RITMIEK IN DE MAAT

Al sinds dag & dauw brengt ritmiek ons vreugde en plezier. Van de vroege vormen van muziek tot in het huidige “mobiele tijdperk” waar een fijne deun en dans nooit verder dan een paar tikken van ons dagelijks leven verwijderd is. Hoewel dit voor velen een meest voordehand liggende uiting van ritmiek is mengt het zich ook in verscheidene andere vormen in ons dagelijks leven.

Naast ritme als auditieve prikkel komt openbaart het zich natuurlijk ook in de visueel waarneembare wereld. Het kan uiteenlopende elementen doen versmelten of hele zalen doen splitsen. Volgens velen onmiskenbaar voor de ruimtelijke vormgeving en andere esthetische uitvindingen. In dit artikel zullen we ontleden wat ritme is en hoe het zich manifesteert in allerlei vormen en schalen in de gebouwde omgeving. Ook zal er gekeken worden naar enkele tegengestelde uitingen van ritmiek.

Rit·me (het; o; meervoud: ritmen, ritmes) 1 regelmatig afwisselende beweging (m.n. in de poëzie en de muziek); door klemtoon, intonatie en tempo bepaalde golving 2 regelmatige herhaling volgens een bep. patroon: in zijn ritme komen

Definitie “ritme” volgens van Dale woordenboek

Facade van Unité d’habitation, Le Corbusier TOV FRENCKENTOV FRENCKEN

Eastern Blocks, foto van Zupagrafika

Definitie Ritme Net als binnen de muziek ontstaat ritme in de architectuur door de repetitie van verschillende elementen binnen een geheel. Het doel van het herhaaldelijk toepassen van deze elementen is om een geordend patroon te laten ontstaan dat esthetisch aantrekkelijk kan worden beschouwd. Ritme is een antwoord op de drift van het menselijk oog om de waargenomen elementen te ordenen in groepen van gelijken, zo stelt Pierre von Meis in zijn boek Element of Architecture: From form to place (1986). De Zwitserse architectuur theoreticus stelt dat het menselijk oog zoekt naar algemene overeenkomsten en deze boven de aanwezige verschillen verkiest. Ritme gaat over het dwalen van het oog over een geheel nog voordat het een focus kan realiseren. Niet alleen de repetitie is een bepalende factor voor het vormen van een ritme in de architectuur. Net als in muziekstukken is speelt het tempo een grote rol in de soort compositie die ontstaat. Tempo in een muziekstuk is gebonden aan de opeenvolging van tonen met de tijd waar het in de “statische” architectuur juist allemaal gaat om de intervallen en te factor tijd niet meespeelt. Het spel tussen de elementen en de manier waarop deze zich tot elkaar verhouden.

Vormen van ritmiek In het artikel van Mads Soegaard wordt gesteld dat er grofweg genomen vijf verschillende vormen van ritmiek geïnterpreteerd kunnen worden binnen de architectuur. Naast een beschrijving geeft hij in zijn artikel ook inzicht wat voor invloed deze verschillende ritmes op een compositie kunnen hebben.

Willekeurig ritme – zoals de term al doet vermoeden is het willekeurige ritme een onregelmatige herhaling van elementen. Hier kan binnen hetzelfde patroon zowel dichte clustering als grote ruimtes ontstaan. Denk bijvoorbeeld aan vallende sterren, dwarrelende sneeuwvlokken of de kiezels op een strand. Een willekeurig ritme kan een ontwerp onvoorspelbaar, speels en verassend maken. Toch moet hier wel de kanttekening bij worden gemaakt dat dit ritme een compositie ook volledig kan breken en chaotisch of onoverzichtelijk kan doen lijken. Zodra we dit ritme wat Soegaard noemt gaan toeschrijven aan de gebouwde

omgeving kan dit op zijn beurt weer leuke vraagstukken creëren. Kunnen we bijvoorbeeld stellen dat alles ritmiek kent zodra we willekeur als ritme rekenen?

Regelmatig ritme – het regelmatige ritme ligt waarschijnlijk aan het andere uiterste van het spectrum. Net zoals het tikken van een klok creëert een regelmatig ritme een constante leidraad door een verhaal of compositie. Het is een effectieve manier om een overzichtelijk en duidelijk ontwerp te maken en kan in de pure vorm een gevoel van respect of ontzag afdwingen. Soegaard vermeld hier echter wel bij dat de doorsnee mens neigt om afwijking te waarderen en dat een ritme van zuivere regelmaat ook snel monotoon kan worden gevonden.

Wisselend ritme – Afwisseling met regelmaat doet een complexer ritme ontstaan dan een van pure regelmaat. Door eigenschappen van elementen of hele elementen te variëren kan er een meer prikkelend ritme ontworpen worden. Denk bijvoorbeeld aan poëzie waar zich binnen een strofe een bepaalde structuur zoals 1-2-1-2 kan manifesteren. Door eigenschappen als kleur te variëren kan een patroon een wisselend ritme aannemen. Soegaard haalt hier binnen zijn artikel de salamanderen vissen patronen aan die M.C. Escher vorige eeuw bedacht. In deze werken worden de beesten zowel wisselend in richting als kleur afgebeeld.

Foto uit het boek Pastoral: Moscow Suburbs door Alexander Gronsky

Vloeiend ritme – Aansluitende of terugkerende golven, bochten en bogen vormen de vierde genoemde categorie in ritme. Mads Soegaard stelt dat ontwerpers van deze vorm van ritmiek veelal de glooiingen en verstrengelingen van de natuur nabootsen door naar bijvoorbeeld duinlandschappen en golven te kijken. Dit kan zich uitten in een organisch patroon dat natuurlijk aanvoelt.

Opbouwend ritme – door karakter-eigenschappen van de componenten op een rationele manier te laten variëren kan er een opbouwend ritme worden gevormd. Een vereiste voor dit ritme is echter wel dat de verschillen te “rangschikken” zijn. Hieruit verkrijgen de verschillende elementen hun plaats binnen de compositie. Deze vorm van ritme kan een sterke hiërarchie binnen een compositie doen ontstaan.

Relaties in repetitie In haar onderzoek uit 2013, Aesthetic Responses to Repetition in Unfimiliar Music, stelt Elizabeth Hellmuth Margulis dat mensen herhaling nodig hebben om muziek daadwerkelijk als muziek te kunnen herkennen. Ze beschrijft een onderbewuste voorkeur voor repetitie in muziekstukken. Deze repetitie zou een muziekstuk makkelijker en aangenamer te beluisteren maken.

Institute for Biological Studies, la Jolla, California 6

Spiral Apartment House door Ramat Gan

Colin Morris schreef het programma SongSim dat repetitie in popnummers kan analyseren (erg leuk om zelf te checken trouwens). Hij liet het programma analyses maken van hedendaagse nummers evenals hitjes uit de jaren 60 en poezie. Hieruit bleek dat sinds de jaren 60 de repetitie in popmuziek significant is toegenomen. Een interessante ontdekking die je kan doen afvragen hoe de muziek zich zal ontwikkelen in de aankomende decennia. Ook roept dit bij mij persoonlijk vragen op over of deze trend zich ook uit binnen de architectuur. Is dit de aanloop naar een wereld waar alles nog enkel volgens ritme gaat? Komt deze onlosmakelijk voort uit het opschalen van gebouwen en de toepassing van massaproductie? Ook rest ons vervolgens de vraag of het wel een kwade zaak is als de wereld om ons heen consequent ritmisch wordt. Zit er schoonheid in deze overzichtelijkheid of ontstaat er een wereld zonder sensatie als gevolg van gebrek aan variatie?

Waar veel mensen de klassieke ongeïntegreerde galerijflats in Delft-Zuid spuuglelijk vinden kan er toch ook een zekere schoonheid in worden teruggevonden. Wie één oog sluit en zijn vinger van boven naar beneden over de omlopen laat afglijden kan bijna het raspende geluid van de Güiro horen. Ritmische reuzen waarin repetitie niet alleen hun eigen uiterlijk maar ook die van hun omgeving kenmerkt. //

Favelas in Rio de Janeiro, Brazilië

SOURCES - Caswell, E. (2017, 3 oktober). Why we really really really like repetition in music [YouTube]. Geraadpleegd op 28 oktober 2019, van https://www.youtube.com/watch?v=HzzmqUoQobc

- Chan, C.-S. (2012). Phenomenology of rhythm in design. Frontiers of Architectural Research, 1(3), 253–258. https://doi.org/10.1016/j. foar.2012.06.003

- Soegaard, M. (2018). Repetition, Pattern, and Rhythm. Interaction Design Foundation. Geraadpleegd van https://www.interactiondesign.org/literature/article/repetition-pattern-and-rhythm

- Wolfe, R. (2014). Repetition-Compulsion: World-Historical Rhythms in Architecture. e-flux, 54. Geraadpleegd van https://www.e-flux. com/journal/54/59858/repetition-compulsion-world-historicalrhythms-in-architecture/