pantheon// '05-'06 - vrouw by Study Association Stylos

pantheon// vrouw tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 3 / jaargang ’05’06

kaft_vakantie.indd 1

15-3-2006 17:20:45

pantheon// tweemaandelijkse uitgave van D.B.S.G. Stylos colofon jaargang 9, editie 3, maart 2006 oplage: 2000 Stylosleden en vrienden van de Stylos Stichting ontvangen pantheon// vijf maal per jaar redactieadres Berlageweg 1 2628 CR Delft pantheon@stylos.nl hoofdredactie Abram de Boer-van Brug Regien Kroeze Anne Geenen redactie Marten Dashorst Caspar Frenken Arie Gruijters Pieter van der Kooij Tim Loch Tim Peeters Sara van der Ploeg Anselm van Sintﬁet Alexandra Sonnemans met dank aan Helmar Attema, Jonathan van de Bilt, Inge de Boer, Ira Koers, Ilse Boost, Sanne van Manen, Agustina Martire, Joost van Nes, Maarten van Nierop, Camila Pinzon Cortes, Marlies Rosenbrand, Marlies Swart advertenties Regien Kroeze, Anselm van Sintﬁet drukker Koninklijke De Swart, ‘s-Gravenhage omslag ‘Paspop van clichés’ door Regien Kroeze

Van de voorzitter Inge de Boer Het Delftsch Bouwkundig Studenten Gezelschap Stylos werd in 1894 opgericht ter behartiging van studie- en studentenbelangen van studenten aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. bestuur 112 D.B.S.G. Stylos voorzitter: Inge de Boer secretaris / PR: Regien Kroeze penningmeester: Erik van het Schip onderwijs bachelor: Sanne van Manen onderwijs master: Joost van Nes evenementen: Pieter Versteeg adres D.B.S.G. Stylos, kab. 1.01 Faculteit Bouwkunde Berlageweg 1 2628 CR Delft telefoonnummers bestuurskamer 015 2783697 commissiekamer 015 2784168 secretariaat 015 2781369 fax 015 2783059 internet mail@stylos.nl http://www.stylos.nl lidmaatschap Stylos 10 euro per jaar gironummer 296475 Stylos Bookshop geopend maandag t/m vrijdag 12.45 tot 14.00 Stylos Stichting De Stylos Stichting vervult een vliegwielfunctie ter stimulering van initiatieven van en voor studenten van de faculteit Bouwkunde TU Delft. Zij kunnen bij het bestuur van de Stylos Stichting terecht voor ﬁnanciële en inhoudelijke ondersteuning van hun project. Om u hiervan op de hoogte te houden ontvangt u elke 2 weken B-nieuws en 5 maal per jaar de Pantheon//. Wij vragen om een donatie van 45,- per jaar (pas afgestudeerden betalen de eerste twee jaar 10,-). Aan bedrijven vragen wij 90,-. gironummer 1673413

kaft_vakantie.indd 2

Een vrouwelijke voorzitter, een vrouwelijke secretaris/PR en een vrouwelijke commissaris onderwijs Bachelor. Dat maakt dat het zeskoppige Stylos bestuur voor de helft uit vrouwen bestaat. Aan het begin van het jaar hoor je wel wat geruchten. Zal het goed gaan, ontstaat er geen ruzie tussen de dames? Maar juist in zo’n bestuur is het erg leuk om een goed evenwicht tussen man en vrouw te hebben. Maar ook naar buiten toe staat het erg goed. Mensen van buiten Delft verwachten uit Delft vooral mannen. Sprekers, sponsoren en andere mensen waar je om de een of andere reden contact mee hebt zijn vaak blij verrast een vrouw te zien. Wij zijn er trots op dat we het zo voor elkaar hebben en gaan zeker proberen om in het volgende bestuur ook een ﬂink percentage vrouwen te krijgen. Ook in het architectenwereldje merk je dat er steeds meer vrouwen komen. Kazuyo Sejima, Nathalie de Vries en Zaha Hadid zijn bekende namen die al heel wat gebouwen (over de hele wereld) op hun naam hebben staan. Maar de verhalen van “de bouwwereld is een mannenwereld” blijf je toch van veel vrouwelijke architecten horen. We moeten ons iedere keer weer bewijzen. Gelukkig hebben steeds meer mensen door dat ook vrouwen zich in deze wereld staande kunnen houden. Zo wilde onze oude decaan Hans Beunderman graag een vrouw als zijn opvolger. Wat niet wil zeggen dat wij niet blij zijn met Wytze Patijn. Het gaat er tenslotte wel om of iemand de functie kan en wil vervullen. Daarnaast organiseert onze eigen lezingen/debat commissie eind maart een reeks van lezingen van vrouwelijke architecten. Zo langzamerhand komen de vrouwen toch wat vaker in beeld. Het zou leuk zijn als de Stylos generatie van nu ook aantal zeer geschikte vrouwelijke architecten kan aﬂeveren! //

15-3-2006 17:20:49

Stylos

Thema// vrouw

4 Snijpunt excursie

9 Lady, save my day

Inge de Boer

Marten Dashorst

5 China, waarom?

10 De kunst van het leven

Bart van Lakwijk

Anselm van Sintﬁet

8 Accreditatie deel 112...

13 Een lady piest niet

Sanne van Manen

Sara van der Ploeg

14 Bouwen met vrouwen Anne Geenen Regien Kroeze

19 Studente in Chicago Marlies Swart

21 Mammoet of ﬁleparkeren? Anselm van Sintﬁet

22 Erotiek en vrouwen Abram de Boer-van Brug Maarten van Nierop

Algemeen

26 Sarah Morris Caspar Frenken Anselm van Sintﬁet

41 The morning after

28 In de shoppingmall regeert de vrouw

Arie Gruijters

Tim Loch

44 Later word ik... PhD-student

31 Orde en chaos

Pieter van der Kooij

Tim Peeters

46 Zo, nu is het tijd voor vroeger

34 Queerspace

Alexandra Sonnemans

Caspar Frenken

48 Libero

37 Plastuit

Helmer Attema Jonathan van de Bilt Anselm van Sintﬁet

38 De vrouw in de bouw Tim Peeters

00 Agenda

inhoudsopgave

p01-p09 stylos.indd 1

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:05:11

p01-p09 stylos.indd 2

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:05:23

stylos

p01-p09 stylos.indd 3

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:05:48

Snijpunt excursie Inge de Boer

De 'M' van Montevideo

Naast de excursies die door onze eigen excursie commissie worden

grote entree betreed je de hal. Vanuit hier kun je naar de drie hoofdruimtes

georganiseerd kunnen Stylos leden ook mee met een Snijpunt excursie. De

en de badkamer gaan: Een woonkamer van zo’n 60 m2 met open keuken

plaatsen zijn schaars, maar als je er snel bij bent, kan je een unieke locatie

en twee slaap-/werkkamers. De inrichting ziet er vrij goedkoop uit. Een

bezoeken.

goedkope keuken en een grote balkondeur die niet open kan vanwege een gordijnrails die ervoor hangt. Allart Joﬀers (projectarchitect van Mecanoo die

Op de eerste dag van maart, koud en winderig, mochten zes Stylos leden mee

ons rondleidt) merkt op dat zij niets te zeggen hebben over de inrichting van

Montevideo in. Deze 150m hoge toren van Mecanoo werd half december

Montevideo. Alleen de openbare ruimtes (entreehal en van de liftdeur tot aan

2005 opgeleverd en is nu grotendeels bewoond. Naast woningen is in

de woningdeur) zijn van hun hand. Elke laag appartementen heeft zijn eigen

Montevideo ook nog bijna 6500m2 kantoorruimte en retail. De kantoren zijn

kleur gekregen. Zo is de hal van de city-appartementen blauw en die van de

in het lagere gedeelte van de zogenaamde “verticale stad” geplaatst. Met een

loft-appartementen rood.

constructie die afwisselend uit staal (Amerika), beton (Holland) en weer staal

De bovenste woningen tellen elk drie verdiepingen en hebben twee balkons

bestaat wordt gerefereerd aan de Holland-Amerika lijn die tot 1982 vanaf de

aan verschillende zijden. Helemaal bovenaan is een balkon waar de bewoners

Kop van Zuid vertrok.

vanuit hun eigen zwembad kunnen genieten van het uitzicht over Rotterdam.

De rondleiding startte in de, alleen voor bewoners toegankelijke, entree. Zelfs

Als je niet genoeg geld heb om een woning op de bovenste verdieping

de postbode heeft een eigen ingang en moet netjes achter de brievenbussen

te kopen, kun je altijd nog gebruik maken van het zwembad dat naast de

blijven. Op de blauwe muur in de entreehal staat een kaart van Uruguay

healthclub op de derde verdieping te vinden is. Daarnaast zijn er nog vele

getekend met op het hart van de deur die naar de liften gaat de hoofdstad

extra’s die bij de woningen komen. Zo kun je gebruik maken van onder

Montevideo. De drie liften zijn razendsnel. Zonder dat je het merkt ben je

andere een boodschappenservice, ondergronds parkeren, catering service en

in dertig seconden op de 41e verdieping. In de toren zitten 192 woningen

een was- en strijk service. Kortom, ideaal voor de mens die eigenlijk moeders

van 54 verschillende types. Zo heb je op de tiende verdieping de loft-

verzorging nog niet kan missen!

appartementen en helemaal bovenin de sky-appartementen. Een deel van de woningen wordt kaal opgeleverd, maar vanwege de problemen met het

Wil je ook een keer mee op een snijpunt excursie? Stuur dan een mail naar

verkopen van de woningen heeft ING-vastgoed (opdrachtgever) gevraagd om

info@stylos.nl met je naam en emailadres. Iedere keer dat er weer een nieuwe

een aantal woningen in te richten, zodat de koper deze direct kan betrekken.

excursie bekend wordt gemaakt, krijg je een email. Als je mee wilt naar de

Op de vijfde verdieping heeft woningbouwvereniging Vesteda een loft

locatie moet je zo snel mogelijke reageren. Je krijgt dan bericht van ons als je

ingericht die hierdoor bijna niet meer te herkennen is als zodanig. Vanuit de

mee mag. //

Uitzicht vanuit Montevideo

Montevideo

p01-p09 stylos.indd 4

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:06:01

China, waarom? Bart van Lakwijk

1. 'Nederlandse' wijk Gaoqiao door Atelier Dutch, Shanghai

Vele westerse toeristen reizen door China en bezoeken beroemde

uitbreidingswijk in Sjanghai, Gaoqiao.

bouwwerken zoals de Chinese Muur en de Verboden Stad. Anderen gaan

Het mag duidelijk zijn, gezien het aantal wolkenkrabbers en bouwputten in

op zoek naar de grote verschillen tussen het leven in de drukke steden

China ; the sky is the limit.

zoals Sjanghai en Beijing en het binnenland. Ook het kloosterleven van de

Daar de grote steden een (westerse) transformatie ondergaan, blijft het leven

Boeddhistische monniken trekt vele reizigers naar het machtige China.

in het binnenland van China zeer indrukwekkend door de grote tegenstelling

Iedereen weet dat China op dit moment een enorme ontwikkeling doormaakt

tussen arm en rijk en de zichtbare invloed van het communisme.

en dat is nu juist waarop de Grote Reis 2006 zich zal richten.

Om te ontkomen aan de drukte in de grote steden en even op adem te komen, zal er waar mogelijk, geprobeerd worden een stukje oude Chinese

Natuurlijk zullen de beroemde bouwwerken zoals de Chinese Muur en de

cultuur op te snuiven.

Verboden Stad aangedaan worden, maar de reis leidt zich vooral langs de

China is een land dat rijk is aan natuur, cultuur, geschiedenis en kunst en waar

actuele high-lights der architectuur.

niets stilstaat, maar altijd alles in beweging is.

Nederlanders staan in China te boek als goede ingenieurs met een Avantgardistische bouwwijze, die hen zo populair maakt. Dit heeft als gevolg

China is actueel, helaas is daar op dit moment nog maar weinig van terug

dat er op dit moment ruim negentig Nederlandse architecten actief zijn in

te zien op de faculteit; door middel van de Grote Reis en verschillende

China. Enkele projecten van deze Nederlandse architecten in ‘Booming China’

activiteiten die hier vooraf aan georganiseerd worden, wordt geprobeerd

zullen worden opgenomen in het reisschema. Zo staat een bezoek aan het

daar verandering in te brengen.

Olympisch dorp in Beijing al op de planning.

In ieder geval zullen er na de zomervakantie een aantal studenten op Bouwkunde rondlopen met schitterende verhalen over het evenzo

Naast Beijing zal er ook een groot deel van de tijd besteed worden aan het

schitterende China en zonder twijfel zijn zij bereid deze met iedereen te

bezoeken van indrukwekkende bouwwerken in Sjanghai en omgeving,

delen.

denk hierbij aan de hoogste (420,5m) toren in China; de Jin Mao toren in de voorstad Pudong en een naar Nederlandse uitstraling verwijzenlijkte

2. LiLong housing Renewal, Shanghai

China, waarom niet? //

3. KCAP Beijing Olympic Games badminton Arena

stylos

p01-p09 stylos.indd 5

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:06:04

p01-p09 stylos.indd 6

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:06:41

stylos

p01-p09 stylos.indd 7

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:06:58

Accreditatie deel 112… Sanne van Manen

Er is een hete laag met kolen uitgestrooid over de faculteit. Ondanks dat veel

Angst

studenten en docenten hier geen last van hebben, loopt de ‘bovenlaag’ van

Zoals ook al hiervoor geschreven, is de spanning te snijden in de faculteit.

de faculteit op haar tenen.

Natuurlijk is de accreditatie iets heel groots, wat enige spanning met zich mee brengt. Stylos is binnen de faculteit vaak de organisatie die voor de

Deze laag met kolen is een synoniem voor de Accreditatie. Een woord

kritische noot zorgt. De angst voor kritiek binnen de organisatie van de

waarvan sommige mensen niet weten wat het is en waar anderen acute

accreditatie is enorm. Daarom wordt voor veel dingen, georganiseerd rondom

hartproblemen van krijgen.

de accreditatie, Stylos erbij geroepen. Wanneer wij immers bij de organisatie

Wat is de accreditatie eigenlijk? En waarom al deze verschrikkelijke ophef?

betrokken zouden zijn, kunnen we geen kritiek geven, want dat zou dan

Hieronder zal ik de drie a’s van accreditatie beschrijven: de accreditatie ‘an

indirect kritiek op onszelf zijn. Stylos is geen organisatie die zich hiervoor

sich’, ‘angst’ en ‘aandacht’.

leent en daarom hebben wij deze verzoeken grotendeels afgewezen. Waarop we verwijtend worden aangekeken alsof we niet begrijpen hoe belangrijk de

De accreditatie an sich.

accreditatie wel niet is.

De Accreditatie is iets heel belangrijks. In het aller- aller- allerergste geval kan

De eerste reactie op het onderwijsdebat dat wij organiseerden was; ‘zou je dat

het namelijk het einde van Bouwkunde als opleiding betekenen. De kans dat

nou wel doen, iedereen is al zo gespannen’.

dit gebeurd is wel erg klein.

Wanneer men te gespannen is om in de pauze te discussiëren over het

De accreditatie is de keuring van de opleiding. Een keuring die in mijn ogen

onderwijs, zijn de spanningen naar mijn mening té hoog.

zo objectief en eerlijk mogelijk moet zijn. Bij deze accreditatie heb ik helaas nog schrikbarend weinig objectiviteit en eerlijkheid gezien.

Aandacht

De accreditatie geschiedt onder andere aan de hand van de zelfevaluatie en

Iets wat heel belangrijk is verdient natuurlijk veel aandacht. Het is belangrijk

de visitatie.

dat studenten weten waar het over gaat en nog belangrijker; dat ze

-De zelfevaluatie is een dik rapport, dat een beeld moet geven van hoe de

weten met welke verbeteringen de faculteit bezig zijn. Het staat natuurlijk

faculteit ervoor staat. Organisatiestructuur, onderwijsvisies, maar ook de

ontzettend mooi voor de visitatiecommissie als studenten weten dat de

gebreken van de opleiding komen aan bod. Op veel stukken geeft het rapport

faculteit bezig is met het doorvoeren van verbeteringen. Vandaar de artikelen

helaas meer weer hoe de faculteit zou willen zijn dan hoe de faculteit is. Ik

in b_nieuws en de tentoonstelling in de achterhal. Ondanks dat de faculteit

quote hierbij iets wat onder 'Sterke punten' staat: "de wijze waarop brede

de accreditatie zo hoog op de agenda heeft staan, zijn ze pas een maand

domeinkennis en - vaardigheden worden geïntegreerd in ontwerpprojecten."

geleden met deze tentoonstelling begonnen. Het is teleurstellend om te zien

De integratie van kennis met het ontwerpproject is juist een van de grootste

hoe erg de tentoonstelling gericht is op ‘simpele mooie plaatjes’ in plaats

klachten die ik van studenten hoor. De gebreken die men bespreekt in het

van inhoud. De projectgroep kwaliteitszorg wordt met een rood ehbo kruis

rapport worden afgedaan met lange verhalen waaruit blijkt ‘dat we daar mee

weergegeven. Naast de deuren hangen a4-tjes met verdere infomatie over

bezig zijn’.

de projectgroepen. Ook hier ontbreekt haast alle informatie over visie, doel

-De visitatie is een bezoek van een commissie (de visitatiecommissie) aan de

en resultaten van de projectgroepen, ondanks dat wij daar samen met de

faculteit. Tijdens dit bezoek worden er studenten, docenten en leden van het

facultaire studentenraad wel om hadden gevraagd. Voor deze tentoonstelling

managementteam geïnterviewd. Deze commissie wordt in samenwerking

is enorm veel geld uitgegeven om het onder de aandacht te brengen bij

met bouwkunde in Eindhoven uitgekozen. Aan het einde van de visitatie

studenten. Het onder de aandacht brengen heeft zo’n groot belang dat het de

zal de commissie door ons managementteam uitgenodigd wordt voor een

inhoud compleet wegdrukt.

chique diner. Binnen de groep mensen die geïnterviewd worden, zitten de standaard

Het accrediteren op deze manier is voor mij hetzelfde als dat Ajax zijn eigen

gremia, zoals de facultaire studentenraad en de opleidingscommissie.

scheidsrechter zou uitkiezen. Het verschil is dat dit over het algemeen niet

Daarnaast worden er nog ‘losse’ studenten en docenten gevraagd, die zijn

geaccepteerd zal worden, terwijl deze manier van accrediteren, met veel

uitgekozen door de faculteit zelf.

gebrek aan objectiviteit, ‘normaal’ is. Elke opleiding in Nederland wordt

Naast de interviews krijgt de commissie nog een georganiseerde rondleiding

op deze manier geaccrediteerd. Wanneer je niet goedgekeurd wordt als

over de benedenverdieping van de faculteit. Het bezoeken van willekeurige

opleiding ben je geen opleiding met zomaar gebreken, maar dan moet het er

colleges en ontwerpbijeenkomsten of het ondervragen van willekeurige

dus echt iets heel fout zitten... //

studenten zit jammer genoeg niet in het programma.

p01-p09 stylos.indd 8

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:07:07

Lady, save my day Marten Dashorst

Mannen zijn van nature degenen die gebeld worden als er ergens nood is. Als

Ook in de architectuur willen vrouwen nog wel eens de dag redden. Zonder

toonbeeld van mannelijkheid neemt men vaak Superman omdat hij breed en

vrouw had de Chaise Longue van Le Corbusier nooit bestaan, zonder vrouw

gespierd is, sexy én slim. Nadat hij de dag gered heeft, krijgt hij als beloning

had niemand Oscar Niemeyer gekend, en zonder vrouw hadden we nooit de

vaak het telefoonnummer van het vrouwelijke slachtoﬀer. Heerlijk, een

shopping mall gehad.

duidelijke rolverdeling. Misschien moeten we toch eens vaker een vrouw bellen als er problemen Vrouwen worden veel minder vaak gebeld als er ergens iets opgelost moet

zijn... //

worden. Zelfs als een vrouw hulp nodig heeft, belt zij toch liever de mannen die zij kent dan haar vriendinnen. Voorbeeld: Los Angeles is een stad die vaak in nood is. In het boek Ecology of Fear – Los Angeles and the Imagination of Disaster somt de Amerikaanse schrijver Mike Davis de brede varieteit aan mogelijke vernietigingen voor deze stad op. Aardbevingen, tornado’s, rassenrellen en overstromingen. Dat de stad deze rampen slecht kan hebben, is vaak de schuld van de man. Diezelfde man moet vaak dan ook de stad weer redden. Toch zijn er in het verleden boeken geschreven waarin de stad Los Angeles gered wordt door een vrouw. In het boek The Secret Power: A Romance of the Time van Marie Corelli wordt Los Angeles verwoest door een combinatie van een aardbeving en een atoomexplosie, in gang gezet door een gekke professor. Iedereen gaat dood, behalve de minnares van de geleerde en de dienstmeid. De vrouwen redden de dag.

stylos

p01-p09 stylos.indd 9

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:07:13

Het Moderne project, geleid door namen als Le Corbusier en Mies van der Rohe lijkt vooral een mannenproject te zijn geweest. Wat deden de vrouwen? Speelden zij een rol van betekenis?

de Kunst van het Leven Anselm van Sintﬂiet

"Teaism is a cult founded on the adoration of the beautiful

L’art de vivre Charlotte Perriand (1903-1999) heeft haar leven lang interesse gehad

among the sordid facts of everyday existence… The

in de ‘kunst van het leven’ en dat heeft ongetwijfeld te maken met haar gevoeligheid en haar ervaringen als vrouw. Ze groeide op in een familie

Philosophy of Tea is not mere aestheticism in the

waar bijna alle familieleden als werklieden in de haute couture werkten. Ook haar ervaringen als werkende vrouw, als echtgenote en als moeder hebben

ordinary acceptance of the term, for it expresses

allemaal bijgedragen aan haar vrouwelijke invulling van het ontwerpen. Zelf heeft Perriand te kennen gegeven dat ze andere ervaringen in haar leven als

conjointly with ethics and religion our whole point of

veel fundamenteler heeft ervaren. Hiertoe behoren haar samenwerken met Le Corbusier en Jeanneret, het sympathiseren met het Front Populaire2, haar

view about man and nature. It is hygiene, for it forces

reizen naar Japan en haar tweede thuis; de Franse Alpen. Iedereen kent de stoelen van Le Corbusier en iedereen kent die beroemde

cleanliness; it is economics, for it shows comfort in

chaise longue. Wat het brede publiek niet weet is dat niet Le Corbusier zelf verantwoordelijk is voor het ontwerp van de stoelen, maar een van zijn

simplicity rather than in the complex and the costly; it

jongste medewerkers, Charlotte Perriand. Perriand was een van de meest innovatieve meubel- en interieurontwerpers van de twintigste eeuw. Haar

is moral geometry, inasmuch as it deﬁnes our sense of

carrière besloeg meer dan 70 jaar, waarin ze niet alleen samen werkte met Le Corbusier maar ook met Jean Prouvé, Junzo Sakakura en Ren Suzuki.

proportion to the universe… Teaism… represents so

Perriand’s rol als pionier werd tot een twintigtal jaar geleden overvleugeld door onder andere Le Corbusier’s statuur. Is architectuur een mannenwereldje

much of our Art of Life."

dat geen vrouwen toelaat? En als die mannen vrouwen toelaten, krijgen de vrouwen dan wel de merites die ze verdienen? Of zijn veel signalen altijd

Kakuzo Okakura, The Book of Tea, 19061

verkeerd geïnterpreteerd? Hoe hebben feministische historici het opkomend feminisme van begin twintigste eeuw beschreven? Dit artikel zal deze vragen deels proberen te beantwoorden aan de hand van Perriand's samenwerking met Le Corbusier en de periode die daaraan vooraf ging. Emancipatie en het rationele In 1920 werd Perriand, op 17-jarige leeftijd, toegelaten op de Ecole de l’Union Centrale des Arts Décoratifs. Deze school was er op gericht de gebruikelijke luxe status van de “Decoratieve Kunsten” te verdedigen. Vrouwen kregen sinds de oprichting van deze school een sterkere positie binnen de interieurarchitectuur. Dit kwam onder andere door de opkomst van het meubel ensemble; meerdere stukken meublement die een eenduidig plaatje opleveren. Parallel hieraan kwam in Europa aan het begin van de twintigste eeuw het idee van economie domestique op en vanuit de Verenigde Staten waaide het Taylorism over.3 Deze combinatie zorgde voor een introductie van wetenschappelijke planning en een zeker functionalisme in het domein van de vrouw en hielpen haar bij haar huishoudelijke bevrijding. En dat terwijl het wetenschappelijke, het functionele en het rationele toch aan de man voorbehouden waren. Vrouwen kregen voor het eerst een erkenning dat ze de baas waren in huis of in ieder geval beter op de hoogte waren van huishoudelijke zaken dan hun mannen. Deze twee ontwikkelingen versterkte dus ook de positie van vrouwelijke interieurarchitecten.

1. Perriand aan het werk. Parijs, 1997

p10-p21 thema 1.indd 10

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

Perriand kreeg les van Henri Rapin, artistiek directeur van de Ecole, maar was

algemeen

16-3-2006 15:11:17

2. Hoek van een woonkamer, 1926

3. Bar sous le toit, 1927

zich bewust van de beperkingen die geïnstitutionaliseerd onderwijs met

van de man was.

zich meebrengt. Daarom zocht ze ook kennis buiten haar school. Zo volgde

Perriand streefde een nieuwe levensstijl na; ze verhuisde van de Rive Gauche

ze lessen bij Maurice Dufrène en Paul Follot, twee bekende decorateurs die

naar de Rive Droit, het gebied van de bohème, waar ze kennis maakte met

gelieerd waren aan verschillende warenhuizen.4 Follot stond nog stevig met

de muziek van Louis Armstrong en de Charleston. ‘Bar onder het Dak’ is een

twee benen in de negentiende eeuw zoals blijkt uit het volgende citaat: “As

bevestiging voor stijlvolle, geëmancipeerde vrouwen. Zoals Perriand het zelf

long as there are men, there will be selection. Individuals are naturally inclined

zei: “…since I express my own needs, I am conscious of and in synch with my

to make such choices and exclusions. The elite will always love works of reﬁned

times. They are mechanical: in the streets the beautiful cars wink at me, they are

quality”5

clean, shining. I adorn my neck with chromed-steel beads, my waist with a coat of

Perriand’s vroege werk vertoonde dan ook een zekere ambiguïteit en het

mail, my studio with chromed steel-I wear my hear à la Josephine Baker”6

laveerde tussen de seriematigheid en massaproductie - te zien in het behang - en het gebruik van exclusieve materialen. (zie 2 Hoek van een Woonkamer)

Le Corbusier Van een vriend krijgt Perriand twee boekjes te leen, Vers une Architecture en L’Art décoratif d’ajourd’hui beide van de hand van Le Corbusier. Met name het tweede boek spreekt Perriand erg aan; het is één lange aanval op de traditie

“…since I express my own needs, I am conscious of and in synch with my times. They are mechanical: in the streets the beautiful cars wink at me, they are clean, shining. I adorn my neck with chromed-steel beads, my waist with a coat of mail, my studio with chromed steel-I wear my hear à la Josephine Baker”

waarin zij geschoold is. Nog voor de openbaring van ‘Bar onder het Dak’ klopte Perriand dan ook aan bij Le Corbusier’s atelier en vroeg om een baan. Het antwoord luidde: ”We borduren hier geen kussens.”7 Na het zien van de bar tijdens de Salon d’Automne (1927) kwam Le Corbusier naar Perriand toe en vroeg haar om bij hem te komen werken. Dat hij onder de indruk van haar werk was valt af te leiden uit het feit dat Perriand bij het bureau aan de slag kon als partner voor het ontwerpen van meubilair. Hier raken we aan één van de misvattingen die in de loop van de tijd zijn ontstaan; de neiging om vrouwelijke ontwerpers te zien als ‘slachtoﬀers’ die worden overvleugeld

Bar sous le toit

door hun mannelijke medeontwerpers. Als illustratie hiervan kunnen we de

Pas met haar ‘Bar onder het Dak’ (zie afb. 3 Bar sous le toit) - op de Salon

foto van Perriand op haar chaise longue bekijken. (zie afb. 4, volgende pagina)

d’Automne van 1927 distantieert Perriand zich van de oude school en

Beatriz Colomina’s, interpretatie8 dat de foto Corbusier’s ontkenning van haar

omarmt ze de nieuwe esthetiek van de machine. Niet alleen de vormgeving

creativiteit en auteurschap weergeeft wordt, door Perriand zelf fel bestreden

en de inrichting van deze bar, maar ook de keuze van de locatie is een kritiek

in een interview met Mary McLeod9. Perriand wendde zelf haar hoofd af om

op het bourgeois Art Deco. De zolder was in de topologie van het Parijse

de aandacht van de kijker te richten op de stoel, niet op haar. Perriand heeft

appartementengebouw het domein van de onbemiddelde. Nu is een bar

de enscenering zelf bedacht en met Jeanneret uitgevoerd. Charlotte Perriand

natuurlijk niet bedoeld voor de armsten. Het ensemble was gericht op het

werd tijdens haar tijd bij Le Corbusier als volwaardig partner gezien met net

nieuwe publiek, namelijk de middenklasse.

zoveel keuzevrijheid en eigen controle als bijvoorbeeld Jeanneret.

De bar zelf paste precies in een hoekje met het schuine dak. Barkrukken, de bar, tafels, de barpanelen, alles bekleed met vernikkeld plaat-staal. Elke

Relational feminism

referentie aan de natuur was verdwenen, een ongelofelijk grote tegenstelling

Het beoordelen van de historische positie van vrouwen zou nooit mogen

met de paar maanden oudere ‘Hoek van een Woonkamer’. Ook het bijna

gebeuren naar de huidige standaarden. Of het nu om politieke rechten,

exclusieve gebruik van staal is opmerkelijk, aangezien staal toch het domein

individuele vrijheid of economische onafhankelijkheid gaat, de strijd van

stylos

p10-p21 thema 1.indd 11

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:11:18

4. Charlotte Perriand op haar chaise longue de LC4

vrouwen voor gelijke rechten is een proces van evolutie, geen revolutie. Karren Offen gebruikt in Defining Feminism: A Comparative Historical Approach10 de term ‘relational feminism’ om een pioniersgeest van vrouwen begin 20ste eeuw te beschrijven. Deze vrouwen probeerden de situatie van vrouwen in het algemeen te verbeteren; niet door gelijke individuele rechten na te streven, maar door hun eigen bijdrage aan de maatschappelijke veranderingen te benadrukken. Het doorgronden van hoe verhoudingen tussen de sekse werden geconstrueerd, onderhouden en uitgedaagd kan helpen bij het omgaan met de huidige ongelijkheden in onze professie. Dit betekent een voorbij gaan aan het slachtofferen van vrouwen en de oppervlakkige beschuldigingen van seksisme aan het adres van mannelijke ontwerpers. Ontwerpers zoals Perriand en Le Corbusier zagen het Moderne project als mogelijkheid om de vrouw te bevrijden van een slaafs bestaan, een mogelijkheid om hun tijd op een meer bevredigende manier in te vullen. //

p10-p21 thema 1.indd 12

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

1. Kakuzo Okakura, The Book of Tea, 1906, heruitgave: Dover Publications, 1966 2. Wikipedia: The Popular Front was an alliance of left-wing political parties (the Communists, the Socialists and the Radicals), which was in government in France from 1936 to 1938. http://en.wikipedia.org/wiki/Front_Populaire 25-02-2006 3. Wikipedia: Taylorism or Scientific management is the name of the approach to management and industrial and organizational psychology initiated by Frederick Winslow Taylor in his 1911 monograph The Principles of Scientific Management. http://en.wikipedia.org/wiki/Taylorism 25-02-2006 4. Warenhuizen in het begin van de twintigste eeuw in Frankrijk hadden een special positie binnen de decoratieve kunsten. In tegenstelling tot Duitsland was er in Frankrijk geen instituut zoals de Werkbund. De warenhuizen zetten daarom hun eigen huizen op met de hulp van grote namen uit de ontwerpende wereld. 5. quote uit G. Janneau "Notre Enquête sur le mobilier moderne: Paul Follot" in Art et décoration 40 November 1921, p. 148 6. Charlotte Perriand Une Vie de création, Parijs Odile Jacob, 1998 7. Vertaling door de auteur: Le Corbusier bevestigde dit in Precisions on the present State of Architecture and City Planning Cambridge, Massachusetts, MIT Press 1991 8. interpertatie uit: Beatriz Colomina, “The Split Wall: Domestic Voyeurism” in Beatriz Colomina, red., Sexuality and Space New York Princeton Architectural Press, 1992, p. 106-107 9. Charlotte Perriand, interview met Mary McLeod, 30 juni 1997 10. Karen Offen “Defining Feminism: A Comperative Historical Approach” in Signs 14, herfst 1988, p. 119-157 > Mary McLeod, red., Charlotte Perriand The Art of Living New York, H. N. Abrams, Inc. Publishers, 2003.

algemeen

16-3-2006 15:11:19

Een lady piest niet Sara van der Ploeg

Ik deed maar wat, had wilde ideeën, studeerde bouwkunde en moest naar de wc. We gingen samen naar de wc. Dat soort dingen deden we nou eenmaal samen. Misschien een keer de Lady P. proberen. Het moest er toch een keer van komen. Opvallen deden ze zeker. De houten beschutting deed bijzonder warm aan in de verder toch wel kille ruimte en eenmaal boven de Lady P. was je je bewust van je toilet-partner door haar silhouet in de mat glazen tussenwand. Net als een urinoir voor mannen hing ze daar; een witte bak aan een betegelde muur. Zo hing ik ook. Ik voelde me niet bepaald een dame. Ik voelde me een man, die zijn broek te ver had laten zakken. Of ja, misschien eerder een Fransman die zich verbaasde over deze opvatting van het unisex toilet. Het deurtje kon mijn schaamte ook al niet vervangen. Waarom deed ik maar wat? Het was nu allemaal een kwestie geworden van concentreren en goed blijven mikken. En het klonk nog wel zo chique; Lady P. Lady pee, lady pies. Oorspronkelijk van dezelfde ‘gemakken’ voorzien als een mannen urinoir; namelijk snel en hygiënisch, ware het niet zo dat deze vertaling een iets te ongelukkige bleek. Want het stapeltje toiletrollen was wel de uiteindelijke afknapper. Of de meevaller. Een vrouw heeft wél wc papier nodig. Mij was het niet duidelijk meer waarom wij als mannen zouden moeten plassen. Waarom worden wij met mannen vergeleken tot op het niveau van toiletteren? Waarom kunnen verschillen niet gewoon zijn? Een ontwerp voor één van de twee seksen wat betreft het gebied waar zij in feite wezenlijk - en misschien nog wel als enige - van elkaar verschillen, is speciﬁek. Beide seksen behoeven hier een eigen ontwerp. Als je dan toch mannen en vrouwen gelijk stelt, in hoeverre ben je dan nog consequent in het toepassen van hetzelfde ontwerp op ons twee. Het optillen van de rok en het openritsen van de gulp was enig zins vergelijkbaar geweest. Maar de broekdragende vrouw moet dus op het urinoir de hele handel laten zakken, wat toch echt wel vraagt om enige afscherming. Een urinoir voor mannen is niet het zelfde als een Lady P, mét een wc-rol én een deurtje als extra benodigdheid. Deed ook de ontwerper maar wat? Een ontwerp wat gemaakt is voor mannen omvormen tot iets wat ook voor dames zou kunnen functioneren, met hier en daar wat poespas vervaagt het oorspronkelijke idee. En ik houd niet van water bij de wijn. Laat een ontwerp kloppen in haar essentie. De gewone wc is prima zoals hij is voor vrouwen en ondervindt geen concurrentie van de Lady P. We vormen maandverbandjes toch ook niet om tot toiletdoekjes voor mannen? Laat vrouwen hun rechten uitvechten in de politiek, laat ze president worden, desnoods van Amerika, maar begrijp dat wij niet op alle gebieden hetzelfde hoeven te kunnen als mannen. //

stylos

p10-p21 thema 1.indd 13

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:11:20

Waarom zijn er minder vrouwen in de architectuur? Waarom bestaat de discussie over de verschillen tussen mannen en vrouwen nog steeds? Zijn kinderen en een baan als architecte wel te combineren? Ilse Boost en Ira Koers vertellen over hun ervaringen als vrouw in de architectenwereld.

Bouwen met vrouwen Anne Geenen Regien Kroeze

De grote vraag die gesteld wordt als het gaat om het thema ‘vrouw’ in de

Ilse Boost

architectuur is of deze nog wel van deze tijd is. De generatie vrouwen in de

Ilse Boost, architecte en moeder, deelt haar ervaring over welke invloeden het

architectuur van rond de 35 jaar lijkt de discussie niet meer nodig te vinden.

stichten van een gezin heeft op haar carrière. Wat blijkt uit haar antwoorden

Dankbaar maken zij gebruik van wat hun voorgangers bereikt hebben,

is dat het met de (overheids)steun in Nederland voor werkende ouders

de deuren zijn immers geopend. Deze ‘keuzefeministen’ kunnen alles,

met kinderen nog steeds niet goed gesteld is. “Zelf heb ik twee kinderen,”

mogen alles, en hoeven niets. Ze winden zich op over onrecht wat vrouwen

vertelt ze, ”ze zijn nog klein en bovendien vrolijk en gemakkelijk. Toch is de

wereldwijd wordt aangedaan, waardoor de aandacht op wat voor hen nog

maatschappij nog steeds niet helemaal ingesteld op het model dat niet één

scheef ligt vervaagt. Klagen is inderdaad niet meer nodig, maar hier en daar

van de twee partners, als er al twee zijn, thuis is.” Deze zaken hebben zo hun

kan nog veel bijgeschaafd worden als het gaat om gelijke kansen tussen

eﬀect op de carrièreperspectieven voor één van de twee partners, in veel

mannen en vrouwen.

gevallen die van de vrouw.

Aan de hand van twee gesprekken met vrouwelijke architecten, proberen we een beeld te krijgen van de vrouw in de architectuur. De positie van de vrouw

Uit onderzoek blijkt dat bij gezinnen met kinderen onder de zes jaar, negen

in de architectuur heeft te maken met veel verschillende aspecten, waarvan

van de tien vrouwen de voorkeur geeft aan een plaats op de arbeidsmarkt.

er twee in dit artikel naar voren komen, namelijk de combinatie van een baan

Uit de studie ‘Labour force participation of women: empirical evidence on

en een gezin, en de positie van de vrouw op de werkvloer. Het eerst gedeelte

the role of policy and other determinants in OECD countries’ van Florence

bevat de ervaringen van Ilse Boost, die een aantal actuele vragen heeft

Jaumotte blijkt dat de arbeidsparticipatie hoog is, maar aan de uitkomsten te

beantwoord over carrière en gezin. Het tweede deel is een interview met Ira

zien hapert het mechanisme ergens, want lang niet dit percentage vrouwen

Koers over de positie van de vrouw op de werkvloer.

werkt fulltime. Uit dit onderzoek blijkt dat in Europa de werkweek van de vrouw in landen verschilt door de keuze voor parttime of fulltime werken. In Frankrijk werken vrouwen dik 32 uur per week en in Zweden gemiddeld 28 uur per week. Nederlandse vrouwen werken massaal in deeltijd en hierdoor het minste aantal uren van allemaal, 24 uur per week. Zo constateert de studie Europese tijden, die is uitgevoerd door het Centraal Planbureau (CPB) en het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). (zie afbeelding 2 en 3) Desalniettemin behoort de participatiegraad van vrouwen in Nederland met 66 procent wel tot de hoogste in de wereld. Alleen in Canada, Zwitserland en Denemarken werken procentueel gezien meer vrouwen. In Nederland werken dus wel veel vrouwen, maar werken ze meestal parttime. Omgerekend naar voltijdbanen hangt Nederland met een participatiegraad van 57 procent onder aan de lijst! De reden dat Nederlandse vrouwen minder werken komt voor een groot deel door het hoge zorgethos. Op de vraag of er iets verandert in het leven van een vrouw na het baren van een kind antwoordt Ilse Boost het volgende: “De eerste weken is het heel prettig om vooral bezig te zijn met een nieuw mensje. Je gaat ook weer anders naar zaken kijken. Je richt je bijna geheel op één ding en dat is wel bijzonder. Bovendien geeft het ook extra energie omdat er iets leuks bij gekomen is in je leven.” “Nederlandse vrouwen hebben er veel meer moeite mee om de kinderopvang over te laten aan derden dan anderen,” aldus Erna Hooghiemstra, directeur van de Nederlandse Gezinsraad. In tegenstelling tot veel vrouwen brengt Ilse Boost haar kinderen wel naar de crèche en is zij zelf weer aan de slag gegaan. Ze oppert dat kinderopvang een goed systeem is. “Na de lastige

1. Kinderopvang in Nederland

aanloopperiode – alle twee één dag minder werken, crèche regelen, eerste

p10-p21 thema 1.indd 14

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:11:21

2. Graﬁek arbeidsdeelname

3. Graﬁek arbeidsdeelname vrouw

tijd opa en oma inschakelen vanwege lange wachttijd en ga zo maar door - is

vrouwen gelijke kansen wil geven op de arbeidsmarkt, dan moet het beleid

de crèche een goed systeem. Ook vanwege het feit dat daar andere kinderen

erop gericht zijn de combinatie van kinderen hebben en werken aan te

zijn om mee te spelen. ” Toch gaat tweederde van de vrouwen in Nederland

moedigen.

minder uren werken zodra ze hun eerste kind krijgen, of stoppen ze zelfs

Ilse Boost geeft ook aan op de vraag wat er gebeurt na een zwangerschap,

helemaal met werken. Hoe meer kinderen geboren worden, des te minder

dat ze graag zo snel mogelijk weer aan de slag wilde en dat lang

uren vrouwen werken. Minder dan 10 procent van de werkende vrouwen

ouderschapsverlof in één doorlopende periode niet de oplossing is. “Voor mij

met kinderen heeft een voltijdbaan, dit in tegenstelling tot mannen. Van de

gold dat ik na een paar weken graag weer aan het werk wilde omdat ik het

mannen die werken heeft 90 procent een voltijdbaan, kind of geen kind.

idee had dat er zoveel in de buitenwereld gebeurde dat ik niet wilde missen. Maar tegelijkertijd kost het ook veel energie, want je krijgt namelijk te maken

Waarschijnlijk zullen subsidies voor kinderopvang, betaald ouderschapsverlof,

met gebroken nachten, lichamelijke verzwakking, geregel rond borstvoeding.”

belastingvoordelen voor gezinnen en ﬂexibele werktijden meehelpen

Subsidies zouden afgestemd moeten zijn op het werk van de ouders. Een

de vrouw meer kans te geven fulltime te kunnen werken. Volgens de

gezinsvriendelijk overheidsbeleid is absoluut noodzakelijk. Als het hebben

nieuwe Wet Kinderopvang die per 1 januari 2005 ingevoerd werd, worden

van kinderen de vrouw beperkt in de ontwikkeling van haar carrière, dan

ouders, werkgevers en overheid geacht ieder eenderde van de kosten van

moet Nederland ook niet trots zijn op haar emancipatie. Ilse Boost vervolgt

kinderopvang voor hun rekening te nemen. Minister de Geus heeft onlangs

over het onderwerp ouderschapsverlof. “Eigenlijk zou het prettig zijn als je

alle werkgevers opgeroepen één zesde van de werkelijke kosten te betalen.

het eerste jaar af en toe een paar dagen vrij zou kunnen nemen om wat bij

Maar als beide partners werken en één werkgever weigert te betalen,

te tanken. Dus in plaats van een paar maanden vrij en dan weer voor 100 %

betekent dat voor een gezin dat het meer zelf moet betalen, want de overheid

beginnen zou ik het beter hebben gevonden om sneller te beginnen, wat ik

compenseert slechts gedeeltelijk. Daarnaast geldt de regel dat hoe hoger het

ook heb gedaan, maar dan af en toe even vrij te nemen, wat er dan niet meer

gezamenlijke inkomen is, hoe lager de extra overheidsbijdrage is.

van komt….”

Zo gunstig klinkt deze wet dus niet voor hoogopgeleiden. Een gemiddeld architectenbureau kan dit bedrag vaak niet opbrengen voor een niet-

Het hebben van kinderen kan dus knap lastig zijn met een overheid die

werkende kracht. Ilse geeft aan dat er inderdaad nog het een en ander moet

een goed werkend beleid betreﬀende werkende vrouwen en kinderen niet

veranderen aan het beleid qua kinderopvang. “Bij ziekte van je kind moet je

serieus neemt. Typerend is dat vrouwen die wel een toppositie weten te

het werk verlaten en dat kost je vrije dagen of het levert problemen bij de

bemachtigen vaak ongehuwd, kinderloos, of beide zijn. Nederland staat op

planning van lopende projecten. In het traditionele model - moeder thuis -

de laatste plaats van de internationale ranglijst als het gaat om vrouwen in

had de werkwereld geen last van zulke zaken. Doorbetaalde zorgverlofdagen

de top van het bedrijfsleven. Het krijgen van kinderen brengt voor vrouwen

of een gezamenlijk ziekenboegje op samenwerkende crèches zou wellicht

veel vaker moeilijkheden dan voor mannen, omdat in de meeste gevallen

een oplossing zijn om werkende moeders en zorgende vaders aan het werk

de opvoedtaak van kinderen grotendeels op de vrouw aankomt. Vrouwen

te houden.”

die meer dan 24 uur per week werken zijn namelijk meer tijd kwijt aan de combinatie werk en zorg dan hun partners. Mannen zitten 4,5 uur meer

Hoe lang is ouderschapsverlof eigenlijk nodig en tot welk tijdsbestek is dit

achter de computer of voor de televisie. En ze besteden anderhalf uur meer

verlof haalbaar als je een fulltime baan hebt? Langer dan twintig weken

aan ‘solitaire hobby’s. Daarnaast werken in slechts twee procent van de

schijnt een negatief eﬀect te hebben omdat er zo veel gebeurt op een

gezinnen met kinderen beide partners in deeltijd. Het anderhalfverdieners

bureau en de salarisopbouw wordt onderbroken. Maar als men in Nederland

model, waarin de man voltijd werkt en de vrouw in deeltijd, is in Nederland

stylos

p10-p21 thema 1.indd 15

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:11:22

de norm geworden. Voor bijvoorbeeld het tweeverdienersmodel zoals bij

Ira Koers

Ilse Boost en haar partner het geval is, heeft de overheid nog niet zo veel

Hoewel op de faculteit ongeveer de helft van de studenten vrouw is, blijkt

antwoorden klaar. Ilse Boost en haar man werken ieder vier dagen in de

dat het percentage vrouwen dat in de praktijk op architectenbureaus werkt

week en redden het op deze manier hun gezin te onderhouden. Zodra beide

nogal laag is. De vraag die hieruit volgt is: “Wat is de positie van vrouwen in de

partners wel fulltime blijven werken en de kinderen naar de crèche gaan,

architectuur”? Een gesprek met Ira Koers over vrouwen op de werkvloer.

is het hek van de dam als er iets mis gaat met de kinderen. Deze oplossing lijkt prima te werken, maar zo beantwoorde ze de vraag over kinderopvang

Het bureau van Ira Koers is gevestigd in de Oostelijke Handelskade 12 te

verder. “Zodra je kind ziek is valt dat geheel in duigen. Of je wilt graag thuis

Amsterdam, een gebouw dat huisvesting biedt aan verschillende ateliers en

blijven omdat er echt iets aan de hand is of er is eigenlijk niets merkbaar aan

architectenbureaus.

je kind maar je moet het thuis houden omdat er verhoging is geconstateerd.”

Koers handelt als een ’eenvrouwszaak’ en werkt veel samen met andere

Dan moet er snel een oplossing worden gezocht, wat vaak een kwestie van

partijen. ‘Dit werkt het beste´ vertelt ze, waarna ze zich uitlaat over haar

improviseren is.

ervaringen opgedaan op haar eerdere bureau. Ze studeerde in 1995 af aan de

Zo gaat het op dit moment in Nederland. De huidige generatie

Rietveld Academie en begon een bureau met twee Delftse architecten (m),

hoogopgeleide vrouwen laat de overheid nauwelijks weten hoe zwaar het

Jurjen Zeinstra en Mikel van Gelderen. In 2003 is de samenwerking gestopt en

is voor een vrouw carrière te maken en tegelijkertijd kinderen op te voeden.

is ze voor zichzelf begonnen als Bureau Ira Koers.

Zij oﬀeren hun fulltime baan vaak op, omdat het volgens hen niet anders

Ira Koers is 35 jaar en heeft in haar korte carrière al het een en ander bereikt. Zo won ze samen met haar twee mannelijke collega’s de ‘Europan 4' voor een woningcomplex van 255 woningen in de Drentse plaats Emmen. In

Voor veel vrouwelijke architecten zit er na het krijgen van kinderen niets anders op om bijvoorbeeld bij de gemeente te gaan werken.

1998 won dit drietal de Charlotte Köhler Prijs, een aanmoedigingsprijs voor veelbelovende kunstenaars tot 35 jaar. Ze ontwikkelden hiervoor het ‘Tuimelhuis’, een tuinhuis dat door het te kantelen op meerdere manieren gebruikt kan worden. (Zie afbeelding 5 en 6) Ira Koers werd een paar maanden geleden gevraagd om mee te werken aan de tentoonstelling WOMEN NL, die in september 2005 opende in het ABC

schijnt te kunnen. Voor veel vrouwelijke architecten zit er na het krijgen van

Architectuurcentrum te Haarlem. In eerste instantie wees ze dit aanbod af,

kinderen niets anders op om bijvoorbeeld bij de gemeente te gaan werken,

omdat Ira zichzelf deel vindt uitmaken van de generatie vrouwen die het niet

omdat deeltijd werken hier makkelijker gaat dan op een architectenbureau.

belangrijk acht aandacht te schenken aan het vrouw-zijn in de architectuur.

Door deze oorzaak is het percentage vrouwen in de architectuur nog laag,

Ze vindt het niet nodig nadruk te leggen op de positie van vrouwen binnen

zit slechts 4 procent in het bestuur van grote bedrijven, is slecht 9 procent

het mannenwereldje. Ze is echter wel dankbaar voor wat de eerdere

hoogleraar en is iets meer dan 10 procent werkzaam in de ambtelijke top. En

generatie vrouwen heeft bereikt op het gebied van vrouwenemancipatie,

dit is jammer, vooral in een zo geëmancipeerd land als Nederland.

want anders ze zou nooit als vrouw haar eigen bureau kunnen runnen. Ze ziet

Verruiming van de regelingen voor ouderschapsverlof in deze

zichzelf nu vooral als een antifeministische feminist. Kenmerkend voor deze

maatschappelijke setting, anders dan vaak wordt aangenomen, biedt

antifeministische feministen is dat zij zich totaal niet laten beïnvloeden door

vrouwen geen uitweg uit ‘de kinderklem’. Zonder nadere bepalingen zullen

het feit dat ze vrouw zijn, maar daarnaast toch juist alle kansen zullen grijpen

de voorzieningen immers hoofdzakelijk door vrouwen worden gebruikt en

om de vrouw betere en meer kansen te geven.

de lasten eenzijdig op de werkgever van de vrouw worden afgewenteld. In dat geval daalt de behoefte voor vrouwen fulltime te werken en de

De twee organisatoren van de tentoonstelling, een allochtoon architectenduo

bereidheid voor werkgevers veel vrouwen in dienst te nemen. Hier blijft dus

van het bureau MEMAR.Dut©h, hebben Koers uiteindelijk toch weten te

nog steeds de verantwoordelijkheid van de mannelijke partner/vader buiten

overtuigen van het belang van deze expositie, speciﬁek gericht op de positie

beschouwing. Uitbreiding van zorgverlof zal beter zijn als mannen verplicht

van vrouwen binnen de architectuur. Ze schreef voor WOMEN NL een essay

worden er in dezelfde mate gebruik van te maken als vrouwen.

over de positie van de vrouw in de architectuur. In dit essay, ´Free as a bird´, geeft ze op een zeer luchtige manier haar mening over het onderwerp weer.

De conclusie is dat het moeilijk is, met de huidige regeling betreﬀende

Luchtig, omdat het onderwerp geen discussiepunt meer is en hoeft te zijn.

kinderopvang en verlof, als vrouw een fulltime baan te behouden. Met een

Voor haar deelname aan deze expositie had Koers nooit zo stilgestaan bij de

beetje geluk en de juiste man aan de haak geslagen moet het kunnen lukken.

verschillen tussen mannen en vrouwen in de bouwwereld en hun omgang

Want natuurlijk blijft kinderopvang een goede uitkomst voor ouders die beide

met elkaar. Na het informeren bij andere vrouwelijke collega´s in haar

fulltime willen werken. Zo zou je een voorbeeld kunnen nemen aan Ilse Boost.

omgeving over hun bevindingen en meningen wat betreft dit onderwerp, als

Wij zien het veel mannen haar niet nadoen.

onderzoek voor haar essay, zag ze dat er wel degelijk een scheve verhouding

Voor de nieuwe generatie vrouwen die de wereld van de architectuur gaan

zou kunnen bestaan tussen de omgangsvormen van mannen en vrouwen.

betreden zal het feminisme van de jaren zeventig nog een klein vervolg

Opvallend vond ze de reactie van vrouwen in de leeftijd van 40 tot 60 jaar. Zij

moeten krijgen als het gaat om steun van de overheid bij het veroveren van

zijn veel bewuster van de emancipatie van de vrouw dan haar eigen generatie

de ‘bouwwereld, de mannenwereld’. Wie gaat zich hier eigenlijk hard voor

is. Vrouwen van haar leeftijd, tussen de 30 en 40 jaar, reageerden vaak veel

maken?

p10-p21 thema 1.indd 16

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:11:22

4. Woningen met gouden kozijnen, IJburg

5. 'Tuimelhuisje' met spelende kinderen

minder betrokken. Zij zijn veelal van mening dat zodra je een punt gaat

in de architectuur. Vaak zie je dat vrouwelijke architecten ‘vrouwen met

maken van de verschillen, je jezelf als vrouw een handicap geeft.

ballen’ zijn of zo bekend staan, zoals Zaha Hadid. De manier waarop zij haar bureau bestiert en met haar werknemers om gaat zou onaardig en hard zijn,

Zelf deelt ze de gedachte van haar generatie. “Zolang je zelf geen

kenmerken die geassocieerd worden met mannelijkheid. Vrouwen lijken deze

belemmeringen ziet omdat je een vrouw bent, zijn die er ook niet.” Natuurlijk

eigenschappen nodig te hebben om te kunnen integreren in de praktijk.

bestaan er wel verschillen tussen mannen en vrouwen, maar het is onzin om

Denise Scott Brown, ‘vrouw van Robert Venturi’, predikt dat vrouwen hun

te zeggen dat vrouwen minder geschikt zouden zijn voor het ‘mannenberoep’

vrouwelijkheid niet zouden mogen verliezen omdat er zoveel kwaliteiten

architect. De omstandigheden voor vrouwen zijn echter vaak minder ideaal,

mee gekoppeld zijn. Ook Koers vindt dat vrouwelijke architecten vooral hun

waardoor het voor veel vrouwen moeilijker is een functie zoals die van een

vrouwelijkheid niet moeten verliezen. Zeker niet wanneer in de toekomst

architect te betreden. In landen als Scandinavië, waar kinderopvang een goed

meer vrouwen in de praktijk gaan werken zullun de vrouwelijke sociale

geregelde zaak is, zie je meer vrouwen met fulltime banen en bekleden ze

omgangsvormen meer voor gaan komen.

vaker topfuncties. Ondanks dat Koers geen verschil ziet tussen mannen en vrouwen in de Op de vraag of er zoiets bestaat als vrouwelijke of mannelijke architectuur

architectuur, ziet ze vanuit haar eigen ervaring wel degelijk obstakels voor

antwoordt Koers kort en duidelijk. Volgens haar bestaat er geen deﬁnitie van

vrouwen om zich volledig te kunnen voegen in de mannenwereld van

architectuur die door mannen of vrouwen gemaakt is. Het lijkt alsof er te hard

de bouwpraktijk. Naast allerlei praktische zaken als kinderopvang is het

wordt geprobeerd om dergelijk onderscheid wel te zien. Voor elke vorm van

voornamelijk het fenomeen macht wat voor veel vrouwen een belemmering

mogelijke vrouwelijke architectuur geeft ze een tegenvoorbeeld van een

is. “Het spelletje van macht is iets typisch mannelijks”, zo legt ze uit. ”De

mannelijke architect. Zelf heeft ze ooit een gebouw op IJburg ontworpen

meeste vrouwen worden er niet door gedreven.” Zelf heeft zij zelf ook moeite

met gouden kozijnen en waar ze gordijnen voorstelde, mogelijk typische

met macht, voornamelijk als macht een doel op zich wordt, in plaats van een

vrouwelijke ontwerpen. Ze weerlegt dit met een voorbeeld van het ophangen

middel om iets te kunnen bereiken, wat vaak het geval is. Maar ze geeft toe

van gordijnen in studentenwoningen van Claus en Kaan, mannelijke

dat het soms nodig is om iets te kunnen bereiken en in dat geval vindt Koers

architecten.

het gebruik van macht legitiem. Het gebruik van macht wordt dan een middel en is niet meer een doel op zich.

Ze kan wel opmerken uit haar ervaring dat mannen meer macho zijn en daarnaar ontwerpen. Ze geeft een voorbeeld van een project waarvoor zij

Voor de verschillen tussen mannen en vrouwen in de architectuur is geen

en een aantal architecten woningen ontwierpen in Haarlem. Afspraken voor

bewijs, maar feit blijft dat er minder vrouwen in de bouwwereld rondlopen.

hoogtes en materiaal voor de gevel werden gemaakt om eenheid te creëren

Op dit moment is het probleem dat vrouwelijkheid op de werkvloer voor

binnen de verschillende ontwerpen voor de gevels. Uiteindelijk was het de

sommige mannen vaak lastig gevonden wordt. Ze zijn het vaak niet gewend

enige man in het gezelschap die deze afspraken negeerde. Hij ontwierp een

dat er ook op een vrouwelijke manier tegen zaken aangekeken kan worden

gebouw dat 3 meter boven de afgesproken maximale hoogte uitstak. Koers

en dat vrouwen in functie boven hen kunnen staan. In de meer uitvoerende

ziet dit als mogelijk machogedrag van mannen, maar zou het evengoed

sectoren van de bouwwereld worden vrouwen nog vaak volgens het

kunnen zien als een karaktertrek van de architect zelf, ongeacht zijn geslacht.

oude rolpatroon behandeld. Ira geeft een voorbeeld van een aannemer

Dat ronde vormen in de architectuur vrouwelijk zouden zijn, of door vrouwen

die beweert ‘dat alle architecten vrouwen zijn´. Dit is een van de mooiste

zouden zijn ontworpen vindt Koers regelrechte onzin.

uitspraken die Koers ooit gehoord heeft. Deze man, eelt op zijn vingers van de

Toch hoor je vaak, in tegenstelling tot wat Koers beweert, dat vrouwen

fysieke arbeid, baseert deze uitspraak op het feit dat architecten voornamelijk

een inspiratiebron zouden kunnen zijn voor mannen, gezien hun mooie

bezig zijn met de ´truttigheid van details´ en hij vindt dat ze net zo lang

ronde vormen. Op deze manier zouden ze in dienst kunnen staan van de

zeuren totdat ze hun zin krijgen, zoals naar zijn mening vrouwen ook doen.

architectuur. Zo bestaan er inderdaad nog veel meer clichés over vrouwen

stylos

p10-p21 thema 1.indd 17

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:12:09

6. 'Tuimelhuisje'

Volgens Koers is de emancipatie van de vrouw dan ook nog niet voltooid.

Ira Koers merkt dat ze haar kwaliteiten als vrouw niet wil verbergen wanneer

Het verschil tussen mannen en vrouwen in de beroepspraktijk is er immers

ze zich als enige vrouw temidden van mannen bevindt. Ze kocht een

nog steeds. Volgens haar is de wereld pas echt geëmancipeerd als mogelijke

grote opvallende diamanten ring om de mannen af te troeven en het te

verschillen tussen vrouwen en mannen geen punt van discussie meer zijn.

gebruiken als focuspunt. Je zou dat kunnen zien zoals een aannemer een

“Als mensen worden beoordeeld op wat ze kunnen en als er niet meer wordt

dure Mercedes rijdt. Ze vertelt ook dat er vrouwelijke architecten zijn die zich

gekeken naar het geslacht, niet door mannen en ook niet door vrouwen, dan

gedragen naar het mannelijke voorbeeld om niet uit de toon te vallen, maar

komen we ergens. ” Er heersen nu nog te veel clichébeelden over vrouwen en

dat zou niet nodig hoeven zijn. Je hoeft als vrouw in een mannenberoep

mannen om te kunnen spreken van een volwaardige emancipatie.

niet je vrouwelijkheid opzij te zetten. Ira had nooit over dresscodes

Koers gelooft niet in positieve discriminatie. Het onderscheid wordt immers

nagedacht voordat ze begon na te denken over de positie van de vrouw. “Of

nog steeds gemaakt, ook al kan het eﬀect ervan wel positief zijn voor de

mensen naar je luisteren, moet zeker niet liggen aan je sekse, maar aan je

menging van vrouwen en mannen op de werkvloer. Haar afkeer heeft echter

overtuigingskracht.” En uiteindelijk is kennis het belangrijkste middel. Zodra jij

niet altijd positieve gevolgen gehad. Zo is ze, toen ze nog samenwerkte met

meer weet dan de anderen kun je hen aftroeven.

haar twee mannelijke collega’s, een grote opdracht misgelopen. Ze weigerde in te gaan op het verzoek projectleider te worden omdat ze hiervoor

Wat uiteindelijk in het interview erg sterk naar voren kwam, is dat voor Ira

uitgekozen werd op het feit dat zij een vrouw was. De opdrachtgever wilde

Koers de hele discussie afgelopen moet zijn. Het zou over emancipatie in het

graag een vrouw, omdat deze nog te weinig kansen kregen volgens haar.

algemeen moeten gaan, maar niet over vrouwen in de architectuur. De positie van de vrouw is nu nog zwakker dan die van de man, maar zal logischerwijs

Volgens Koers zitten vrouwen op dit moment nog in een underdogpositie,

sterker worden als er in de toekomst meer vrouwen een architectenberoep

en soms kan dat goed in het voordeel werken. Je kunt meer bereiken als je

aannemen. Wanneer de overheid meehelpt goede maatregelen te nemen

op een bijzondere plaats staat. Je maakt dan als het ware zelf gebruik van

omtrent carrière en gezin en er meer vrouwen verschijnen in de bouwwereld

positieve discriminatie. Ook al is Koers daar in de meeste gevallen niet van

zal de nadruk op deze bijzondere vrouwelijke verschijningen vervagen. //

gediend, soms kan het erg handig zijn. Ze ziet in netwerkversterking van vrouwen onderling wel een positief punt. “Als je een andere architect een tip kunt geven, waarom dan niet een vrouw, als dat zo uitkomt.” In hoeverre het waar is dat vrouwen in deze positie zitten, wordt voornamelijk bepaald door vrouwen zelf. Als je gevoelig bent voor omgangsvormen en je je focust op ongelijke behandeling, ga je sneller geloven dat het bestaat. Misschien is er ook veel te wijten aan het verschil in karakters van mensen, en niet zozeer hun geslacht. “Je weet nooit hoe je geaccepteerd zou worden als je van het andere geslacht zou zijn”, zegt Ira. Op zo’n manier wordt door Michaelle Tomaselli, mededeelneemster van de expositie WOMEN NL, naar de wereld gekeken. Ze beschrijft een wereld die niet gebouwd is door (overheersend) mannen, zoals de wereld waarin we nu leven, maar een wereld gevormd door vrouwen. Ze noemt dit ‘female conditions’. Koers vindt dit een interessante onderzoeksmethode om de invloeden van vrouwen te bekijken.

p10-p21 thema 1.indd 18

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

Bronnen: Interview Ilse Boost > Heleen Mees, Vrouwen zouden nu eindelijk eens écht aan het werk moeten gaan, NRC, 21-01-2006 > Esther van Rijswijk, Hup Nederlandse dames, aan het werk!, Elsevier, 5 oktober 2005 > Mariëtte de Bruijn, Deeltijdbaan uit nood of deugd? Op gelijke voet Thema: Arbeid en Zorg - Editie Oktober 2005 > Edith Snoey, bondsvoorzitter van ABVAKABO FNV, Amersfoortse Courant, 24 juni 2005 > Kinderopvang niet doorslaggevend voor herintreding vrouwen in Nederland Fouarge, D., Huynen, B. & Uunk, W. (2005). Herintreding van vrouwen; regionale effecten van kinderopvang en economie. Tilburg: OSA publicatie A214 (ISBN 906566 0232). Interview Ira Koers > Ira Koers, ' Free as a birth' ,Women NL architects, 14 november 2005 > Lynn Becker, Designing Women

algemeen

16-3-2006 15:12:49

Studeren in het buitenland heeft veel aantrekkelijke kanten. Een internationale uitwisseling biedt namelijk de mogelijkheid kennis te maken met het onderwijs, het wetenschapsgebied, de taal, de cultuur en natuurlijk het studentenleven buiten de Nederlandse grenzen.

Study abroad in the Windy City Marlies Swart

Het levert niet alleen een belangrijke bijdrage aan de verbreding van je

de gratis Ab lab /buikspieroefening klas van een half uur volgen.

bouwkunde kennis, maar ook vooral aan je persoonlijke ontwikkeling en

Elke morgen neem ik de bus naar de faculteit, want ﬁetsen is momenteel

last but not least het verbetert uiteraard ook je talenkennis. Bij het betreden

te koud. Na een week merkte ik op dat er iets niet klopte wanneer ik de

van de internationale arbeidsmarkt zal de kennis en ervaring die je in het

bus in stapte. Wat bleek, ik was de enige blanke in de bus! Ik heb een gratis

buitenland hebt opgedaan je onderscheiden van andere kandidaten en

travelcard en het openbaar vervoer rijdt hier op tijd, dus niets houdt mij

ongetwijfeld in je voordeel werken.

tegen. Ik blijf gewoon vriendelijk lachen.

Woensdagmorgen 4 Januari 2006 vertrok ik vol goede moed naar Chicago om daar aan het springsemester deel te nemen aan the University of Illinois at Chicago. Een jaar geleden had ik me ingeschreven voor de loting; Chicago was mijn eerste keuze. Mijn voorkeur ging uit naar Chicago, omdat het Engelstalig is; in Australië zou ik het strand niet kunnen weerstaan en in Engeland zou iedereen even langs vliegen met Easy Yet. Op dat moment wist

"... goal is to stabilize the population by combining open space, industry and housing in such a way that they can beneﬁt from each other."

ik nog niet hoe koud het hier kon zijn... Studio International coﬀee hours

Na een paar honderd trappen te hebben beklommen bereik ik mijn domein

De volgende dag kreeg ik, als internationale student een introductie

binnen de faculteit, namelijk het afstudeerlab. Ik zit hier in een studio/

waarbij ik mijn lotgenoten leerde kennen. In totaal zijn er zes internationale

ontwerpgroep waarbij we het oude industriegebied van Chicago - ‘the

studenten voor Art & Architecture, waaronder Carien, Charlotte en ik uit

Calumet Area’ - gaan herontwikkelen. Door de staalindustrie is dit ’s werelds

Delft. Wat ik verder te weten ben gekomen, is dat ze voor de 2800 studenten

grootste haven geweest. De afgelopen 30 jaar heeft hier meer dan 40% van

op deze campus een eigen politiecentrale hebben, met 7 agenten en twee

de werknemers zijn baan verloren en loopt het gebied leeg. Wat overblijft is

patrouille auto’s en dat ik in geval van nood op een van de 1000 noodpalen

het meest vervuilde gebied van Illinois.

kan drukken zodat iemand mij kan redden. Dat is dus 1 paal voor elke 3

Ik vergelijk drie gebieden waar deze drie componenten samen komen en

studenten...

onderzoek welke ontwerpoplossingen mogelijk zijn. Er is in één gebied

Waar ik al wel gebruik van heb gemaakt is de Red Car Service. Je wordt na elf

behoefte aan house redevelopment, in een ander een landscape design om

uur ’s avonds van de faculteit of een andere plek op de campus opgehaald

een betere connectie tussen de componenten te krijgen en bij de laatste

en vervolgens word je gratis naar huis gebracht. Na aﬂoop van een feestje in

een uitbreiding om verdere groei in de toekomst mogelijk te maken. Mijn

een studentenhuis, op de campus, hebben ze me tot de deur begeleid. Dat

tussenpresentatie heb ik net achter de rug en ik mag best tevreden zijn over

noem ik nog eens service. Momenteel word ik via de email nog steeds lastig

het eind resultaat.

gevallen over ‘the international coﬀee hours’, waar ik mijn hart kan luchten bij

Mijn klas bestaat uit 4 mannelijke en 6 vrouwelijke studenten en een

mijn lotgenoten; gelukkig heb ik daar nog geen behoefte aan gehad. Life at the UIC Campus Net als in Delft kent men hier het begrip China Town. Ook hier hebben ze voet aan land gezet en zijn ze met grote getallen aanwezig. Tijdens de karaoke avonden kun je met ze integreren, ik zelf kan hier nog geen mening over geven. ‘s Avonds kun je je vrienden ook ontmoeten op de bowlingbaan, deze ligt onder het hoofdgebouw. Van te voren kun je nog even snel een hapje eten in de grote eetzaal waar je de Subway’s, Wendy’s, Taco Bell en nog vele fastfoodketens kunt vinden. Wil je toch gezond blijven, dan ga je naar een van de drie sportcomplexen. Chicago is de stad met het hoogste percentage overgewicht, in heel Amerika. Deze mensen zie je jammer genoeg niet in de sportschool. Ieder complex heeft een eigen 25-meter zwembad met sauna, squashbanen, indoor basketbal, voetbal, atletiek en niet te vergeten badminton faciliteiten en vele cardio apparaten. Aan te raden zijn de ﬁtnessklassen van 2 dollar per keer, waar je binnen een uur alle stress uit je lijf heb gewerkt en vervolgens kun je

1. ontwerp studio

stylos

p10-p21 thema 1.indd 19

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:12:50

vrouwelijke professor, Ellen Grimes. Leuk feitje, alle vrouwen in de groep komen van buiten de VS. Ellen is erg enthousiast en staat voor alles open, ze neemt ons dan ook een week mee naar New Orleans om daar voor 10 dollar per dag de boel te slopen. Mijn medestudenten zijn allemaal iets ouder, aangezien ik hier in een afstudeer klas zit. Daarnaast is het hier gebruikelijk om na je undergraduate een paar jaar te gaan werken voordat je verder gaat met je graduate. Meer dan de helft is dan ook al getrouwd en in mijn studio zit een 6 maanden zwangere studente van 28; ik heb haar al beschuit met muisjes beloofd. Aangezien ik in de FSR (de facultaire studenten raad) van Bouwkunde in Delft zit, wil ik even een alinea wijden aan de uitstekende faciliteiten hier. Voor de 600 studenten hier hebben we zes A1/A0 plotters. Printen kost 5 dollar per opdracht, dus je print je hele presentatie uit op een banner! A3/A4 printen en

3. Gebouw op de campus

kopiëren is bovendien gratis. Wat ik wel mis is een A3 scanner, maar ik mag niet klagen, ik loop naar de scan uitleenbalie en zet de A4 scanner op mijn eigen bureau, met lade!

wordt door Ellen. Omdat ik bij haar in de studio zit, ben ik verplicht om dit vak te volgen. We behandelen onder andere het boek ‘Design and Analysis’, ook bekend als ‘Ontwerp en Analyse’, dat in Delft in het eerste jaar wordt

Voor de 600 studenten hier hebben we zes A1/A0 plotters. Printen kost 5 dollar per opdracht, dus je print je hele presentatie uit op een banner!

behandeld. Daarnaast volg ik een vak genaamd Women and Environment ofwel Gender and Space, gegeven door professor Roberta Feldman, de eerste vrouwelijke architectuur studente aan UIC. Toen ik dit vak zag staan in de studiegids, vroeg ik me af in welk land ze dit vak nog meer gaven. Ik kwam tot de conclusie dat dit mijn enige kans was om ooit zo’n vak te volgen. De artikelen

Ecofeminism

die ik voor de eerste les moest lezen waren getiteld ‘What is ecofeminism?’,

Voor mijn punten zou ik alleen de studio hoeven te volgen. Maar ik wil het

‘Loving your mother: on the women-nature relation’, en tot slot uit het boek

maximale er uithalen en heb er daarom voor gekozen om nog twee vakken/

‘Reweavin the World: the Emergence of Ecofeminism’ de artikelen ‘The place

electives te volgen.

of women in polluted places’, ‘Perspective or escape? Ecofeminist musings on

Het eerste vak is een theory elective: analysis in architecture, dat ook gegeven

contemporary earth imagery’. We hebben het tijdens de eerste bijeenkomst voornamelijk gehad over de verschillen tussen mannen en vrouwen. Wij als vrouwen kunnen de wereld redden omdat wij een andere kijk op de wereld hebben, dit komt door onze opvoeding. We leren om anders te zijn, zijn beter in het aangaan en onderhouden van relaties, maar toch beheren we geen grond en spelen we op politiek gebied geen rol van betekenis. Hier heb ik toch even de opmerking gemaakt dat Duitsland haar eerste vrouwelijke kanselier heeft. Tijdens de laatste bijeenkomst hebben we het over sociale huisvesting gehad. Dit is hier niet te vergelijken met Nederland. Het is een vrouwenkwestie aangezien het in 90% van de gevallen voor alleenstaande vrouwen met kinderen bestemd is. Volgens Roberta is Nederland socialer doordat er al drie generaties vrouwen aan de macht zijn. Om het bovenstaande in perspectief te zetten zijn hier de cijfers: deze klas bestaat uit 15 getrouwde studentes, 3 feministische singels (allen de dertig gepasseerd), 3 mannelijke studenten zonder mening en ik. Bij deze hoop ik jullie enthousiast te hebben gemaakt voor een uitwisseling naar het buitenland tijdens je studie in Delft. Tot slot heb ik nog een kleine kanttekening. Het klinkt allemaal geweldig en dat is het ook voor mij, als uitwisselingsstudent, aangezien ik hier niet de 15.000 dollar voor een semester hoef te betalen. //

2. Campus

p10-p21 thema 1.indd 20

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:12:53

Mammoet of ﬁleparkeren? Anselm van Sintﬁet

Ik ben een beetje melancholisch. Mijn vrouwelijke kanten zitten me dwars. Ben met veel dingen en gedachten tegelijk bezig, Ik ben onzeker over alles wat ik moet doen (ook deze column), ik weet niet wat ik wil en ik nijg naar intimiteit. Buitengewoon onhandig. En hier sta ik dan toch, met een column. Naast een innovatieve houtwol akoestiekplaat. Nog elegant ook. Eerst wilde ik een column over porno schrijven. Nog voordat ik een woord geschreven had, kreeg ik het verwijt naar mijn hoofd geslingerd dat ik vrouwen ‘alleen maar als object’ zag. Net of er geen mannen in pornofilms meedoen. Oké, geen porno. Seks, dan? Gaat seks in essentie niet zowel over vrouwen als mannen? Is gemeenschap niet de ultieme uitdrukking van zowel de gelijkheid als ongelijkheid van beide geslachten? Op geen andere plek vullen de verschillen van vrouw en man elkaar fysiek en psychisch aan en brengen – als het goed is – juist door die verschillen beiden intens genot. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat datzelfde genot niet op andere manieren te verkrijgen is. Maar het illustreert wel dat we onze verschillen als zegeningen moeten zien. Gelukkig weten we tegenwoordig dat mannen gemiddeld 16 procent meer hersencellen hebben. Gelukkig weten we ook dat mannen een emotioneel hersencentrum hebben ter grootte van een erwt en dat onze twee hersenhelften in tegenstelling tot die van vrouwen niet echt met elkaar kunnen samenwerken. Vrouwen gebruiken de hersens die ze hebben dus veel efficiënter. Van oudsher ging de man, vaak dagen lang, achter een mammoet aan. Focussen dus, op één ding. Vrouwen leidden de groep, letten op gevaren, zochten nog wat besjes, voedden kleine mensjes op; al met al een heel scala aan sociale en communicatieve vaardigheden. Dit heeft verregaande gevolgen voor het leven van de man (en ook voor de vrouw) van vandaag. Want de vrouw heeft een veel en veel breder blikveld ontwikkeld. Daarom kun je als man nooit stiekem naar een andere jonge dame kijken; de vrouw die naast je loopt heeft het meteen door. Maar fileparkeren, lukt haar dan weer niet. Want ze heeft dat brede blikveld, kan zich niet echt focussen. Bouwkundige opgaven worden steeds complexer, communicatie wordt belangrijker. De meest makkelijke manier om hier mee om te gaan is ‘platte communicatie’, tegenwoordig ook wel iconografie genoemd. Het zijn de ‘grote mannen’ die zich met iconografie bezigen. Mannen zijn visueel ingesteld. Een golf als inspiratie voor een haventerminal, lekker makkelijk! Moeilijker is het om je als ontwerper open op te stellen ten opzichte van alle invloeden die tegenwoordig een opgave formuleren. Er spelen gevoeligheden die vaak niet zichtbaar zijn; gevoeligheden die je moet aanvoelen en op hun waarde schatten. Bij uitstek een taak voor de vrouwelijke ontwerper, of deze nou vrouw of man is. Waar blijven de vrouwen? Tijd voor een vrouwelijke, sociale en communicatieve architectuur. //

stylos

p10-p21 thema 1.indd 21

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:12:57

Kunnen we spreken van een vrouwelijke architectuur? Vrouwelijke architectuur - als we hierover kunnen spreken is een mannenaangelegenheid.

Lustobject; vrouw als inspiratiebron Abram de Boer-van Brug Maarten van Nierop

‘When all is said and done, nothing surpasses the woman’s amazing curves and forms.’

In de Renaissance werd hier op voortgeborduurd door de proporties van het mannelijk lichaam als middelpunt te zien van het ‘onbewuste’. Zo ontstonden architectonische regels en conﬁguraties. Het lichaam is vastgelegd in het systeem van architectuur met de man als uitgangspunt; het vrouwelijke

- Oscar Niemeyer

lichaam negerende.1 Dit is een eenzijdig beeld. Hoe wordt de schoonheid van de vrouw dan

In de westerse architectuur en haar geschiedenis wordt de man als

gebruikt in de architectuur? Het zijn in de geschiedenis de mannelijke

uitgangspunt genomen voor het ideaalbeeld van proportie en symmetrie. Al

architecten geweest die erotiek associeerden met ‘vrouw’. Waar de man als

sinds Vitrivius wordt de mens gebruikt als inspiratiebron om architectuur te

ideaal schoonheidsbeeld gezien werd in de studies naar de menselijke maat,

maken. Vitrivius keek hier naar ideale maten en schalen. Zo creëerde Vitrivius

werd de vrouw vaak gebruikt in een minder subtiele vorm. Het namaken van

de homo Vitruvianus, de zogenaamde homo ad circulum (mens in de cirkel),

het vrouwelijk geslacht of haar rondingen speelt door de geschiedenis heen

die gerepresenteerd werd als een man.

een niet te onderschatten rol.

Museo de Arte Contemporanea de Niterói - Oscar Niemeyer, Río de Janeiro

p21-p27 thema 2.indd 22

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:18:21

In het verleden werd een duidelijk onderscheid gemaakt tussen sekse van de

Wanneer over vrouwelijke en mannelijke architectuur gesproken wordt zal

architectuur. Dit begon met Bernini, in de zeventiende eeuw. De variatie van

men vaak spreken in contradicties. Vloeiende lijnen tegenover strakke lijnen.

orden gaf het verschil weer tussen mannelijke en vrouwelijke representatie.

De waardering voor het vrouwelijke wordt door mannen vaak gekoppeld aan

Bernini refereerde natuurlijk naar de Vitriviaanse invloed van de verschillende

erotiek, aan de dynamiek van de elegantie.

ordes. De Dorische orde: een mannelijk, robuust ﬁguur en de Ionische orde: die symbool stond voor een elegante vrouwelijke vorm. 2

Wij delen de mening van de ﬁlosoof Burke wanneer deze spreekt over de nek en de borsten van een appetijtelijke vrouw. De waarheid van schoonheid

J. F. Blondel deﬁnieert in 1750 vrouwelijke (feminine) architectuur door te

wordt door architecten gevonden in de proporties van de natuur en

beweren dat deze zijn oorsprong kent in de proporties van de Ionische orde.

speciﬁek het menselijke lichaam. Het is daarom uiterst frappant dat de ware schoonheid van de vrouw gezien werd als een toevoeging op het robuuste mannelijke. De vrouw als belichaming van een verlangen van de man naar

"the smoothness, the softness; the easy and insensible swell, the variety of surface, which is never for the smallest space the same, the deceitful maze, through which the unsteady eye slides giddily, without knowing where to ﬁx, or whither it is carried.Is not this a demonstration of that change of surface continual and yet hardly perceptible at any point of which forms one of the great constituents of beauty?" 4

deze schoonheid zou ten grondslag kunnen liggen voor architectuur. Is het niet dit verlangen dat fascinatie genereert? Is het niet dit verlangen naar schoonheid dat gevonden wordt in de vrouw? Is de vrouw een lustobject dat de belichaming is van de schoonheid waar architecten naar op zoek zijn in hun gebouwen? Dat vrouwelijke lichaamsdelen als uitgangspunt gelden en geïnterpreteerd worden in vormen en architectuur is een verband dat misschien vergezocht, of juist banaal is. Het neemt echter niet weg dat door vrouwelijkheid in het centrum te plaatsen er stiekem een grote waardering uitgaat naar haar kwaliteiten. Doordat architecten deze lading toekennen aan vrouwen,

- Edmund Burke

genereren ze verbanden die aan de oorsprong liggen van hun ontwerpen. Iemand die hier geen geheim van maakt is Oscar Niemeyer. Niemeyer vind inspiratie in de sensuele rondingen van het vrouwelijke lichaam. Zijn

Blondel stelt dat vrouwelijke architectuur een stijl is waarin kromme lijnen

poëtische schetsen refereren naar de schoonheid van de vrouwen in Rio de

kenmerkend zijn in plaats van de vierkante mannelijke vormen. Een andere

Janeiro. Deze Braziliaanse architect heeft een naakte vrouw als uitgangspunt

misvatting zou volgens Blondel zijn dat de massa of details van een gebouw

genomen voor de blauwprint van een gehele stad, Brasilia geheten.

die refereren aan vrouwelijkheid, de intentie hebben om geëerd te worden.

Hij creëert architectuur vanuit een verlangen om bij te dragen aan de

Het vrouwelijke is eerder geschikt voor decoratie, als toevoeging aan de

schoonheid in de wereld. 5

buitenkant.

Alberti en veel architecten na hem vonden ook dat het ornament is als een

Hans Hollein gebruikt de symboliek van geslachtsdelen in de volgende

vrouw, niet meer dan een plezierige toevoeging. Je kunt het ornament

metafoor:

weghalen zonder dat het gebouw wordt beschadigd in constructieve zin.

“The female genitals are symbolized by all objects that share their

Er wordt een duidelijk onderscheid gemaakt tussen vrouwelijk en mannelijk.

characteristics of being able to envelop a hollow space which can enclose

Het mannelijke werd daarbij vaak gezien als superieur aan het vrouwelijke.

something within itself: Like, for instance by wells, mines, caves, by vessels and bottles, by cases, cans, trunks, boxes, bags and so on. Some symbols are

Sinds het functionalisme en het modernisme in het begin van de twintigste

more related to the womb than to the female genitals, like cabinets, ovens,

eeuw hebben er echter enkele veranderingen plaatsgevonden. Door de

and above all, rooms. The room-symbol meets the house-symbol, so that door

mogelijkheden in de bouw na de Industriële Revolutie en de ontwikkelingen

and gate become symbols of the genital oriﬁce.” 6

in de architectuurtheorie zijn gebouwen steeds meer losgekomen van hun

Zo gebruikt Hollein zowel mannelijke als vrouwelijke geslachtsdelen in zijn

menselijkheid. Net zoals in de overige kunsten, zoals beeldhouwkunst en

ontwerpen. Hij gebruikt ze niet alleen in banale vorm, maar ziet in deze

schilderkunst, werd de architectuur steeds abstracter.

geslachtsdelen ook een inspiratiebron voor de beleving van ruimten.

De modernisten spraken niet meer over architectuur in termen van het

De vraag rijst hoe de beschreven fascinatie van de schoonheid van een vrouw

geslacht. Het modernisme kenmerkt zich door een geslachtsloze architectuur

gedeﬁnieerd kan worden in de architectuur. Synoniem aan deze schoonheid

waarin gepraat wordt over ‘het’. Het ornament (en in zekere zin dus ook de

wordt sensuele architectuur beschreven.

vrouwelijkheid) werd een taboe. Ons pleidooi is om het taboe dat heerst op het uitspreken van een vrouwelijke

Dit begrip is ruimer en laat zich niet alleen deﬁniëren door de interpretaties

of mannelijke vorm aan de kaak te stellen. Vooral het herwaarderen van een

van architecten van de schoonheid van de vrouw alleen. Sensuele

vrouwelijke vorm in de architectuur bestaat, maar wordt niet uitgesproken of

architectuur wordt beschreven als een vorm van architectuur die zich

erkend. De vrouwelijke schoonheid is en zal namelijk altijd een inspiratiebron

kenmerkt door de beleving van de zintuigen. Geur, tastzin en vormen die de

zijn voor architecten en architectuurverwanten.

zintuigen prikkelen. Architectuur wordt erotisch in deze beleving.

stylos

p21-p27 thema 2.indd 23

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:18:21

Vitra Design museum - Frank O. Gehry, Weil Am Reihn

Santiago Calatrava gebruikt bijvoorbeeld organische vormen zoals planten,

ruimtes creeert. Het materiaal nodigt uit om aangeraakt te worden, waarbij

dieren en mensen in een technologisch kader. De dynamiek van lichamen

de glimmende ronde vormen de tactiliteit alleen maar versterken.

en de spanning van het moment vertaalt Calatrava naar de techniek. Het resultaat is een architectuur die niet alleen elegant, sereen en majesteus is

Tot nu toe is de sensuele ervaring van de kijker ten opzichte van een gebouw

(als de onbereikbare schone vrouw uit een petrarkisch sonnet), maar ook nog

redelijk beperkt. Het gebouw is een statisch element, vastgevroren in de

eens technisch innovatief en ritmisch. De spanning van het moment toont de

tijd en alleen aan erosie onderhevig. De liefde komt maar van 1 kant; van

kracht van de fragiliteit, een ander kenmerk van vrouwelijke architectuur.

de kijker. Er zijn echter pioniers in de architectuur, zoals Kas Oosterhuis en Lars Spuybroek, die gebouwen ontwerpen die reageren op de emoties en

Frank O. Gehry gebruikt net als Calatrava vloeiende dynamische vormen

gedragingen van de bezoeker. De architectuur komt werkelijk tot leven. Door

in zijn architectuur. Het grote verschil is dat, waar Calatrava voortborduurt

bijvoorbeeld aanpassingen in volume, vorm, kleur, temperatuur of textuur

op de natuur, gebaseerd op natuurkunde en biologie, daar laat Gehry zich

kan het gebouw het de bezoeker aangenamer maken, of juist niet.

inspireren op zijn fantasie en schetsen. Hij gebruikt hierbij de nieuwste (computer) technieken om de willekeur van zijn fantasie vast te leggen in de

Het interessante is, dat veel van deze architectuur organisch is, dat wil

werkelijkheid van een gebouwd volume. Alsof het gebouw een foto is van

zeggen: hun structuur en vorm zijn ontleend aan biologische structuren en

een beweging.

vormen. Dit resulteert vaak in vloeiende, elegante en fragiele gebouwen. Alle kenmerken van een architectuur die gebaseerd lijkt, of synoniemen vertoont met de charmes van vrouwen. De baarmoederachtige kwaliteiten van veel

De DZ Bank in Berlijn, het Guggenheim museum in Bilbao, de Disney Concert

van de ruimtes in deze gebouwen versterken het gevoel van veiligheid,

Hall in L.A. en het hotel voor de wijngaarde van Marques de Riscal in La Rioja

warmte en vrouwelijkheid.

Spanje, zijn allen projecten waar metaal als een wapperend gewaad wordt gebruikt. Een gewaad dat verleidt, verhult en onthult, openingen vormt en

p21-p27 thema 2.indd 24

pantheon 3 â&#x20AC;&#x2122;05â&#x20AC;&#x2122;06

stylos

vrouw

We zien hier een tweeledigheid ontstaan. Aan de ene kant de architecten

algemeen

16-3-2006 15:18:23

die de mystiek en schoonheid van de vrouw als uitgangspunt nemen voor hun gebouwen. Aan de andere kant architectuurcritici en schrijvers die in bestaande architectuur een trend zien die ze omschrijven als sensuele architectuur. Dat in bestaande architectuur vrouwelijkheid wordt gezien als uitgangspunt van de architect is discutabel, aangezien de architect dit misschien niet op die manier heeft bedoeld. Het is hier dus de interpretatie van de observeerder die graag vrouwelijkheid wil zien in het gebouw zelf.

De sensualiteit van het vrouwelijk lichaam en de daaraan gerelateerde symboliek vormen een belangrijk onderdeel van architectuur. De belevingen en ervaringen met vrouwen als lustobject zijn een oneindige bron van inspiratie in het ontwerpproces. Zoals Oscar Niemeyer vaak tijdens een gesprek de interviewster zonder kleren schetste om haar rondingen te vangen. Zoals vroeger op Bouwkunde naaktschetsen een wezenlijk onderdeel van het curriculum bij handtekenen was, zo wordt het verlangen naar het onbereikbare lustobject vertaald naar abstracte vormen. En wordt deze representatie van het lustobject sensuele architectuur. //

1. Diane Agrest ,The sex of architecture; ‘Architecture from without, Logic and Sex’, New York : Abrams, 1996, pag.358-359. 2. Adrian Forty, ‘Words and Buildings’, A vocabulary of modern architecture, Thames and Hudson 2000,.pag. 44-45. 3. Adrian Forty, ‘Words and Buildings’, A vocabulary of modern architecture,Thames and Hudson 2000,.pag. 47-48. 4. Patrick Healy, ‘Beauty and the Sublime’, SUN 2003, pag. 30. 5. Press release Oscar Niemeyer’s work at Arken Museum, sept. 27 – Jan.11 6. Christian W. Thomsen, 'Sensuous Architecture', the art of erotic building, pag.58. Boeken, bezochte exposities: > Aaron Betsky , ‘Building sex’; men, women, architecture, and the construction of sexuality ,New York : Morrow, 1995 >Alberto Perez-Gomez ,’Polyphilo or The Dark Forest Revisited - An Erotic Epiphany of Architecture’ Cambridge, Mass: MIT Press, 1992 > Documentary Oscar Niemeyer, an architect commited to his century, Marc-Henri Wajnberg > Santiago Calatrava: sculpture into Architecture exhibition in the Metropolitan museum of Art, New York 24-02-2006 > On-Site: New Architecture in Spain exhibition in the Museum of Modern Art, New York 25-02-2006 Afbeeldingen: > http://weblog.bezembinder.nl/35.htm > Excursie Zuid-Duitsland,Zwitserland,Noord-Italie 2004, studievereniging Tekhnikos Groningen > http://weblog.bezembinder.nl/35.htm > Christian W. Thomsen, > 'Sensuous Architecture', the art of erotic building, Kaft

Guggenheim Museum - Frank O. Gehry, Bilbao Disney Concert hall - Frank O. Gehry, LA

stylos

p21-p27 thema 2.indd 25

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:18:25

Tot en met 26 maart is er in het Boijmans van Beuningen in Rotterdam werk te zien van Sarah Morris. (Londen, 1967) Morris’ schilderijen zijn geïnspireerd op architectonische structuren die zij als exemplarisch ziet voor de moderne stedelijkheid.

Sarah Morris - Stadsportretten Caspar Frenken Anselm van Sintﬁet

“Ik probeer een nieuwe beeldtaal te maken die afgeleid is van indrukken van hedendaagse ervaring.”

Amerika. Op haar doeken zet ze perspectieven van grids uit die ingevuld worden met weer een nieuw grid. De vlakken die zo ontstaan, vult ze op met felle kleuren in hoogglanslak. Kleuren die refereren aan de weerspiegelingen in de strakke, glazen kantoorkolossen. Het is deze abstracte weergave van de onaantastbare, gladde gevels, de producten van de 20ste eeuw, die Morris’

Sarah Morris woont afwisselend in Londen en New York, maar haar werk

lezing van deze wereld op het doek verbeeldt.

lijkt alleen door Amerika te worden gevoed. Morris werd bekend met haar letterschilderijen midden jaren ’90. Pas eind jaren negentig raakte ze

In New York maakte ze in 1998 de ﬁlm Midtown, waarin afwisselend de torens

gefascineerd door stedelijke architectuur.

van Manhattan door het beeld schuiven, mensen over straat lopen en het

Net als het werk van Mondriaan zijn Morris’ schilderijen doordrenkt van

verkeer van New York te zien is. De beelden worden soms begeleid door

de indrukken van het drukke stadsleven. De schilderijen van Sarah Morris

straatgeluiden, maar voornamelijk door enigszins sombere muziek van Morris’

zijn haar weergave van de grid city zoals die overal vertegenwoordigd is in

echtgenoot, Liam Gillick. Morris doet voorkomen alsof ze haar onderwerp zonder oordeel aanschouwt. De afstand die ze neemt van haar onderwerp neemt doet echter enige kritiek vermoeden. Haar achtergrond als semioticus laat haar zoeken naar tekens in de openbare ruimte die de bewoner van een stad zich niet altijd bewust is. De vraag of er een onbewuste communicatie is in het moderne stadsleven wordt niet beantwoord, maar blijft onderwerp van Morris werk.

“There is no frame of reference. I experience perception absent of intellection. All I see is surface and pattern. My ability to distinguish between background and foreground has disappeared. Although I walk through space with limbs still nimble – where touch, taste and smell continue to orient – my eyes reflect but do not see. Height is suggested, but it is without sky or earth. In other words, I see without context…I have become a point of view without a person behind it.”1 In haar tweede film AM/PM (1999) verkent Morris de Strip van Las Vegas. Het contrast van de showarchitectuur van Vegas contrasteert natuurlijk sterk met de zakelijkheid van New York. Capital is de derde film en speelt zich af in Washington. Het Pentagon, de perskamer van het Witte huis, the Mall; architectuur als weergave van macht. Saillant detail is dat deze film precies een jaar voor de aanslagen van 11 september 2001 is geschoten. De fascinatie met macht en veiligheid die Capital uitdraagt krijgt zo een extra lading. De plekken die vastgelegd zijn kunnen door de extra veiligheidsmaatregelen, nu Department of Water and Power/Los Angeles 2004, hoogglanslak op doek, 214 x 214 cm

p21-p27 thema 2.indd 26

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

waarschijnlijk niet meer zo geﬁlmd worden.

algemeen

16-3-2006 15:18:26

Sarah Morris, Los Angeles 2004 35mm/DVD, 26”12’

Haar laatste ﬁlm Los Angeles speelt zich af tijdens de dagen voor de

De ﬁlm Los Angeles is tot en met 26 maart te zien in het Boijmans van

Oscaruitreikingen. Een ﬁlm over cinema dus. Dennis Hopper rijdt rond door

Beuningen Museum in Rotterdam. Het Boijmans laat ook een tiental

LA, John Travolta oefent zijn lach en Will Smith komt ook nog even voorbij.

schilderijen van Morris zien die de stad Los Angeles als onderwerp/inspiratie

Maar allemaal oppervlakkig vastgelegd. LA, stad van oppervlakkigheden.

hebben. In de schilderijen komen de hele tijd achthoekige vormen terug die

Stad van gebleekte tanden, botoxinjecties, laserbehandelingen en pillen voor

op de een of andere manier in elkaar grijpen. De complexe composities van

alles en nog wat.

eenvoudige vormen roepen tweestrijdige gevoelens op. Misschien is het nog wel het best te omschrijven als illusie. De illusie van Hollywood? //

De ﬁlms zijn in ieder geval een lust voor het oog. De beelden die Morris zoekt zijn alledaags, maar laten een pracht zien die je zelf er niet aan zou toekennen. Vanaf de achterbank van een auto gaat de kijker door een wasstraat. De voorruit schuimt, kleurt rood dan blauw. Façades, hotellobby’s en elektronische billboards vertellen geen verhaal maar roepen een sfeer op en zijn visueel overweldigend.

“LA, stad van oppervlakkigheden. Stad van gebleekte tanden, botoxinjecties, laserbehandelingen en pillen voor alles en nog wat.” De oppervlakkigheid is een continu thema in Morris’ werk. Ze gaat er op eenzelfde manier mee om. De schilderijen zijn vlak, net zoals ook de ﬁlms vlakke registraties zijn. Deze vlak Juist in deze vlakheid zit de kritiek van Morris op het samenleven (of het gebrek daaraan) van mensen in een metropool.

1. http://www.bard.edu/ccs/exhibitions/museum/sodiumdreams/artists/morris/ > Kees Keijer, Sarah Morris Stadsportretten Museumtijdschrift Vitrine februari 2006, Waanders Zwolle 2006 p. 28-32

stylos

p21-p27 thema 2.indd 27

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:18:27

Winkelen is het domein van de vrouw, en geen enkel gebouw is meer op winkelen gericht dan de shoppingmall. Onder invloed van de wereldwijde opmars van de shoppingmall worden Westerse ideeën en waarden geëxporteerd naar alle uithoeken van de wereld.

In de shoppingmall regeert de vrouw Tim Loch

Er zijn een paar stereotypen over vrouwen die vrijwel iedere man heeft. Een

in tegenstelling tot de kolossale malls aan de randen van de steden. De

van de grootste is de onverzadigbare behoefte aan het winkelen. Vrouwen

winkels in deze malls zijn een stuk exclusiever dan in de stripmalls en

geven vergeleken met mannen veel geld uit aan kleding en schoenen en

reuzencomplexen aan de snelwegen; kleinere deuren geven een signaal van:

zijn de koningin van de detailhandel.1 Dit doen ze in Nederland vooral in

“Als je geen geld bij je hebt, kom je er niet in.” Uitstraling is alles in een wereld

de binnensteden waar de meeste detailhandel is gevestigd. Nu is het niet

waar het verkopen van een imago of gevoel de toegevoegde waarde geeft.

zo dat mannen niets uitgeven, maar hierbij zijn het vaak andere producten

En de architectuur speelt hierin een belangrijke rol.

dan vrouwen doorgaans aanschaﬀen. Daarbij komt dat de gemiddelde vrouw meestal de persoon is die met haar kinderen de stad in gaat om

Mall design

boodschappen te doen en ook voor hen de inkopen doet. Ondanks de

De mall als verschijning kent vele vormen waarvan de eerste de passages in

‘binnenstadcultuur’ is er een nieuw fenomeen in opkomst, dat eigenlijk al

oude Europese binnensteden zijn en die je nog steeds kan vinden in Milaan,

jaren in Nederland was: het winkelcentrum, of populair gezegd, de Shopping

Den Haag en vele andere oude Europese steden. Glazen overkappingen

Mall. De laatste jaren zijn er tal van deze centra geopend zoals Villa Arena in

moeten de bezoekers droog houden en een beschut en veilig gevoel

Amsterdam, Alexandrium in Rotterdam of MegaStores in Den Haag. Ook zijn

geven terwijl men zich toch niet opgesloten voelt. Door deze beschermde

er tal van oudere voorbeelden zoals Hoog Catharijne in Utrecht. Deze grote

omgeving kan men rustig van de ene naar de andere zijde ﬂaneren en het

dozen huizen vaak outletstores en andere discountwinkels. Advertenties

spelletje spelen van zien en gezien worden. In 1956 werd het eerste overdekte

lokken mensen naar de buitenwijken van de grote steden waar ze worden

shoppingmall gebouwd in Southdale, Minnesota. Ontworpen door de ‘guru’

verwelkomd door façades die met grote reclameborden worden bedekt en

van het winkelcentrum Victor Gruen2, voorzag hij een winkelcentrum dat een

waar door grote deuren hordes mensen naar binnen gaan. In dergelijke malls

nieuw utopia zou worden met ruimte voor de voetganger, een prettig klimaat

zit de winst vaak in de marge.

en zonder schreeuwende neon-reclames die visuele onrust veroorzaken. Een plek van orde, die moest concurreren met de vuile en dicht gegroeide

Er zijn tal van kleinere voorbeelden te noemen in de centra van steden,

binnensteden. Om de bezoeker een gevoel van ‘openbare ruimte’ te geven

malls die vaak niet eens zo lijken zoals de Koopgoot in Rotterdam of de

voorzag Gruen de winkelcentra van fonteinen, bomen, openbare kunst en

Kolk in Amsterdam. De laatste zijn meer geïntegreerd in de omgeving

bankjes. Iets dat tot op de dag van vandaag niet is veranderd. Deze ‘openbare ruimte’ heeft tegenwoordig meerdere doelen. Ten eerste geeft het de mensen het gevoel toch in een natuurlijke omgeving te lopen in plaats van een commerciële ruimte. Ten tweede is het geven van het gevoel van ‘keuzevrijheid’ erg belangrijk. Mensen hebben hierbij het gevoel dat zij kunnen kiezen waar zij heen gaan, terwijl er aan het ontwerp een zorgvuldige routing ten grondslag ligt. Verleiding en illusie zijn tegenwoordig de toverwoorden van de typische mall. Wanneer je een winkelcentrum binnenloopt, stap je een andere wereld binnen. Een wereld waar het altijd zomer is en waar mensen veranderen in consumenten. Binnen de muren van de mall is winst maken het hoogste en enige doel. De architectuur speelt daar een essentiële rol in; een slecht ontworpen winkelcentrum jaagt mensen eerder weg dan dat zij erop toe stromen, terwijl men hun portemonnee gesloten houdt, dit is Villa Arena en de Kolk overkomen. Desondanks staat het ontwerpen van winkelcentra binnen de architectuur redelijk laag in aanzien, er zijn maar weinig ‘grote architecten’ die zich eraan wagen en als zij dat doen is het vaak in een groter complex waarin een mall is geïntegreerd. Ondanks dat is het winkelcentrum een plek waar de architect een ‘wereld’ moet creëren waar mensen meer kopen dan ze zouden willen, en het ‘shoppen’ als een natuurlijke bezigheid wordt gezien. Immers wanneer

1. op zoek naar onderkleding

het natuurlijk is, is het ‘altijd zo geweest’ en zijn mensen sneller geneigd hun

p28-p37 thema 3.indd 28

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:21:11

geld uit te geven. En om mensen hun geld uit te laten geven staan voor de architect verschillende middelen tot de beschikking en allemaal staan ze in het teken van de verleiding, het verheerlijken van kopen, en de gedachte dat je een ‘betere’ wereld, geluk of uitstraling kan halen door de spullen die je koopt. “Tijd is geld", zo luidt een bekend gezegde, en in de mall is dit meer van toepassing dan waar dan ook. Een van de doelen bij het ontwerpen van een shoppingmall is bezoekers zo lang mogelijk in de mall te houden en hen het gevoel geven dat zij hun tijd eﬃciënt gebruiken, immers iedere minuut die je langer in een shoppingmall besteed is een extra minuut waarin jij je portefeuille kan legen bij een van de winkels. Daarom is routing een van de

3. exotische gevelaankleding in de Arabische shoppingmall

belangrijkste elementen in het ontwerpen van een mall: Het rondleiden van De mall is de laatste tien jaar aan een verdere wereldwijde opmars begonnen,

"Tijd is geld", zo luidt een bekend gezegde, en in de mall is dit meer van toepassing dan waar dan ook.

en niet alleen in nieuwe opkomende landen als India, Brazilië of China, waar recentelijk de “South China Mall” opende met een totaal oppervlak van 892.000 vierkante meter. Ook in de Arabische wereld is de shoppingmall in opkomst, echter in een aangepaste vorm. Motieven uit de lokale geschiedenis en architectuur worden hierbij gekopieerd op een universeel Westers

consumenten langs verschillende winkels die vaak op thema gekoppeld

ontwerp. Omdat de mall een relatief autonome functie heeft is dit een kleine

zijn zodat de fantasie verder wordt geprikkeld en men sneller geneigd is tot

aanpassing, de gevels krijgen enkel een ander sausje om deze een meer

impulsaankopen.

plaatselijke uitstraling te geven en in haar omgeving te integreren. Dit neemt

In de strijd om de klant naar binnen te halen gaan eigenaren van

niet weg dat de achterliggende gedachten zijn niet veranderen onder de

shoppingmalls steeds verder. Het originele winkelcentrum uit de jaren vijftig

invloed van deze geograﬁsche verplaatsing. Vaak zijn de eigenaren van deze

en zestig voldoet niet meer, Hoog Catharijne is hier een goed voorbeeld

nieuwe malls dezelfde als in de VS of Australië en de doelen blijven hetzelfde,

van. In deze tijd komen mensen niet alleen om te winkelen naar de mall, ze

het plezieren van de bezoeker zodat deze weer terug komt en daarmee

komen er om hun tijd te verdrijven. De ‘Mall of America’ (de grootste mall in

het genereren van winst, zowel voor de eigenaar van het complex als de

de Verenigde Staten) heeft een overdekt pretpark. Jongeren worden naar

winkeliers die hier vloeroppervlak huren.

de mall getrokken door een mega-bioscoop, voor vrouwen is er een gratis beautysalon en kinderopvang en zo worden er voor iedere doelgroep speciale

De vrouw grijpt de macht

toevoegingen gedaan. Binnen Europa zijn deze verschijnselen nog niet erg

Ook in het zeer streng islamitische land Saudi-Arabië is de shoppingmall in

in opkomst, maar het is hier wachten tot het moment dat ze geïntroduceerd

opkomst. Het land kent geen bioscopen, cafés of discotheken. Een van de

gaan worden.

weinige plekken om uit te gaan en rond te hangen is het winkelcentrum, malls schieten dan ook als paddestoelen uit de grond. Toch zijn er grote (culturele) problemen voor de eigenaars van de winkelcentra in Saudi-Arabië. Ten eerste is er het probleem van ‘man en vrouw,’ mannen hebben hier meer rechten dan vrouwen in en daardoor ontstaan de eerste problemen, vrouwen geven immers meer geld uit in deze centra dan mannen, maar hoe spullen te verkopen aan vrouwen die het niet kunnen passen door strenge regelgeving? Daarnaast bieden dergelijk strenge regels een last op het personeelsbeleid, waarin bijna enkel gastarbeiders actief zijn. Op het eerste gezicht is het Kingdom Center in Riyadh een gewoon winkelcentrum voor de midden- en hogere klassen zoals op zoveel plekken in de wereld. De grote trekker is het bekende warenhuis ‘Sachs Fifth Avenue’ dat verder wordt aangevuld met winkels als Tiﬀany’s waar je schoenen van Chanel kan halen en polo's van Ralph Lauren te koop zijn. Men zou niet zeggen dat je in een Arabisch land naar het winkelcentrum gaat, maar wanneer men beter kijkt gaan de kleine verschillen opvallen. Op het centrale ‘foodcourt’ waar de horeca zit gevestigd halen vrouwen bij McDonald's hun hamburgers bij een speciale kassa en verdwijnen daarna naar een afgeschermd 'familiegedeelte'.

2. het interieur van het Kingdom Center in Riyadh

De mannen halen hun ‘value meal’ echter bij de normale kassa en zitten

stylos

p28-p37 thema 3.indd 29

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:21:16

‘gewoon’ in het zicht van iedereen hun hamburgers weg te werken. Het meest

‘vrouwenverdieping’ in het Kingdom Center is het ultieme voorbeeld van het

opvallende zijn de liften achteraan waarop een bordje gemonteerd is met de

afstemmen op de doelgroepen. Het is echter te betreuren dat dit niet vanuit

tekst “Alleen Vrouwen”.

ethische overwegingen gebeurt.

Mannen en vrouwen mogen volgens de Saudische wetten niet samen op een afdeling werken (met uitzondering van het ziekenhuis) dus alle medewerkers

Toch is dit niet enkel in Saudi-Arabië zo. In een wereld die draait om winst

zijn buitenlandse gastarbeiders. Er zijn geen kleedkamers en de niqaab die

maken is het behagen van de bezoeker het ultieme doel. Wanneer de

de meeste vrouwen in het land dragen maakt het kiezen van leuke kleding

bezoeker tevreden is, zal deze terug komen en wanneer de bezoeker terug

er niet makkelijker op. Toch is het gelukt om deze grote culturele problemen

komt zal deze weer geld uitgeven. Het beste voorbeeld komt wel van de

in een commercieel succes om te zetten, en waarschijnlijk zullen er spoedig

opnames die ik maakte met een aantal medecommissieleden voor de

vele vergelijkbare malls in de Arabische wereld gebouwd gaan worden.

Pantheon// presentatie; we liepen hierbij over de Lijnbaan waarbij opeens

Hierin spelen de liften en etage-indelingen een essentiële rol. De liften die

een groepsgenote riep "Die schoenen moet ik zo echt halen". Het is een

‘alleen voor vrouwen’ zijn leiden namelijk tot de bovenste verdieping van

vicieuze cirkel waarbij de eigenaar van de shoppingmall er alles aan doet om

het Kingdom Center; het zogenaamde 'Ladies Kingdom'. Doordat deze

jou tevreden te maken en daarmee zijn winst in de toekomst veilig te stellen.

verdieping enkel voor vrouwen beschikbaar is mogen vrouwen hun niqaab

En omdat de vrouw over het algemeen meer uitgeeft dan de man zullen

af doen en kunnen ze gewoon winkelen zonder dat ze gehinderd worden

winkeliers en winkelcentra eigenaren hun mall blijven afstemmen op deze

in hun keuzes door strenge kledingvoorschriften. Het “Kingdom Center” is

belangrijke doelgroep. De vrouw is hierbij niet zelf het punt van verleiding

hiermee het eerste winkelcentrum in Saudi-Arabië met een verdieping waar

maar moet verleid worden en wanneer de eigenaar hierin succesvol is, zal

enkel vrouwen mogen komen. En dat het een succes is moge blijken uit

deze een rooskleurige toekomst tegemoet kunnen zien. Het is een virtuele

de cijfers. Normaal gesproken genereert de bovenste verdieping van een

gevangenis waar men vrijwillig naar toe gaat om voor een aantal uur opsloten

winkelcentrum de minste omzet en winst, maar door deze ‘slimme’ truc is het

te worden en volgens de ‘pluk-ze-kaal-regeling3’ van hun geld ontdaan te

nu de meest winstgevende afdeling in het winkelcentrum. Het is dan ook

worden.

afwachten tot dit systeem elders in de Arabische wereld gekopieerd gaat worden.

Desondanks is de opkomst van de mall niet per deﬁnitie een slechte trend.

Doordat de vrouw op deze verdieping eindelijk buiten de jegens haar

Het kan worden gezien als het begin van een moderniseringsproces van de

vijandige buitenwereld kan stappen neemt zij hier een speciale rol in, zij het

vrouw. Het was niet voor niets dat Martin Luther King jr. ten strijde trok voor

dat hier de regels van de commercie gelden. Een deel van de mall wordt

gelijke rechten, waarbij een van de eerste punten gelijke ‘winkelrechten’ voor

speciaal op haar afgestemd en dit gebeurt op een dergelijke manier dat de

zwarten en blanken was. Onder invloed van langzame ‘verwesterlijking’ zullen

bezoeker de ervaring heeft dat er naar haar geluisterd wordt en aan haar

vrouwen in opkomende landen zich bewuster van zichzelf en hun eigen

wensen wordt voldaan. Hierdoor wordt een virtuele wereld gecreëerd die

kwaliteiten worden. In dit emancipatieproces kan de mall een belangrijke rol

enkel leidt tot een illusionair gevoel van vrijheid. Zorgvuldig uitgedachte

spelen, doordat hier de vrouw al een belangrijke plaats inneemt en daarmee

routing, slim geplaatste reclameborden, mannequins die verschillende

een breekijzer functie vervult. We kunnen dit al zien in een land als Iran waar

combinaties laten zien, alles wordt hier afgestemd op de vrouw. De

langzaam maar zeker vrouwen meer rechten in het publieke domein opeisen. Het is echter de vraag of de huidige trend van segregatie binnen de mall de verdere tendens zal worden of dat het een stap is in de richting van een echte algemene gelijkheid van man en vrouw. //

1. Newsweek 49 (5 dec 2005) “It’s A Mall World After All” - Introduction 2. Farrell refereert veel naar Victor Gruen en Larry Smith; “Shopping Town USA: The Planning of Shopping Centers”, Van Nostrand Reinhold (Juni 1960) Dit boek is echter nauwelijks te krijgen en voor Gruen’s ideëen over shoppingmalls zie: ‘From urban shop to New City’ een nieuw boek dat 16 maart 2006 uitkomt en het werk van Victor Gruen beschouwd. 3. De ‘pluk-ze-kaal-regeling’ is een door de overheid gebruikte manier om grote criminelen hun eigendommen af te nemen door ﬁscale sancties. > James J. Farrell; “One nation under goods” - Smithsonian Books (September 2003) > Newsweek 49 (5 dec 2005) “It’s a Mall World After All’ > Saint Petersburg Times; 24 Juli 2002 “Hanging out the Mall, Saudi style”

4. atraccties in de shopping mall

p28-p37 thema 3.indd 30

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:21:20

stylos

p28-p37 thema 3.indd 31

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:21:22

De kracht van synthese en integratie studentenSTAALPRIJS 2005

Al vele jaren stelt de vereniging Bouwen met Staal prijzen ter beschikking voor afstudeerwerk van studenten. De uitreiking vond zoals gebruikelijk plaats op de Nationale Staalbouwdag, op 13 oktober jl. Hoe de synthese van architectuur en constructie tot een krachtig resultaat kan leiden, tonen de bekroonde ontwerpen van deze editie overtuigend aan. De integratie van constructie en voorzieningen leidt soms tot verrassende oplossingen.

De studentenSTAALprijs is bedoeld voor studenten Bouwkunde en Civiele Techniek aan

inventiviteitsprijs van € 750,- worden toegekend, gesponsord door de stichting De Van

de Hogescholen, de opleiding Staalconstructeur BmS, de Academies van Bouwkunst

Benthum Prijs.

en de Technische Universiteiten. De prijs waardeert studenten die in de laatste fase van

Criteria voor de beoordeling zijn:

hun opleiding een belangrijke gedeelte van hun afstudeerwerk besteden aan onderzoek

• De wijze waarop staal in het project is toegepast

naar bijzondere staaltoepassingen. Het afstudeerwerk kan een ontwerp, constructie,

• Originaliteit en esthetica

productontwikkeling of een combinatie daarvan zijn. Elk jaar zijn er enkele inzendingen van

• Inventiviteit bij ontwerp en onderzoek

Bouwkunde Delft. De inzending van Joost Mulders werd vorig jaar dus zelfs beloond met

• Economie van het ontwerp

een eerste prijs in de categorie Architectuur. Aanmelding voor de studentenSTAALprijs 2006 is mogelijk tot en met 8 juli a.s. Bouwen met Jurering

Staal heeft nog meer activiteiten voor studenten zoals de jaarlijkse Studentenstaaldag en

Op 2 september 2005 vond de beoordeling plaats door een jury die als volgt was

de ﬁkse kortingen op entree voor de Nationale Staalbouwdag en het studentabonnement

samengesteld:

op het vaktijdschrift. De Studentenstaaldag is gratis en vindt dit jaar plaats op donderdag

• ir. J.H. Pesman (voorzitter), Cepezed bv Delft

1 juni 2006. Houdt de website www.bouwenmetstaal.nl in de gaten voor het programma.

• ir. D.D. de Gunst, Hans van Heeswijk Architecten, Amsterdam

Aanmelden is mogelijk vanaf april.

• ir. J. Hartog. TNO Bouw, Delft

Enkele winnaars van eerste prijzen in de categorieën Architectuur en Techniek zijn hier

• ir. J.G.Kraus, DHV Bouw en Industrie, Rotterdam

gepresenteerd.

• ir. H.J. Vos, Iv-Infra, Papendrecht • Ing J.P. van der Windt, Ingenieursbureau Zonneveld, Rotterdam • ir. V.D. Yanovshtchinsky, Yanovshtchinsky architecten bna, Den Haag

‘Ycoon’ Universitair niveau, Architectuur: eerste prijs

• ing R.Lutke Schipholt (vereniging Bouwen met Staal) was als secretaris aan de jury

ir. Joost Mulders, TU Delft, faculteit Bouwkunde

toegevoegd.

‘Ycoon’ is bedoeld als een stedelijke grootschalige sportaccommodatie die in de behoefte

In elke categorie kan de jury, naast een eerste prijs van € 700,- en een tweede prijs van €

van de sportende stadsbewoners moet voorzien. Omdat sportvelden veel ruimte innemen

350,- een eervolle vermelding toekennen. Daarnaast kan in één van de categorieën een

zijn de meeste accommodaties gesitueerd in parken aan de randen van de stad. Als centrumlocatie is de Amsterdamse Y-oever gekozen. De opgave was om een ruimteverslindend programma zo compact mogelijk te organiseren. Het programma is ondergebracht in een toren met als markante doorsnedevorm een ‘viertandige’ stemvork. In de steel van de vork worden de verkeersstromen vanaf een centraal punt op het maaiveld direct naar de randen geleid, waardoor het middengebied vrij blijft voor grote sportzalen.

Ycoon

p28-p37 thema 3.indd 32

pantheon 3 ’05’06

Bouwen met Staal // advertorial

16-3-2006 15:21:23

Great Arches

Op de hoger gelegen ‘vorkniveau’s’ is het middengebied juist de centrale open ruimte van

windturbine verpakt in een gebouw dat zich zelfbewust aftekent aan de horizon.

waaruit de rand is ontsloten. Constructief zit het gebouw zeer logisch in elkaar, waarbij

In het architectonisch ontwerp zijn duurzame energie oplossingen als klimaatgevels en

de staalconstructie prominent in het zicht blijft en onderdeel is van de architectonische

warmte en koude opslag verwerkt. Staal speelt daarbij een actieve rol. In de gevel is de

vormgeving. Vier liftkernen die aan elkaar zijn gekoppeld met een stalen stabiliteitsnetwerk,

expressieve stalen draagconstructie bewust zichtbaar gemaakt door de buitenhuid uit te

vormen de basis van een stabiele tafelconstructie. Via een stalen console constructie kragen

voeren als gladde, bijna constructieloze schil van glas. Door het glas heen manifesteert

de vier ‘vorktorens’ uit ten opzichte van de basis.

de staalconstructie zich als een netkous die strak is getrokken over de gebouwvorm. De

De positie van de kernen in de plattegrond is door deze opzet vanuit logistiek oogpunt

vorm van de toren is gebaseerd op optimale windstromen. In de kern van de toren is een

gunstig voor alle gebouwlagen. Ook de graﬁsche verticale lijnen in de gevel vallen samen

uitsparing gemaakt, waarin turbines zijn geplaatst.Windstromen die het gebouw genereert,

met de gevelconstructie, waarbij de toevoer van ventilatielucht is geïntegreerd in de

zouden deze moeten aandrijven, maar of dat ook werkt blijft de vraag.

staalproﬁelen. Architectuur en constructie vullen elkaar aan tot een krachtige synthese. Juryrapport .Juryrapport

Het architectonisch ontwerp van de toren sprak de jury unaniem aan. De integratie

De jury is onder de indruk van de creativiteit waarmee het starre vormconcept is uitgewerkt

van architectuur en constructietechniek oogstte veel lof.Voor het constructief ontwerp

tot een ﬂexibel, ruimtelijk interessant gebouw. Het gebouw manifesteert zich als een

is staal een logische keuze en bovendien intelligent toegepast: alleen staal waar staal

krachtig icoon in de Amsterdamse skyline aan het Y. Hoewel de jury enigszins twijfelt aan de

nodig is.Minder overtuigd was de jury van de positie van de windturbines in relatie tot de

functionele invulling van het gebouw, ziet zij vanwege de ﬂexibiliteit grote mogelijkheden

energieopbrengst, nog afgezien van de vraag of de inzet van windenergie rond gebouwen

voor andere grootschalige invullingen zoals bijvoorbeeld de gezondheidszorg. De jury

überhaupt haalbaar is. De jury vond de poging om zelf een windtunnelproef na te bootsen

voorspelt dat we van deze architect in de toekomst meer zullen horen!

toen de ‘echte’ niet haalbaar bleek, een leuk initiatief.

‘Stedelijke windenergie Overstad’

‘The Great Arches, created by physical modelling’

Hogeschool niveau, Architectuur: eerste prijs

Universitair niveau, Techniek: eerste prijs

ing. Tjeerd Hellinga, i.s.m. ing. Randy Sinnema, ing. Jan Davelaar, Hogeschool

ir. Frank Boudewijn Meijer, TU Delft, faculteit Civiele Techniek

INHOLLAND, Alkmaar, afdeling Bouwkunde

Het prijswinnende stedenbouwkundig concept voor West Kowloon in Hong Kong van Foster

De gemeente Alkmaar is op zoek naar mogelijkheden om het gebruik van duurzame energie

en Partners omvat een spectaculaire, golvende overkapping van meer dan een kilometer

te stimuleren. Om hieraan een bijdrage te leveren, is als afstudeeropdracht onderzocht

lang en 500 meter breed. Deze overkapping vormt het ambitieuze uitgangspunt voor het

hoe stedelijke windturbines te integreren zijn in een gebouw. In het Masterplan voor de

constructieve onderzoek naar mogelijkheden om de zeer grote overspanningen met de

herstructurering van stadsdeel verstad van de Gemeente Alkmaar zijn enkele locaties

door Foster gewenste uitstraling te kunnen realiseren. Allereerst is het architectonische

opgenomen voor hoogbouw tot 60 meter. Voor één van deze locaties aan de Noorderkade is

beeld geanalyseerd dat Foster voor ogen stond. Homogeniteit was daarbij een belangrijk

een ‘windturbinegebouw’ ontworpen dat zowel kantoren als appartementen huisvest.

uitgangspunt zowel voor de constructie als de detaillering. Om grip te krijgen op het

De afstudeerders reageren hiermee duidelijk op de toenemende kritiek op moderne

krachtenspel in relatie tot de vorm is gebruik gemaakt van fysieke draad -en hangmodellen

windturbines die het landschap zouden ontsieren. Als een futuristische versie van

én computermodellen. In het verslag van zijn conclusies stelt de afstudeerder dat juist

de beeldbepalende historische windmolens in het Noord-Hollands landschap, is de

die fysieke modellen onmisbaar zijn gebleken voor het inzicht in het krachtenverloop. Eén van de conclusies uit de onderzoeken was dat een grid van zestig graden voor een gelijkmatigere en gunstigere krachtenafdracht zorgt dan het meer orthogonale grid dat Foster hanteert. Op basis van de conclusies is gekozen voor het concept van hellende ruimtelijke vakwerkbogen die tegen elkaar zijn afgesteund en in bovenaanzicht min of meer een grid van zestig graden volgen. Door de bogen op deze manier te verweven wordt de kniklengte bekort en ontstaat behalve een sterke slanke constructie ook een economisch gebruik van staal. Optimale transparantie wordt bereikt door het dakvlak tussen de bogen in te vullen met een enkellaags netwerk dat is onderspannen met kabels. Juryrapport De jury vindt dat dit ontwerp aantoont hoe de intelligente wisselwerking tussen het constructief ontwerp en het architectonisch ontwerp kan leiden tot een belangrijke meerwaarde voor het resultaat. Ook op het detailniveau van de uitwerking van de knopen, waarbij de bogen vloeiend zonder duidelijke overgang in elkaar overgaan, tilt de constructie het architectonisch ontwerp naar een hoger niveau. Kortom de jury is unaniem vol lof over dit ontwerp.

Overstad Bouwen met Staal // advertorial

p28-p37 thema 3.indd 33

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:21:24

Naast het gegeven dat architectuur zowel mannelijkheid als vrouwelijkheid in zich kan dragen, kan een ruimte ook queer zijn. De afgelopen decennia zijn er vele publicaties verschenen over de relatie tussen architectonische ruimte en seksuele identiteit. Een van de onderwerpen die hierin centraal stonden was het begrip queer space.

QueerSpace Caspar Frenken “The spaces that appeared and disappeared there every night were so much

Geslacht is altijd – impliciet of expliciet – onderdeel geweest van de

more clearly focused, so much more direct. Exactly because they did not

architectuur. Het uitdragen van een seksuele identiteit in architectuur is zowel

stick around long enough to accrue meanings, memories, or emotions, they

een doelbewust streven tijdens het ontwerpproces, als een onbedoelde

confronted you much more clearly as nothing but pure space, activated only by

associatie die we met gebouwen en materialen kunnen hebben. In zijn boek

your body. Instead of walls, ﬂoors, and ceilings, here was a space that appeared

Building Sex stelde Aaron Betsky al dat het in de Westerse wereld de man is

and disappeared continually. Instead of places of privacy, where design was

geweest die verantwoordelijk was voor de gebouwde omgeving. Vrouwen

unwanted, and public spaces where architecture had to appear in a correct guise,

hadden zich min of meer aan te passen. Zij zijn het daarentegen geweest die

here was a place where the most intimate acts, whether real or acted out in dance,

de inrichting en aankleding van het interieur op zich hebben genomen.2

occurred in full view through a structure of lights, sounds, and arrangements that made it al seem natural. Instead of references to buildings or paintings, instead of

De laatste decennia is veel onderzoek gedaan naar de relatie tussen

a grammar of ornament and a syntax of facades, here was only rhythm and light.

architectonische ruimte en de seksuele identiteit.3 Het onderzoek naar queer

… Looking back on it, this was queer space.”

space vindt plaats op het raakvlak tussen gender-studies en architectuur. Een

~ Aaron Betsky over zijn ervaring van Studio 54 in New York in 1979.

van de toonaangevende publicaties over queer space is het gelijknamige

boek van Betsky dat in 1997 verscheen.4 Naast het gegeven dat architectuur zowel mannelijkheid als vrouwelijkheid in zich kan dragen, stelt Betsky dat ruimte ook queer kan zijn. Queer is naast een synoniem voor homo of homoseksueel een term die betrekking heeft op personen en dingen die afwijken van de norm.5 Queer space heeft betrekking op de transformatie van de normatieve ruimte door queers in iets anders: “It is a kind of space that I ﬁnd liberating, and that I think might help us avoid some of the imprisoning characteristics of the modern city: It is a useless, amoral, and sensual space that lives only in and for experience. It is a space of spectacle, consumption, dance, and obscenity. It is a misuse or deformation of a place, an appropriation of the buildings an codes of the city for perverse purposes. It is a space in between the body and technology, a space of pure artiﬁce." 6 In Queer Space geeft Betsky een uitgebreid overzicht van de geschiedenis van door homoseksuelen geproduceerde architectuur en ruimten die door de tijd heen onderdeel hebben uitgemaakt van de homoseksuele belevingswereld (steegjes, badhuizen, tearooms, theaters, etc) en hun invloed op de stad. Het onderwerp is onlosmakelijk verbonden met de eeuwenlange problematiek rondom hun seksuele geaardheid. Het idee van queer space wordt hierdoor nogal eens verschillend geïnterpreteerd: enerzijds betreft het de beschrijving van de fysieke, stedelijke ruimte die vooral in het naoorlogse Westen centraal stond bij de opkomst van de homogemeenschap, anderzijds wordt het beschouwd als een overkoepelend begrip voor iedere ruimte waarop queers invloed uitoefenen, een universeler idee dat boven de grenzen van het tastbare uitstijgt en misschien beter beschouwd kan worden als een toestand waarin een plek zich in de beleving van de gebruiker verkeert. Na de oorlog ontstonden er in verschillende Westerse steden wijken waar homo’s naar toe trokken om zich te vestigen. Deze ontwikkeling speelde een cruciale rol bij de totstandkoming van de homogemeenschap en -emancipatie.7 In deze context is het begrip ‘gay ghetto’ ontstaan.8 Dit etiket is historisch gezien onjuist: de term ‘ghetto’ heeft betrekking op queers: Andy Warhol, frequent bezoeker van Studio 54, met aanhang

p28-p37 thema 3.indd 34

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:21:24

Calvin Klein richtte zich als eerste merk (publiekelijk?) op homo's

gay.com, queer space op internet

een stedelijke gevangenschap van een groep, opgelegd door een sociale

gedurende lange tijd bestaan bij de gratie van hun onzichtbaarheid voor de

autoriteit. Bij gays is dat niet het geval: zij zochten elkaar juist vrijwillig op,

heteronormatieve leefomgeving.11 Richard Dyer zegt hierover het volgende:

zij het noodgedwongen. Gay ghettos ontstonden vaak in wijken met veel

“A major fact about being gay is that it doesn’t show. ... Typiﬁcation is not just

leegstand en waar ruimte was voor de opkomst van een creatieve subcultuur.

something wished on gay people but produced by them, both in the pre-political

Anonieme, vergeten locaties met veel mogelijkheden.

gay subcultures and in the radical gay movement since 1968. ... The prevalent fact

De vestiging van deze economisch relatief draagkrachtige groepen in een

of gay typiﬁcation is determined by the importance of a social category whose

wijk en de gentriﬁcatie die daarmee gepaard ging bleek vaak slechts van

members would be invisible did they and the culture not provide lifestyle signs

tijdelijke aard.10 Een bekend voorbeeld hiervan is de wijk SoHo in New York.

with which to make recognition possible.”12 Queer space is een contradictio

Wanneer deze gebieden na enige tijd volledig tot ontwikkeling zijn gekomen

in terminis, een product van dat deel van hun identiteit dat direct verband

vindt er wederom een volledige identiteitsverandering plaats. De hipheid

houdt met hun queerness en hen onderling als zodanig herkenbaar, zichtbaar

van zo’n wijk wordt door steden aangegrepen en uitgebuit. Hun populariteit

maakt. Je zou het als volgt kunnen samenvatten: wanneer queers zich

veroorzaakt prijsstijgingen waaraan de meeste bewoners niet meer kunnen

verzamelen op een bepaalde plek, wordt die plek daardoor niet automatisch

voldoen en ze ontwikkelen zich zo tot exclusieve, vaak toeristische centra

queer space. Pas wanneer queers daar samenkomen om gezamelijk queer te

met een groot cultureel aanbod dat nu gericht is op de heteroseksuele

zijn, dus voor contact met andere queers, hun ‘queerness praktiserend,’ zou je

middenklasse. Door verdere integratie van homoseksuelen is dit een proces

die locatie de term queer space kunnen toekennen. Kort gezegd: queer space

dat steeds minder vanzelfsprekend is. New Orleans voert op dit moment een

is in letterlijke zin een fysieke ruimte waar queers elkaar kunnen ontmoeten

wervingscampagne onder homoseksuelen in de hoop op die manier kapitaal

op een queer-achtige wijze. Queer space bestaat niet; er bestaat enkel ‘space’

en creativiteit naar de stad te trekken als onderdeel van de wederopbouw na

die door queers als zodanig geïnterpreteerd wordt.13

orkaan Katrina. Uitgaande van deze deﬁnitie is queer space als ruimte nog breder te zien. Zo Wat opvalt bij publicaties over queer space is dat de nadruk ligt op wat het

kwam Danae Clark na onderzoek van een aantal reclamecampagnes in ELLE

allemaal níet is. Zo is het ook onjuist om deze gayghetto’s als queer space te

tot de conclusie dat queer space ook in advertenties kan schuilen. Op de

beschouwen. Betsky stelt eveneens dat er binnen de architectuur niet zoiets is

afbeeldingen die ze in haar onderzoek betrok stonden vrouwen afgebeeld

als een queer-stijl, ook niet wanneer het gaat om interieur. “Queer space does

die poseerden in een driedelig pak. Volgens haar was het de houding van

not conﬁdently establish a clear, ordered space for itself. It does not partake in

deze vrouwen in combinatie met hun kleding die ervoor zorgde dat lesbische

the competition for building the largest house, the tallest tower, or the straightest

vrouwen zich aangesproken voelden.14 In verschillende reclamecampagnes

street.”

worden bewust queer-elementen verwerkt die door een deel van de beoogde doelgroep, de queers, als zodanig herkend worden, terwijl dat de overgrote

Twee begrippen komen telkens weer naar voren: visibility en invisibility,

heteronormatieve meerderheid in eerste instantie ontgaat. Queer space is in

zichtbaarheid en onzichtbaarheid. Queers en hun onderling contact konden

dit geval niet de advertentie zelf, maar de interpretatie van een queer-persoon

stylos

p28-p37 thema 3.indd 35

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:21:26

van die advertentie. De queerness zit volgens Clark in de herkenning en de

destructieve invloed die de AIDS-epidemie heeft gehad op de subcultuur

bevrediging die de betreﬀende persoon daaraan beleeft.15

zoals die door Betsky wordt beschreven, verwordt queer space in deze context als tastbare ruimte steeds meer tot een begrip uit het verleden.

Queer space is een term die vooral gebruikt lijkt te worden om de illustere,

De homoclubs en -cafés van nu zijn in feite een echo van een collectieve

mysterieuze kant van de homoseksuele ‘submaatschappij’ te vieren. Queer

herinnering aan plaatsen die vroeger uit noodzaak zijn ontstaan als plek voor

space als herkenning is mijns inziens een variant op de manier waarop

verborgen contacten. Deze functie die aan queer space wordt toegedicht, als

vrouwen, kinderen, subculturen en andere speciﬁeke doelgroepen worden

plaatsen waar homoseksualiteit zich vrij kon manifesteren, wordt nu vervult

aangesproken in marketingcampagnes. Het verschil zit in de onzichtbaarheid

door het internet. Het internet heeft de voornaamste functies van queer

en de geheimzinnigheid die daarmee gemoeid is. De auteurs die over

space als netwerk van steegjes, closets en geheime symbolen overgenomen

queer space publiceerden vervallen met enige regelmaat in uitbundige

en fungeert als veilige ontmoetingsplek en medium voor obscure contacten:

beschrijvingen van persoonlijke ervaringen van wat volgens hen queer

misschien is dit wel queer space in z'n puurste verschijningsvorm. //

space was. Hoe je queer space ook wil interpreteren, de verbondenheid met homoseksualiteit is vooral gerelateerd aan de problematiek en niet zozeer aan de geaardheid zelf. De vraag ‘aangeleerd of aangeboren,’ of het nu gaat om mannelijkheid, vrouwelijkheid of homoseksualiteit, doet er hier dan ook niet toe.16 Dat er zo ook geen speciﬁeke omschrijving is te geven van de uiterlijke kenmerken van queer space, neemt niet weg dat er vooral in het homoseksuele uitgaansleven een aantal typologieën of thema’s zijn aan te wijzen die zich hebben ontwikkeld onder condities die in de heteroseksuele samenleving niet bestonden. Misschien wel een houding, een vorm van intermenselijk contact. Door verdere acceptatie van homoseksualiteit, de wijze waarop elementen uit de homocultuur mainstream worden en de

1. Betsky, Aaron. QueerSpace: Architecture and Same-Sex Desire, New York: William Morrow, 1997 - p.5 2. Betsky, Aaron. Building Sex: Men, Women, Architecture, and the Constriction of Sexuality, New York: William Morrow, 1995 3. http://www.glbtq.com/arts/architecture.html; 31 jan 2006 4. Betsky, QueerSpace 5. “Queer - I. bn. Vreemd, zonderling, gek, raar; verdacht; onlekker; II zn. (sl.) homoseksueel, mietje, (ruig)poot, flikker; III ww. (sl.) bederven (the whole business), in de war sturen; een gek gevoel geven; belachelijk maken, lachen om, spotten met;” Wolter Engels-Nederlands woordenboek, 1997 6. Betsky, QueerSpace - p.21 7. Weeks, Jeffrey, Sexuality and its discontents: meanings, myths and modern sexualities, Routledge And Kegan Paul, London And Melbourne, 1985 - p191: “the existence of large numbers in the same situation; geographical concentration; identifiable targets of opposition; sudden events or changes in social position; and an intellectual leadership with readily understood goals.” 8. Duggan, Lisa, History’s gay ghetto, Benson, S; Brier, S; Rosenzweig, R, Presenting the past: essays on history and the public, Temple University Press, 1986 9. Castells, Manuel, The city and the grassroots: a cross cultural theory of urban social movements, Edward Arnold, London, 1983 - p139 10. gentrificatie refereert aan het process waarbij een achterstandsbuurt getransformeerd wordt in een welvarende stadswijk middels herontwikkeling, meestal in combinatie met demografische veranderingen en een instroom van nieuwe, draagkrachtige bewoners. 11. Jan Kapsenberg, Amsterdam: Erotic Maneuvers and Territories of Desire in Mutations, Barcelona: ACTAR, 2001”The network of gay services and institutions plays a key role within gay social life. Sensual antenna or gay guides are required to trace the off-mainstream gay venues; bars, sport-clubs, the leather- or dragqueen subculture, healthcare institutions, or just a public cruising area. This manifold nature of gay in fact refers to a sub-society instead of ‘just another subculture,’ as in itself it consists of diverse subcultures.” 12. Richard Dyer, The matter of Images - p.19, 24 13. Joseph Boone, The Queer History and Politics of Lesbian and Gay Studies, Queer Frontiers: Millennial Geographies, Genders, and Generations, University of Wisconsin Press, 2000 - p.298-315 14. Danae Clark, Commodity Lesbianism, in H. Abelove, New York: New York University Press, 2000 15. Brooke Waller, Homo Superior, http://www.columbia.edu/cu/museo/7/waller-homo. html, 20 feb 2006 16. Butler, Judith. Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity, New York: Routledge, 1999

Studio54 in 1979

p28-p37 thema 3.indd 36

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:21:27

stylos

p28-p37 thema 3.indd 37

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:21:27

Vrouwen beoordelen gebouwen en woningen op een heel andere manier dan mannen. Toch zijn er nog steeds weinig vrouwen die deze 'alternatieve' kijk op het bouwen in de praktijk hebben kunnen inzetten.

De vrouw in de bouw Tim Peeters

In September 1923 bezoekt Augusta de Wit, correspondente van het NRC

Vervolgens vraagt zij een aantal willekeurige vrouwelijke bezoekers van

Handelsblad, de Bauhaustentoonstelling in Weimar. Middelpunt van de

de tentoonstelling hun mening over het ontwerp. Niet geremd door

belangstelling is het door Georg Muche ontworpen Haus am Horn, een

‘architectonisch’ of ‘kunstzinnig’ gepriegel langs de zijlijn – Augusta zelf

experiment op het gebied van constructie, rationele indeling en inrichting.

koestert een gezond wantrouwen jegens ‘de mannen van het vak', die vier

Waar onder de (mannelijke) architecten een discussie over een nieuw

volle uren nodig hebben om zich te beraden over de esthetische kwaliteiten

ontstane vorm van architectonische schoonheid ontbrandt, beschrijft de

van het Haus am Horn, om daarna overeen te komen daarover 'van mening

Wit zeer gedetailleerd de praktische kanten van het ontwerp: ze noemt

te verschillen’ – verklaren ze eensgezind dat ‘deze bouwwijze regelrecht zal

onder andere de doelmatige indeling, gebruiksvriendelijk (onderhoudsvrij)

leiden tot de ondergang van de Duitse huisvrouw.’

materiaalgebruik, en het op één verdieping geconcentreerde programma. Los gezien van de verschillende waardeoordelen van de Wit en de ondervraagden, is het opvallend dat zij als enigen een op rationele en praktische beginselen ontworpen woning ook daadwerkelijk op praktische aspecten beoordelen – eigenlijk is het nóg opvallender dat de architecten zelf dat níet doen. Waar de heren architecten blijkbaar niet kunnen afdalen van hun architectuurtheoretische wolkjes, zijn de (huis)vrouwen pijnlijk praktijkgericht. Een dergelijke nuchtere insteek en een zekere sociale betrokkenheid (in het begin heel erg toegespitst op de achtergestelde positie van de vrouw in huis) zal veel vrouwelijke architecten, en vrouwen die zich met architectuur en bouwen bezighouden, kenmerken. Van Lida Licht-Lankelma, die als visitekaartje in elke ontworpen woning een naaimachineplankje tekende (en zo een eigen plek voor de vrouw in de woning claimde), tot aan Francine Houben, die met Mecanoo veel sociale woningbouw ontwierp – een onderdeel van de architectuur waarin in de regel weinig ‘eer’ te behalen valt – doen ze veelal ‘ondankbaar’ ontwerpwerk, waar de mannelijke collega niet genoeg bij stil lijkt te willen staan. Deze houdt zich liever bezig met egovergrotende bezigheden als het ontwerpen van grote openbare gebouwen en spectaculair onpraktische ruimten – iets waar vrouwelijke architecten pas sinds een paar jaar ook de mogelijkheid toe krijgen.1 De geschiedenis van de vrouwelijk architect begint in Nederland in het begin van de twintigste eeuw. Naast het (gedwongen) vanaf de zijlijn becommentariëren van de woningen die mannelijke architecten voor hen ontwerpen zijn er vanaf dan ook vrouwen die de mogelijkheid krijgen – en er voor kiezen – architecte te worden. Gedreven door een behoefte architectuur (en dan vooral de woning, het domein van de huisvrouw) vrouwvriendelijker te maken beginnen ze met het herontwerpen van het woninginterieur, voorheen nog bedacht door mannen “tot wiens brein het verschil tussen een pollepel en een schuimspaan nimmer heeft willen doordringen.”2 De eerste vrouwelijke architect in Nederland is Margaret Staal-Kropholler; zij komt in aanraking met de bouwkunst via haar man, die zelf architect is. Verbonden aan de Amsterdamse school vertegenwoordigt zij Nederland op de Art Décotentoonstelling in Parijs in 1925. Sommigen kunnen hun geluk niet op: “De vrouw in de kunst! De literatuur kent haar reeds lang, toneel en muziek hebben de vrouw ontvangen. Schilder- en beeldhouwkunst heeft zij veroverd 1. De keuken van Margarete Schütte-Lihotzky

p38-p48 thema 4.indd 38

pantheon 3 ’05’06

(..), alleen de tempel der architectuur had zij nog niet betreden.”3

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:23:36

Ook J.J.P. Oud is enthousiast over vrouwelijke inbreng op architectuurgebied. Als reactie op de Werkbund-tentoonstelling in Stuttgart (1927) schrijven een aantal Duitse vrouwen een manifest: “Vorschläge der Berufsorganisation der Hausfrauen Stuttgarts zu der geplanten Siedlung am Weissenhof.” Oud krijgt het onder ogen en zorgt ervoor dat het nog in datzelfde jaar gepubliceerd wordt. In het voorwoord schrijft hij: “De huisvrouwen van Stuttgart hebben zich afgevraagd wat zij alles aan levensgenot inboeten door het conservatisme of door het speels egoïsme der architecten. Zij wenschen zich daaraan niet verder te onderwerpen en hebben een programma van eischen opgemaakt, die zij bij de bouw van hare woningen gehandhaafd wenschen te zien.” Hij is overigens wel slim genoeg de tekst te illustreren met een aantal van zijn eigen ontwerpen, waarvan maar zeer de vraag is of de manifestschrijfsters ze programmatisch zouden goedkeuren. Een ander door de mannelijke architecten omhelsd vrouwelijk initiatief is de Frankfurter

Het begrip huisvrouw – en dus de NVVH – krijgt vanaf het einde van de jaren

Küche: 1900 bij 3440 millimeter rationaliteit en schoonmaakgemak,

zeventig mede door de opkomst van het feminisme een negatieve bijklank.

ontworpen door de Oostenrijkse Margarete Schütte-Lihotzky. Ook zij werd

De NVVH verliest veel leden (lees: dochters van NVVH-vrouwen weigeren zelf

gedreven door social(istisch)e motieven - een drang het leven van mensen

ook lid te worden); de tijd van Tupperware-parties is over. Activistes willen de

door middel van architectuur te verbeteren. Haar keuken wordt de standaard

vrouw uit de keuken verlossen en strijdbaarder maken: de aandacht wordt

voor Ernst May’s neue Frankfurt: rationalistisch als May is herkent hij in de

van het interieur van de woning verplaatst naar de woonomgeving. Een

ultiem praktische stroomlijn (de keukenkastjes zijn blauw omdat vliegen

aantal feministische organisaties (onder andere Vrouwen Bouwen Wonen,

daar bewijsbaar minder op gaan zitten) een vorm van ware schoonheid.4 Een

opgericht in 1983) realiseert woningen ‘voor en door vrouwen.’ Ook worden

woning waarvan de keuken andere maten heeft maakt in die tijd in Frankfurt

workshops metselen en dergelijke gegeven: in plaats van zich te beperken

geen aanspraak op subsidie. Schütte-Lihotzky’s ontwerp is eerder een tot

tot het mee-ontwerpen van huishoudelijke aspecten van woningen, wat de

in de details ontworpen machine dan een ruimte: “Je moet van binnenuit

ondergeschikte positie van de (huis)vrouw juist benadrukt, proberen vrouwen

bouwen: eerst bedenken waar de pollepels opgeborgen moeten worden,

zich nu geheel te verzelfstandigen en distantiëren ze zich van de mannelijke

dan ga je verder met de keuken en als je alles wat nodig is in kaart hebt

architecten.

gebracht, ontwerp je de buitenste vorm.”5 Een dergelijke insteek valt goed

De groeiende vrouwelijke aandacht voor de woonomgeving stijgt in de

onder communisten: ze realiseert projecten in onder andere de Sovjet-Unie,

jaren tachtig verder als gevolg van een explosief gestegen autogebruik en

Bulgarije, Cuba en de DDR.

de daaruit voortvloeiende transformatie van de openbare ruimte: asfalt verdringt voetpaden, duistere verlaten garages doen hun intrede en de straat wordt door de vermindering van sociale controle een steeds gevaarlijker

“De vrouw in de kunst! De literatuur kent haar reeds lang, toneel en muziek hebben de vrouw ontvangen. Schilder- en beeldhouwkunst heeft zij veroverd (..), alleen de tempel der architectuur had zij nog niet betreden.”3

plaats. In de betonnen wereld is geen plaats meer voor mensen – ook niet (hoewel in mindere mate) voor mannen, die zich voor de verandering ook eens met leefbaarheid en ‘gezellige’ aspecten bezig gaan houden. Dat deze gezamenlijke inspanning een positief eﬀect heeft gehad op de ‘feminisering’ van de openbare ruimte blijkt uit een bevolkingsonderzoek van de Geassocieerde Persdiensten uit 2002; mannen en vrouwen geven daarin een gelijke waardering aan de veiligheid in hun woonomgeving. De enige grotere verschillen die uit het onderzoek naar voren komen zijn de

Rond de jaren dertig beginnen ook niet in architectuur geïnteresseerde

lagere scores die vrouwen geven aan kinderopvang en (vreemd genoeg)

vrouwen zich bezig te houden met het Nederlandse woningbouwvraagstuk.

de parkeermogelijkheden in de wijk waarin ze wonen. Het eerste geeft aan

De Nederlandse Vereniging Voor Huisvrouwen (NVVH – ook verantwoordelijk

dat vrouwen en mannen wellicht nog steeds niet de gelijke zorg voor hun

voor de wachtstrepen op de vloer van uw postkantoor), toen de grootste

kinderen dragen (het is hier niet de plaats om over de (on)wenselijkheid

vrouwenorganisatie van Nederland, begon zich op meerdere vlakken te

daarvan te discussiëren, helaas) – of dat vrouwen net even iets meer van

bemoeien met volkshuisvesting. Enerzijds geeft ze voorlichting aan de

hun kinderen houden. Over vrouwen en parkeren zijn al een boel zinnige

Nederlandse huisvrouw (de Haagse tak van de NVVH bijvoorbeeld haalde

en minder zinnige dingen gezegd in het verleden, maar een artikel uit de

een Frankfurter Küche uit Duitsland en stelde die tentoon6 – 25 cent entree

Volkskrant van 24 maart 2003 voegt een geheel nieuwe dimensie aan de

maar dan heb je ook wat), anderzijds is de NVVH vanaf de jaren dertig een

relatie tussen vrouw en auto(rijden) toe: “Vrouw moet straat terugwinnen

adviserend en toetsend orgaan op het gebied van woningbouwwetgeving;

op auto.” Er zijn blijkbaar nog altijd gebieden waarop activistes zich kunnen

‘goedgekeurd door de NVVH’ is vanaf dan ook van toepassing op het aanrecht

uitleven.

en de keukenconﬁguratie. Jarenlang is de NVVH een belangrijke spreekbuis op politiek niveau voor heel vrouwelijk Nederland, en werkt ze hand in hand

Vrouwen hebben de afgelopen eeuw een niet onaanzienlijk aandeel gehad

met de overheid aan grote woningbouwprojecten.

in de ontwikkeling van de woningbouw tot het niveau waarop deze zich nu

stylos

p38-p48 thema 4.indd 39

vrouw

algemeen

pantheon 3 ’05’06

16-3-2006 15:23:37

bevindt, zij het bijna altijd achter de schermen. Hoewel de positie van de

een nieuw logo8) opgezegd. Het voor techniekstudies relatief kleine verschil

vrouw in de samenleving anno 2006 gelijk aan die van de man lijkt (behalve

in de verhouding tussen mannelijke en vrouwelijke bouwkundestudenten

in de top van het bedrijfsleven misschien, mijlenver verwijderd van de

kan gemakkelijk worden verklaard doordat vrouwen nou eenmaal

dagelijkse architectenpraktijk) is nog steeds een (te?) klein gedeelte van de

minder interesse in technische beroepen hebben dan mannen. Er zijn op architectuurgerelateerd vlak geen grote voorrechten meer te bevechten: de vrouwelijke architect is (gevaarlijk?) veel op haar mannelijke collegae

De vrouwelijke architect is (gevaarlijk?) veel op haar mannelijke collegae gaan lijken

gaan lijken – ambitieus en op jacht naar grote en prestigieuze opdrachten. Buiten de beroepspraktijk om is er überhaupt geen mogelijkheid meer onrechtvaardigheden te bevechten, voor niemand niet, of je moet politicus worden, en dat wens je je beste vijand nog niet toe.9 De Schwung is er uit, en

praktiserende architecten vrouwelijk. Het lijkt er niet op dat dit in de nabije

dat is alleen maar te betreuren. //

toekomst gaat veranderen: waar het percentage vrouwelijke aanmeldingen aan de faculteiten Bouwkunde na de feminismegolf begin jaren tachtig snel steeg tot bijna veertig procent, is dat in de vijfentwintig jaar daarna weer langzaam gedaald tot minder dan eenderde. Aan de uitvoerende kant van de bouwwereld zijn de cijfers nóg ontluisterender - de metselcursussen van Vrouwen Bouwen Wonen hebben nauwelijks tot geen eﬀect gehad. Hoewel het aantal vrouwen in de bouw de laatste twintig jaar verdubbelde (van vijf naar tien procent), werken ze praktisch allemaal traditiegetrouw in de door vrouwelijke werknemers gedomineerde administratiesector. Van elke 1000 bouwvakkers zijn er nog steeds 998 man, maar, zo haast de bedrijfstak zich te zeggen, dat wordt óók veroorzaakt door een strikte bouw-CAO: die laat geen ruimte aan de deeltijdbouwvakker, en gezinnetjes waarin de vrouw enige kostwinner én fulltime bouwvakster is zijn tegenwoordig schaars. Het is wel zo dat, onder het motto ‘meer vrouwelijk schoon op de bouwplaats’ overheid en de bouwsector sinds een paar jaar vrouwen naar de bouwplaats proberen te lokken7, iets wat in het ‘hoger’ bouwkundig onderwijs niet gebeurt (de ‘verbeter je techniek’ – campagne, geënt op meisjes én jongens, én het hele scala aan technische opleidingen daar gelaten). Al met al lijkt het erop dat de vrouwelijke strijd gestreden is – ze is onzichtbaar opgenomen tussen haar mannelijke collegae en heeft haar NVVH-lidmaatschap (in een poging haar imago te verjongen sinds kort met

p38-p48 thema 4.indd 40

pantheon 3 ’05’06

stylos

vrouw

1 Zaha Hadid was in 2003 de eerste vrouwelijke architect die in de Verenigde Staten een ontwerp voor een groot museum gerealiseerd zag bijvoorbeeld; het Rosenthal Center for Contemporary Art, Cincinnati 2 Volkskrant 5-9-1992 3 T.H. Wijdeveld, 1918 4 “Ze is anders heel gebruiksvriendelijk hoor!” – Ernst May, 1922 5 Wanneer en waar? 6 De keuken ging jammerlijk verloren in de tweede Wereldoorlog. Later ontwikkelde de NVVH in samenwerking met Bruynzeel een eigen, Nederlandse variant. 7 Zie ook: www.vrouwenindebouw.nl 8 Grootste concurrent, de Nederlandsche Bond voor Plattelandsvrouwen heeft zichzelf het achtervoegsel “ vrouwen van nu” gegeven. ‘NBvP – vrouwen van nu’ is op dit moment de grootste vrouwenorganisatie van Nederland, met ongeveer 55.000 leden. 9 Positief is wel dat vrouwen relatief goed vertegenwoordigd zijn in de politiek. > Met dank aan het Nijmeegs Vrouwendocumentatiecentrum 'De Feeks'. > “De Architect en de Huisvrouw” – NRC, 13 Mei 1984 > “Architecte Kropholler op de bres voor praktische woning” – NRC 4-11-1991 > “Architectes vochten voor een plank voor de Naaimachine” – Volkskrant 5-9-1992 > “Bouwsector op zoek naar meer vrouwen” – De Gelderlander 28-6-2002 > http://www.nvvh.nl > http://www.nbvp.nl

algemeen

16-3-2006 15:23:38

De megabioscoop op het Schouwburgplein, als onderdeel van de ambitieuze plannen voor het lijmen van de Rotterdamse binnenstad, spreekt tot de visuele verbeelding. Na tien jaar doen echter de wrange uitstraling en het introverte karakter van gehuisveste functies het gebouw distantiëren van zijn context.

Autonome, stijlloze architectuur Arie Gruijters

Hijskranen, hoge ventilatietorens en een stalen geperforeerde vloer vormen

door de met stiftdeuvels aan de liggers verbonden staalplaatbetonvloeren.

het beeld van het huidige Schouwburgplein en illustreren de doorzetting

De gevel bestaat uit translucente hexaan golfplaten en is als een stolp,

van abstractie in de moderne Rotterdamse binnenstad. De oostzijde van

een autonome entiteit over de gesloten volumes geplaatst. De beplating

het plein wordt geﬂankeerd door de Lijnbaanﬂats, die deel uitmaken van

bemiddelt in licht. Waar het overdag zonlicht binnenlaat, laten ’s avonds in

de naoorlogse wederopbouw van het gebied tussen de Coolsingel en het

de gevel opgenomen lampen het gebouw ‘opgloeien’. Door de stolp op te

Schouwburgplein. Het plein, dat zijn naam ontleent aan het gebouw van Wim

tillen en de gevel tot maaiveld aan te vullen met glas, lijkt een intermediair

Quist aan de zuidzijde, is in 1996 ingrijpend veranderd door een ontwerp van

rondom het gebouw te ontstaan. Een gebied dat de overgang van binnen

Adriaan Geuze en de komst van een megabioscoop, die zich in de vorm van

naar buiten doet vervagen en de drempel tot betreden doet verdwijnen.

een witte gefacetteerde sculptuur aan de rand van het plein manifesteert. De

Zoals bij de bibliotheek in Zeewolde, waarbij Van Velsen de geperforeerde

grootte van het plein beperkt zich tot het oppervlak van de onderliggende

gevel een stukje van de grond afhoudt om de bibliotheekvloer onderdeel van

parkeergarage en is opgedeeld in drie zone’s, te weten: een terras voor de

de stedelijke ruimte uit te laten maken.2 Dit beeld wordt echter ruw verstoord

aangrenzende winkels, het bioscoopgebouw en het plein. Het gebouw,

door de commerciële gestalten van de gehuisveste functies en de aﬃches,

geschikt voor 2700 bezoekers, is zodanig geplaatst dat het plein één geheel

welke grote delen van het glasoppervlak bedekken.

1a. Programma

blijft en er geen kleine ruimte of steeg ontstaat tussen gebouw en het plein. De contouren en afschuiningen van het gebouw volgen uit zichtlijnen. Zowel

De taal waarin Van Velsen ontwerpt bestaat grotendeels uit een typologie

het Stadhuis als de ingang van de Schouwburg zijn vanaf de Westersingel

van autonome vormen. Een hybride architectuur, met publieke gebouwen

zichtbaar gebleven, en hebben hun betekenis in de stad behouden. Om

als onderdeel van de stad.3 Waarbij solide plaatsing in de context en

eenheid te creëren, heeft het plein de vorm van een semi-openbare foyer dat

materiaalgebruik, sterk bepaald door de locatie, alsmede ruimten met

tot in het gebouw doorloopt en zich beperkt tot de donkergroene epoxie, dat

uiteenlopende karakters leiden tot een meerduidige, naar mijn mening

zich voortzet in de hal.

stijlloze architectuur. Een architectuur met een rustige uitstraling, waarbij de

1b. Autonoom object

essentie pas achter de gevel begint en welke van mening is dat bij sterk van 1c. Zichtlijnen

elkaar isolerende bebouwing een dissonant ontstaat. Evenals in zijn ontwerp

De megabioscoop manifesteert zich in de vorm van een gefacetteerde sculptuur aan de rand van het plein.

voor de Grote Markt in Groningen en het Stadhuis in Terneuzen, breekt Van Velsen ook bij de megabioscoop met één van de dogma’s in de architectuur, namelijk dat het programma in de vorm op een betekenisvolle wijze tot uitdrukking zou moeten komen.4 Bij dit laatste gebouw wordt paradoxaal genoeg de uiterlijke vorm bepaald door de contouren van de bioscoopzalen,

Aan de onderdelen van het gebouw zijn, evenals in Van Velsens eerdere

een ruimtelijke compositie van een viertal zwevende schegvormige

werk, verschillende condities gesteld en is gestreefd naar minimalisatie van

dozen. Volgens Van Velsen slaagt de architect als ‘de dingen’ de ruimtelijke

het materiaalgebruik.1 De strakke dozen - ontstaan door het wegwerken

bedoelingen van de architect uitspreken. Verder is hij van mening dat er

van de constructie - contrasteren echter met de desintegratie in zijn

steeds minder wordt gevraagd naar de essentie van ons vak, de ervaring van

voorgaande detailleringen. Het gebouw kenmerkt zich door het sobere,

ruimte en dat architecten anticiperen op de vraag naar ‘beeld’, waardoor de

ingetogen materiaalgebruik en een zevental bioscoopzalen, ondergebracht

architectuur ontdaan wordt van ‘diepte’: architectuur wordt ‘beeld’-taal.5

1d. Ontsluiting

1e. Doorsneden

in witte, gesloten volumes. Door het plaatselijk slopen van één laag van de parkeerkelder, gehandhaafd voor de ﬁnanciële haalbaarheid van het project,

Volgens Adriaan Geuze moeten de nieuwe openbare stadsruimten

is een drietal zalen gedeeltelijk in het maaiveld verzonken. Het gebouw

vastgelopen betrekkingspatronen en passiviteit ontmaskeren, de gebruiker

huisvest naast een bioscoop ook een grand café, verdiept in de parkeerkelder

provoceren en desoriënteren. Het plein meet zich uitsluitend aan het silhouet

en een café op pleinniveau. Door het optillen van de overige zalen ontstaat

van de stad en moet door de gebruiker veroverd, geïnterpreteerd worden.

op circa drie meter boven maaiveld een foyer, die sterke associaties oproept

Het streven van de stadsontwikkeling naar programmatische verdichting

met de ‘piano nobile’ in renaissance palazzo’s en het oeuvre van Le Corbusier.

zou de oorspronkelijk neutrale ruimte hebben vernietigd.6 Het plein vormt

De zalen zijn geplaatst op het raster van de bestaande kolommen in de

echter, door het materiaalgebruik en de verhoging ten opzichte van het

kelder en zijn, om op de bestaande fundatie te kunnen bouwen, voorzien

straatniveau een solitaire eenheid, doet koud aan en nodigt amper uit tot

van akoestisch ontkoppelde lichte staalconstructies. De stabiliteit wordt

ludieke activiteiten. Ook ’s avonds steken het plein en de megabioscoop,

verkregen door ingeklemde kolommen en horizontale schijfwerking en

welke zich in een gigantische lantaarn verandert, schril af tegen hun

stylos

p38-p48 thema 4.indd 41

vrouw

algemeen

pantheon 2 ’05’06

16-3-2006 15:23:38

achtergrond. De pleinvloer is voorzien van groene en blauwe verlichting,

Waar in de meeste bioscopen de foyer slechts een beklemmende restruimte

evenals elektriciteit en verankeringen voor markten, kermissen, circussen en

inneemt, strekt deze zich met een oppervlak van duizend vierkante meter

andere evenementen. De terrassen aan de westzijde en de lange bank aan

uit over een groot deel van het gebouw. Vanuit deze door een gebrek

de oostzijde nodigen uit tot het bijwonen van dergelijke activiteiten. Op de

aan geleding, ongedeﬁnieerde ruimte stijgen en dalen trappen naar de

in breedterichting doorgezakte delen van de pleinvloer echter, alsook de

verschillende zalen. Door het eenduidige, harde materiaalgebruik en een

ongelijke kunststofvloer onder de luchtkanalen van de bioscoop blijft bij

gebrek aan plekken alsmede door het onbehagen van commercie is deze

regen een laagje water staan.

ruimte amper ‘in bezit’ te nemen. De vloer is bedekt met glanzende genopte staalplaat, de kolommen zijn bekleed met gepopnagelde roestvast stalen

Het gebouw is aan de zuid- en westzijde voorzien van een ontsluiting,

mantels, wanden zijn voorzien van witte geperforeerde gipsplaten en de

voor bioscoop respectievelijk café. De bioscoopentree wordt gekenmerkt

betonnen trappen worden geﬂankeerd door glazen borstweringen en houten

door een vijftal van ronde ruitjes voorziene ‘dichte’ deuren, opgenomen in

leuningen. Het niveauverschil met het maaiveld verwijdert de activiteiten

een transparante glazen huid. In de entreehal van de bioscoop is naast de

binnen en buiten van elkaar en door het geringe vloeroppervlak op

kaartverkoop een trap aanwezig, die naar de foyer op de tweede etage leidt.

maaiveldniveau nodigt het gebouw niet uit tot meervoudig, publiek gebruik. Wanneer de drie onderste bioscoopzalen zich op het niveau van de tweede, in plaats van de eerste parkeerlaag zouden bevinden, zou de ‘piano nobile’ verdwijnen en plaats maken voor een foyer op maaiveldniveau. Het opplooien van het plein in het gebouw is hier niet meer nodig en het openbare leven buiten, zou zich nu ook binnen kunnen voltrekken. Steriel glazen wanden en borstweringen bakenen de binnenruimten af, terwijl de polycarbonate huid het beeld laat zien van voorbijgaande schimmen, een geënsceneerd beeld van de activiteiten op het plein.7 De golfplaten vertonen verschillende reﬂecties, waardoor de gevels een heterogeen karakter krijgen. De façade zorgt ook ’s avonds voor een meerduidig beeld, door het aan- en afwezig zijn van gesloten volumen achter de schil en het gebruik van verlichting voor en achter de gevel. Het beeld doet vermoeden dat de golfplaten gevels zijn bedekt met

Op een belangrijke plek in de stad is een gebouw neergezet, dat alleen ’s avonds tot leven komt. een goedkoop standaardproduct. De toegepaste beplating echter is wit translucent in plaats van geel transparant en is in verband met overspanning en winddruk dikker uitgevoerd. In tegenstelling tot de verkleuring door zonlicht en de aanhechting van algengroei, laat vooral neerslag zijn sporen achter. Het sediment en alle vuil anderszins geven het gebouw een doﬀe, grauwe uitstraling, als ware het een gesloten, levenloze betonnen kolos. De metalen bouten, waarmee de beplating op de achterliggende staalconstructie is bevestigd, zijn inmiddels aan het corroderen. De plaatselijke deuken in de platen, het gevolg van steenslag en balcontact verraden dat de gevel niet geheel molestbestendig is. Het noodgedwongen vervangen van enkele platen zou hardnekkig afbreuk doen op de homogeniteit en esthetica van de gevel. Door het plaatselijk weglaten van de gevelafwerking, komen staalconstructie, luchtbehandelingkokers en de achterliggende vluchttrappen in het zicht, waarmee Van Velsen gebruik maakt van de potentie van de toegepaste detaillering. Plaatselijk, waar de gevel van het gebouw wijkt, wordt voor vogels de mogelijkheid tot verblijf geboden, wiens uitwerpselen niet bepaald het beeld verfraaien en die de achterliggende staalconstructie en ventilatiekokers aantasten. 2. Sedimentsporen op golfplaten.

p38-p48 thema 4.indd 42

pantheon 2 ’05’06

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:23:41

Van Velsen probeert het programma te fragmenteren in plekken die vanuit hun eigen gebruik om een eigen karakter vragen. Verder verwacht hij dat de ruimtelijke werking in het gebruik voelbaar wordt, waardoor ze onderdeel gaan uitmaken van een groter geheel in plaats van een incident te blijven. Daarbij streeft hij ernaar de afstand tussen gebouwen en gebruikers te verkleinen.8 Op een belangrijke plek in de stad echter, heeft hij een introvert gebouw neergezet, dat alleen ’s avonds tot leven komt. Ook het plein, dat zich opwerpt als een podium, gaat de confrontatie met de binnenstad uit de weg en spoort amper aan tot het schuin oversteken ervan. //

3. Vooral 's avonds valt het op dat de golfplaten vol deuken zitten.

1 ‘Interview met Koen van Velsen’, Architectonische studies 6, 1990, pag. 31-42. 2 Ibidem. 3 Janny Rodermond, ‘Nurkse gebouwen van Koen van Velsen’, de Architect, nr. 4, 1996, pag. 30-35. 4 Herman Kerkdijk, ‘Architectuur zonder beeld. Recent werk van Koen van Velsen’, Archis, nr. 4, 1997, pag. 44-57. 5 Koen van Velsen, ‘Over architectuur is niets te zeggen’, Archis, nr. 9, 1991, pag. 9. 6 Arthur Wortmann, ‘Transformationen in Rotterdam’, Baumeister, nr. 12, 1996, pag. 30-35. 7 ‘Rotterdam, place Schouwburgplein’, L’architecture d’aujourd’hui 306, 1996. pag. 94-98. 8 Zie noot 1. > Ruud Brouwers, Hans Ibelings, Architectuur in Nederland, jaarboek 1996-1997, Rotterdam: NAi uitgevers, 1997, pag. 34-41. > Hans van Dijk, ‘Gevormde leegte’, Archis, nr. 4, 1997, pag. 58-59. Nico Hendriks, ‘Roest, rot en vuil op kolos van golfplaten’, Detail in architectuur, okt. 2001, pag. 36-37. > Stephan van Hoorn, ‘Megabioscoop, mijlpaal in bioscooparchitectuur’, Stedenbouw, nr. 530, 1996, pag. 52-53. > Bart Lootsma, Superdutch. De tweede moderniteit van de Nederlandse architectuur, Nijmegen: SUN, 2000. > Bart Lootsma, Stefano Boeri, ‘Ridisegno di Schouwburgplein e multisala cinematograﬁca Pathé, Rotterdam’, Domus, nr. 797, 1997, pag. 46-57. > Ed Melet, ‘Ruimtes scheppen. Bioscoop Koen van Velsen’, de Architect, thema 60, pag. 76-81. > Ed Melet, ‘Van abstract naar tactiel. Megabioscoop van Koen van Velsen’, de Architect, nr. 4, 1996, pag. 78-71. > Catherine Slessor, ‘Light box’, Architectural Review, nr. 1215, 1998, pag. 58-62.

4. Op de metalen vloer van het plein blijft na regenval water staan.

stylos

p38-p48 thema 4.indd 43

vrouw

algemeen

pantheon 2 ’05’06

16-3-2006 15:23:49

Wat ga je na je studie doen? Wat wordt dan je beroep? Word je zelfstandig architect op je eigen bureau? Dat is bijna een utopie. In deze serie behandelt Pieter van der Kooij andere mogelijke beroepskeuzen die te maken zijn na een studie bouwkunde. In deze aﬂevering de PhD-student.

Later word ik... PhD-student Pieter van der Kooij

Toen ik een aantal jaar geleden begon met mijn studie bouwkunde wist ik

het afmaken van het onderzoek.

niet wat ik later wilde gaan doen. Ik verwachtte door deze opleiding te volgen

Om een aanstelling te krijgen heeft Marlies gesolliciteerd naar een baan

architect te worden. In de afgelopen periode heb ik de bachelor afgerond en

als PhD student. Gewoon op een advertentie in de krant. Op basis hiervan

een master moeten kiezen. Geen eenvoudige keus, het is een moment om

lag het onderzoeksonderwerp ook al vast, namelijk het versterken van de

echt over een leven na de studie te denken. Dit roept veel onzekerheid en

economie van steden door leisure en retail functies. Dit onderzoek kan ze

twijfel op over de toekomst. Dit is ook wat ik merk bij veel andere studenten.

wel zelf invullen. Voor Agustina en Camila ligt dit anders. Zij hebben hun

Reden om uit te zoeken hoe een leven na een opleiding bouwkunde er uit

eigen onderzoeksvoorstel gemaakt. Voor Camila was dit een vervolg op de

kan zien en hoe het is om dan te werken. Dit is het doel van deze serie, in

internationale master urbanism die zij in Delft volgde na het afronden van

deze eerste aﬂevering zoek ik uit hoe het is om te werken als PhD student

haar architectuurstudie in Colombia. Zij is gevraagd om als PhD te komen

aan onze faculteit bouwkunde. Om hier meer over te weten te komen heb ik

werken op basis van haar afstudeerwerk. Agustina heeft de faculteit zelf

gesprekken gehad met een aantal van hen.

benaderd om haar promotie te doen. Zij heeft in haar eigen tijd haar voorstel tot promotie geschreven.

PhD-student in Delft Ik heb gesprekken gehad met drie PhD’s aan deze faculteit. Dit zijn Marlies

Relatie tot ander onderzoek

Rosenbrand, PhD student in real estate & housing, Camila Pinzon Cortes,

Doel van onderzoeken is het uitbreiden van kennis. Dat kan op verschillende

PhD student in Urbanism en Agustina Martire, PhD student in History of

manieren, maar belangrijk hierin is de relatie tot ander onderzoek.

Architecture and Urbanism. Zoals de laatste twee namen suggereren komen

Bijvoorbeeld dat van andere PhD studenten. Een platform binnen onze

zij niet uit Nederland. Camila komt uit Colombia en Agustina uit Argentinië,

faculteit hiervoor is de Delft School of Design, maar veel van deze verbanden

zij hebben daar beiden een studie architectuur afgerond. Marlies Rosenbrand

worden informeel gelegd. In het geval van Agustina bijvoorbeeld door locatie

heeft sociale geograﬁe gestudeerd aan de universiteit van Utrecht en werkt

bezoek in Barcelona, waar zij een studie van een andere PhD student vond.

nu op bouwkunde als PhD student.

Deze was bezig met een vergelijkbaar onderzoek. Voor Marlies geldt dit ook. Zij is nu in haar eerste jaar bezig en voor haar is het belangrijk deze contacten te leggen. Het is een eﬃciënte manier om informatie te vinden. Zo kan zij

De grootste uitdaging in dit beroep is de eigen verantwoordelijkheid

sneller tot begrip van het onderwerp komen. Dagelijks Een promotie tot PhD duurt, afhankelijk van het onderzoek, drie tot vier

De naam PhD student is een misleidende. Uiteindelijk is er natuurlijk als

jaar. Voor deze periode heeft een PhD student een vaste aanstelling. Een

beloning de doctorstitel – de PhD- maar in Nederland is PhD student een

onderdeel van dit werk is het lesgeven, een promovendus moet 20 procent

beroep. Een beroep met inkomen en af te dragen premies. Dit onderscheidt

van zijn of haar tijd besteden aan lesgeven. Vaak zijn dit vakken in de master.

Nederland - en overigens ook Scandinavië en Angelsaksische landen - van de

Er kan een eigen vak worden opgezet, maar er kan ook worden gewerkt als

rest van de wereld, waar een PhD student werkelijk student is en vaak betaalt

docent. Camila en Agustina werken bijvoorbeeld mee aan het vak History of

voor zijn promotie tot PhD. Het betalen van je promotie lijkt vreemd, omdat

Great Metropolises en verzorgen het onderdeel over de stad Bogota.

een PhD student door onderzoek immers naast de eigen kennis ook die van

Het belangrijkste blijft het eigen onderzoek. Dat bestaat vaak uit het werken

de universiteit uitbreidt.

op bijvoorbeeld een kabinet op bouwkunde, een PhD student staat vrij zijn

De grootste uitdaging in dit beroep is de eigen verantwoordelijkheid. Een doctorstitel betekent een promotie tot zelfstandig onderzoeker. Het onderzoek om tot deze promotie te komen gebeurt dan ook grotendeels

Een promovendus moet 20 procent van zijn of haar tijd besteden aan lesgeven

zelfstandig. Wel is er begeleiding door een ‘dagelijks begeleider’, waarmee eens in de twee weken contact is, en een promotor. Het is ook mogelijk om

p38-p48 thema 4.indd 44

twee promotoren te hebben, bijvoorbeeld van verschillende universiteiten.

eigen werkplek te kiezen. De dagelijkse gang van zaken bestaat vooral uit het

Deze zijn vooral in de beginfase van het onderzoek belangrijk. Onderzoek

lezen van literatuur en het schrijven van het onderzoek. Dat lijkt misschien

begint met het schrijven van een onderzoeksvoorstel. Dit moet in een jaar

saai werk, maar dit is wel het onderzoek dat een PhD student zelf wil doen.

worden afgerond en op de faculteit Bouwkunde is er dan een formele peiling

Het is dus datgene bestuderen en leren wat zij zelf willen en dit opschrijven

naar de stand van het onderzoek. De betekenis hiervan verschilt per PhD.

zodat anderen gebruik kunnen maken van hun kennis.

Vaak is deze peiling belangrijk voor het verkrijgen van een vaste aanstelling of

Maar het beroep heeft natuurlijk nog interessantere kanten. Agustina reist

pantheon 2 ’05’06

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:23:52

V K

bijvoorbeeld de halve wereld af. Voor haar onderzoek, dat in het teken staat

Voor Camila is dit minder duidelijk. Zij verwacht wel dat haar vaardigheden in

van de geschiedenis van het plannen en ontwikkelen van urban leisure

methodologie en kennis waardevol zullen zijn in de praktijk. Zij doelt dan op

waterfronts, bezoekt ze steden als Barcelona, Buenos Aires en Chicago. Dat

een praktijk als ontwerper. Agustina denkt wel dat een universitaire baan door

is voor haar niet alleen een locatiebezoek, maar ook een kans om daar naar

veel bedrijven niet als werkervaring zal worden beschouwd, maar dat het

informatie te zoeken aan universiteiten, in bibliotheken en archieven.

geen belemmering zou zijn om weer als ontwerper aan de slag te gaan.

Dit is ook zo voor Marlies, al zijn haar reizen minder ver. Haar onderzoek richt

Later word ik PhD student!

zich op Nederland en hiervoor zal zij de steden Den Haag, Amsterdam en

Dit is een mooie baan. Uitzoeken wat je zelf wilt en kennis overdragen aan

Rotterdam vaak bezoeken.

anderen. Onderzoek is mooi werk. Het is studeren, maar nu echt wat je zelf

Het is belangrijk te vermelden dat een onderzoek kan uitlopen. Dat blijkt in

wilt, een titel als beloning en betaald krijgen ook. Maar het blijft studeren

de praktijk vaak te gebeuren. Dit kan een probleem zijn, maar hiervoor kan

en het is maar een tijdelijke baan. Uit een artikel uit de Delta van 16 februari

meestal uitstel voor worden verkregen.

dit jaar blijkt al dat voor 80% van de PhD’s een universitaire baan niet is weggelegd. En hoeveel waarde een doctorstitel in de praktijk heeft is ook niet

Carrière

duidelijk.

Het blijkt dat je op verschillende manieren op de technische universiteit van Delft op de faculteit bouwkunde als PhD student terecht kunt komen,

Dat betekent dat ik toch weer moet verder zoeken… //

maar wat is het vervolg op dit beroep? Het is immers een beroep voor drie of vier jaar. Daarna is de PhD binnen. Voor Marlies en Agustina staat vast dat zij hierna door willen werken als onderzoeker. Marlies is hier ook voor opgeleid. Een doctorstitel is in dit geval erg waardevol voor een toekomstige

http://www.delta.tudelft.nl/nieuws/1/20551 22-2-06

academische of commerciële werkgever.

Hartelijk dank aan Marlies Rosenbrand, Camila Pinzo Cortes en vooral Agustina Martire.

http://www.delta.tudelft.nl/nieuws/1/20551 22-2-06 Hartelijk dank aan Marlies Rosenbrand, Camila Pinzo Cortes en vooral Agustina Martire

Vacatures? Kijk op www.bouwvacatures.nl, ook voor starters! stylos

p38-p48 thema 4.indd 45

vrouw

algemeen

pantheon 2 ’05’06

16-3-2006 15:23:52

Tussen Eindhoven en Helmond wordt een nieuwe stad gebouwd: Brandevoort. Lopend door de poorten en hoven, over de pleinen en kronkelende straten, omringd door grachten en bakstenen huizen met hellende daken en klassieke gevels, waant men zich in een traditionele Hollandse stad. En dat is ook precies de bedoeling.

Zo, nu is het tijd voor vroeger Alexandra Sonnemans

Brandevoort is een vinex-locatie, of terwijl een uitbreidingsgebied, tussen

maximaal drie verdiepingen hoog en straten die tussen de tien tot twaalf

Eindhoven en Helmond. Aan het plan werkten verschillende architecten mee,

meter breed zijn.

waaronder Rob Krier waar deze gebouwrecensie over gaat. Volgens Krier ontstond de historische stad door iets dat hij ‘organische groei’ Krier is van mening dat we in onze moderne steden het traditionele begrip

noemt.

van stedelijke ruimte uit het oog zijn verloren. Zichzelf presenterend als

Rond een centrale open ruimte werden huizen neergezet, en hierdoor werd

antimodernist, gebruikt hij het verleden als een ’encyclopedie van eeuwen

deze centrale open ruimte een plein met een publieke functie, bijvoorbeeld

lang bouwen’, om het traditionele begrip van stedelijke ruimte terug te halen

een markt. De verdere groei vond plaats door vanaf het plein een

en toe te passen in zijn ontwerpen.

stratenpatroon aan te leggen. Langs deze straten breidde de bebouwing zich langzamerhand uit, waardoor er een gevarieerd gevelbeeld ontstond.

In het ontwerp voor Brandevoort vind je de stedelijke ruimte terug in het centrale plein. Een centraal plein is voor Krier de eerste manier hoe de mens

Deze principes waren voor Krier uitgangspunten voor het ontwerpen van

het gebruik van stedelijke ruimte ontdekte.

Brandevoort. Het is een stad met een dichtbebouwde kern, een centraal plein, dat doorsneden wordt door vier straten. Vanaf hier breidt de stad zich uit via

Verder deﬁnieert hij het begrip stedelijke ruimte als de externe ruimte tussen

een stratenpatroon. In de straten liggen grachten, met daaraan historisch

gebouwen.

ogende grachtenpanden.

Hij grijpt terug op een tijd waarin de menselijke maat nog bepalend was voor

De kern is omgeven door buurten waar de straten wat breder zijn en waar

de schaal van een stad; de tijd van de eerste straten, vóór het gemotoriseerd

de bebouwing wat losser is. Ook de huizen in deze buurten hebben een

vervoer er zijn intrede deed. Dit zie je in Brandevoort terug in huizen van

traditioneel uiterlijk.

1. Oud-Hollandse stad

2. Huizen in Brandevoort

p38-p48 thema 4.indd 46

pantheon 2 ’05’06

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:23:58

2. Straatbeeld van Brandevoort

Dat de stad goed werkt, lijkt bewezen. De huizen vliegen als warme broodjes

Het lijkt alsof Krier meer dan alleen inspiratie uit de geschiedenis heeft

over de toonbank, de bewoners zijn enthousiast. Toch reist bij mij de vraag of

gehaald. Als hij alleen geïnspireerd was door het verleden, had hij

hij zijn drang naar vroeger niet té letterlijk heeft genomen en het ontwerp te

hedendaagse problemen verwerkt in zijn ontwerp.

weinig heeft aangepast aan deze tijd.

Zijn argumenten voor het terughalen van de menselijke maat en de

Dit zal ik met een aantal dingen aanduiden.

tijdloosheid van historische steden zijn geloofwaardig, maar door de letterlijke overname van het hele beeld ontkracht hij zichzelf. Erkennen van

Ten eerste het terughalen van de menselijke maat. Dat hij de menselijke

tijdloosheid van elementen uit het verleden kan, ontkennen van de eisen en

maat wil terughalen door middel van smallere straten en lagere huizen, is te

wensen van de tegenwoordige tijd daarentegen niet. //

begrijpen. Maar dat er door deze smallere straten geen verhuiswagens en brandweerauto’s passen, is toch wel een groot nadeel. Tegenwoordig hebben we verhuiswagens en brandweerauto’s; dit kan niet ontkend worden, en móet ook niet ontkend worden, zeker niet in een stedenbouwkundig ontwerp. Ten tweede het gevarieerde gevelbeeld. Krier wil in Brandevoort een gevarieerd gevelbeeld creëren, geïnspireerd op de organisch gegroeide stad. Dit beeld creëert hij met historische huizen. Maar als het Krier alleen om het gevariëerde gevelbeeld ging, had hij dit dan niet kunnen bereiken met hedendaagse materialen en anders vormgegeven gevels? Waarom moest hij persé gevels van grachtenpanden hiervoor gebruiken? Grachtenpanden die smal zijn door de beperkingen van de tijd waarin ze gebouwd zijn – bouwen op palen, hoge grondbelasting, overspanningen van hout. Juist door de verbondenheid met die tijd krijgen die huizen hun charme. En door die huizen uit die tijd in deze tijd te plaatsen, kopieer je wel het beeld, maar niet de charme. Ten derde de grachten die Krier heeft laten aanleggen in Brandevoort. Wat is de functie van deze grachten? In de oud-Hollandse stad had de gracht de functie van verkeersroute. Dat hebben de grachten in Brandevoort niet. De enige functie van de grachten in Brandevoort is het compleet maken van het beeld van een oud-Hollandse stad.

> Hans Ibelings, Supermodernisme, architectuur in het tijdperk van globalisering NAi Uitgevers, Rotterdam 1998. > Rob Krier, Stadtraum / Urban Space Solingen, Umbau-Verlag, 2005. > Ingeborg Flagge, Ursula Kleeﬁsch-Jobst Rob Krier: A Romantic Rationalist. SpringerWienNewYork 2005 http://www.krierkohl.de http://www.brandevoort.nl

stylos

p38-p48 thema 4.indd 47

vrouw

algemeen

pantheon 2 ’05’06

16-3-2006 15:24:00

Libero Conditioning & Shopping Malls

Verb: Conditioning A. Ferré/M. Kubo/R. Prat Actar/september 2005/280 blz./eng/�29,50 ISBN 84 9595 186 X Victor Gruen: From Urban Shop to New City Alex Wall Actar/november 2005/267 blz./eng/�29,50 ISBN 84 9595 187 80

Verb: Conditioning

potentiële klanten zoveel mogelijk te binden. Met zorgvuldig gebruik van

Dit 'boogazine' behandelt het conditioneren van de omgeving en de vaak

licht, veel groen, fonteinen en kunst ontwierp hij zo ook autovrije oases in de

bijbehorende kunstmatigheid. De onderwerpen variëren van casino’s in

Amerikaanse voorsteden.

Las Vegas en het Eden Project in Cornwal tot een vergelijking tussen de

Later heeft hij dit vertaald naar plannen voor Amerikaanse downtowns als in

illusionistische bouwen schilderkunst uit de Barok en blob-architectuur.

Fort Worth, die volledig uit autovrije voetgangersgebieden bestaan.

Verder wordt ingegaan op de inzet van zintuigbeïnvloedende bouwstenen in

Het boek volgt in grote lijnen het leven van Gruen. Hij is uitgegroeid van

architectuur.

ontwerper van winkeltjes, waar hij op theatrale wijze etalages ombouwde tot

Het boek is verdeeld in vier hoofdstukken, die artikelen over projecten en

een soort stedelijk podium, tot internationaal planner van nieuwe steden.

theorieën bevatten. Deze worden met extra tekst met elkaar in verband

Gruen ontwierp geen ﬂashy architectuur van ingewikkelde vormen, maar

gebracht. Hierdoor overstijgt deze publicatie het niveau van een tijdschrift.

meestal eenvoudige blokkendozen, waarbij de kwaliteit van de omgeving

Doordat het voornaamste deel van de tekst nog altijd gevormd wordt door

centraal staat, het prettig is om te wonen, te werken en vooral dus ook om te

de artikelen, mist Conditioning echter soms wat diepgang. Wie echt speciﬁek

winkelen. Toch heeft hij waarschijnlijk meer invloed gehad op Amerikaanse

geïnteresseerd is in een onderwerp dat in één van de artikelen behandeld

architectuur dan toparchitecten als Wright en Mies van der Rohe, omdat zijn

wordt, zal er andere boeken op na moeten slaan. Niet voor niets wordt deze

shopping centres en urban redevelopment plans overal in de V.S. navolging

bundel ook wel een ‘boogazine’ genoemd. Voor wie geïnteresseerd is in het

kregen, en in tegenstelling tot de “signature buildings” als het Guggenheim of

bredere onderwerp conditioneren is Conditioning echter een aanrader. Met

de Crown Hall werkelijk problemen oplosten in Amerikaanse steden.

goed leesbare teksten en afbeeldingen worden verscheidene opmerkelijke

Aan Gruens ontwerpen ligt een uitgebreide psychologie ten grondslag:

en interessante voorbeelden gegeven hoe met het creëren van eﬀecten en

aandacht trekken van voorbijgangers en het aantrekkelijk maken van

atmosferen ruimtes worden geconditioneerd.

ontwerpen. Ruim 25 jaar na de dood van Gruen bieden die psychologie en de manier waarop hij in zijn ontwerpen omgaat met autogebruik, de

Victor Gruen: From Urban Shop to New City

consumptiecultuur en de inrichting van openbare ruimte nog steeds veel

Conditionering speelt een belangrijke rol bij shopping malls. Aan de basis van

inspiratie. En daar geeft dit boek een heel compleet en boeiend overzicht

dit type gebouw staat de Oostenrijkse architect Victor Gruen, met ontwerpen

van. //

als Southdale en andere winkelcentra in de Amerikaanse voorsteden. Als “Architect of consumption” ontwierp hij aantrekkelijke binnenklimaten om

Helmer Attema & Jonathan van de Bilt

De architectuur van het geluk ‘Als je werkelijk begrijpt waardoor de wereld wordt geregeerd, hoe kun je

Botton stelt in zijn boek dat juist de neerslachtige mens schoonheid in zijn

dan smachten naar wat fraaie brokken steen en rots?’

omgeving kan waarderen. Echt gelukkige mensen hebben geen behoefte aan architectuur en hebben geen oog voor de schoonheid van hun omgeving.

Aldus de Griek Epictetus tegen een vriend wiens huis was afgebrand. Vraag

Het is een beetje de centrale gedachte van het boek. De Botton behandelt

die hier schuil gaat: kan de gebouwde omgeving ons geluk brengen?

een groot aantal gebouwen uit vooral het verleden, gaat in op stijlen, op wat

Na het lezen van De troost van de ﬁlosoﬁe kon ik de verleiding niet weerstaan

gebouwen vertellen, de rol van orde, harmonie, samenhang en elegantie in

om het laatste boek van Alain de Botton over geluk en architectuur aan te

architectuur.

schaﬀen. Alain de Botton (1969 Zurich) is sinds de publicatie van Proeven

Architectuur kan gevuld zijn met morele principes, maar ze mist de macht

van liefde (1994) een van de meest vertaalde auteurs geworden. Zijn mix van

om deze ook op te leggen. Architectuur doet suggesties, ze vraagt ons in

ﬁlosoﬁe en het alledaagse spreekt enorm veel mensen aan.

haar geest te handelen, maar ze kan er niks tegen beginnen als ze opeens

In De architectuur van het geluk beschrijft De Botton de wensen en eisen die

misbruikt wordt.

wij voor onze huizen hebben. Zowel oosterse als westerse beschavingen en

De architectuur van het geluk Alain de Botton, vert. J Noorman Uitgeverij Atlas/maart 2006/ 303 blz./nl/� 19,90 ISBN 90 4501 276 6

Botton schrijft vlot en met veel referenties naar de (bouwkundige)

vragen op.

geschiedenis. De architectuur van het geluk leest dan ook als een roman. Of

Vragen over de verschillen van smaak tussen mensen en volken. En de

architectuur nou werkelijk bijdraagt aan een gelukkiger bestaan, betwijfel ik.

centrale vraag of een prachtige omgeving ons gelukkiger kan maken?

Maar Botton’s betoog is dat geluk ook in een mooie stoel en een fraai kozijn

Streven naar schoonheid mag weer in de architectuur. Na een eeuw van

kan zitten. //

hegemonie van het functionalisme zien architecten weer het nut van ornament. Het nut van ornament boven een perfecte routing, een afgemeten

Anselm van Sintﬁet

keuken of een directe relatie tussen slaapkamer en balkon.

p38-p48 thema 4.indd 48

hun esthetiek passeren de revue en werpen in het voorbijgaan verschillende

pantheon 2 ’05’06

stylos

vrouw

algemeen

16-3-2006 15:24:00

Agenda t/m 26 mrt

tentoonstelling

Nest 7 - Bar locatie: NAi, Rotterdam

info: www.nai.nl_tel: 010-4401200

prijs: 4,-

Voorstellen voor de ontwikkeling van wijk, stad en regio van het nieuwe New Orleans.

t/m 30 mrt

A retrospective Henri Cartier-Bresson locatie: Foam, fotograﬁe museum, Amsterdam

tentoonstelling info: www.foam.nl

prijs: -

gratis rondleiding 30 maart, 19.30-20.30

29 t/m 30 mrt

Game set and match locatie: NAi, Rotterdam

symposium info: www.nai.nl_tel: 010-4401200

prijs: 7,-/ 4,50

Driedaags symposium georganiseerd in samenwerking met de TU Delft en de Hyperbody Research Group, geleid door Kas Oosterhuis.

t/m 30 apr

FiftyTwoDegrees & St. Josephhof locatie: ACN, Kannenmarkt 6, Nijmegen

tentoonstelling info: ww.nai.nl

prijs: gratis

Mecanoo in Nijmegen

t/m 9 apr

FAT: ‘All You Can Eat’ locatie: Stroom, Hogewal 1-9, Den Haag

tentoonstelling info: t. 070-3658985

prijs: -

Tentoonstelling van het Londense Fashion Architecture Taste n.a.v. de toekenning van de prestigieuze Britse FX Award.

8,9,10 apr

Dromen van Amerika locatie: Museum Hilversum, Kerkbrink 6, Hilversum

tentoonstelling info: www.museumhilversum.nl

prijs: -

Nederlandse architecten en Frank Lloyd Wright

t/m 9 apr

R&Sie(n) lokatie: de Singel, Desguinlei 25, Antwerpen

t/m 22 apr

Amsterdams Kleinkunst Festival locatie: Amsterdam

21 apr

BK Beats locatie: faculteit Bouwkunde, TU Delft

t/m 21 mei

Ontwerp het onmogelijke locatie: NAi, Rotterdam

tentoonstelling info: t: +32 (0)3-2482828

prijs: gratis

kunst info: www.amsterdamskleinkunstfestival.nlprijs: -

feest info: www.stylos.nl/bkbeats

prijs: 12,-

tentoonstelling info: www.nai.nl_tel: 010-4401200

prijs: 4,-

De wereld van architect Hendrik Wijdeveld (1885-1987).

t/m 28 mei

Winkelen // 75 jaar Bijenkorf in R'dam locatie: Historisch museum, Rotterdam

19 apr t/m 31 mei

In Between Architecture locatie: Glaspaleis, Heerlen

t/m 18 juni

Rembrandt - Caravaggio locatie: Van Gogh Museum, Amsterdam

kaft_vakantie.indd 3

tentoonstelling info: www.hmr.rotterdam.nl

prijs: -

lezingenreeks info: www.vitruvianum.nl // 045-5772205

prijs: gratis

tentoonstelling info: www.vangoghmuseum.nl

prijs: 10,-

15-3-2006 17:20:54

kaft_vakantie.indd 4

15-3-2006 17:20:57