pantheon// 2016 | enlightenment

quarterly publication of d.b.s.g. stylos / issue 4 / volume 21

pantheon// enlightenment

@ L I C H T D E S I G N E R : J O L A N D A T H I E L E N S - A A R T S // L E T T H E R E B E L I G H T // LO U I S I S A D O R E K A H N // T H E T R U T H W I L L N OT S E T U S F R E E / / E E N L E S J E A K O E S T I E K // S E L F - E N I G H T E N M E N T // W E R E L D W I J V E N

quarterly publication of study association Stylos faculty of Architecture, TU Delft colophon volume 21, issue 4, October 2016 2.300 prints Stylos members and friends of the Stylos Foundation receive the pantheon// editorial office BG.midden.110 Julianalaan 132-134 2628 BL Delft pantheon@stylos.nl

to this issue contributed Coen de Vries, Inés Hemmings, Arthur Schoonenberg, Jolanda Tielens, Jolanda Branderhorst, Eli Dorsman, Willie Vogel, Pim Klaassen, Chastity Verhoofstad advertisements 12 | De Swart 34 | Copiesjop 34 | MHB

QQ (qualitate qua) Vita Teunissen editors Merijn Braam Imane Himmit Catherine Koekoek

lay out Imane Himmit & Vita Teunissen

publisher De Swart, Den Haag Lotte Meijers Noortje Weenink

cover Imane Himmit & Vita Teunissen

The Delftsch Bouwkundig Studenten Gezelschap Stylos was founded in 1894 to look after the study and student interests at the Faculty of Architecture and the Built Environment at the Delft University of Technology. chairman: secretary: treasurer: education bachelor: education master: external affairs: events and initiatives:

board 123 Coen de Vries Pim Klaassen Bart Simkens Joep Bastiaans Sandra Baggerman Menno Meijners Marianne Mentink

contact D.B.S.G. Stylos Julianalaan 132-134 2628 BL Delft info@stylos.nl +31 (0)15 2783697 www.stylos.nl

ENLIGHTENMENT 03 LET THERE BE LIGHT INÉS HEMMINGS

04 DE (ON)DRAAGLIJKE LICHTHEID VAN MUSEUM VOORLINDEN

STYLOS

COVER

02 CHAIRMAN’S NOTE COEN DE VRIES

02 STYLOS AGENDA VITA TEUNISSEN

CATHERINE KOEKOEK & ARTHUR SCHOONENBERG

06 @LICHTDESIGNER: JOLANDA TIELENS

10 20 FACTS ABOUT

MEXICO. INFOGRAPHIC VITA TEUNISSEN

LOTTE MEIJERS

08 WERELDWIJVEN IMANE HIMMIT

12 UIT DEN OUDEN DOOSCH 28 GET INSPIRED IMANE HIMMIT

13 LOUIS ISADORE KAHN MERIJN BRAAM

35 MEXICO IN IMAGES VITA TEUNISSEN

16 ON SHADOW ELI DORSMAN

18 LOUIS KAHN. POETRY

36 BINNENHOF: TIME FOR RENOVATION. CHEPOS CHASTITY VERHOOFSTAD

IMANE HIMMIT

20 DE WAARHEID ZAL ONS NIET

VERLOSSEN // THE TRUTH WILL NOT ENLIGHTEN US NOORTJE WEENINK

23 (DE) VERLICHTING. COLUMN WILLIE VOGEL

24 EEN LESJE AKOESTIEK PIM KLAASSEN

32 EEN RUIMTE VAN LICHT CATHERINE KOEKOEK

33 SELF-ENLIGHTENMENT. INFOGRAPHIC VITA TEUNISSEN

37 HUMANS OF BK CITY IMANE HIMMIT & CATHEREINE KOEKOEK

For a change, we decided to make the cover ourselves. We were inspired by all the amazing graphic designers and photographers we have worked with over the year. It proved a challenge to decide on the right colours, but we are very happy with the result.

01

COMMITTEE

membership Stylos €10,- per year account number 296475

2015/2016

Stylos Foundation The pantheon// is funded by the Stylos Foundation.

The Stylos Foundation fulfills a flywheel function to stimulate student initiatives at the Faculty of Architecture and the Built Enivronment at the Delft University of Technology. The board of the Stylos Foundation offers financial and substantive support to these projects.

MERIJN BRAAM EDITOR-IN-CHIEF ‘Light it up.’

As a friend of the Stylos Foundation you will be informed on these projects by receiving the B-nieuws every two weeks and four publications of the pantheon//.

We ask a donation of €90,- per year as a company and €45,- per year as an individual (recently graduated friends of the Foundation will pay €10,- the first two years).

IMANE HIMMIT LAY-OUT ‘Oh, this light ruins my make-up.’

account number 1673413 disclaimer All photos are (c) the property of their respective owners. We are a non-profit organisation and we thank you for the use of these pictures.

Illustration: Imane Himmit & Vita Teunissen

CATHERINE KOEKOEK EDITOR ‘Lighten up.’

EDITORIAL

BY MERIJN BRAAM What ideas come to your your mind when you think about enlightenment? Maybe it triggers a thought about the age of Enlightenment oron something spiritual.

It could also remind you of the lighting in the room you’re sitting in. The word enlightenment is multi-interpretable. For this issue we have been looking at the word enlightenment from a variety of perspectives, as the word has multiple meanings and raises different kinds of thoughts.

In architecture, lighting can be considered a crucial element in the success of a design.

Natural lighting can make a building more liveable and sustainable. Lighting, too, is able to create a certain atmosphere. An architect who would have certainly agreed on the importance of lighting was Louis Kahn. His ideas about light and darkness have spread around the world and are frequently used as a source of inspiration, even decades after his death. This inspired us to take a closer look at his life in order to gain a better understanding of his ideas and designs. You can read about this on the pages 13-15.

With the same awareness of the importance of lighting, Kraaijvanger Architects designed Museum Voorlinden in Wassenaar, NL. The spectacular translucent ceiling is used to create an intense

lightness, contrasting with the vivid art that’s being exhibited. It almost seems as if the building is floating around it. This may sound like an architectural miracle, but our editor Catherine Koekoek and guest writer Arthur Schoonenberg were not so overwhelmed.

On pages 4 and 5, you can read a report about their visit to the museum.

The light in a building can make it or break it. The same expression applies for sound in some particular buildings. In theatres, the quality of the building is not expressed by the quality of the lighting, but by the quality its acoustics. For centuries, the design of buildings where music was to be performed, had a major impact on the way in which music was composed. Maybe composers like Bach or Mozart would never have reached their fame without the acoustic capabilities of the buildings they were performing in.

Guest writer Pim Klaassen takes us on a brief journey through the history of acoustics in architecture on page 24-26.

This issue covers a broad variety of articles; quick reads and intriguing opinionating articles. Articles to think about, and articles to inspire you. The ‘Get Inspired’ for example (pages 28-31), is filled with interesting events, books and cool Instagram pages to follow.

Or dream away while looking at the beautiful pictures taken on this year’s ‘Grote Reis’ to Mexico (p. 35). Let this issue enlighten you!//

LOTTE MEIJERS EDITOR ‘Als je in de zomer ergens licht ziet branden zal er wel niemand thuis zijn.’ - Fons Jansen

VITA TEUNISSEN QQ ‘People, let your light shine.’

NOORTJE WEENINK EDITOR ‘There is a crack in everything.

That’s how the light gets in.’ Leonard Cohen

THANK YOU

BY VITA TEUNISSEN This issue is a very special one. Not only does it mark the 20th birthday of the pantheon//, as the first edition was published in October 1996, it is also the last edition made by the hands of this committee. On behalf of all our readers, I would like to thank them enormously (not only the people above, but also the others that contributed to this year’s publications) for their hard work and never-ending creativity.//

PAST EVENTS

A few weeks ago, the year of board 123 has officially started. What an amazing but busy start of the new academic year.

After we introduced ourselves in the last edition of pantheon//, it is now time to realize our ambitions and get a kick-start on implementing our big ideas and ideals. You might think: what a standard introduction for a new chairman. It is, but let me tell you one more thing: Stylos does not want to convince you to join a committee, it does not only give away free coffee and it is not some kind of luxurious candy store. We really want to invite every student, from the new people of our faculty – the freshmen – to the master students and more experienced bachelor students, to become part of Stylos!

As we all know, the students of our faculty are the most creative of all.

The Dragon’s Den offered the perfect chance to prove this.

IDEAS

NOTE

This summer, a batch of new students arrived in Delft. They were welcomed to our faculty during the annual freshmen weekend. Check out the pictures on our Flickr account.

STEEOWEE

CHAIRMAN’S

MEXICO

123

During the summer, a group of 22 students and one teacher crossed the ocean to discover the many surprises Mexico has to offer. Go to page 10 of this pantheon// to learn more.

UPCOMING STYLOS PAVILION

When are you a part of Stylos? Not only if you join a committee, but when you walk in for a coffee or a talk every now and then, when you join one or more of our events or when you just have that one great initiative that every architecture student will like. Our doors are always open.

We would like to welcome you next year!// Coen de Vries Chairman of Board 123 The Stylos Pavilion Project Team would like to present the first sneak peek at the Stylos Pavilion, opening on January 13th to illuminate the 175th birthday of the TU Delft!

INÉS HEMMINGS

03

LET THERE BE LIGHT

Architecture has the capacity to lift, captivate or even depress you. Have you ever entered a room and, in a fraction of a second, wondered why you had this certain feeling? We perceive atmospheres through our emotional sensibilities and light and shadow can affect our mood, behaviour and wellbeing in incredible ways. The human eye perceives form, texture, materials, colour and rhythm through the reflection and incidence of light and in that way acquires information about the ambiance in a given place. Visual impressions are interpreted in our brains and put in context to create emotions, move us to take particular actions and stimulate our senses.

The art of lighting in architecture came into existence many thousands of years ago and has always served one purpose: to lift the human being and to enlighten him.

Light design was always about how architecture would make someone feel. Light meant life, which is the reason for its many spiritual associations today.

Louis Kahn described light as a giver of all presences, because everything we see, the mountains, all materials in nature, air – and we – are made of light, which has been spent. His archetypal forms go back to Greek architecture which taught him ‘that the column is where the light is not, and the space between is where the light is. It is a matter of no-light, light, no-light, light. A plan of a building should be read like a harmony of spaces in light. Even a space intended to be dark should have just

enough light from some mysterious opening to tell us how dark it really is.’ He encouraged young architects to read a plan as a pattern of light that is intertwined with the ‘DNA’ of the building.

In today's architecture, light is often an afterthought, and sometimes even considered as an isolated aspect of the actual design. In my past five years of architectural education and countless tutoring, the focus was always on space allocation plans, functions and technical details, finalised within a neat PowePoint presentation or poster. I do not recall a single moment when I was encouraged to design with light and shadow.

Just like a piece of music, I think that architecture should still strive to move us and trigger a certain feeling.

Atmosphere – an embodied experience in which all senses are simultaneously at work. It may take years of work experience and expertise to develop this sensibility for atmosphere – though we can start today by training our compassion towards others, becoming conscious of ourselves and on the way, perhaps, even entering the path of enlightenment.//

D E (O N) D R A AG LI J K E LI C H T H E I D VA N MUSEUM VOORLINDEN

EEN BEZOEK A AN HET RECENT GEOPENDE MUSEUM Een nieuw museum is neergedaald in Nederland. Het is ijl en licht en lijkt slechts met de voeten op de grond gehouden te worden door de vijf massieve glazen werken van Roni Horn – als presse-papiers op documenten in de wind. Op landgoed Voorlinden is sinds september de collectie van Joop van Caldenborgh te zien in een museumgebouw van Kraaijvanger. We vragen ons af: is dit een goed museum? Is het goede architectuur? En waarom? Acht vluchtige schetsen doen een aanzet tot een antwoord.

Het is een vrolijk zomerse dag in september, de herfst wil maar niet komen dit jaar. Vogels fluiten, het bos is veelkleurig en de paar bladeren die alvast gevallen zijn, hebben daar op een dag als vandaag vast spijt van. Links op de achtergrond speelt een groep hockeyers. Ja, we zijn in Wassenaar. Eenmaal door de poort vervolgen we onze weg over een theatraal lange oprijlaan richting het museum. Rechts opent zich het Hollandse landschap: het uitgestrekte land, de oneindige lucht met haar trage wolken en de donkere bosrand aan de horizon vormen, nog voor we binnen zijn, het eerste schilderij. Het museum zelf houdt zich nog verborgen.

Een scenisch voetpad vouwt zich om het museum heen.

Een eerste uitzicht op het stralend witte gebouw wordt ingelijst door de oude kastanjebomen van het landgoed.

We lopen eromheen en benaderen het gebouw vanaf de lange kant, waar twee draaideuren en vier hippe kunstacademiestudenten ons welkom heten in een ontvangsthal. We kijken door het museum heen naar buiten, naar de plassen en de weilanden, terwijl aan weerzijden van deze centrale as een tentoonstelling ons verleiden wil.

De architectuur van Museum Voorlinden wordt paradoxaal genoeg bepaald door haar afwezigheid. De eenvoud van haar ruimtes biedt een podium voor de kunst. Zichtbaar zijn de witte wanden, de prachtige eikenhouten vloeren, het velum dat het daglicht filtert. Onzichtbaar – een enkele uitzondering daargelaten – zijn stopcontacten, bordjes naar de nooduitgang1, brandblussers of camera’s.

Ook daar waar het gebouw zichzelf haast opheft en

CATHERINE KOEKOEK ARTHUR SCHOONENBERG

naar buiten opent lijkt het op haar best. De architecten lijken geprobeerd te hebben om een gebouw te maken waarvan je haast zou vergeten dat het er is en zijn daar wonderwel in geslaagd.

Alhoewel - niet overal schittert het gebouw in afwezigheid: hier en daar neemt het de hoofdrol. Een van die ruimtes is het auditorium met het markant golvend houten plafond, dat enigszins doet denken aan het auditorium van Aalto in de bibliotheek van Viipuri. Maar ook in de bibliotheek en de toiletten manifesteert het gebouw zich zelfbewust.

Och, men zou boeken kunnen volschrijven over toiletten in musea. Met overdadig marmer en zelfs een ingebouwd kunstwerk zijn hier zijn kosten noch moeite gespaard om het verblijf aangenaam te maken – al zijn ze in al die weelde wel vergeten de handdoekjes een plaats te geven.

staat het gebouw in de weg: met heel precieze detaillering zijn trapleuningen verzonken in de muren, en lijken de museumwanden op hun beurt haast te zweven.

In haar opzet doet het gebouw sterk denken aan het Beyeler Foundation Museum dat Renzo Piano eind vorige eeuw ontwierp in Basel, Zwitserland. De randvoorwaarden lijken vrijwel gelijk: een rijke verzamelaar voorziet in een landgoed met villa en vraagt om een museum in een weids landschap waarin zijn collectie kan worden tentoongesteld in voornamelijk daglicht. De architectuur vertoont ook opvallende parallellen. Zware schijven in natuursteen vormen de ruimtes terwijl de lichte constructie van het dak opgetild wordt en gewichtloos lijkt. Ja, deze twee gebouwen zijn bij uitstek bruikbaar om het verschil tussen stereotomisch en tektonisch uit te leggen.

Dwalend door zonnige zalen waarin beschaafde uitspattingen van kleur om aandacht vragen (12 Elsworth Kelly’s in één zaal doen je dansen om de ondraaglijke lichtheid van het bestaan) word je nergens écht geconfronteerd. Zelfs in de tentoonstelling Full Moon, een ‘ahistorische dwarsdoorsnede’ van de collectie, is nergens echt wrijving te bespeuren. De kunst is leuk, onderhoudend en soms grappig, maar biedt vooralsnog geen dieper inzicht. Grapjes als de mini-lift van Maurizio Cattelan of de Swimming Pool van Leandre Erlich maken het museum een speelpark voor volwassenen.

Lichtheid. Dát is het woord dat ik zocht tijdens ons bezoek en me een week later pas te binnen schoot. Het is zo’n plek waar je eens geweest moet zijn en die het goed doet op Instagram. Het is er leuk, licht en speels, maar iets dat licht is vervliegt ook snel en waait zo weg. Museum Voorlinden pretendeert niet de ernst te hebben van een institutioneel museum en slaagt daar ook gerieflijk in. De kunst is uitdagend en in de eclectische samenstelling ook verfrissend. Zo vormt het een goede introductie in de wereld van de musea. Maar daarmee is het ook een museum wat niet écht kan provoceren, wat de

‘DE ARCHITECTEN LIJKEN GEPROBEERD TE HEBBEN OM EEN GEBOUW TE MAKEN WA A RVA N J E H A A S T ZO U V E R G E T E N DAT H E T E R I S .’

De weelderig bloeiende tuin van Piet Oudolf, die de bezoeker begroet bij de ingang en kleur geeft aan de meeste uitzichten van het museum, is een passende metafoor voor het museum en de collectie. Sommige tuinen van Oudolf zijn ingehouden en gracieus, maar hier spreidt de tuin de overvloed van Caldenborgh’s onderneming tentoon in een ontelbare hoeveelheid kleurrijke bloemen.

Het gebouw stelt zich dienstbaar op tegen deze overdaad van weelde en plezier. De architectuur creëert nergens spanning, maar beschermt en verlicht de collectie. Het houdt een beschermende hand boven het museum met het brede dak dat geen dak is, maar een reusachtig scherm dat met 115.000 cilinders het noorderlicht vangt. Nergens

confrontatie met iets dat écht anders is (en daarmee de blik kan verruimen) schuwt.

Elke lichtheid heeft onvermijdelijk een schaduw, maar hier lijkt de lichtheid zich te willen ontdoen van haar tegenpool. Dat is precies haar tragiek. Het museum wil als een oase zijn, maar vergeet daarbij dat een oase niet kan bestaan zonder woestijn. Zo dreigt de ervaring te vervliegen als een fata morgana.

Ja, het museum is een belevenis. Maar nee, binnenkort komen we niet meer terug.// VOETNOTEN Die lichten op in het geval van calamiteiten. Joop van Caldenborgh heeft deze uitvinding inmiddels gepatenteerd.

1

05

@LICHTDESIGNER Jolanda Tielens runt als verlichtingsontwerper haar eigen bedrijf: Licht Aan. Aan de hand van wensen en eisen van opdrachtgevers maakt zij passende lichtontwerpen voor diverse projecten. Ik spreek haar hierover in haar huis en kantoor.

Verlichtingsontwerper is een erg breed begrip, waar ben je vooral mee bezig?

Als lichtontwerper ontwerp ik in principe voor verblijfsgebieden van mensen. In steeds meer ruimtes zoekt men een bepaalde sfeer of zelfs verschillende sferen, aan te passen aan het gebruik van de ruimte.

En dat is de bindende factor van de verschillende projecten waarmee ik bezig ben. Dat vind ik interessant.

Opdrachtgevers hebben een bepaald doel voor ogen. In een winkel wil men bijvoorbeeld een product verkopen.

In een tuin is dit de beleving die past bij hoe mensen de tuin willen gebruiken. Het idee dat de opdrachtgever heeft is mijn uitgangspunt en van daaruit probeer ik een lichtplan te maken waarin ik die doelen zo goed mogelijk tot uiting laat komen.

Wat zijn de grootste verschillen en overeenkomsten tussen uiteenlopende projecten, zoals showrooms en tuinen?

Bij een showroom heb je natuurlijk als doel dat je een product wilt verkopen. Daarvoor moet je een product zo goed mogelijk presenteren en verlichting is daarvoor een belangrijk hulpmiddel. Maar daarnaast ben je ook gericht op het creëren van een bepaalde ambiance, waarmee een bepaalde doelgroep kan worden aangetrokken. Als mensen langslopen, wil je dat ze besluiten om een kijkje te gaan nemen en dat komt niet alleen door de producten die er te zien zijn.

In een tuin is het creëren van een bepaalde ambiance ook een belangrijk doel, dat is dus een overeenkomst.

De input hiervoor komt vanuit de opdrachtgever en de ontwerpers van de andere disciplines. Het fijnste is als je werkt met mensen die heel duidelijk weten wat ze als doel hebben en hoe ze dit willen bereiken. Sommige

opdrachtgevers hebben zelf niet goed voor ogen wat ze willen of ze kunnen het niet goed omschrijven. In dat geval moet ik door middel van doorvragen er achter zien te komen wat ze precies willen bereiken. Hoe beter het geformuleerd is, hoe beter ik een vertaling kan maken naar een passend lichtplan. Daarnaast denk ik dat het, met name bij commerciële ruimtes, erg belangrijk is dat alle ontwerpkeuzes op één visie gericht zijn. Want zonder dat mensen daar bewust mee bezig zijn, voelen ze heel goed aan wanneer er iets in een ruimte net niet klopt.

Zijn er dan wel eens opdrachten waar je echt niets mee kan?

Dat heb ik gelukkig niet zo vaak. Soms krijg ik bijvoorbeeld een vraag of ik alleen de lay-out/sfeertekeningen voor een repeterend project wil maken, bijvoorbeeld voor een winkelketen. Daar kan ik niet zoveel mee. Aangezien ik een ontwerper ben word ik er vooral door gegrepen om oplossingen te bedenken om specifieke problemen op te lossen en vind ik repeterend werk niet zo interessant.

Dat ontwerpen komt vanuit de opleiding Industrieel Ontwerpen?

Ja klopt, ik ben in principe productontwerper, maar ik heb ook mijn propedeusejaar op Bouwkunde afgerond.

Met die combinatie zit ik hier wel heel erg op mijn plek.

De manier waarop ik als onafhankelijke aan het werk ben is misschien ook wel vergelijkbaar met de werkwijze van een architect, maar dan specifiek voor de verlichting. Ik werk voor een opdrachtgever en heb geen commerciële banden met leveranciers. Een architect verkrijgt zijn honorarium met het maken van een plan aan de hand

LOTTE MEIJERS

07

van de wensen en eisen van de opdrachtgever en komt dan op een gegeven moment met een voorstel wat uitgevoerd wordt, waar de architect eventueel toezicht op houdt. Precies zo werk ik ook.

Wat is de rol van een verlichtingsontwerper in een samenwerking met een architect?

Ik werk natuurlijk vaak met architecten samen, maar het is niet standaard dat een lichtontwerper in het bouwproces wordt opgenomen. Voor onze beroepsgroep is dat iets waar we aan moeten werken. In de mogelijkheden voor de verlichting is de laatste ‘Ik vind het jammer dat er bij de opleiding Bouwkunde weinig bewustwording wordt gecreëerd over het belang van verlichting.’ jaren erg veel veranderd met de komst van LED. Ook zijn er nog veel ontwikkelingen gaande op het gebied van de aansturing en regeling van de verlichting.

Architecten zijn zich soms onvoldoende bewust dat je met een goed daglichtontwerp overdag veel kan, maar dat veel gebouwen ook ’s avonds gebruikt moeten kunnen worden. Een goed kunstlichtplan is daarom erg belangrijk. Waarom er misschien geen lichtontwerper ingeschakeld wordt, zou kunnen zijn omdat men bang is dat deze zich uitspreekt over het uiterlijk van een armatuur en zegt welke er moet komen. Dat is niet het geval, een verlichtingsontwerper zegt: “Je moet op deze plek een armatuur plaatsen wat voldoet aan deze eisen”.

Samen met de architect en andere betrokkenen wordt de uiteindelijke keuze van de armaturen gemaakt.

Vind je dat er meer bewustzijn gecreëerd moet worden over verlichting binnen de opleiding Bouwkunde?

Ik vind het jammer dat er bij de opleiding Bouwkunde weinig bewustwording wordt gecreëerd over het belang van verlichting. Als je bedenkt dat als het donker is er eigenlijk nauwelijks nog iets te zien is van wat je als architect bedacht hebt, dan kun je je voorstellen dat het kunstlicht bepaalt hoe dat een bouwwerk ervaren wordt als de zon ondergaat. Kijk, dit zijn drie voorbeelden van een portaal dat verlicht is met hetzelfde horizontale lichtniveau (lux-waarde). Je ziet totaal verschillende ruimtes, vanwege drie heel verschillende manieren van verlichten, terwijl ze allemaal voldoen aan de eis. Alleen de standaard verlichtingseisen zeggen dus niet zoveel over hoe je een ruimte verlicht.

Wat vond je het leukste project of het project dat het meest geslaagd is?

Een recent project was een tuin van een particulier. De tuinarchitect was in zijn ontwerp geïnspireerd door een Japanse tuin, een tuin bedoeld voor wandelingen.

Een kenmerk van een Japanse tuin is dat deze er moet uitzien alsof de natuur het zelf zo gemaakt heeft.

Essentieel is dat de plek van elke steen en boom perfect uitgedacht is maar tegelijkertijd lukraak geplaatst lijkt.

Toen ik daarvoor een ontwerp mocht maken heb ik bedacht dat de verlichting afgestemd moest zijn op de seizoenen, zodat de tuin in elk seizoen optimaal tot zijn recht komt. Voor een woonkamer zijn we inmiddels gewend om meer dan 10 lichtpunten te hebben en deze te gebruiken afhankelijk van de situatie, maar dat zie je meestal niet in een tuin. Omdat deze tuin zo gedetailleerd was ontworpen, alsof het een woonkamer was, mocht het lichtontwerp ook zo gedetailleerd zijn.

De tuin is helemaal met LED verlicht, dus het energiegebruik is erg laag. Met LED kan je allerlei tinten licht toepassen, waardoor je bijvoorbeeld de kleuren van bladeren kan benadrukken of een groot contrast tussen warme en koelere plekjes in de tuin kunt creëren.

Zo kun je een concept maken dat er in de winter heel anders uitziet dan in de zomer en volledig volgens de kalender gestuurd wordt. Dit sluit aan bij hoe de tuin door het jaar heen gebruikt wordt. Ik vind dit iets unieks, dus daar ben ik wel trots op. Ik heb gebruik gemaakt van de technieken die er zijn en toch wel echt iets nieuws geboden.

Ik begrijp dat je ook werkt aan ander soorten lichtprojecten?

Ja, dat klopt. Ik verdeel verlichting eigenlijk op in twee soorten. De eerste soort noem ik verlichting “according to expectations”. Dat is als mensen ergens zijn geweest en je ze naderhand vraagt hoe het was, ze reageren dat het een fijne ruimte was, maar ze over het algemeen geen besef van de aanwezige verlichting. Dat is dan precies wat ik probeer te bereiken; je goed voelen in een ruimte zonder dat de verlichting opvalt. De tweede soort is die waar verlichting een hoofdrol speelt. Als je dan mensen vraagt wat ze hebben gezien zeggen ze bijvoorbeeld: “ah, dat was een gaaf lichteffect, wauw hoe hebben ze dat gedaan?” Het zijn erg leuke projecten waar ik mijn ideeën goed in kwijt kan, zoals bijvoorbeeld voor het lichtfestival Glow in Eindhoven.//

Wereldwijven “De Wereldwijven – wat de bouwkundestudent kan leren van een werelds initiatief” Op één van de laatste zonnige dagen van dit jaar, kom binnen in een prestigieus pand aan de Voorstraat in Dordrecht. Zodra ik de ruimte van het handwerklab binnen stap, kijken nieuwsgierige ogen naar me op. Groene ogen, bruine ogen, blauwe ogen, die allemaal andere details zien. Al snel richten de ogen zich weer op de precieze werkjes waar ze vlak voor mijn entree op gericht waren. De werkjes behoren allemaal tot het proces van het maken van decoratieve kussens. De ogen behoren tot een twintigtal hardwerkende handwerkvrouwen. Eén van de vrouwen wordt tijdens dit werk gecorrigeerd, door de aanvoerder van de groep, die zegt een van de handwerkvrouwen heel duidelijk dat wanneer ze verder gevorderd is ze zogenaamde ‘fantasiesteekjes’ mag gebruiken maar dat het werk wat ze nu geleverd niet netjes is en dat ze het borduurwerk er weer uit mag halen. Daarna kijkt ze me aan en zegt: “Hallo, ik ben Jolanda en dit zijn De Wereldwijven.”

IMANE HIMMIT

09

ORST BRANDERH N JOLANDA N BREUKELE VIC TOR VA

AF: FOTORGRA

Dat is hoe het soms gaat in het handwerklab van de Wereldwijven, vertelt Jolanda Branderhorst, oprichter van De Wereldwijven, terwijl we door het atelier lopen.

“Iedereen mag hier maken wat diegene blij maakt en waar diegene zich comfortabel bij voelt, alles op vrijwillige basis, maar in alle gevallen moet het werk netjes zijn.” Zoals ze zojuist zei tegen de vrouwen, garen zijn duur. Het is daarom noodzakelijk dat iedereen die hier aan de kussens werkt zich bewust is van verspilling.

Dat is één van de duurzame gedachten achter de Wereldwijven. Duurzaamheid is trending topic, niet alleen in de bouwwereld maar ook in de kleding- en interieurindustrie. Tijdens het gesprek laat Jolanda verschillende projecten zien waar De Wereldwijven mee bezig zijn of zijn geweest. Alle projecten hebben één ding met elkaar gemeen: het zijn kussens en de kussens en zijn patronen zijn persoonlijk.

Dát is het duurzaamheidsverhaal van Jolanda: “Ik maak het kussen voor iedereen persoonlijk. Door in te spelen op de persoonlijke voorkeuren van een klant zal het kussen veel meer naar wens zijn en is de kans groot dat iemand het kussen langer houdt. En ja, het moet altijd mooi. Met schoonheid maken we schoonheid.”

Duurzaamheid is respect voor de aarde. De stoffen die te vinden zijn bij De Wereldwijven zullen niet altijd een ‘duurzaamheidslabel’ krijgen. In sommige gevallen komen de stoffen van bekende designers en zijn het ‘leftovers’.

Duurzaamheid is ook langdurig gebruik. Vroeger gooide niemand iets weg, dat werd gewoon versteld. Dat doen De Wereldwijven met de kussens ook.

Maar wat als het kussen vies wordt, door bijvoorbeeld een wijnvlek? Dan is het voor De Wereldwijven een uitdaging om te kijken wat ze kunnen doen om die vlek eventueel in het kussen te verwerken.Zo ging het ook met een tafelkleed. Het oorspronkelijke idee was om een grote zeefdruk te maken, maar tijdens het drukken ontstonden er vlekken. “In plaats van het tafekleed weg te gooien en het opnieuw te proberen hebben we de vlekken in het ontwerp gebruikt en accenten gegeven waar de

miertjes uit kwamen lopen wat die klant wilde. Ik werd geïnspireerd door de kunstenaar Jackson Pollock en dacht: wat maakt het uit?

Duurzaamheid is bewustzijn. Bewust zijn van de makers, bewust zijn van materialen en de spullen die je hebt. In het atelier van De Wereldwijven krijg ik prachtige werken te zien, van kussens met geborduurde insecten voor een kinderziekenhuis tot duurzaamheidsprojecten van de gemeente Dordrecht, die duurzaamheid hoog in het vaandel heeft. In elke vergaderzaal van de gemeente zal een mooie hoes met het duurzaamheidslogo over de rugleuning van de stoel te vinden zijn. Wanneer je plaats neemt op die stoel moet je kosten wat het kost het duurzaamheidsprogramma bewaken.

Duurzaamheid is samenwerken. De Wereldwijven zijn handwerkers uit alle hoeken van de wereld: Somalische vrouwen die ontzettend goed kunnen vlechten, Turkse vrouwen die goed en snel kunnen haken. Taal is een van de dingen die de vrouwen met elkaar moet verbinden.

Daarom is er voor sommige vrouwen, die het moeilijk vinden zich uit te drukken in het Nederlands, ook Nederlandse les. Volgens Jolanda is dat een investering in het werk dat geleverd moet worden.

Waardering voor het werk dat ze doen komt van alle kanten en het gaat niet alleen om kussens maken. Voor het verzamelen van stoffen wordt er wat afgereisd. Vanuit alle fashionsteden van de wereld wordt het laatste restje stof meegepikt, van Dries van Noten tot Armani en Chanel. En De Wereldwijven maken er elke week weer iets moois van. Het liefst zou ze haar waardering voor De Wereldwijven zelf tonen door ze eens mee te nemen op reis, naar Parijs, dé stad van de mode en stoffen. Ze wil de vrouwen leren de wereld te ontdekken, want zoals ze zelf zegt is ze erg vóór emancipatie, en ze laten zien wat nog meer het werk is van een ontwerper.

In het atelier van De Wereldwijven gaat het om bewustzijn, het gaat om samenwerken en de wereld leren kennen; een mooie gedachte in de productiemaatschappij van nu.

Iedere aankomend ontwerper moet hier van leren.//

MEXICO-CITY

MEXICO IS

47 TIMES

THE NETHERLANDS

AS BIG AS THE NL but only counts 7 times as much inhabitants...

Mexico-City counts 22 million citizens, more than the entire country of the Netherlands. It is also the oldest city of North-America.

2 0 FA C T S A B O U T

THE FOOD

No wonder Mexico is one of the fattest countries in the world. The Mexicans introduced the three basics to human nutrition to the world:

KILOMETERS

AWAY FROM NL

O C O L AT E CH

23 4 D AY S

AIR

3200

KILOMETERS OF BUS RIDES

PORTS

8

100 000

CITIES

TORTILLAS

CORN

M AY O R

?

VA L L A D O L U D

TU L U M

M ÉR I D A S AN C H RI S O B A L

TY

O A X AC A

FE

M EXI CO - C I T Y

SA A lot of people think Mexico is not safe. True, but so is eating too much tacos. If you are travelling on you own, stick to the western part of the country. Be extra careful if you want to explore the rest. If you are travelling with a group, you can definitely visit the parts of Mexico that were on our route, just be as careful as you are in other major cities and don’t roam the streets at night. Fact: sugary drinks kill more Mexicans than violent crime.

G U AN A J AT O

On July 8th, a group of travel-loving architecture students left for a three week trip through Mexico. We encountered many adventures, acres of beautiful nature, lovely historic cities, blue-and-white beaches and endless roads circling through the mountains. On our journey, we have learned a lot about this versatile country and with this infographic, we hope to show you how amazing Mexico turned out to be. Below, you will find the route we have travelled. We started in the capital and travelled eastwards, towards the Atlantic Ocean.

OUR JOURNEY

+1 TEACHER

P)

CA NC Ú N

STUDENTS

(PO

ILI

RN

MEXICO TURNS OUT TO BE AMAZING

9100

CH

CO

Y O U D I D N O T K N O W, B U T Y O U S H O U L D B E C A U S E

22

IS ONE VERY IMPORTANT REASON TO VISIT MEXICO

VITA TEUNISSEN

11

N AT U R E

C U LT U R E

The province of Yucatan counts an estimated 3,000 cenotes (natural pits or sinkholes filled with groundwater) of which about 1,500 have yet to be found. These caves are the public swimming pools of the Mexicans.

Not Egypt but Mexico is home to the world’s largest pyramid. Spread across the country, you can find amazing heaps of stone built by Mayas, Aztecs, and other ancient tribes.

E D U C AT I O N The National Autonomous University of Mexico is the biggest university of Latin America (with approximately 330.000 students it is 17 times as big as the TU Delft) and the oldest of North America (it was founded in 1551, 85 years before Harvard University).

GEOGRAPHY The entirety of Mexico-City is built on a lake. The Aztecs started the civilisation of Lake Texcoco by filling it with islands. Today, only a small part of the lake is left. The clean natural water is transported to the ocean, while millions of citisens have no access to clean drinking water.

LUIS BARRAGÁN

MODERN MEXICO

Barragán is, without a doubt, the father of modern architecture in Mexico. He grew up on the countryside and studied to become a civil engineer. But after his travels through Europe, where he met people like Le Corbusier, he switched to architecture. Back in Mexico, he designed multiple villas and houses, but never on commission. Whoever strived for a ‘real Barragán’ would have to summit to the artist’s creativity.

Barragán introduced modernism in Mexican architecture, leaving out the coldness of the European style and creating a way of building that could only be Mexican. For him, aesthetics, emotion and religion were always the most important goals in design and the results are reason enough to cross the ocean.

It is interesting to note that Mexico has yet to produce an architect that rivals Barragán in greatness. There was Ricardo Legorreta, Barragán’s apprentice who continued his master’s legacy, but ever since, no one greater seems to have arisen. That doesn’t mean there is nothing happening in the field of architecture. Both the government and private parties are investing large amounts of money to put Mexico on the map.

There’s Museo Jumex and Museo Soumaya, standing next to each other in a new (very European looking) urban development. Both buildings, one of which is designed by David Chipperfield, are privately funded and filled with private collections and temporary exhibitions.

LIFE AS A

MEXICAN ARCHITECT

JOBS? Judging by the amount of employed architects we met, it doesn’t seem to be too difficult to find a job as a just-graduated architect.

CLIENTS? Both in the city and at the beach, there is a lot of gated community ground and private property to fill.

MONEY? Salaries for employed architects are not too great.

However, there’s enough opportunity to start for yourself!//

12 Wist je dat de pantheon// precies 20 jaar oud is? We vonden dit de perfecte gelegenheid om eens terug te blikken. In 1997 ontving de redactie een aantal ingezonden brieven, elk een beschrijving van de ‘typische typetjes’ die je op onze faculteit tegen kunt komen. Na bijna 20 jaar zijn ze nog verrassend treffend...

UIT DEN OUDEN DOOSCH Wie is hij toch? Met een kop koffie in de hand en een sjekkie in de mond komt hij binnenlopen. Even staat hij stil en kijkt verstrooid om zich heen, maar dan loopt hij resoluut op je af met die zo bekende fonkelende blik in de ogen. ‘Stop!’ roept hij. ‘zo moet je het houden, dit is het! Perfect, houden zo!’

De mag buigt door de knieën, loopt om je werkstuk heen, bukt nog eens, pakt je werkstuk op, draait het rond op zijn handpalm en streelt met de vingers van zijn andere hand langs zijn ongeschoren kin. ‘Ja hoor, niets meer aan doen, ik heb het aan alle kanten bekeken en zo is het goed.’

‘Vreemd,’ denk jij bij jezelf, ‘ik had dit stuk karton hier alleen maar neergelegd om straks op een heel andere plaats vast te lijmen.

Nou ja, zo kan het misschien ook.’ Je beaamt dan dat je zelf ook erg tevreden bent over je werkstuk en schrijft er voldaan je naam op, terwijl hij driftig probeert zijn sjekkie opnieuw aan te steken, dat door alle opwinding over jouw werkstuk is uitgedoofd. Het is de vormstudiedocent!//

Wie is hij toch? Verrot en met een kater schrikt hij wakker. ‘Het is verdomme al kwart voor negen,’ ziet hij, dus snel grist hij een paar kleren uit de rotzooi op de grond en kleedt zich aan. Overal liggen volle asbakken, lege flesjes bier, pizzadozen en vuile borden. Oftewel, de doorsnee Jiskefet studentenkamer. Gek genoeg is in deze klerenzooi niet één studieboek te bekennen.

Wel liggen over de hele grond verspreid zeker zes oude tentamens, waarvan minstens vier met antwoorden. Op de tast vindt hij ook nog een kort potloodstompje dat hij haastig in zijn zak stopt. Tijd om een boterham te smeren is er niet meer. Hij heeft trouwens toch al een week geen brood of beleg meer, dus wat maakt het ook uit. Snel smijt hij de deur achter zich dicht, om nog net die bus van vijf voor negen te halen. Zeker twee volle dagen heeft hij deze keer voor het tentamen geoefend, plus nog die halve dag oude tentamens regelen en kopiëren, maar minus die vorige avond zuipen. “Goh, dan heb ik er toch langer aan gezeten dan de vorige keer,” denkt hij bij zichzelf en hij rent naar de bushalte om wederom een tentamen in te koppen. Het is de bouwkundestudent!//

De Swar Den Haa

pantheon//, jaargang 1, editie 4 (mei/juni, 1997)

pantheon//, jaargang 1, editie 2 (januari/februari, 1997)

artaw rtaw rSa wSw eSeD SeDe DD

De Swart De Swart

aagnH aeaD gnHaeaD nHeDneD

Den Haag die he De Swart, van huis uit drukker. Nu een organisatie hele communicatietraject beheerst.Den En datHaag allemaal ond één dak aanbiedt. tie dheiettiaedshe ineitaitade gsh reionietana id gesre io niua tnaN gesrei.orne ua nkN gekre.u rou ernd N kekte .ru iueu rk d sNk itu.uirh uredn k sik atuivuu hr,tsd nriau atviw hu,S n tsraieauvD w h,tSnraevw D,StreaD wS eD De Swart, van huis uit drukker. Nu een organisatie die het als filosofie:traject Met elkaar, voor elkaar! eldan arm oeledalnalaom retleadld anlam ontE leaald .latam snrtEe ald e.lth asnerE te b a.e dth scnreEeb jae.trhcsterb e ijtaeatrh cteinjibatuartm cteiem nijta uoarm ctiem nilu teoam h ccim enlu e om ch emleohc eleh Met hele communicatie beheerst.

Enorganisatie dat allemaal onder De Swart, van huis uit drukker.

Nu een die het .tdeib.tndaeaib.ktndaaedaib n.ktn éd aaéd eain bké naéadankéaéd néé !raak!lreaa rok!olrevaar,rk oa !lore avakra,lrokeaola tevek,rM lroeao:ateveki,M flroeas:tae oekilM filfoes:e to leailfM iotfes:M oelaliifftoesM loalitfesM la teM

ewteehoehw tkeoehoehlw atkree ohoh evlw an kre oo eoonvhleaonkrdeooenvw elan otre daow n o evw eron otde o avw enw neraotadaotw vsew nn raoetaod atvw rsonno rao ew ao dtve rsoznno eaew Dadtresozn oew eDderzoeoD w ezeD etkgunr,ad eve tkgduenri,d abee vetk ggduentre iab dhvep d go etniesb ahevlgpdlaoetei:sbn heeelpgn lo ante:sig nh eelplb naone:istngee ta ln blw anei:tgneetehabnw tneitm geteh am bwteOtm te.tn ham ew toeOdm te.nhm etoO edm .nm eoOd .neod ,liam t,leiamme,tilteiaam nmib etm ,ietliam aonm ciebnitm tieaem onictia bencm iitia neon uictim abncm im in eooiuctcm ancem ilnaeoutiitcm gae icm dlia nnotuecig meidm tla nnotiriecgpe iedtlgnaniterigpeiedtgnnirepetgnirpeg .keitsi.gkoelitnse .ik gge on iltin ssie.ugkogeh lnite n isreiuagg ow on hl ,ientsrneuaeog w m hne,litsirn fu aleuw om fh,eltinrflaeuw m f l,tifnlu em f lifluf utsnnaotclutssnlnaotflcoustdnlnraao etfcelouhssdcln a reotfecod hsdeclrg aet,fem oh dd cierargeett,eenm dhi eickrgao eto,em ne di iekrdg eosto,nlm aei nikd rooeisotsn lsaeien ikdfoosiroslpsaeen tiefdooM isrp lsaetne foM irspse tefo Mrp teM .nenn.unkeg nan.lun skeengdn anu l.snakeaegnduann lrusaoke aogdvuanlrsaoaoevdu nroaoavu roov ranaém é rtaenaM ém é.nrtaenarM éem és.n srte iagM raeem rs.ns,tneiegerM erers.sn ,n ievged rerearess,stniivu e gdren aeres,,tninivjued ilranee,dstnin vujidelnatee tde ,ntzin juie l nW e tteden?znjeielotW eH ted?zneeeoW tHte?zeeoW H ?eoH i.lnleg tsnl.ien lloedgtesnilite .lanloe ceditgne snu liteim a lolcedm itn esoiultcem aocwm diu neouintcm aw cvm iunou encrm aewvm sun iloea ncreaew rvstu nielean hreae:rvnsteinelgaehoer:errnsoteieolga hvoe:lrn eoo ete od gh vol:renooeodgvoleroo dv leod

één dak aanbiedt. traject beheerst. En dat allemaal onder hele communicatie

Deze woorden staan voor wat we doen en vooral ook hoe we het Met dak als filosofie: één aanbiedt.Met elkaar, voor elkaar! doen. Om met het wat te beginnen: alles op het gebied van gedruk Met als filosofie: Met elkaar, voor elkaar!

Deze woorden staan voor wat we doen en in vooral ook hoe we het mail, geprinte en digitale communicatie combinatie met doen.woorden Om met staan het wat te beginnen: alles het gebied van Deze voor waten we logistiek. doen enop vooral ook hoe wegedrukte, het fulfilment, warehousing geprinte en digitale communicatie in combinatie met mail, doen. Om met het wat te beginnen: alles op het gebied van gedrukte, Met professionals dieenook interim, gedetacheerd of als consultant fulfilment, logistiek. geprinte enwarehousing digitale communicatie in combinatie met mail, voor u aan de slag kunnen.

Met professionals die ook gedetacheerd of als consultant fulfilment, warehousing eninterim, logistiek. voor u aan de slag kunnen.

Hoe? We zetten de lijnen uit, adviseren, Met maar één Met professionals die ook interim, gedetacheerdregisseren. of als consultant Hoe? We zetten de lijnen uit, adviseren, regisseren.

Met maar één voor uvoor aan de slag kunnen. doel ogen: het realiseren van uw communicatiedoelstellinge doel voor ogen: het realiseren van uw communicatiedoelstellingen.

Hoe? We zetten de lijnen uit, adviseren, regisseren. Met maar één

doel voor ogen: het realiseren van uw communicatiedoelstellingen. ln.sdlk n.w sdlwn kw .w sdw lknw ..w sdwkw .www www.kds.nl www.kds.nl

www.kds.nl

kjiwsjikRjiw ED sjki9Rj8iw 2 E2sDj•ik 9Rj0 8iE w 6 22 Dsnj•r9iR o80o26EH2D nd •r9io0 u8o6Z2H2ndra •oivu0oZ n 6Hana darL iovuoZnHanad aLivunZanaaLv naaL ln.sdkl.nw.swdwkl.n•w.lsw ndw .ksl.d•n wk.lw s@ ndw .oskfd.n •w kilw @ n • .w o1sf2dn•k1i l@ 2 •no.1 8sf2 0n d3k i1•@ 2 )01 o872 f0n3(1i 2)•08170203(1)207 80(3 )070(

Laan van Zuid Hoorn 60 • 2289 DE Rijswijk

Laan van21Zuid 60 •• 2289 DE Rijswijk (070) 308 21 • Hoorn info@kds.nl www.kds.nl Laan van Zuid Hoorn 60 • 2289 DE Rijswijk (070) 308 21 21 • info@kds.nl • www.kds.nl (070) 308 21 21 • info@kds.nl • www.kds.nl

On March 5th, 1901, Louis Kahn was born by the name of Leiser-Itze Schmuilowsky in Estonia. At the age of three, Leiser-Itze was left with his characteristically scarred face after his pyjamas caught fire in a tragic accident. Parts of his face and hands were so badly scorched that it was uncertain if he would survive. Kahn’s father thought his son would be better off dead than maimed, but his mother ‘insisted that he would become a great man someday’ 3.

Decennias afterwards she was proven to be right.

LOUIS ISADORE KAHN You can recognise a young architect’s talent from the moment he has graduated. Louis Kahn proved the opposite; he stayed relatively unknown untill the age of 50 but nowadays his name and work are widely spread around the world. How is it possible that his exceptional skills as an architect were not discovered earlier? Let’s take a look at the life of Louis Kahn.

In search of a better life, the poor working class Schmuilowsky-family decided to migrate to the United States, where they settled in the city of Philadelphia. To improve their chances of integrating in the American society, the family changed their name to the more American sounding ‘Kahn’. The American version of Leiser-Itze became Louis.

With his new American name, Louis made his way into the educational system of Philadelphia. In primary school his talent for drawing was quickly recognised, allowing him to enroll at the Public Industrial Art School, followed

by Philadelphia’s prestigious Central High School. Here he was introduced to architecture during the history courses.

During the weekends, Kahn took art and piano classes at which he excelled as well; he was a multitalent. Kahn was offered various music and painting scholarships, but instead chose to study architecture at the (at that time) leading University of Pennsylvania, led by the Beaux-Arts trained architect Philippe Cret.

Cret, an authentic Frenchman, studied at the École des Beaux Arts in Paris and brought a simplified version of the Beaux-Arts movement to America, influenced by the upcoming European modernism. He emphasized a clear expression of mass and load-bearing masonry walls with deep openings. It was a style that Louis Kahn started making his own during his time as Cret’s student.

When Kahn graduated from the university in 1924, he was seemingly well prepared to enter the professional life as an architect, having made a big name with his work as a student. Because Kahn’s financial situation was very unstable in the years prior to his graduation, he used his exceptional drawings skills to earn some extra money by making renderings for local firms. By doing so, he quickly became known as one of the best draftsmen in Philadelphia. He was considered so talented that he was admitted to the Architectural Society; a club made up of the best students around town. The future promised great things for Kahn, but the ride turned out to be quite a bit bumpier than anticipated.>>

Kahn found his first job in Philadelphia at the office of John Molitor, who was working on several temporary buildings for the city’s 150th celebration in 1926. Kahn was appointed as ‘architectural designer’ for ten major projects. As the buildings needed to be designed and built in a short period of time, the team used light weight steel structures and a relatively little amount of ornaments, noticeably inspired by Kahn’s former teacher Philippe Cret’s stripped-down classicism.

Kahn certainly learned a lot about the new industrial methods used to build the temporary buildings, but he wasn’t too enthusiastic about the light-weight steel structured buildings from Molitor’s office. Kahn left the office for a year-long travel to Europe, where he spent his time making pencil and watercolour studies of medieval and Renaissance structures.

When Kahn returned from his trip in 1929, he found the architectural business at an all-time low due to the stock market crash in October. Kahn was left without any work for much of the early 1930s. His financial situation got so bad that he was forced to live in the house of his girlfriend’s parents.

‘He wasn’t bad at it, but he wasn’t exceptionally good at it either. (…)

He just didn’t feel it’ At the same time the Modernist Movement started rising in Europe; Mies van der Rohe completed his Barcelona pavilion and Le Corbusier started working on the Villa Savoye. Kahn and most of his un(der)employed fellow architects converted to modernism inspired by the situation in Europe. Since there was little work Kahn took to (multi)family housing in the following 20 years. He mainly worked on his own but also in cooperation with other

A highly detailed pencil sketch of Warwick Castle, UK. Made by Louis Kahn on his first trip to Europe.3

architects. Colleague Vincent Scully said about Kahn’s work: ‘He wasn’t bad at it, but he wasn’t exceptionally good at it either. (…) He just didn’t feel it’.1 In 1947 Kahn began to work as a part-time teacher at Yale University, as a last-minute replacement to the Brazilian Oscar Niemeyer, who was held up by immigration authorities for having sympathized with Communists in the past. As he was familiar with the dean Charles Sawyer, the job was given to Kahn. After the initial disappointment by the students not being taught by Niemeyer, Kahn’s charisma and enthusiasm quickly turned him into a favourite.

After accepting an offer in 1950 to become the architect in residence at the American Academy in Rome, Kahn started a career-changing period of his life. Arriving in Rome, Kahn discovered alternatives for the ideology of the modernism he adopted almost 20 years ago when the crisis began.

The ancient Italian architecture gave him the insight he had always been looking for. All of his life, he tried to make the walls of his buildings thinner, but after witnessing the ancient buildings, he discovered the strength of the wall and the power of contrast between light and dark. The impact of this newly acquired view on architecture was very clear: the sketches that Kahn made on his first trip to Europe in 1928 are far less detailed compared to the sketches he made on his trip in 1950. They show his newly found interest in the elemental shapes and colours of the ancient buildings, making his drawings very abstract.

Now that Kahn finally found a style he felt comfortable with, the success followed rapidly. While still working in Rome, he received his first major commission, and was appointed to design the Yale University Art Gallery. The design he made for the gallery was clearly inspired by the ancient architecture he visited on his trip. In Kahn’s

On his second trip to Europe Kahn made this sketch of the Acropolis in Athens. It shows his newly found interest in elemental shapes and colours of ancient buildings.3

MERIJN BRAAM

07 23 4 15

Institute for Biological Studies, la Jolla, California 6

opinion the modern architecture of that time lacked the monumental and spiritual quality of these ancient buildings. Kahn translated this idea into a design with big abstract forms made of heavily textured brick and bare concrete to create the monumentality that had inspired him. Inside, he created intimate galleries illuminated by diffused natural light, transforming the feel of the rooms during different times of the day as the earth turned.

This modern monumentality and the marvellous play of light became Kahn’s trademark and made him the renowned architect he is known to be nowadays. After 1950, Kahn designed more than 30 buildings based on this style, with the Class of 1945 Library and the parliament building in Bangladesh as the most famous examples.

Institute for Biological Studies (California) Ten years prior to his death, Louis Kahn made the design for the new building of the Institute for Biological Studies in San Diego, USA. Overlooking the Pacific Ocean from the cliff it is built on, the views are breath-taking. The complex houses multiple laboratories and offices, divided over two buildings on either side of a central plaza.

Kahn’s characteristic modern version of the ancient monumentality can be found in the symmetry of the complex that is emphasized by a narrow strip of water

running down the centre of the plaza, narrowing the spectator’s view to the imposing ocean. The impressive concrete walls in the courtyard are placed in a 45 degree angle in order to provide each of the offices a view over the ocean, making it an ideal place to focus. By only using a small palette of materials, Kahn has enhanced monumentality by the simplicity of the building.

At the age of 74, Kahn died of a heart attack at the Pennsylvania station in New York. As he wasn’t carrying an ID card, his body couldn’t be identified and remained unknown for three days, until the employees of his office found out about him. He lived life as a largely unknown man, but died as a great architect who to this day inspires many architects-to-be.// BRONNEN Larson, K. (2000). Louis Kahn: Unbuilt Masterworks. New York, The Monacelli Press.

2 Leslie, T. (2005). Louis I. Kahn Building Art, Building Science. New York, NY: George Braziller, Inc. 3 Wiseman, C. (2007). Louis I. Kahn – Beyond time and style: A life in Architecture. New York, NY: W.W. Norton & Company, Inc. 4 Rosa, J. (2010). Kahn. Steyl: de Volkskrant & Taschen.

5 Freedman, L. (1953). Louis Kahn [Photograph]. Retrieved from http://www.archdaily.com/ 6 Salk Biological Institute. (2014). Salk Biological Institute [Photograph].

Retrieved from http://architizer.com/ 1

on shad ow essay.

About a century after the introduction of electric lighting, our cities don’t know darkness anymore. We take for granted the continuous exposure of our surroundings, lain open for one to see. Competing with our own shadow, light follows us everywhere we go.

In architecture, light is praised as if shining from heaven above, reminding us of the bright white world promised to us. Renowned architects like Le Corbusier affirmed how architecture exists by virtue of light, how it needs light to be complete; For Louis Kahn, light is the creator without which nothing in our world would exist. He said: “All material in nature, the mountains and the streams and the air and we are made of light which has been spent, and this crumpled mass called material casts a shadow, and the shadow belongs to light”.1 And while their computer screens flicker and flare with snapshots of creations carefully carved out for the light, aspiring architects want to design buildings that equally invite sun rays to their surfaces, that similarly seduce shadows in their cavities. They erect crystal curtain-walls that, by the way they sparkle in the sun, reveal how they envelop their interiors, bathing them in brightness, eradicating every patch of shadow and every hint of darkness. The darkness that Junichiro Tanizaki celebrates in his “In praise of Shadows”.

In Praise of Shadows is an homage to the way traditional Japanese aesthetics depends on shadows. In the book, Tanizaki vividly illustrates a string of aesthetic experiences that bear a silence, cloudiness and depth intimately connected with darkness. He expresses how the emerging Western technologies challenged these experiences, with their dazzling light and polished surfaces, devoid of any grime. Foggy darkness is a crucial element in Tanizaki’s examples of beauty; it gives the Japanese lacquered

tableware a profound depth, the paper-panelled rooms a milky translucency, the face of the woman a dreamlike glow.

“Lacquerware decorated in gold is not something to be seen in brilliant light, to be taken at a single glance; it should be left in the dark, a part here and there picked up by a faint light…The sheen of lacquer, set out in the night, reflects the wavering candlelight, announcing the drafts that find their way from time to time into the quiet room, luring one into a state of reverie.”2 This is where shadow becomes an ambient quality; it cloaks everything that it encompasses in its embrace, like a warm, fuzzy blanket. I would like to draw attention to such quality of shadow, in contrast to the common way many of us see shadows: As cast shadows, reduced to the clearly delineated projected presence of composed volumes, where our meticulously sculpted matter stars the main role. Every block, peak and edge sends forth its own shadow, extending and shortening during the day in a sweeping movement. We seem to treat shadows here just as well articulated and defined objects instead of also as environments, surroundings, as a condition. We forget its quality as container. How darkness can act as a container and what it can mean for its contents, is beautifully captured by Tanizaki: “With lacquerware there is a beauty in that moment between removing the lid and lifting the bowl to the mouth when one gazes at the still, silent liquid in the dark

ELI DORSMAN

17

depths of the bowl, its colour hardly differing from the colour of the bowl itself. What lies within the darkness one cannot distinguish, but the palm senses the gentle movements of the liquid, vapour rises from within forming droplets on the rim and the fragrance carried upon the vapour brings a delicate anticipation. What a world of difference there is between this moment and the moment when soup is served Western style, in a pale, shallow bowl.

A moment of mystery, it might almost be called, a moment of trance.” 3 Shrouded in darkness, the bowl unleashes an immense depth; its dark surfaces interplay with the space that encircles them, capturing the tiniest streams of light meandering through the room, wavering in the rhythm of the candlelight. The bowl veils its contents and simultaneously becomes part of its surroundings, weaving together a sonata of space and beholder, evoking in the viewer a much stronger sensitivity for every detail of the experience. It is as if the pores in ones’ skin are opened by the silence suspended in the air, sucking up every bit of the dewy night sombre that seizes the house. And the house, too, has shadow at its core.

The traditional Japanese house has a big, heavy roof that outweighs the light, pouring a gradient shadow underneath, stretching from the garden outside. The light rays enter faintly through the mildly glowing paper panels into the heart of the building, filled with a cavernous darkness, where just enough light rays reach to accentuate the whiteness of the paper. The outside brightness is

gently suppressed to a thin radiance, filtered layer upon layer. Even the shadow is fragile, enclosed by the soft luminescence of the white panel doors, lingering in a dreamlike tension between light and dark.

What matters in Tanizaki’s shadow, is the way it embraces, encircles and enfolds its contents rather than the way it stands out. The darkness merges together with the bowl and the house; it accommodates instead of drawing attention, soothes rather than contrasts.

Thus the house acts as a frame instead of as a painting, becoming one’s shelter instead of an object to be seen.

Tanizaki’s shadow is not pitch black. Rather, it dwells between opposites. In the house, light and shadow are carefully drawn into a fragile coexistence; while the sun is tampered until only its weakest rays fade into the centre of the house, the resulting hollow darkness is confronted with its weightless counterpart in the white panel doors that surround it. They bring about a translucency that is silent and seems unmoved by time, as if captured in gravity like a falling feather. The sensitivity and thoughtfulness with which the tension between light and dark is mediated, is transferred from creator to beholder, engaging him in a sense of direct communication between men.// SOURCES Lobell, J. (1979) Between Silence and Light: Spirit in the Architecture of Louis Kahn. Boulder: Shambala Publications. p. 6.

2 Tanizaki, J. (1933/2001) In Praise of Shadows. London: Vintage Books. p. 24.

3 Idem. p.25.

1

CATHERINE KOEKOEK ARTHUR SCHOONENBERG

“All material in nature, the mountains and the streams and the air and we, are made of Light which has been spent, and this crumpled mass called material casts a shadow, and the shadow belongs to Light.”

Louis Kahn

05

dit is een tweetalig artikel // this is a bilingual article

de waarheid zal ons niet verlossen // the truth will not enlighten us een ode aan subjectiviteit

// an homage to subjectivity

Wat door velen wordt gehaat is wat ik het meest aan Nederland liefheb: de eindeloze veelkleurige diversiteit van de straat. De hele wereld in één hand, alle volken in één land. Die rijkdom moeten we omarmen, onderdeel maken van ons collectieve DNA. Als ik ons land mocht schetsen, de tekentafel van onze steden mocht overzien, is dit wat ik zou doen: wijken bouwen met gebouwen uit Amsterdam tot Khartoum. De kleuren van Mali integreren, met de baksteenbouw van vroegere statige heren. Een molen hier, een minaret daar. Venetiaanse bogen, afgewisseld met Thaise paalconstructies. Moorse mozaïeken en Spaanse tegelwanden. Subtiele elementen uit alle volken en landen.

Niet in kitscherige stereotypen van Las Vegas of Disneyland, maar tientallen kleine details, vormen en materialen, zodat ieder gebouw even divers wordt als de bewoners van Nederland.

What is hated by many is what I love most about the Netherlands: the endless colourful diversity on the streets. The whole world in one hand, all nations in one land. A richness we should embrace; make part of our collective DNA. If I would sketch our country, oversee the drawing table of our cities, this it what I would do: build neighbourhoods with buildings from Amsterdam to Khartoum, mixed with the colours of Mali and the bricks of retired stately mansions. A windmill here, a minaret there. Venetian arches, varied with Thai pole structures, Moorish mosaics and Spanish tile work. Subtle elements from all over the world, rather than the kitschy stereotypes of Las Vegas or Disneyland: dozens of delicate details, shapes and materials, in order to make every building as diverse as the citizens of the Netherlands.

- Mounir Samuel1

- Mounir Samuel1

De naam ‘Verlichting’, ook bekend als Eeuw van de Rede, suggereert een zekere bevrijding – de bevrijding van subjectiviteit en afhankelijkheid middels een absolute en rationele waarheid. De periode viel samen met de modernisering van de samenleving, waarin technologieën als de stoommachine ons een voortdurende vooruitgang van productie-efficiëntie boden. Begrenzingen van natuur en afstand werden overwonnen en technologie opende deuren naar een nieuwe wereld. Hand in hand met politiekeconomische ontwikkelingen als het kapitalisme, groeiden techniek en economisch gewin uit tot de boegbeelden van vooruitgang en stokpaardjes van de ratio.

De evolutie van de moderne samenleving en het bijbehorende vertrouwen in techniek, economische vooruitgang en de menselijke ratio, sloeg om in een gevoel van menselijke onverwoestbaarheid.2 Met dit gevoel van onoverwinnelijkheid in het achterhoofd, is het niet moeilijk voor te stellen dat de zoektocht van de Verlichting naar een universele waarheid omsloeg in een zekere zelfingenomenheid, waarin de eigen, subjectieve waarheid wordt gelijkgesteld aan een rationele, objectieve en

The name ‘Enlightenment’, also known as the Age of Reason, suggest a certain redemption – the salvation of subjectivity by means of an absolute or rational truth. The period coincided with the beginning of society’s modernisation, when technologies such as the steam engine provided an everlasting evolution of production-efficiency. The limits due to nature and distance were conquered by technology, thus opening doors to a whole new world. Hand in hand with political-economical developments such as capitalism, technology and economical profit became emblematic for human ratio and the perpetual strive for progress.

The development of modern society, and the accompanying faith in technology, economical advancement and human ratio, quickly transformed into a notion of humanity being indestructible.2 The feeling of invincibility provided the perfect foundation for equating one’s own truth with the universal truth the world was searching for. This lack of subjectivity and sophistication disregard the power of and need for nuance – crucial elements in a world where so much misery is sowed by the clash of different beliefs. Instead of conversing and trying

NOORTJE WEENINK

21

absolute waarheid. Het meedogenloze geloof in het eigen gelijk gaat zo ver, dat er voorbij wordt gegaan aan de kracht en noodzakelijkheid van de nuance – een cruciaal element in een wereld waarin zoveel ellende veroorzaakt wordt door de botsing van mensen met uiteenlopende overtuigingen.

In plaats van in gesprek te gaan over wat de ‘objectieve’ waarheid dan zou zijn, verliest men daarmee alle subtiliteit en verfijning.

In het Westen uitte zich dat bijvoorbeeld in het geloof dat de westerse democratie het primaire voorbeeld is van een goed functionerende maatschappij. Het resulteerde in de westerse inmenging in conflictgebieden (of: de westerse neiging om conflicten te veroorzaken voor eigen gewin), ‘Een ode aan de onbetwistbare krachten van het universum, een lofzang aan de zaken die we niet begrijpen.

Het is een hymne aan de sterrenhemel – nog altijd buiten ons bereik, lachend in haar vuistje, omdat de mensheid haar zo graag wil vatten.’ het idee dat alle vrouwen met een hoofddoek moeten worden bevrijd van de indoctrinerende Islam en hun onderdrukkende mannen en zich zelfs gedwongen moeten ontbloten op het strand.3 De tegenreactie op deze westerse arrogantie is even hard en ongenuanceerd: wie kaatst kan de bal terug verwachten.

De hopeloze escalatie van ‘hard tegen hard’ is beangstigend en onnodig. Daarom, bij dezen, een ode aan de subjectiviteit – een ode aan de onbetwistbare krachten van het universum, een lofzang aan de zaken die we niet begrijpen. Het is een hymne aan de sterrenhemel – nog altijd lachend in haar vuistje omdat de mens haar zo graag wil vatten. Het is een impliciet beklag tegen de ratio, tegen de mensheid, die na al die jaren nog steeds niet heeft begrepen dat bepaalde dingen zo mooi zijn, omdát we ze niet begrijpen. Het is een oproep om onzekerheid en haar kansen te omarmen; een pleidooi om naar elkaar te luisteren en onze ogen te openen voor de diversiteit en kleurrijkheid van de wereldmaatschappij.

De maatschappij en de individuen waaruit zij bestaat zijn niet te vatten middels ratio of theorie. Een mens is geen machine: een mens is zo veel meer dan dat. Zij kan voelen, denken, vinden, reflecteren, discussiëren, converseren. Een mens is een persoon en is zich bewust van het heden, de toekomst en het verleden – een soort bewustzijn dat onbekend is in de absolute wetenschap. En dit is >>

to find a compromise as to what the ‘objective truth’ might or might not be, people are blinded by their blatant faith of their own rightfulness.

In the West this led to the belief that our democracy is the first and foremost example of a well functioning society.

It resulted in the West intervening in conflict areas (or: the western tendency to intervene for the sake of their personal profit), the idea that women who wear hijabs always need to be freed from the indoctrination of the Islam and their oppressing husbands, and the fact that women are even forced to undress in their leisure time.3 What goes around comes around, so the the retaliation to this western snobbery is just as harsh and distorted.

‘An ode to subjectivity: a sonnet to the irrefutable forces of the universe, an anthem to the matters we cannot fully master. It is a hymn to the starry sky – after all this time still out of reach, laughing at us from afar, because humanity is longing for an understanding.’

The foresight of an escalation of this rivalry is as frightening as it is unnecessary. So, hereby, I write an ode to subjectivity: a sonnet to the irrefutable forces of the universe, an anthem to the matters we cannot fully master. It is a hymn to the starry sky – after all this time still out of reach, laughing at us from afar, because humanity is longing for an understanding. It is an implicit complaint against human reason, because after all these years we still fail to fathom that some things are so wonderful, exactly because we cannot grasp them. It is a call to embrace uncertainty and the chances it provides; a plea to listen to each other and open our eyes to the diversity and colourfulness of our global society.

Not our societies, nor its individual citizens, are comprehensible by means of reason or theory. Humans are not machines: they are so much more than that. Humans can can think, feel, reflect, discuss, debate, converse. They are conscious of the past, the present and the future – which is a kind of consciousness that is unknown in absolute science. This is where technology and absolute science fall short and fail to be our Messiahs.

The bible says: ‘And you will know the truth, and the truth shall make you free.’ 4 But people’s individual truths are based on their own frame of reference, and therefore unique: the truth of one, is never the exact same as that of the other. And even if this were the case, the >>

waar het techniek en wetenschap tot op heden teveel tekortschieten om onze onze Messias te zijn.

In de bijbel staat: ‘En gij zult de waarheid kennen en de waarheid zal u vrijmaken,’4 maar ieders waarheid is uniek . de waarheid van een individu is gebaseerd op zijn of haar eigen referentiekader. De waarheid van de één is niet de waarheid van de ander. En in tegenstelling tot wat je wellicht zou verwachten, brengt zelfs een objectieve waarheid ons niet dichter bij elkaar. Onze hersenen zijn zo gestructureerd dat ze kennis en feiten op een manier verwerken die ons eigen wereldbeeld versterkt.5 In plaats van dat de waarheid ons samenbrengt, is het daarom een kracht die mensen verder uit elkaar dwingt. Is het dan niet beter om, zolang we geen overeenstemming hebben bereikt, de onzekerheid en al haar mogelijkheden te accepteren en te vieren?

De paradox van Socrates - ik weet slechts dat ik niets weet - is misschien wel de sleutel tot succes. Zodra we ons realiseren dat een universele waarheid - als deze al bestaat - slechts kan worden gevonden door hoor en wederhoor van alle nuances, kunnen we de ogen openen voor de kleurrijkheid die de wereld ons te bieden heeft.

Als we stoppen met het blind verdedigen van onze eigen waarheid, kunnen we overeenkomsten omarmen en leren van onze verschillen. Het brengt de onbeperkte vrijheid om te vinden, denken en zijn wie en wat we willen en zal deuren openen naar verbondenheid en saamhorigheid.

En wellicht vinden we daarin een vrijheid die we niet voor mogelijk hadden gehouden. Want in de zoektocht naar een objectieve waarheid, tekent de mens haar eigen doodvonnis.//

objective truth does not necessarily consolidate. Our brains are wired in such a way, that facts and figures are processed to reinforce our own convictions.5 Instead of bringing us closer together, an objective truth in this way has the power to drive people even further apart. This being the case, is it then not better to grab uncertainty and inconclusiveness by the balls – love and celebrate it, with all its opportunities?

As soon as we realise that an absolute truth – if that exists at all – can only be found through the adversarial principle, discussion and debate, we can open our eyes to the all the refinements the world has to offer. Socrates’ paradox – I only know that I know nothing – might just as well be the creed to live by. When we stop blindly defending our own rightfulness, we can caress conformities and learn from our differences. It will provide the limitless freedom to find, think and be who and what we want, and it will pave the way towards solidarity and unification. Perhaps, we will there find the enlightenment we did not dare to dream about.

Because in the quest for an objective truth, humanity signs its own death warrant.// SOURCES // BRONNEN Samuel, M. (2016). Wereldwijken, of: hoe de hedendaagse mens de architectuur overnam. Retrieved on 19 October 2016 from mounirsamuel.nl 2 An elaborative history of society’s appetite for technology and economical profit can be read in: Harvey, D. (2005). A Brief History of Neoliberalism. Oxford: University Press; and Klein, N. (2014). This Changes Everything: Capitalism vs The Climate. New York: Simon & Schuster.

3 The Guardian. (2016). French Police Make Woman Remove Clothing on Nice Beach Following Burkini Ban. Retrieved 2 October 2016 from: theguardian.com 4 John 8:32.

5 Klein, N. (2014). pp. 36-37.

1

WILLIE VOGEL

23

(de) verlichting column.

Het thema van dit nummer heeft vele betekenissen en staat zelfs voor een hele periode in de geschiedenis. De Verlichting begon eind 17e eeuw en was een periode waarin men opnieuw ging nadenken over de stellingen van oude filosofen, zoals Plato, Aristoteles en Epicurus. Ook was het een tijd van reflectie op de huidige maatschappij. Anders dan in bijvoorbeeld de middeleeuwen (een benaming die het tijdperk pas later heeft gekregen), was de verlichte elite zich bewust van de veranderende tijd waarin zij leefden en de term ‘verlichting’ werd dan ook al tijdens deze periode gebruikt. De Verlichting resulteerde in verschillende stromingen, revoluties en grote vooruitgangen. Als we kijken naar de huidige tijd vraag ik mij af of wij weer in zo’n periode van reflectie zijn beland? Wat houdt reflectie op de huidige tijd eigenlijk in? En vooral, wat levert het ons op?

Grote denkers als Descartes en Spinoza, met wie de Verlichting begon, dachten kritisch na over hoe het leven eigenlijk in elkaar steekt. Waar Descartes een theorie bedacht waarin lichaam en geest werden gescheiden en hij hiermee ‘het bestaan’ probeerde te verklaren, ging Spinoza in op hoe men in deze wereld ‘goed’ moest leven. Dit resulteerde in verschillende reacties van denkers uit Frankrijk, Engeland, Nederland en Schotland.

De Verlichting was een periode voor kritische vragen. Al met al werd er een verklaring gezocht voor ons bestaan en voor de systemen om ons heen. De religieuze autoriteiten

werden aan het wankelen gebracht. Naast opvattingen als het deïsme (een stroming waarin het bestaan van god werd erkend, maar ecologische en humane processen met natuurwetten werden verklaard) en het scepticisme (waarin de levensvragen werden verklaard door ervan uit te gaan dat de mens onbekwaam is om iets met zekerheid te kunnen stellen) kwam er meer aandacht voor de ontwikkelingen op natuurkundig gebied (waar Newtons ontdekkingen en theorieën een goed voorbeeld van zijn).

De Verlichting luidde het begin in van de moderniteit.

De Verlichting kan worden gezien als verlichting voor de samenleving, het stimuleren van vragen en zoeken naar verbeteringen, waarvan de vruchten later door de gehele bevolking zijn geplukt. Dat klinkt als een positief resultaat van een periode van reflectie. Ik hoop dan ook dat de verschillende debatten, lezingen en symposia van nu over actuele maatschappelijke vraagstukken (zoals de economische crisis, de vluchtelingencrisis en de veranderingen in het milieu) ons laten reflecteren en dat we hiermee vooral op zoek gaan naar verbeteringen: nieuwe economische structuren, gastvrijheid, het verzachten van grenzen en streng toezicht op de ontwikkelingen op ecologisch gebied. Ik hoop daarbij dat men durft te denken over een grotere tijdspanne en de urgentie van gedurfde acties in acht neemt.//

Image: Foggy - by Max Westin

EEN LESJ E AKOESTIEK O V E R D E I N V LO E D VA N A R C H I T E C T U U R O P O N Z E M UZ I E KC U LT U U R Architectuur en muziek lijken kunstvormen die weinig met elkaar te maken hebben. Toch heeft architectuur veel invloed gehad op de muziekcultuur. Waarom zingen we onder de douche? Dit heeft te maken met akoestiek. De eerste bouwwerken in Europa waar muziek in werd opgevoerd waren kerken: zodra men steen gebruikten in de kerkarchitectuur bloeide onze muziekcultuur op. Steen heeft de akoestische eigenschap om geluid sterk te weerkaatsen. Opeenvolgende tonen overlappen elkaar et voilรก, een harmonie (als je het goed doet). Zo heeft de architectuur van verschillende culturen directe invloed gehad op het type muziek dat zij ontwikkelden.

Naast het materiaal zijn er ook een hoop andere factoren die bepalend waren.1

Plattegrond en doorsnede van het Concertgebouw in Amsterdam, de schoenendoos van Nederland. 2

PIM KLAASSEN

25

Interieur van het Concertgebouw in Amsterdam. Het verhoogde podium zorgt ervoor dat het geluid gelijk wordt verdeeld over de zaal. De ornamenten dragen bij aan de verspreiding van het geluid. Deze zaal klinkt vol het beste, toeschouwers hebben namelijk ook invloed op het geluid!3

We gaan terug naar het classicisme (1730 - 1820), de tijd waarin een vijfjarige Mozart zijn eerste composities schreef: Menuets K1-5. Volgens de barokke traditie werd deze muziek in een zogenaamde balzaal opgevoerd. Muziek werd tijdens de barokperiode in gesloten gezelschappen opgevoerd, in grote, vierkante, rijk versierde balzalen, die door de adel ook wel ‘kamers’ werden genoemd (de oorsprong van de term ‘kamermuziek’). Deze ruimtes hadden de ideale akoestiek voor de strikte, heldere muziekstukken van de barok. Johann Sebastian Bach schreef in deze tijd bijvoorbeeld Das Wohltemperierte Klavier voor klavecimbel. Maar al snel was muziek niet meer alleen voor de adel, maar ook voor het volk toegankelijk. De kamers werden groter en wat krijg je in grotere ruimtes? Meer galm! En dit vormde geen goede combinatie met de strikte, heldere muziek van die tijd.

Om het begrip galm wat begrijpelijker te maken: in balzalen is de galmtijd rond de 1,4 seconden, in concertzalen rond de 2 seconden. Gelukkig waren de meeste componisten zich altijd bewust van de akoestiek van de ruimte waarvoor zij componeerden. Het gevolg?

Het belang van helderheid en detail ebde weg, het

opvoeren van orkestrale muziek nam toe en een nieuwe muzikale periode brak aan: de romantiek. Deze periode vond plaats van grofweg 1815 tot 1910, blijf bij de les.

In romantische muziek (en dan heb ik het niet over de soundtrack van Titanic) was er vrijwel geen belangstelling meer voor helderheid en detail. Soms is er niet eens een melodie hoorbaar, maar slechts een emotionele, dramatische uitbarsting van geluiden. Een voorbeeld van een romantisch orkestwerk is de Symphonie Fantastique van Hector Berlioz.4 In deze periode zijn veel concertzalen gebouwd. Vanaf laat 19de eeuw was er in elke grote stad in het westen wel een concertzaal te vinden. Die hadden meestal een capaciteit van rond de 1.500 plaatsen en werden ‘schoenendozen’ genoemd. Deze naam is te danken aan de karakteristieke vorm van de ruimtes. Uit onderzoek blijkt dit akoestisch gezien de meest gunstige vorm te zijn voor een concertzaal. Van de top vijf concertzalen van de wereld hebben er vier de vorm van een schoenendoos. Ook het Concertgebouw in Amsterdam maakt hiervan deel uit (nummer vijf op de ranglijst).>>

Toch was er in de tijd dat deze zalen gebouwd werden nauwelijks kennis van akoestiek. Pas rond 1900 werd hierin baanbrekend onderzoek gedaan. Sommige architecten dachten dat gebroken glas onder het auditorium de kwaliteit van het geluid zou verbeteren. Daarnaast was een manier om de zaal te beoordelen de pin drop test. Men liet een speld in een hoed vallen op het podium en de concertzaal was geslaagd als het geluid van de vallende speld achter in de zaal hoorbaar was.

Dirigent Eugene Ormandy riep ooit tegen een concertzaalmanager: “But I don’t want to hear a pin drop, I want to hear the orchestra!” Hij was ontevreden over de manier waarop de kwaliteit van de zaal beoordeeld werd.

Muziek heeft namelijk meer criteria dan alleen volume.

Tip van de dag: ga voorzichtig te werk als je ooit een concertzaal mag ontwerpen. Een paar negatieve recensies

van invloedrijke dirigenten zijn genoeg om je zaal met de grond gelijk te maken. Zalen met slechte akoestiek worden namelijk na gemiddeld 50 jaar al gesloopt!5// BRONNEN Forsyth, M. (1985). Building for Music: The Architect, the Musician, and Listener from the Seventeenth Century to the Present Day. Cambridge, England: Cambridge University Press.

2 Beranek, L.L. (2004). Concert halls and opera houses: music, acoustics, and architecture (p. 427). New York, the United States: Springer.

3 Locatieplatform. (n.d.). Concertgebouw. Geraadpleegd op 8 oktober 2016 via http://locatieplatform.nl/ 5 Beranek, L.L. (2004). Concert halls and opera houses: music, acoustics, and architecture. New York, the United States: Springer.

5 Forsyth, M. (1985). Building for Music: The Architect, the Musician, and Listener from the Seventeenth Century to the Present Day. Cambridge, England: Cambridge University Press.

6 Anoniem. (2002). Young Mozart. Geraadpleegd op 28 oktober via http://rmc.library.cornell.edu 7 Menzel, A.F.E. (1850-1852) Flötenkonzert Friedrichs des Großen in Sanssouci. Geraadpleegd op 8 oktober via https://en.wikipedia.org/ 1

Portret van Wolfgang Amadeus Mozart op zesjarige leeftijd

Een kamerconcert van Frederik de Grote in zijn paleis Sanssouci, begeleid door Franz Benda en Carl

van een anoniem schilder.6

Philipp Emanuel Bach, weergegeven door Adolf Friedrich Erdmann Menzel.7

CATHERINE PIM KLAASSEN KOEKOEK

25 27

Een ruimte van licht

Scandinavisch licht is uit duizenden te herkennen. Het heeft een ongekende helderheid: alsof je te laat wakker wordt en jezelf terugvindt in een dag die al lang begonnen is. Het licht is hard en tastbaar, het omhult je. Je knijpt je ogen dicht, maar ontsnappen is onmogelijk.

De felle hardheid van het schilderij Etter Stormen (na de storm, zie afbeelding rechts) van de Deense kunstenaar Jens Ferdinand Willumsen (Kopenhagen, 1863- Cannes, 1958) illustreert dit. We zien twee figuren langs de kustlijn, hun schaduwen voor zich uit geworpen. De vrouw heft haar handen ten hemel, het kindje vliegt haar achterna.

Op de achtergrond zien we, links, een schip dat wordt opgeslokt door de golven. De scène wordt genadeloos belicht door een zon die laag boven de kliffen hangt.

Aan de bovenkant wordt het licht gevangen door een zwarte rand met een lichte kromming. De drie kleuren en vier vlakken maken gezamenlijk een ruimte van licht.

Het licht in Bergmans lithografieën en collages is zwaar en haast tastbaar. Het hangt sereen in de ruimte en omhult de afgebeelde volumes. Er is ook nog ruimte voor schaduw – Bergmans licht hoeft niet zo nodig alles bloot te leggen.

Willumsens zon is daarentegen onverbiddelijk – niets blijft aan zijn oog onttrokken.//

De storm is weggetrokken, het lijkt de ochtend na de ramp. De storm verzwolg niet alleen het schip maar ook haar bemanning. In de schaduw van de nacht was het misschien nog te ontkennen, kon ze nog schuilen voor de feiten. In het harde ochtendlicht is er geen twijfel mogelijk.

De natuur is onverbiddelijk.

Heel anders dan het wrede expressionisme van Willumsen zijn de harmonieuze collages en lithografieën van AnnaEva Bergman (Stockholm, 1909 – Grasse, 1987). Ook bij haar is het licht helder, wit en noordelijk. In haar eigen woorden: “It is Finland and Northern Norway that I dream about. The light there makes me ecstatic. It is layered and gives the impression of different spaces that are simultaneously both near and far away.” 1 Haar L16-1972 Fjord (zie afbeelding op achtergrond) heeft een ongebruikelijke helderheid. Twee grijsblauwe vlakken worden onderbroken door een groter nachtblauw vlak.

Op de achtergrond: L16-1972, 1972. Anna-Eva Bergman (1972). Litografie.

Etter Stormen, Jens Ferdinand Willumsen (1905). Olieverf op doek.

BRONNEN Uit de tentoonstelling Anna-Eva Bergman. A Graphic Universe (13 november 2015- 14 augustus 2016, The Museum of Contemporary Art, Oslo 1

GI get inspired

IMANE HIMMIT

29

INSTAGRAMS TO FOLLOW Did you just begin a start-up? And do you need some inspiration?

What should you - or your dog - wear, what kind of furniture should you buy or which cacti do you have to put in your tiny office? Check out these Instagram accounts for the answers.

@logoplace

@mensweardog

@cactusmagazine

@officesnapshots

BOOKS TO READ

Spoo Pee Doo D i m i t r i Ve r h u l s t

Europa staat in brand, maar onverschillig bestellen we nog een glas. Verdedigen we onze vrijheden, of verdedigen we onze leegte?

Terreur is niet blind, sterker nog, ze heeft het gemunt op onze westerse verworvenheden. Europa beeft en siddert, voelt zich door een reveille van godsdienstfanatisme plotsklaps teruggeworpen naar een tijdperk dat het definitief verlaten dacht te hebben.

Dimitri Verhulst schreef er een roman over: ‘Spoo Pee Doo’.

Ons creatieve brein Dick Swaab In ‘Wij zijn ons brein’ vertelde Dick Swaab hoe de hersenen die we bij onze geboorte meekrijgen ons leven bepalen. In het prachtig geïllustreerde ‘Ons creatieve brein’ worden vragen besproken als: Hoe wordt ieder brein anders?

Wat is creativiteit en hoe kunnen we het stimuleren?

Hoe wordt het werk van kunstenaars beïnvloed door hun hersenziekten? Waarom vinden sommige mensen atonale muziek mooi?

Hoe kan de omgeving als medicijn werken? De manier waarop onze hersenen zich ontwikkelen, beïnvloedt onze beroepskeuze en ons beroep heeft ook een effect op de structuur en functie van onze hersenen worden in dit boek besproken.

Utopia Sir Thomas More For a book that has been written exactly 500 years ago, Utopia is surprisingly easy to digest. The satirical book, related to Erasmus’ In Praise of Folly (Lof der Zotheid) tells the story of an ideal state. More’s ideas are still inspiring - our current world could use some utopian thinking!

IMANE HIMMIT

31

THINGS TO DO

ROT TERDAM ’S NICKNAMES TR AM TOURS Why is the Erasmusbridge called ‘De Zwaan’? Always wanted to know the story behind the nicknames of several buildings, streets, bridges and art pieces in Rotterdam?

This November and December, an old-fashioned tram takes you on a 1,5 hour trip through Rotterdam to view the city’s landmarks. Travelguide Herco Kruik will tell you many anecdotes about the city. Saturday 7 November and 12 December at 11.00h, 13.00h or 15.00h.

Visit www.scheurmailrotterdam.nl.

TA L K S # 1 2 C H R I S T & G A N T E N B E I N On Thursday 24 November, Christof Gantenbein of the Basel based office Christ & Gantenbein will be giving a lecture about the office’s work. This lecture will be the last of four in the 2016 TALKS about the ‘architecture program’. All lectures take place at Garage Rotterdam.

For ticket reservations and more information, visit www.talks-about-architecture.eu.

a guide to

SELF - ENLIGHTENMENT Being or becoming a designer can be incredibly stressful. As an introdcution to the new BK Balance initiative of Stylos, we’ve put together some tips that can come in handy to achieve some much needed self-enlightenment.

To fight stress, we have to understand stress. The feeling of stress derives from our prehistoric ancestors. Whenever stress overwhelms the nervous system, chemicals are produced by your body that prepare you to fight or flee. It can be very helpful if you’re nearly overrun by a bus, but when feeling stressed on an everyday basis, it can seriously damage your body and mind.

Luckily, there’s a solution. Whenever you feel stressed about a deadline or overly full agenda, try do achieve the following:

decrease heart rate

breath slower and deeper

relax muscles

lower blood pressure

Unfortunately, we cannot tell our hearts to take it easy, but we can use breathing exercises and meditation to help our bodies relax. Now, we don’t expect you to take a nap

underneath the studio table. But there are very easy ways to relax at work.

You’re not the only one who tries to save time by eating your boterham behind your laptop. Tip number one: take time for food. Get away from that screen for half an hour, relax your mind and work ten times as effective afterwards.

Take a five minute break every half an hour and you’ll soon learn it makes working on a deadline much less stressful.

It’s hard, but focus on one thing at a time.

Schedule an email checking session two times a day, and stay away from it for the rest of the day.

Finish short to-do’s before you start on a big project.

Ever feel quilty when you take a night off? Let us tell you this: it’s healthy, much needed and makes you so much more efficient the following morning.

VITA TEUNISSEN

33

Yoga for beginners Yoga can be very relaxing. Added advantage: it’s easy and it’s free. Before you start, make sure you’ve done the following:

palm tree wear comfy clothes

take of your shoes

don’t eat (much) beforehand

choose a space you associate with relaxation

swaying palm tree

cobra

If you are set for action, roll out your yoga mat or use your carpet and try out the positions on the right.

Of course, yoga is not something you’ll want to do underneath the studio table either. Luckily, we’ve found the solution: you can join the BK Balance yoga sessions of Stylos every Tuesday during the lunch break, at our very own faculty! Most amazing thing: it’s free. Interested? Join the Facebook group to find out where the next class will take place.

bridge

lotus

raised arms

child

legs up the wall

mountain

Heb jij hem al?

En ken je ook de voordelen?

Het Reproticket

Het Reproticket is een kortingpas die je kan gebruiken bij CSinBKCity en bij de Copie-Sjop. Met deze pas krijg je bij CSinBKCity korting op bijna alle producten die we daar leveren. Een ander voordeel van het Reproticket is dat je op vertoon van de pas bij de Copie-Sjop hetzelfde betaald voor je grootformaat prints als op Bouwkunde. Je krijgt ook korting op kleurenprintjes, bindmaterialen en fotoafdrukken bij de CopieSjop aan de Westvest. Tijdens inleverperiodes wanneer het erg druk is heb je dus altijd een uitwijkmogelijkheid. Je kan aan de Westvest ook in het weekend en ‘s avonds laat terecht, we zijn daar namelijk elke dag tot 24:00 uur open ook in het weekend. De prijs van een Reproticket heb je snel weer terug verdiend. Je betaald voor een Reproticket 10 euro en hij is 2 jaar geldig.

Je bestelt het Reproticket via de website www.CSinBKCity.nl

Puur licht

Perfect

Comfortabel

Innovatief

MHB is: Superslanke stalen profielseries voor binnen en buiten Helder in techniek en licht

Voor meer informatie kunt u contact opnemen via verkoop@mhb.nl MHB b.v.

Onderstalstraat 3, 6674 ME Herveld

0488 - 45 19 51

www.mhb.nl

Stalen ramen, deuren en gevels sinds 1938

VITA TEUNISSEN

35

Mexico in images.

clockwise: a view over the city centre of Mexico-City // fantastic modernism along Avenida Amsterdam in the fashionable neighbourhoods of Condesa and Hipódromo // view on the colouful and colonial Guanajuato, a small city north of Mexico-City with one of the most complex underground tunnel systems of the world // amazing architecture by amazing Luis Barragán // el grupo at one of the many Maya temples // learn more about our adventures? Look for one of our three articles on dearchitect.nl // join one of Stylos’ excursions? Keep your eye on our website: stylos.nl//

CHASTITY VERHOOFSTAD

36

chepos Chepos is the independent architecture magazine of study association Cheops of the Technical University Eindhoven.

For every edition, Chepos and pantheon// publish one of each other’s articles.

The Binnenhof, known for the Tweede Kamer, endless debates, Het Torentje, and so on and so forth. Did you however know that the Binnenhof has a vastly rich history? Over time it has been more than just the seat of government in the Netherlands. After cycles of dilapidation and renovation, it is now again time for the old timey building to be renovated. One could however wonder if the costs for this renovation are worth it weighed against building a new building. Does renovating the real estate yield more than a new building would?

B I N N E N H O F TIME FOR RENOVATION The current Binnenhof finds its origins in the Middle ages.

Since 1588 it is used for amongst others meetings of the Staten-Generaal, which takes place in the Tweede Kamer. It has however grown to a building that houses many functions related to our political system. It for instance also houses the Ridderzaal, which is used for official national and international conferences and of course on every third Tuesday of September the King takes place on the throne to read the troonrede on Prinsjesdag.

The Binnenhof, itself a square, is the center of a larger arrangement of buildings. Three ports provide access to the square which in turn provides access to the different buildings, such as the Tweede Kamer, which is the name of the building where the Tweede Kamer is housed, the Eerste Kamer, where surprisingly the Eerste Kamer is housed. The building of the ministry of General Affaires houses the Trevêzaal and Statenzaal. These are considered to be the most beautiful spaces of the entire complex and are therefore used for official welcoming of guests.

buildings have both technical and engineering defects and have obsolete technical installations with an age of over twenty five years. The malfunctioning of these installations even tend to cause disruptions in the work environment. Furthermore, the building has to deal with a number of leakages and related moisture problems. Additionally, mold and asbestos have been found in the building. In short, there are quite some defects and that is without taking the building’s structure in account, which is also not in the best shape and features carbonation and rust.

Ultimately, there have been threats of closing the building, leading to a number of Kamerdebatten.

Finally Het Torentje. This used to be the office for the minister of Internal Affairs, however since 1849 it has been on and off the workplace for the prime-minister. From 1982 it has been the office of the prime-minister.

In the 2011 the need for renovation was already evident, but it is not that easy to renovate such a big building complex. Beside the fact that it is a monumental building, the temporary relocation of the Eerste and Tweede Kamer come into play as well.

Multiple plans have been made for the renovation of the building. In one of the Kamerbrieven of minister Blok, nine different variants are mentioned, from a renovation plan of two and a half years with round the clock construction work to a renovation of thirteen years. Presumably, a renovation plan will be chosen that will take five and a half years. Between decision and execution there will also be an additional five years, as there are no plans yet on how to execute them. To be able to, finally, start in 2020, there are a number of things that need to be completed.//

Now the building has to be renovated. It does no longer meet current demands for fire and safety requirements. The

This article is a short version of the original. You can find the full article and images in the new Chepos.

IMANE HIMMIT CATHERINE KOEKOEK

HUMANS OF BK CITY We are really curious about everybody’s ‘me-time’ during the busy days of architecture students and employees.

What is their moment of relaxation?

In my free time, I take out my bike. I often cycle to Maassluis, for example - although I now cycle on the sports bike, I’m too old for the racing bike by now. The trip should be comfortable: I don’t do it when it rains or storms, and I don’t wear a helmet. I normally have a cup of coffee halfway.

Sometimes with someone else, sometimes alone. It takes me some two hours in total.

The small tour is just wonderful.

Music makes me relax. Whenever I come into the office, I turn on the music and sing and whistle for the rest of the day. I play drums in a band, which is why drum sticks lie around everywhere in the Copie-sjop. I always say: ‘I listen to music, and in the mean time, I work.’ For me, the deadline weeks are the nicest moments to work. I know that it will eventually be allright - even when someone runs in at the last moment to print his or her posters. It always turns out fine in the end, as long as the music is on.

I’m from Amsterdam and I’m a member of a student association there, where I often have a beer or play dice with a couple of friends. That’s my moment of relaxation: next to studying architecture, I hardly have any time left. I am doing a premaster to change from ‘planologie’ (townplanning), to Management and the Built Environment, which is quite timeconsuming.

37