyfikował swoje działania w świetle zrównoważonego rozwoju, zobowiązując się w okresie długoterminowym do osiągnięcia wyznaczonych celów. Podobne zachowania oparte na motywie prowadzenia „odpowiedzialnego” przedsiębiorstwa zauważa się coraz częściej w sektorze spożywczym, m.in. wśród dużych hurtowników i mniejszych detalistów, rozszerzając ponadto zakres 122

działań w kwestiach skrócania łańcucha dostaw czy minimalizowania niekorzystnych skutków związanych z marketingiem oferowanej żywności.

Wnioski Kształtujące się od lat preferencje i umacniające trendy wśród społeczeństwa, charakteryzującego się coraz większą świadomością i pozorną racjonalnością działania, dają możliwość zaobserwowania faktu, iż idea zrównoważonego rozwoju słusznie została uznana w strategii Europa 2020 za jeden z głównych priorytetów. Unijny plan pełni satysfakcjonującą rolę pod względem promowania idei zrównoważonego rozwoju, co przyczynia się do wspierania konkurencyjności przedsiębiorstw oraz podnoszenia świadomości konsumentów. Posłużenie się przykładem sektora spożywczego i analiza wybranych rozwiązań w tej branży pozwoliły autorce na zaobserwowanie, iż: •

Rozwijanie przedsiębiorstwa w sektorze spożywczym pod kątem zrównoważonego rozwoju i odpowiedzialnego biznesu staje się coraz bardziej zjawiskiem powszechnym, niżeli tylko modnym i przejściowym;

•

Wsparcie zrównoważonego rozwoju w sektorze spożywczym skupia się obecnie głównie na zmianie praktyk wytwarzania produktów oraz redukcji użytkowania substancji szkodliwych dla środowiska naturalnego;

•

Zbyt zintensyfikowane działania (na przykładzie nadwyżki grupy producentów z krajów Południa w ruchu Fair Trade i tym samym nieracjonalnego podnoszenie cen produktów certyfikowanych) mogą prowadzić do tzw. „postwzrostu” i nadprodukcji, co zaprzecza celom idei zrównoważonego, odpowiedzialnego rozwoju;

•

Rozwojowa strategia przedsiębiorstwa powinna opierać się na wykalkulowanym planie budżetowym i uargumentowanym horyzoncie czasowym dla wdrażanych zmian i innowacji w celu uniknięcia efektu odbicia; Konieczne jest wskazanie na ograniczoność przedstawionej analizy i uzyskanych

wyników z powodu gamy czynników, przyczyniających się do wdrażania zrównoważonego rozwoju, a także szerokiego zakresu rozwiązań, jakie może zaoferować sektor spożywczy.

Na poczet artykułu skupiono się na przykładzie jednej alternatywnej idei handlu oraz przytoczono wybrane działania jednego europejskiego przedsiębiorstwa. Kolejne analizy implementują dla badaczy możliwość poszerzenia problemu m.in. poprzez porównanie

123

innych rozwiązań, proponowanych przez konkurencyjne przedsiębiorstwa na unijnym rynku spożywczym w świetle zrównoważonego rozwoju i strategii Europa 2020.

Bibliografia Barska A., 2017, „Innowacje na rynku produktów żywnościowych z perspektywy polskich i czeskich konsumentów generacji Y. Problemy Rolnictwa Światowego”, 17(1).

Claar V. V., 2011, „’Sprawiedliwy’ handel. Czy Fair Trade rzeczywiście zwalcza problem ubóstwa”, Wydawnictwo Prohibita, Warszawa.

Czech K., 2015, „Rozwój zrównoważony jako wyzwanie dla Unii Europejskiej w warunkach globalnej gospodarki. Studia i Prace WNEiZ US”, (40/2), 33-43.

Europa 2020, „Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu”, KOM (2010) 2020 wersja ostateczna, Bruksela 3.03.2010.

European Commission, Europejski semestr, url: https://ec.europa.eu/info/business-economy-euro/economic-andfiscal-policy-coordination/eu-economic-governance-monitoring-prevention-correction/european-semester_pl, (data dostępu: 21.07.2020).

European Parliament News, “Creating a sustainable food system: the EU’s strategy”, url: https://www.europarl.europa.eu/news/en/headlines/society/20200519STO79425/creating-a-sustainable-foodsystem-the-eu-s-strategy, (data dostępu:18.10.2020).

Europejska K, 2019, „Dokument otwierający debatę „W kierunku zrównoważonej Europy 2030”, Bruksela, dnia 30.1.2019 r.

Europejska K., 2010, „Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu”, Komunikat Komisji, Bruksela, 3, 2010.

Futopia, „Zielony wzrost to mit. Jedyną drogą, aby uniknąć katastrofy jest degrowth”, url: https://www.f5.pl/futopia/zielony-wzrost-mit-jedyna-droga-aby-uniknac-katastrofy-jest-degrowth, (data dostępu: 21.07.2020).

Hermaniuk T., 2018, „Postawy i zachowania konsumentów na rynku ekologicznych produktów żywnościowych. Handel Wewnętrzny”, (2 (373)), 189-199.

Interia Biznes, „Innowacyjne start-upy zmieniają przemysł spożywczy”, url: https://biznes.interia.pl/gospodarka/news-innowacyjne-start-upy-zmieniaja-przemysl-spozywczy,nId,4149187, (data dostępu: 21.07.2020).

Lidl, Lidl Polska, 2019, „Raport zrównoważonego rozwoju”, url: http://webcontent.lidl.pl/PL/PR/LIDLRAPORT-CSR.pdf, (data dostępu 20.07.2020).

Rzeczpospolita, „Szybko rośnie światowy rynek żywności ekologicznej”, https://www.rp.pl/Przemyslspozywczy/170329490-Szybko-rosnie-swiatowy-rynek-zywnosci-ekologicznej.html, (data dostępu: 21.07.2020).

Smil V., 2016, „Tworzenie bogatego świata: perspektywy w ekonomii, przemyśle, środowisku”, Wydawnictwo Naukowe PWN. Stec M., & Grzebyk M., 2018, “The implementation of the Strategy Europe 2020 objectives in European Union countries: The concept analysis and statistical evaluation. Quality & Quantity”, 52(1), 119–133.

United Nations, Population Division, url: https://www.un.org/development/desa/pd/ (data dostępu: 20.07.2020. Żak, K., 2016, “Challenges of the Green Economy Concept and Policies in the Context of Europe 2020 Strategy.

The Case of Poland”, Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis. Oeconomica, (85), 193-204.

124

Informacje o autorze (wrzesień 2020) Nowobliska Aleksandra jest absolwentką Ekonomii na specjalności tutorskiej Wielokierunkowej

Indywidualnej

Ścieżki

Edukacyjnej

(WISE)

na

–

Uniwersytecie

Ekonomicznym oraz studentką Marketingu i Komunikacji Rynkowej, chcącą specjalizować się w przyszłości w dziedzinie e-marketingu. Miłośniczka bachaty, czyli dominikańskiego stylu tańca towarzyskiego, a także coraz większa orędowniczka zdrowego stylu życia i wegetarianizmu. Za swoje motto życiowe uznaje słowa J. Canfielda: „Człowiek ma w życiu albo wymówki, albo wyniki”. aleksandranowobilska@wp.pl

125