Wereldreis
Maandelijkse lesbrief voor de basisschool bij de Wereldkalender van 11.11.11 ISSN : 1375-2219 - Afgiftekantoor Brussel X - 19de jaargang - JANUARI 2006
Thema : TEKENS
Ethiopië
Reistips voor de eerste graad DE NIEUWE KALENDER
Een kartonnen doos en daarin de panoramische kalender voor 2006 : die krijgt een goed zichtbare plaats in de klas ! Elke maand gaan wij bij het omslaan van de bladzijde op ontdekking in de wijde wereld. Je kunt er een heuse wereldhoek rond bouwen : een wereldkaart, (werk)blaadjes uit Wereldreis, foto’s en tekeningen, knutselwerkjes, een koffer met voorwerpen, elke maand nieuwe boeken en muziek i.v.m. het land en het thema die aan de beurt zijn … Beelden gebruiken in de klas Als je foto’s over het Zuiden in de klas brengt, moet je je als leerkracht best enkele vragen stellen. 1) Is de foto geschikt voor de leeftijd ? 2) Biedt zij actuele en juiste informatie ? 3) Doorbreekt het beeld stereotypen of versterkt zij die ? 4) Vertrekt het beeld vanuit gelijkenissen ? 5) Wordt er niet gefocust op een probleem ? 6) Is het beeld niet denigrerend voor de mensen uit het Zuiden ? De Wereldkalender staat wel garant voor een gunstig antwoord op de vragen 1), 2), 5) en 6). I.v.m. stereotypen en gelijkenissen is echter voorzichtigheid geboden : deze kalenderfoto bijvoorbeeld geeft een weinig representatief beeld van Afrika. Je kunt ze vergelijken met een foto die bij ons op een feestje met schminkstand is genomen en die dan zou tonen hoe Europese kinderen eruitzien. De foto is in beide gevallen echt, maar over het algemeen lopen kinderen er niet zo bij. Duiding geven bij de foto is dus heel belangrijk. Met de informatie in Wereldreis kun je de leerlingen kritisch leren omgaan met beelden. VRIENDJES HIER EN IN ETHIOPIË
Tekens van vriendschap De kinderen zorgen voor een (digitale) foto van zich-
zelf met hun vriend(innet)je. Al die foto’s krijgen een plaats rond de kalenderfoto. Ook de kalenderfoto van oktober 1999 toont twee Surma-hartsvriendinnetjes die hun gezicht hebben versierd (meer daarover in de bijhorende Wereldreis). Wat betekent het om ‘vrienden’ te zijn ? Je vertelt uit de brief van Lien (werkblad 3) die deze maand in Afrika is. De leerlingen vertellen spontaan wat zij zien op de foto. “Welke kleuren gebruiken die kinderen ? Welke figuren ? Hoe voelen zij zich, denk je ?” Wij gaan ook eens zoiets uitproberen. Teken in één gezicht van werkblad 1 een versiering zoals op de foto. Je mag met het tweede gezicht zelf kiezen hoe jij er zou willen uitzien en dat eventueel op elkaars gezicht schilderen. Allerlei tekens Op werkblad 2 staan opdrachten i.v.m. tekens. De kinderen kunnen ze inkleuren volgens ‘gemaakte afspraken’. Hun naam ‘tekenen’ kan met mooie letters, vormen en kleuren. Ethiopisch spel Ook in Ethiopië spelen de kinderen verstoppertje. Eén kind moet zoeken en sluit de ogen een tijdje tot de anderen zich hebben verstopt. Dan roept het : “unkululu” en de anderen antwoorden : “anega”. Op het geroep af moet het de anderen proberen te vinden. Goed te spelen in een bos bijvoorbeeld. Unkululu betekent : ‘de haan roept’ ; anega betekent : ‘het is nacht’.
Reistips voor de tweede graad ETHIOPIË ?
Brainstorm rond Ethiopië. Wat weet je van dit land ? Van Afrika ? Hoe komt Ethiopië in het nieuws ? Laat de kinderen vertellen en in staakwoorden aan bord schrijven. Overloop al hetgeen is opgeschreven en bespreek het met de kinderen. De kalenderfoto De leerlingen bekijken de eerste foto van de nieuwe kalender en beschrijven wat erop te zien is. Laat de leerlingen hun indrukken verwoorden. Wie herinnert zich de foto en de etappe van Wereldreis van januari 2004 ? Verhalen Laat de kinderen een verhaaltje fantaseren en opschrijven over de twee kinderen, Manabong en Nakhan, op de foto. Onderwerp : een dagje in Ethiopië. Waarom zijn zij beschilderd ? Hebben zij dit zelf gedaan ? Wat gaan zij doen ? Zij lezen een aantal van die verhaaltjes aan elkaar voor. Laat de andere leerlingen hierop reageren. Vraag hen of zij dit mooi vinden en of zij dit zelf ook eens een keertje zouden willen doen. Op een blad papier kunnen zij zelf een ontwerp tekenen voor een gezicht. In een knutselles kunnen de leerlingen dan elkaars gezicht of een masker schilderen volgens het ontwerp.
Overloop een dag bij de kinderen van hier en daar. Noteer de gelijkenissen en de verschillen op werkblad 4. Verschillen : aantal talen in het land ; aantal tekens in een schrift ; aantal leerlingen in de klas ; de kinderen gaan een halve dag naar school ; zij moeten na school nog karweitjes opknappen ; zij ‘halen’ water ; de kinderen maken hun speelgoed zelf. Hoe heten zij ? De eerste naam en roepnaam van iemand is in Ethiopië – zoals bij ons – de voornaam. De tweede naam is echter niet de familienaam, maar de voornaam van de vader. Dezelfde manier van naamgeving wordt gebruikt in IJsland. Hoe zou jij dan heten ? CREATIEF MET TEKENS
Teken woorden Een tekening kan bestaan uit woorden i.p.v. lijnen. Zo teken je een gezicht door telkens ‘gezicht’ te schrijven, of beter nog ‘mondmondmond, oogoogoog, haarhaarhaar’ enz. te schrijven en zo alle delen te ‘tekenen’. Maak een monogram Een monogram is een figuur van dooreengevlochten letters, meerbepaald van de beginletters van iemands naam. Laat de kinderen hun initialen elk op een andere kleur papier tekenen en uitknippen en de letters dan op of door elkaar samenkleven op een mooi karton.
EEN BRIEF VAN LIEN
Lien stuurde uit Ethiopië een brief naar de kinderen van de klas. Haal de brief (werkblad 3) uit een enveloppe en lees hem voor. PUBLICITEIT
LEVEN MET TEKENS EN SYMBOLEN 11.11.11 zet zich in om structureel onrecht tegen te gaan. Door de Wereldkalender te kopen, steunt u dit solidariteitsproces. Mogen we u met deze Wereldkalender meenemen op ontdekkingstocht ? Een tocht waarbij u maand na maand verscheidene tekens en symbolen in verschillende culturen leert kennen. 11.11.11 biedt twee types kalender aan : de panoramakalender (formaat 60 cm x 26,5 cm) voor € 15,50 met op de achterzijde extra info over de foto’s en de plankalender (formaat 34 cm x 50 cm) voor € 16,50 met voorziene ruimte om afspraken, verjaardagen ... te noteren. Doe vrienden en familie een kalender cadeau. Voor het volledig overzicht van kalenders, boeken, wenskaarten en cd’s : www.11.be/winkel Bestellen kan ook via tel 02 536 11 22, fax 02 536 19 02 of winkel@11.be
Reistips voor de derde graad VOORTAAK
Hoe toon jij het getal ‘één’ ? Waarschijnlijk door je rechterwijsvinger op te steken. Maar in de wereld zijn er veel manieren : je rechterpink, je linkerpink, je duim, door met je rechterduim te wijzen op het vingerkootje aan de top van je rechterpink (zo kun je op één hand tot 12 tellen !) … De leerlingen verzamelen allerlei ‘tekens’ (ook op werkblad 2 staan er enkele) en delen ze in a.d.h.v. de Thema-info. SFEERSCHEPPING
Schrijf het woord Ethiopië op het bord en bouw samen met de leerlingen een woordspin op. Wat weten zij over dit land ? Bespreek de verschillende ‘links’ die de leerlingen hebben aangebracht. Vul daarna zelf aan, vooral met het oog op de tekens die in Ethiopië worden gebruikt. Toon de kalenderfoto en lees samen met de leerlingen het Surma-verhaal op werkblad 5 en 6. Geef hen daarna de opdracht om in groepjes een deel van het verhaal na te vertellen. Van welke tekens is er sprake in het verhaal ? TEKENS …
Schrijven zonder kijken Geef de helft van de klas de opdracht zich te blinddoeken. Laat alle leerlingen een willekeurige zin opschrijven. Bespreek. “Hoe vormen de leerlingen hun letters ? Hoe komt het dat iedereen een eigen handschrift heeft ? Hoe komt het dat wij toch elkaars zinnen kunnen lezen ? Stel dat je blind zou zijn, zou je dan een boek kunnen lezen ?” Alfabetten Vul zelf verder aan en maak een link met het Ethiopische alfabet (het ge’ez) en het braillealfabet (werkblad 7). Diakritische tekens zijn b.v. het accent (café) of de cedille in het Frans (garçon), Portugees of Turks. Ook het Arabische en het Thaise schrift en het devanagari in India maken gebruik van zulke uitspraakaanduidingen. Hoeveel medeklinkers zijn er in het ge’ez ? Hoeveel lettergrepen zijn er in totaal mogelijk ? Stap voor stap bespreek je het werkblad en je laat punt 1 en 2 invullen. Lichaamsversieringen Voer een kort klasgesprek rond lichaamsbeschilderingen. Hierbij kunnen zowel schmink, hennaversieringen, face- en bodypainting als tatoeage aan bod komen.
Mogelijke vragen : “Waarom beschilderen mensen hun huid ? Waarmee doen zij dat ? Wat zijn de gevaren ? Kun je de versieringen nog verwijderen ?” De leerlingen vullen nu punt 3 van het werkblad in. … EN ETHIOPIE
Leer het veelzijdige land beter kennen met werkblad 8. Zie ook Wereldreis van januari 2004. Oplossing : a = 6 ; b = 1 ; c = 2 ; d = 5 ; e = 3 ; f = 7 ; g = 4. Tijd en jaartelling De Ethiopiërs verdelen het etmaal in twee keer twaalf uur : de dag begint voor hen ’s morgens om zes uur en de nacht om achttien uur. Daarbij komt het verschil in uurgordels : wij hanteren in de winter de ‘Midden-Europese tijd’ (in de zomer de ‘Midden-Europese zomertijd’). Ethiopië ligt in de gordel waar het twee uur later is dan bij ons (in de zomer is dit één uur, omdat Ethiopië geen zomertijd kent). Is het hier 10 uur ’s morgens, dan is het in Ethiopië al middag en noemen zij dat ‘zes uur overdag’. Ook de jaartelling verschilt met de onze. Ethiopië hanteert (zoals Oriëntaals- en Oosters-orthodoxe christelijke kerken) de Juliaanse tijdrekening en niet de Gregoriaanse jaartelling. Daartussen zit nu een verschil van 7 jaar en 113 dagen. In Ethiopië viert men nieuwjaarsdag op 11 september : dan begint de maand meskerem. Het is voor ons januari 2006 en voor hen tahisas (de vierde maand) 1998. Er is een jaar met twaalf maanden van dertig dagen en een dertiende maand van 5 dagen. Vandaar de toeristische slogan : “Ethiopië, 13 maanden zonneschijn”. Ditzelfde systeem werd gevolgd in het Oude Egypte en door de Franse Republikeinse Kalender, die hier in gebruik was tussen 1793 en 1806. Wat eten zij ? Het belangrijkste voedsel in Ethiopië is ‘injera’. Dit is een gegiste, sponsachtige, zurige pannenkoek van een halve meter doorsnede. Het hoofdbestanddeel is teff, een graansoort die in erg droge omstandigheden kan groeien. Met de koek eet je dan vlees (rund, kip of schaap) of verschillende soorten groenten (uien, spliterwten, linzen, aardappelen) : met de rechterhand maak je dan een rolletje van de injera en schep je de toespijs op. Het is een teken van vriendschap om een hap aan te bieden aan diegene die naast je zit. Op woensdag en vrijdag vasten de orthodoxe christenen en eten zij geen vlees, dan zijn enkel groenten toegestaan. Toerisme : voor en tegen De Surma vallen vooral op door hun heel bijzondere lichaamsdecoratie. Zoals op de foto te zien is, beschildert men de huid met verschillende kleuren. Verder worden ook inkervingen gemaakt op de huid. En heel typisch voor de Surma zijn de stenen lipschijven bij de vrouwen. Wanneer een vrouw huwt, wordt er een gat
in de onderlip aangebracht en worden de ondertanden verwijderd. Dat gat wordt stelselmatig groter gemaakt met stukjes hout of gebakken klei. Op die manier rekt de onderlip uit. Bij sommige vrouwen groeit deze uit tot een heuse lipschijf met een diameter van meer dan een decimeter. Over de oorsprong en betekenis van dit gebruik tast men in het duister. Sommige onderzoekers beweren dat het een middel was om de vrouwen te beschermen tegen rovers, die de vrouwen als slaven wilden verhandelen. Anderen houden het bij het antwoord van de mensen zelf : omdat het mooi is. Tegenwoordig zijn de lipschijven een ideaal middel om een centje bij te verdienen. Toeristen, die de moeilijke en dure tocht naar Surma-land maken, zijn graag bereid om tot drie birr te betalen om een vrouw met lipschijf te fotograferen. Deze foto is immers een trofee en de garantie dat men eens terug thuis kan pochen dat men het “échte” Afrika heeft beleefd. De verhaalschrijver bezocht die streek vorig jaar opnieuw en was geschrokken van de manier waarop de toeristen met hun foto’s de sfeer bij die volkeren hebben verziekt. Alles draait om “Give, give !” en je ziet de meest olijke lichaamsbeschilderingen om toch maar toeristen te winnen. Bovendien eroderen die traditionele culturen in grote mate. Bespreek dit gedrag vanuit beide gezichtspunten : welk beeld vormen de mensen zich over de ‘andere’ bevolkingsgroep ? BIBLIOGRAFIE
- Afrika en wiskunde. D. Huylebrouck. VUB-Press, Brussel, 2005. - Beeldvorming over het Zuiden. Studio Globo en Broederlijk Delen, Brussel, 2004. - Ethiopia. Ph. Briggs. Bradt Travel Guides, Bucks, 2002. - Ethiopië. Landenreeks. J. Van Beurden. KIT, Amsterdam / Novib, Den Haag / 11.11.11-Uitgeverij, Brussel, 2004.
- Human Development Report 2005. United Nations Development Programme, New York, 2005. - Magische tekens. Leopold, Amsterdam, 1997. - This is Ethiopia. CAFOD, London, z/j. Wereldreis is een uitgave van Studio Globo v.z.w. © 2005 Wereldreis, Studio Globo, Otletstraat 28/11, 1070 Brussel, fax : 02 520 91 11 Website : http://www.studioglobo.be/wereldreis Abonnement : € 12,90 voor 10 nummers. Afzonderlijk nummer : € 1,30 Bankrekening : 068-2352505-88 Administratie : Ann Vermoesen. Tel. : 02 520 05 30. E-mail : ann.vermoesen@studioglobo.be Redactie : Helga Vande Voorde. Tel. : 02 526 10 92. E-mail : helga.vandevoorde@studioglobo.be Aan dit nummer werkten mee : Yvan Houtteman, Emmy Goossens, Aurèle De Clercq, Kristine Van Den Bogerd (tekeningen), Marc Vermeiren (vormgeving) Verantwoordelijke uitgever : Piet Spanhove, Otletstraat 28/11, 1070 Brussel Overname voor niet-commercieel gebruik in het onderwijs en zonder afgeleide werken is toegelaten mits naamvermelding Wereldreis is gedrukt op TCF (totaal chloorvrij) en zuurvrij papier zonder toevoeging van optische witmakers ; de houtstof komt voor 100% van afval van zagerijen (Greentop) Deze uitgave kwam tot stand i.s.m. de Koepel van de Vlaamse Noord-Zuidbeweging - 11.11.11 v.z.w. en met de steun van het D.G.O.S.
C O L O F O N
Wereldreis
Ethiopië LANDENINFO : ETHIOPIË
Ligging Ethiopië ligt in het oosten van Afrika. Het is 36 keer groter dan België (1 104 300 km²) en grenst aan Eritrea, Djibouti, Somalië, Kenia en Soedan. Sinds Eritrea in 1994 onafhankelijk werd, bezit Ethiopië geen rechtstreekse toegang meer tot de zee. De import en export gebeuren voornamelijk via Djibouti, dat via een spoorlijn met de hoofdstad Addis Abeba is verbonden. Klimaat De gelijkmatige jaartemperatuur is 30 °C in de laaglanden en 5 °C in de bergen, met grote dagschommelingen. De hoogteligging en de moesson bepalen het klimaat. Er zijn droogteperiodes, maar het kan in het zuiden ook flink regenen, met overstromingen tot gevolg. Geschiedenis Ethiopië staat bekend als de wieg van de mensheid. De geschiedenis van Ethiopië is er een van talrijke oorlogen om de broze koninkrijken te beschermen. In 330 bracht Sint Frumentius het
christendom naar Axum, toen de hoofdstad van een koninkrijk. Het christendom volgde sindsdien haar eigen ontwikkeling. De invloed van de islam werd groter vanaf de 12de eeuw. Het land viel uiteen in talrijke rivaliserende staatjes tot keizer Tewodros in 1855 het rijk herenigde. Eind 19de eeuw profileerde keizer Menelik zich tot een waardige partner in de verdeling van Afrika, die toen vooral een zaak was van Groot-Brittannië en Frankrijk. Sinds hij op het einde van de 19de eeuw de grenzen van het huidige Ethiopië min of meer vastlegde, is het moeilijk geweest om de interne vrede te bewaren. Zowel Menelik, keizer Haile Selassie als de door de Sovjetunie gesteunde Mengistu (1974-1991) regeerden met ijzeren hand. Meles Zenawi, tot 1991 eerste minister, voerde zelfbestuur in voor deelgebieden en Eritrea werd in 1994 onafhankelijk. Met dat land geraakte Ethiopië in 1998 in oorlog. Ook in het oosten blijft het onrustig. De controle over het land gaat ten koste van de economie. Als de regen het dan laat afweten, wordt de honger in sommige streken opnieuw erg nijpend. In 1995 werden voor het eerst democratische verkiezingen gehouden, waarbij er keuze was tussen verschillende politieke partijen. Girma Wolde-Giorgis is president. Bevolking De bevolking van Ethiopië wordt op 74 miljoen geschat. Er zijn 80 erkende talen en het Amhaars is de officiële landstaal. De grootste be-
Reisinfo - december 2005
volkingsgroepen zijn de Oromo, de Amhara en de Tigre. Een kleine helft van de bevolking is moslim. 35 tot 40 % is orthodox christelijk en 10 % is katholiek of protestant. De kleinere groepen uit het uiterste zuidwesten en westen behouden hun eigen tradities, die steeds meer onder druk staan. 5 % van de bevolking is besmet met het HIV-virus, maar de regering zet preventiecampagnes op. HDI : de index voor menselijke ontwikkeling (human development index), een cijfer tussen 0 en 1, is een maat voor levensduur en gezondheid, kennis en levensstandaard. Hij bedraagt voor Ethiopië 0,367 en het land staat daarmee op de 170ste plaats in de wereldranglijst van 177, tussen 22 andere Afrikaanse landen (2003). In 1985 bedroeg de index - op dezelfde wijze berekend - nog 0,291. Ter vergelijking : België staat nu op de negende plaats met 0,945 tegenover 0,878 in 1985. Economie Ethiopië is een vruchtbaar land, maar mist infrastructuur en geld om bij droogte de getroffen gebieden van voedsel te voorzien. De bevolking werkt in de zelfvoorzienende landbouw, de overschotten gaan naar markten in de stadjes. Teff en sorghum zijn graangewassen die op relatief droge gronden groeien. Koffie, katoen en qat worden ook voor export geteeld. Heel wat arme boeren trekken naar de steden, maar belanden er in de sloppenwijken en de informele economie. De hoofdstad Addis Abeba telt nu al 5 miljoen inwoners. Toch is er de laatste jaren een duidelijke toename van de economische activiteit merkbaar. De industrie verwerkt landbouwgewassen zoals katoen en leder. Munt : de Ethiopische birr, 1 ETB = 0,0976 euro.
Wereldreis en de techniek, deed de behoefte aan internationaal vastgelegde, taalonafhankelijke tekens groeien.
FOTO-INFO
De Surma wonen in de bergen van Zuidwest-Ethiopië nabij de Omo-rivier. Traditioneel vee-nomaden, weken zij de laatste decennia onder druk van de Nyangatom uit naar hogere meer noordelijk gelegen gebieden, waar het reliëf en de tseetseevlieg het hoeden van vee bemoeilijken. Vandaar telen veel Surma in groeiende mate sorghum, maïs en bonen. THEMA-INFO : TEKENS
Een teken is het verband tussen een voorwerp (een woord, een beeld, een klank, een gebaar …) en een begrip. De tekst op de achterzijde van de panoramakalender kadert het thema voor de foto’s van dit jaar. Een leuke webstek in dit verband is : http://www.tussentaalenbeeld.nl/index.html Je kunt verschillende soorten tekens (‘betekenisdragers’) onderscheiden : icoon, index en symbool. 1. Het ICOON Er is een gelijkenis tussen het afgebeelde teken en zijn betekenis. Voorbeelden : schilderij, cartoon, schaalmodel, klanknabootsing, beeldspraak. Orthodoxe christelijke kerken hechten veel belang aan iconen (in de oorspronkelijke betekenis van het woord) ; de Ethiopische iconen zijn beroemd. Pictografisch- of beeldschrift (zoals de voorlopers van het Sumerisch spijkerschrift, de Egyptische hiërogliefen of de Chinese karakters) is de oudste schrijfvorm op aarde en gebruikte oorspronkelijk afbeeldingen van de werkelijkheid. Een pictogram is een teken dat de plaats inneemt van een tekst. Je ziet er veel in stations en op luchthavens en ook sommige verkeersborden zijn pictogrammen. Pictogrammen worden ook veel toegepast op computerschermen om hun grotere overzichtelijkheid. Smileys of emoticons kun je vormen bij het chatten, e-mailen of sms’en, zie b.v. http://emoticons.muller-godschalk. com/animal.html Beeldtaal heeft het voordeel meer universeel te zijn, te begrijpen voor mensen uit verschillende taalgebieden. De toenemende globalisering, b.v. in het transportwezen
2. De INDEX Hij verwijst onwillekeurig ergens naar, is rechtstreeks verbonden (fysiek of oorzakelijk) met het aangeduide. Voorbeelden : natuurlijke tekens : rook (met vuur), natte straat (met regen), donder, voetafdruk, echo, natuurlijke geur of smaak ; medische symptomen : pijn, blos, hartslag ; meetinstrumenten : barometer, thermometer, uurwerk, waterpas, windzak ; ‘signalen’ : klop op de deur, telefoongerinkel ; ‘wijzers’ : uitgestoken wijsvinger, wegwijzer ; opnamen : foto, video, stemopname ; persoonlijke ‘handelsmerken’ : handschrift, leuze. 3. Het SYMBOOL Het is een willekeurig teken dat zuiver berust op afspraken (conventies) en geen overeenkomst vertoont met de betekenis die ermee wordt uitgedrukt. Voorbeelden : mondelinge en schriftelijke talen (alfabetten, leestekens, lettergreeptekens, woorden, zinnen, intonatie), brailleschrift, muziekschrift, getallen, morse code, verkeerslichten, landenvlaggen, wapenschilden. De zespuntige davidster is symbool van het jodendom, maar werd ook in het keizershuis van Ethiopië gebruikt, vanwege de vermeende afstamming van koning Salomo. ‘P’ lezen wij als de letter ‘p’, maar Russen en Grieken als de letter ‘r’. Letters kunnen een scheikundig element voorstellen, b.v. Fe voor ijzer (< Latijn ferrum). Het apenstaartje @ wordt gebruikt in e-mailadressen (zie http://nl.wikipedia.org/wiki/Apenstaart). “sms”is in morse : “…--…”. Sommige tekenstelsels behoren niet eenduidig tot één bepaalde groep. - Een logo of beeldmerk vertegenwoordigt een bedrijf of product, beroep of vereniging. Een logo kan een tekening zijn of juist een nietszeggend symbool. Het lettertype en de kleurkeuze van de letters van het woord kunnen het ‘logo’ vormen. - Gebarentaal voor doven (met verschillende ‘dialecten’) kun je bekijken op http://gebaren.ugent.be/ REISWOORDENSCHAT
diakritisch : onderscheidend, de uitspraak aanduidend. icoon : (religieuze) vlakke voorstelling, beroemd persoon, grafisch teken (< Grieks eikoon : gelijkenis, afbeelding). index : aanwijzer, register, coëfficiënt (< Latijn : wijsvinger). pictogram : beeldschrift, eenvoudige tekening (< Latijn pictum : geschilderd, Grieks gramma : letter). symbool : zinnebeeld (< Grieks : symbolos). teken : uiting (woord, gebaar of voorwerp) met een bepaalde betekenis of zin.
Reisinfo - december 2005
Hoe zou jij er willen uitzien ? Versier het tweede gezicht zo.
Beschilder een gezicht zoals op de foto
Wereldreis
Werkblad 1 - december 2005
Wereldreis
Tekens wat betekent dit ?
.................................... ....................................
................................... ...................................
.................................... ................................... .................................... ...................................
.................................... ....................................
................................... ...................................
.................................... ................................... .................................... ...................................
hoe zou jij deze woorden voorstellen ?
kalender
school
maak een tekening van jouw naam Werkblad 2 - december 2005
vriend
Wereldreis *
* Werkblad 3 - december 2005
Wereldreis
Bij Manabong en Nakhan 1) Vergelijk jouw dag met die van Manabong en Nakhan. Wat zijn de gelijkenissen ? Zijn er dingen die bij ons en bij hen hetzelfde zijn ? - ................................................................................................................................................................................. - ................................................................................................................................................................................. - ................................................................................................................................................................................. - ................................................................................................................................................................................. - ................................................................................................................................................................................. 2) Vind je ook verschillen ? - ................................................................................................................................................................................. - ................................................................................................................................................................................. - ................................................................................................................................................................................. - ................................................................................................................................................................................. - ................................................................................................................................................................................. 3) Schrijf hier jouw verhaal over een dagje bij Manabong en Nakhan. ...................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................... ............................................................................................... ............................................................................................... ............................................................................................... ............................................................................................... ...............................................................................................
Werkblad 4 - december 2005
Wereldreis
Een Surma-verhaal en Nakhan kunnen zijn, die op de foto staan. En toch, op één dag in ons leven moeten wij strijden met onze vrienden. Dan komen alle ongehuwde Surma-jongemannen samen en bouwen er een nieuw dorp. Dit jaar is het de beurt aan de mannen van de leeftijdsklasse2 van de Olifanten. Zij zijn immers samengekomen vlak bij ons dorp voor het grote stokgevecht. Van elke clan zijn er jongemannen. Ook ik zal meedoen.
Op een dag waren er twee vrienden die gingen jagen. Zij trokken naar het bos en daar werden zij aangevallen door een buffel. Een van hen vluchtte in een boom. De buffel maaide de andere jongen neer en deze viel op de grond. De jongen die in de boom zat, kwam niet naar beneden om zijn vriend te helpen, maar begon integendeel te lachen. Terwijl de buffel de lucht uit de longen van zijn vriend drukte, bleef hij in de boom zitten en riep : “Verdedig je Lotuk. Verdedig je, mijn vriend. Laat je niet doen.” Hij zei dit en lachte zo hard dat hij vergat waar hij was. Daarop verloor hij zijn evenwicht en viel uit de boom. De buffel keerde zich om en gaf hem een ferme kopstoot nog voor hij de grond bereikte. Hij kopte hem tot hij stierf. De jongen die onder de buffel lag, kon daarop ontsnappen. Dit is het verhaal van twee vrienden die op jacht gingen. Het is goed vrienden te hebben. En die moet je helpen als zij in moeilijkheden zijn. Want wie goed doet, zal het goede terugkrijgen, maar wie steun weigert, zal het bekopen. Zo wil Tammu1 het. Die vrienden zouden mijn broertje Manabong Tammu betekent hemel en die Hemel is de oppergod van de Surma.
1
Wij zullen ons hoofd, onze armen en benen omwikkelen met katoenen doeken ter bescherming. En wij dragen een leeuwenhuid om ons middel, want op het moment van het gevecht zijn wij leeuwen. Wij zien er echt vervaarlijk uit. En elk van ons draagt een donga, een lange houten stok. Daarmee gaan wij elkaar te lijf. Het gaat er soms erg hard aan toe, want het komt eropaan de ander neer te krijgen. En de winnaar krijgt het weer aan de stok met een volgende uitdager. De uiteindelijke winnaars hebben getoond hoe sterk en moedig zij zijn. En daarom mogen zij een meisje kiezen om mee te huwen, een meisje van een andere clan dan de hunne3. Manabong zal natuurlijk voor mij supporteren en voor de jongens van zijn eigen clan. Onze clan is die van de regen. Dat kun je zien aan de haarstijl van mijn broertje, een klein streepje vooraan en een grotere streep in het midden. Op het einde van de droge tijd, wanneer de twee regensterren aan het noorden verschijnen, snijden mijn vaders4 enkele grote takken van de miede-boom5 en gaan ermee naar de rivier. De takken worden in het water gedoopt en nadien terug naar het dorp gebracht. Kort daarop zal het regenen, tenminste als Tammu ons goedgezind is. En dan kunnen wij 2 De Surma-jongemannen groeien op in leeftijdsklassen. Deze groepen hoeden gezamenlijk het vee. 3 Het gebruik waarbij een man een meisje van buiten de eigen groep mag huwen heet exogamie. 4 Ook de ooms van een kind worden vader genoemd, vandaar dat elk kind meerdere “vaders” kan hebben. 5 De miede-boom is een altijd groene boom met oranje besjes. Hij wordt gebruikt in tal van rituelen.
Werkblad 5 - december 2005
Wereldreis sorghum en maïs zaaien en dan lachen onze geiten en onze schapen. Dit is de tijd van overvloed, de tijd dat Tammu dicht bij ons is. Zo heeft elke clan de macht over een element van de natuur. Er is ook de clan van het vuur, de clan van de rivier en de clan van de wind. Wij Surma houden ervan ons te beschilderen. Wij beschilderen ons bij alle feesten, maar ook als wij er gewoon zin in hebben. Dat maakt ons tot Surma, dat maakt ons tot wie wij zijn. Hoe wij dat doen ? Wij mengen gewoon water met witte, rode of gele klei. Als wij ouder zijn, mogen wij ook inkervingen aanbrengen in onze huid, op onze schouders en onze onderrug. Dat doet wel pijn, maar het toont dat wij dapper zijn. Over die inkervingen moet ik nog iets vertellen van vroeger. De borst van mijn vader, die vorig jaar gestorven is, stond vol met inkervingen. Dit waren de inkervingen van de doder6. Toen hij jong was, heeft hij immers twee vijanden gedood. Dat was in de tijd van de Grote Oorlog. Vroeger was ons land een stuk groter en hadden wij veel vee, bijna net zo veel als de Bume7. Wij lieten onze dieren grazen in de buurt van de Kibish-rivier in het zuiden. Maar daar waren ook de Bume en die hadden meer geweren dan wij. Toen de Bume ons dorp aanvielen - mijn vader was nog jong - heeft hij twee aanvallers gedood en ons vee gered. Maar de Bume zijn blijven komen en wij zijn naar hier getrokken, waar het een stuk heuvelachtiger is. Onze veestapel is sterk verminderd. Ik hoop dat ik straks met mijn donga mijn vrienden kan verslaan en de zus van Nakhan kan huwen. Het is een prachtig meisje met een rode huid en ogen als een antilope. Als zij gehuwd is, krijgt zij een gaatje in haar onderlip. Daarna worden haar ondertanden verwijderd en krijgt zij een lipplug die steeds groter wordt. Hoe meer kinderen zij heeft, hoe groter de lipplug. Het gebruik om voor de eigen eer een vijand te doden was tot in de vorige eeuw gewoon en normaal. Het doden was echter aan regels onderworpen en mocht enkel in tijden van oorlog, wanneer de verschillende groepen elkaars vee probeerden te stelen en de eigen graaslanden probeerden uit te breiden. 7 De Bume zijn een volk van veenomaden die ten zuiden van de Surma leven. In de jaren ’80 en ’90 van de vorige eeuw waren de Bume een overheersende groep in dit gebied, omdat zij toegang hadden tot zware wapens. Tegenwoordig is het aantal conflicten en veediefstallen tussen de verschillende volkeren sterk verminderd doordat het Ethiopische leger de daders opspoort en straft. 6
Dit is het verhaal van ons volk. En nu zou ik jullie iets willen vragen. Sinds enkele jaren komen hier steeds meer blanken met grote auto’s en grote fototoestellen. Zij willen allemaal foto’s van ons nemen. Wij vinden dat een beetje vreemd, maar goed, zij geven ons er geld voor en dat geld kunnen wij best gebruiken om voedsel en leeuwenmelk8 te kopen. Maar wij vragen ons af, wat jullie hier zoeken ? Zijn jullie dan niet tevreden in jullie land ? En hoe zit het met de scholen ? De Ethiopische regering heeft hier een school gebouwd en vraagt aan elke familie om tenminste één van hun kinderen naar school te sturen. Dan leren die kinderen lezen en schrijven. Maar op school mogen zij geen beschilderingen dragen, op school moeten zij zich gedragen als Hooglanders9. Sommige van die kinderen vertrekken dan later naar Maji of naar Turmi om nog verder naar school te gaan. Maar hier vinden zij geen werk, want voor het werk dat wij hier hebben, hoef je niet naar school te gaan. Wij planten sorghum, wij hoeden ons vee, wij organiseren onze rituelen en feesten, alles zoals Tammu het wil. Alles wat wij nodig hebben, groeit hier. Waarom moeten wij dan naar school ? Dat vraag ik me af. Yvan Houtteman 8 “Leeuwenmelk” is een term die men gebruikt voor sterke drank. Traditioneel brouwen de Surma bier van sorghum. Nu kopen zij sterke drank in de stad. Het alcoholmisbruik is sindsdien toegenomen en leidt vaak tot conflicten. 9 Hooglander is de naam die de Surma aan de Ethiopiërs geven.
Werkblad 6 - december 2005
Wereldreis
Ethiopië en zijn tekens 1. Ethiopisch alfabet Ons Latijnse alfabet verschilt van het ge’ez dat in Ethiopië wordt gebruikt. Elk teken stelt er een lettergreep voor, beginnend met een medeklinker. Diakritische tekens geven de zeven verschillende klinkers aan die op de medeklinker kunnen volgen. Kun je je eigen naam omzetten in het ge’ez ? ............................................................ Probeer nu ook eens volgende woorden om te zetten in het Ethiopische schrift. De betekenis van deze woorden kun je terugvinden in het Surmaverhaal. tammu : ................................................................... 2. Het brailleschrift
bume : ......................................................................... Omdat blinden niet konden lezen waren zij vroeger vrijwel verstoken van onderwijs. Zij telden niet mee in het maatschappelijk leven en moesten maar bedelen om aan de kost te komen. Het was de Fransman Louis Braille die ervoor zorgde dat ook zij konden lezen met behulp van het brailleschrift. Schrijf nu zelf een zin in braille.
....................................................................................................................................................................................... 3. Beschilderingen Ethiopië is ook een land waar de mensen beschilderingen droegen. a. Wanneer deden zij dat ? ...................................................................................................................................... b. Hoe maakten zij die beschilderingen ? ............................................................................................................. c. Kun je zo een voorbeeld geven uit het verhaal ? ............................................................................................ Stel dat je zelf zo’n beschildering mocht samenstellen, teken op de achterzijde van dit blad hoe die er dan zou uitzien. En welke betekenis geef je eraan ? ......................................................................................................................................................................................
Werkblad 7 - december 2005
Wereldreis
Landschappen van Ethiopië Het landschap in Ethiopië is zeer fascinerend en uiteenlopend. Er zijn kale, ruige bergketens in het noorden en bloemrijke weiden in het zuiden. Kun je zo’n landschap tekenen ? 1 = ... 2 = ... 3 = ... 4 = ... 5 = ... 6 = ... 7 = ...
a. Het grote Tana-meer is de bron van de Blauwe Nijl, de tak van Afrika’s grootste rivier die in de zomer het meeste water aanbrengt. b. Ethiopië wordt doorkruist door de Grote Slenk of Riftvallei. Dit is een dubbele breuklijn van zuid naar noord, waartussen zich tal van meren hebben gevormd. Rond die meren wonen voornamelijk vissers. c. Aan weerszijden van de Grote Slenk bevinden zich vruchtbare hoogvlakten. Afhankelijk van de regenval wonen in die gebieden welstellende of minder welstellende landbouwers, die voornamelijk teff telen en ook wat vee houden.
d. In het noordoosten, het zuidoosten en het uiterste zuidwesten is er minder regenval en daar overheersen steppe en savanne. Daar wonen de veenomaden en overleven boeren die door middel van irrigatie en terrasbouw er toch in slagen om gewassen te telen. e. De bergen hebben in het noorden een gemiddelde hoogte tussen 2000 en 3000 meter, de hoogste top, Ras Dashen, is 4 533 meter hoog. f. Addis Abeba, hoofdstad van Ethiopië. g. In de westelijke laaglanden, waar het vochtiger is, worden ook koffie en katoen geteeld en alle soorten fruit en groenten.
Hoewel er in Ethiopië tal van nationale parken zijn, zijn deze niet beheerd zoals bijvoorbeeld in Kenia en Tanzania. Het gevolg is dat er bijna geen groot wild, zoals olifanten, giraffen, gnoes, leeuwen en luipaarden meer aanwezig zijn in Ethiopië. Dit heeft verschillende oorzaken. Ten eerste is er een grote bevolkingsdruk, waardoor ook in de parken mensen wonen en ten tweede zijn die mensen vaak in het bezit van automatische wapens, die via de talrijke oorlogen in omloop zijn.
Werkblad 8 - december 2005