pantheon// '05-'06 - barokt

tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 5 / jaargang ’05’06

pantheon// barokt!

stylos

Akademie vs.

Universiteit interview

Onix en ... artikel

EEA - Onscherpe bomen the morning after

EINHOLLAND kaft_neobarok.indd 1

14-7-2006 13:58:52

pantheon// tweemaandelijkse uitgave van D.B.S.G. Stylos

over de voorkant colofon jaargang 9, editie 5, juli 2006 oplage: 2000 Stylosleden en vrienden van de Stylos Stichting ontvangen pantheon// vijf maal per jaar redactieadres Berlageweg 1 2628 CR Delft pantheon@stylos.nl hoofdredactie Caspar Frenken Marten Dashorst

computer rendering van het project

�������������������������������������������������������������������������

���������� �������

Yakimanka, een residentieel project in Moskou. De vijf torens van het project verwijzen ieder naar een kunstenaar uit de Russische AvantGarde stroming. © Erick van Egeraat Associates //

������

������������� ������������ ���������

����������� �������

���������������� ����� �����������������

redactie Abram de Boer - van Brug Anne Geenen Arie Gruijters Regien Kroeze Pieter van der Kooij Tim Loch Tim Peeters Sara van der Ploeg Alexandra Sonnemans Anselm van Sintfiet aan dit nummer werkte mee Alex van de Belt, Inge de Boer, Tom Bokkers, Laura de Bonth, Sanne van Manen, Joost van Nes, Michiel van Raaij, Pieter Versteeg, Allart Vogelzang advertenties Regien Kroeze drukker Koninklijke De Swart, 's-Gravenhage

���������� kaft_neobarok.indd 1

14-7-2006 13:40:11

rectificatie in Pantheon// vervreemding stond op pagina 47 een foto van het nieuwe gebouw van Jeanne Dekkers Architectuur aan de Zuid-As, Amsterdam. Bij deze foto had het volgende bijschrift moeten staan: OZW VU Amsterdam door Jeanne Dekkers Architectuur, foto door Daria Scagliola & Stijn Brakkee. //

omslag Caspar Frenken

Van de voorzitter Inge de Boer Niet alleen de langste dag van 2006 zit erop, ook 112 heeft haar langste tijd Het Delftsch Bouwkundig Studenten Gezelschap Stylos werd in 1894 opgericht ter behartiging van studie- en studentenbelangen van studenten aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft.

ruimen voor het nieuwe bestuur. Terwijl ik dit schrijf, besef ik me dat dit mijn

bestuur 112 D.B.S.G. Stylos voorzitter: Inge de Boer secretaris / PR: Regien Kroeze penningmeester: Erik van het Schip onderwijs bachelor: Sanne van Manen onderwijs master: Joost van Nes evenementen: Pieter Versteeg

laatste “van de voorzitter” zal zijn.

adres D.B.S.G. Stylos, kab. 1.01 Faculteit Bouwkunde Berlageweg 1 2628 CR Delft

Stylos besturen. Natuurlijk heeft elk bestuur zijn eigen ideeën en vult ieder

telefoonnummers bestuurskamer 015 2783697 commissiekamer 015 2784168 secretariaat 015 2781369 fax 015 2783059 internet mail@stylos.nl http://www.stylos.nl lidmaatschap Stylos 10 euro per jaar gironummer 296475 Stylos Bookshop geopend maandag t/m vrijdag 12.45 tot 13.45 uur Stylos Stichting De Stylos Stichting vervult een vliegwielfunctie ter stimulering van initiatieven van en voor studenten van de faculteit Bouwkunde TU Delft. Zij kunnen bij het bestuur van de Stylos Stichting terecht voor financiële en inhoudelijke ondersteuning van hun project. Om u hiervan op de hoogte te houden ontvangt u elke 2 weken B-nieuws en 5 maal per jaar de Pantheon//.

Wij vragen om een donatie van 45 euro per jaar (pas afgestudeerden betalen de eerste twee jaar 10 euro). Aan bedrijven vragen wij 90 euro. gironummer 1673413

kaft_neobarok.indd 2

gehad. Of beter gezegd, het duurt niet lang meer voordat wij het veld moeten

Stylos bestuursjaren zijn net zoiets als architectuurstromingen. Neem nou de barok. Deze stroming had in elk land zijn eigen vorm, maar als iets barok is dan betekent dat in ieder geval dat er veel gebruik werd gemaakt van schitterende, kleurige en weelderige decoraties. Vaak gaat dit ook zo met bestuur het jaar op een andere manier in. Maar Stylos blijft toch Stylos en zal, zolang de statuten niet gewijzigd worden, altijd als doel hebben om bouwkunde gerelateerde activiteiten te organiseren en daarnaast het onderwijs in de gaten te houden.

Ik geloof wel, dat we er in zijn geslaagd om ook dit jaar weer een heleboel goede dingen op de faculteit te laten plaatsvinden. Er zijn een aantal evenementen en debatten geweest zoals de onderwijsconferentie, Projective Landscape, het onderwijs debat en het buitendebat over het I-web van Kas Oosterhuis. Andere commissies hebben een flink aantal activiteiten weten te organiseren zoals lezingen, BK Beats, workshop MAX, de excursies naar Breda en Berlijn, er zijn schitterende websites gebouwd door de Mediacommissie en de fotocommissie heeft een paar mooie tentoonstellingen laten zien.

Tot aan het begin van het nieuwe studiejaar zal ik nog dagelijks op Stylos te vinden zijn. Samen met de SteeOwee commissie gaan we ervoor zorgen dat de aankomende eerstejaars een geweldig ontvangstweekend gaan beleven.

Daarnaast moeten we er als bestuur voor zorgen dat 113 in september direct kan knallen en dat alles dus goed wordt overgedragen.

Voor iedereen een geweldige vakantie toegewenst en hopelijk tot na de vakantie bij een van de prachtige Stylos activiteiten! //

14-7-2006 13:58:57

Stylos 2 Academie vs. Universiteit Inge de Boer Sanne van Manen

3 China, very fast forward Laura de Bonth Joost van Nes

4 Workshop Mekelpark Regien Kroeze

8 EJC excursie Lille & Brussel Remco Vermeulen

9 8plus, over Stylos Anselm van Sintfiet

Thema// barokt 12 Barokt Tim Loch

13 Adolf Loos Tim Peeters

14 Uitbundige levenslust en 'memento mori' Arie Gruijters

19 Onix Abram de Boer - van Brug Marten Dashorst

23 Column - Wonen in een Dandy Regien Kroeze

24 De vergeten realiteit Tom Bokkers

Algemeen

26 Onscherpe bomen Michiel van Raaij

31 Iran, wat weten we ervan?

Tim Loch

32 Tijdreizen zonder Tijdmachine Tim Loch

36 Morning After - EINHOLLAND Marten Dashorst Anselm van Sintfiet

38 Shoppen of geshopt worden?

Pieter Versteeg

40 Libero 00 Agenda inhoudsopgave

p01-p09 barokt 01.indd 1

pantheon 5 ’05’06

1

14-7-2006 13:50:27

Academie vs. Universiteit Inge de Boer Sanne van Manen De eerste dag van juni vond er in de grote vergaderzaal een debat plaats

meer expertise is te halen. Elke professor of hoogleraar heeft zijn/haar eigen

tussen studenten van de Academie van Bouwkunst Rotterdam (AvBR) en

specifieke kennis. De TU studenten beamen dit, mits de faculteit meer haar

studenten van de faculteit Bouwkunde aan de TU Delft (TUD) onder de

best gaat doen om deze expertise toegankelijker te maken voor studenten.

noemer 'studentensalon'. Het NAi organiseert een aantal keer per jaar een 'salon'. Dit is een avond waarop twee jonge architecten eerst iets over hun

Ook in de uitwerking van projecten genieten studenten van de Academie

werk vertellen en daarna discussiëren onder leiding van Lucas Verweij

meer vrijheid dan studenten aan de TU. Een mooi voorbeeld was Rolf, die een

(directeur AvBR) over het gepresenteerde werk en hun plaats als architect

basisschool moest ontwerpen. Hij begon hierbij met een ruimtelijke structuur,

in de maatschappij. Het debat van de eerste juni was een studentenversie

gebaseerd op ontmoetingen van kinderen. Nadat hij dit had uitgewerkt

van deze salon. Drie studenten van de Academie en drie van onze faculteit

ontstond een soort honigraatstructuur, bestaand uit veel kleine hoekige

presenteerden een project, waarbij het niet zozeer om de projecten zelf ging

ruimtes. Uit de zaal kwam hier van de TU studenten veel kritiek op, omdat de

maar meer om de verschillen en overeenkomsten tussen de opleidingen.

structuur nog niet was uitgewerkt tot een functionerende school.

Vanuit de verschillen en overeenkomsten werd er vervolgens gediscussieerd

'Onze' studenten hadden het idee dat ze hier niet op een dergelijk manier

over het ontwerponderwijs zelf.

kunnen werken, maar altijd de functionaliteit van een gebouw moeten uitleggen.

Het grootste verschil tussen beide opleidingen kwam al snel naar voren. De

Een tweede groot verschil stak hierbij de kop op. Studenten van de Academie

academie is een opleiding met zo’n 150 studenten, tegenover de faculteit in

moeten drie tot vier dagen naast hun opleiding werken. Sander werkt

Delft met 3000 studenten. Twintig maal zoveel studenten dus.

bijvoorbeeld 80 uur (waarbij niet helemaal duidelijk is of dit inclusief de tijd is die hij aan de Academie besteedt) per week bij West 8. De Academie is de

De massaliteit van onze opleiding wordt door de studenten van de TU als een

plek waar hij op ontwerpgebied 'los' kan gaan. Hier hoeft hij niet in West 8-stijl

groot nadeel gezien. Studenten missen ruimte voor eigen initiatief. Er heerst

te ontwerpen. Op de borrel kregen we ook te horen dat veel studenten van

een gevoel dat dit niet mogelijk is door de enorme organisatorische structuur

de Academie vrij droog tekenwerk moeten doen op hun werk. Zij zien de

die bouwkunde kent. Daarnaast vinden de studenten het een enigszins

Academie als een uitlaatklep voor creativiteit. Niet alleen de studenten werken

demotiverende gedachte dat nog 300 andere studenten aan dezelfde opgave

met deze instelling, maar de docenten ook.

werken.

De Academie kent met haar 150 studenten zulke problemen niet. Elke student

Op de manier waarop het hierboven beschreven staat, lijkt het alsof de

kan kiezen uit een aantal ateliers (met bijbehorende opgave). De ateliers zijn

Academie voor architectuurstudenten hemel op aarde is. Vergeet niet dat

niet per jaar ingedeeld, waardoor studenten uit verschillende jaren door elkaar

studenten van de Academie extra hard moeten werken, omdat ze ook een

zitten.

gewone baan hebben.

Door de kleinschaligheid van de ateliers kunnen de studenten veel meer hun

Hierdoor hebben ze minder tijd voor activiteiten naast hun studie (oftewel:

eigen fascinaties volgen. Héloïse (AvBR), een eerstejaars van de Academie

geniet dus van je extra tijd en gebruik deze nuttig).

presenteerde haar project uit het 'Recyclicity' atelier dat ze had gevolgd.

In een debat tussen twee opleidingen laat elke opleiding zich van zijn beste

Hierin heeft ze onderzoek gedaan naar het hergebruik van kozijnen. Zowel op

kant zien. De Academie kent door haar kleinschaligheid vele voordelen. Het

architectonisch als bouwfysisch vlak. Binnen het atelier heeft ze de vrijheid

vervolg op dit debat zal 29 november plaatsvinden in het NAi.

gekregen zich in dit onderwerp te verdiepen.

Wij gaan zorgen dat daar een aantal 'belangrijke mensen' van deze faculteit

Na Héloïse presenteerde Marten (TUD) zijn BSc 6 eindwerkstuk, gedaan

bij zijn. De TU Delft moet namelijk absoluut geen Academie worden, maar

bij de studio Hybrid Buildings. Marten had moeite met de opgave, omdat

mag zeker goed kijken naar de positieve punten en deze meenemen in de

deze niet meer diepgang kende dan het puur naast elkaar zetten van twee

aanstaande hervormingen in het onderwijs.

functies. Wat leidde tot presentaties waarin studenten de functies 'bordeel' en Met dank aan iedereen die gepresenteerd heeft! //

'kinderdagverblijf' hadden gecombineerd.

Marten kreeg echter niet de vrijheid, die Héloïse wel kreeg, om de opgave naar zijn eigen hand te zetten.

Vooral de studenten van de Academie zien nog wel voordelen in grootschalig onderwijs. Wanneer Lucas aan Sander (AvBR) vraagt waar hij het meest jaloers op is van de TU Delft, antwoordt hij dat waar op de academie slechts drie studenten per atelier echt enthousiast zijn, het er op de TU Delft ontzettend veel zijn. Er klinkt gezucht vanuit de TU studenten...

Een minder naïef voordeel wordt door een Academie studente uit de zaal genoemd. Zij ziet het als een enorm voordeel dat door de grootte van de opleiding en de vele verschillende onderzoeksgebieden er bij ons veel

2

p01-p09 barokt 01.indd 2

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:50:27

Op veertien juli vertrekt een vliegtuig met vierentwintig bouwkunde studenten naar China. De afgelopen maanden is er veel gepraat over wat wij daar willen gaan zien en wat China nu zo intrigerend maakt. In deze tekst de vragen, overpeinzingen en doelstellingen waarmee wij naar China vertrekken.

China, very fast forward Laura de Bonth Joost van Nes China lijkt het onderwerp van alledag te worden. De combinatie van

dat er mensen zijn die ondanks de komst van zo'n snelweg de ruimte blijven

enerzijds de razendsnelle ontwikkelingen van de markteconomie en

gebruiken. Je moet niet vreemd opkijken als je in China een fietser op de

anderzijds het communistische regime creëren een nieuwe realiteit. Een

snelweg tegen het verkeer in ziet rijden. Vroeger deed hij dit namelijk ook,

realiteit waar elementen van globalisering vanuit de hele wereld gekopieerd

dus waarom nu niet meer? Hoe wordt er omgegaan met de grens die ontstaat

worden. Snelwegen doorkruizen de steden en wolkenkrabbers schieten als

door de nieuwe snelweg en de ontstane doorkliefde woonwijk?

paddestoelen uit de grond. Grote bureaus als OMA, MVRDV en UN Studio

Waar we hier in Nederland bang zijn om een extra snelweg of spoor

ontwerpen grote projecten en experimenteren met de mogelijkheden die het

aan te leggen omwille van de leefbaarheid in de stad, staat in China de

snel groeiende land biedt. De interesse voor de Chinese ontwikkelingen zien

toegankelijkheid, bereikbaarheid en snelheid voorop. Het planning- en

we terug in kranten, tijdschriften en de vele tentoonstellingen die de diverse

inspraakbeleid in Nederland laat niets aan toeval over, sluit dit vrije

architectuurinstellingen in Nederland organiseren.

ontwikkeling uit? Wat betekent in deze zin een vitale en dynamische stad? Is de angst voor de aanleg van infrastructuur die we hier in Nederland kennen

Chinese steden als Beijing en Shanghai ondergaan een transformatie en

terecht? Is het zoals sommigen van ons denken, verloedering van de stad,

modernisering door de aanleg van kantoorwijken, commerciële centra,

vormt het barrières, grenzen of ontstaat er een nieuw type metropool, een

high-rise appartementen en complexen die de oude stadstructuren laten

bereikbare stad, snelle afwikkeling, veel verplaatsing, korte reistijden, bouw,

verdwijnen. Ons beeld van de steden wordt gevormd door de iconen van de

economische groei, potenties voor informele netwerken, nieuwe gebruiken?

vooruitgang; in Beijing de CCTV toren van OMA, in Shanghai de televisietoren

Is de Chinese netwerkstad dynamisch of gefragmenteerd? Kunnen wij naast

die het beeldkenmerk van Pudong (zakencentrum) vormt.

de generieke ook specifieke effecten onderkennen in en rondom de Chinese

Reden genoeg voor de STYLOS Grote Reis Commissie om dit jaar naar

netwerksystemen?

China te gaan. De groei, de versnelde ontwikkeling en de iconen van de vooruitgang trekken ons als bouwkundestudent enorm aan, maar kent China

Daarnaast is China een land dat bekend staat om zijn tradities en symboliek.

ook een andere kant? Is er een China behind the image?

Waar vind je deze tradities terug en hoe vertaald zich dit naar de nieuwe

"Zien is ervaren is verwerken is reflecteren." Met deze gedachte is de reis

situatie. Momenteel worden in Beijing duizenden hutongs gesloopt. Deze

gepland, met grote betrokkenheid van de deelnemers. Wij hebben de

hutongs, met hun structuren van binnenpleinen en nauwe straatjes, hebben

deelnemers gevraagd wat zij verwachten van China? Waarom wil je naar

een heel eigen informeel systeem. Door het slopen van deze wijken en er

China? Kortom wat hen fascineerde. Deze fascinaties zijn op papier gezet en

nieuwe hoogbouw wijken voor in de plaats te zetten ontstaan er allerlei

gecategoriseerd in thema's; public space, networks, traditions en icons.

problemen. Wat zijn deze problemen en hoe uiten ze zich in het straatbeeld?

Grip krijgen op het globaliseringproces in China dat 24 uur per dag doorgaat, dagelijks verandert en elke seconde de steden doet groeien, kunnen wij

De laatste groep zal zich aan de hand van iconen proberen een beeld te

niet. Veel belangrijker is misschien wel wat deze ontwikkeling betekent voor

vormen van de twee steden. Beijing staat bekend als 'city of objects', een

de lokale context. Wat voor specifieke neveneffecten, nieuwe informele

verzameling van gebouwen; uniek in de omgeving, symmetrisch van opzet,

netwerken worden gegenereerd? Het kopiëren of klonen van de westerse

vrijstaand, contrasterend en vaak figuratief. Shanghai heeft deze verandering

maatschappij kent mutaties zoals ook in de natuur. Welke mutaties kunnen

naar een verticale stad na het openstellen van de economische markt vanaf

wij in de Chinese stad onderkennen? Waar wij wellicht heel erg proberen

de jaren '90 al zien ontwikkelen. De vraag die in China wordt onderzocht is of

vast te houden aan tradities en het oude, creëert de vooruitgang in China

het beeld verandert van wat de iconen in China zijn tijdens de reis? Vertonen

juist een nieuwe identiteit, nieuwe processen en gebruiken. De workshop

deze dezelfde eigenschappen als wat wij in Nederland als icoon zien? Is

waarin antwoord wordt gezocht op deze vragen zal plaats vinden in Beijing

schaal de maatstaf voor een icoon, symboliek, repetitie of het programma? Na

en Shanghai. Vanuit globale thema's probeert elke groep tot specifieke

specifieker onderzoek naar deze iconen, aan de hand van een hier opgestelde

kenmerken te komen, door voorstudie naar de twee steden en een in

definitie van een Chinees icoon, proberen we te analyseren welke aspecten

Nederland te ontwikkelen methode van stedelijke exploratie en registratie.

een icoon versterken, aanvullen of afzwakken. Als eindconclusie proberen we

Binnen de groep van public domain, de plaatsen waar uitwisseling

de specifieke consequenties vast te leggen in beelden van generieke iconen.

tussen verschillende maatschappelijke groepen kan plaatsvinden en ook

Zijn Chinese iconen vooral terug te vinden in het geschreven woord of zijn

daadwerkelijk plaats vind, zal er gekeken worden naar verandering door

het de schaal-objecten die van belang zijn?

de enorme economische groei en de daarmee gepaard gaande ruimtelijke verandering. Hierbij komt de vraag naar boven wat het verschil is tussen het

Al deze vragen zullen wij niet kunnen beantwoorden in drie weken tijd. Om

oude en het nieuwe publieke domein. Misschien bestaat dit niet meer, of is

toch tot een conclusie te kunnen komen hebben wij hulp gezocht bij Chinese

het openbare leven in nieuwe gebieden sterk veranderd.

architecten en studenten. Tijdens onze reis zullen wij zowel in Beijing als Shanghai bijgestaan worden door acht Chinese studenten.

Naast het publieke domein ontstaan er ook zogenaamde 'in between spaces'.

Ruimtes die ontstaan als restruimte van grote interventies. Een nieuwe

Op maandag zeven augustus zal het vliegtuig weer landen op Schiphol en

snelweg door de stad betekent dat mensen hun plek kwijtraken. Nu blijkt

zullen jullie wellicht weer van ons horen.... to be continued! // stylos

p01-p09 barokt 01.indd 3

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

3

14-7-2006 13:50:28

Onder leiding van het architectenbureau Mecanoo van Francine Houben ondergaat de Mekelweg de komende twee jaar een grote metamorfose. Het is verrassend om te merken dat veel studenten hiervan niet op de hoogte zijn. Stylos en i.d hebben daarom een workshop opgezet om het project onder de aandacht van de student te brengen. Laat ze de directe omgeving van hun faculteit herontwerpen.

Mekelpark en mekelworkshop Regien Kroeze

De aanpak van de Mekelweg zal van directe invloed zijn op de 13.000

lange as. Dit resulteerde in een wijk waar juist de auto centraal stond. Door de

studenten die dagelijks gebruik maken van de TU-campus. Om deze

grote weg dwars door de campus en de ingangen van de complexen verstopt

reden gaven Stylos en i.d de studenten van Bouwkunde en IO de kans om

achter de parkeerplaatsen, ging de ontmoetingsplaats voor alle gebruikers

last-minute mee te ontwerpen aan het Mekelweg-plan als ondersteuning

van de universiteit verloren.

voor de plannen van Mecanoo. Omdat het definitieve plan in mei afgerond zou worden, hadden we op het moment van de workshop nog net de

Behalve het door de jaren heen veranderde ideaal van een campus, was

mogelijkheid om invloed uit te oefenen op de voorlopige plannen en om

de tramlijn 19 die van Leidschendam via de Mekelweg naar Delft CS zou

advies mee te geven aan het bureau. Mecanoo liet bij voorbaat weten onze

gaan, een katalysator in het proces naar een nieuw plan voor het Mekelpark.

ontwerpen niet over te zullen nemen, maar wel goed te luisteren naar de

De nieuwe tramlijn biedt de mogelijkheid om de Mekelweg autovrij te

wensen van de studenten met betrekking tot hun eigen stukje campus. De

maken en te transformeren tot een park. Hierdoor kan de wens om de

concepten die ontwikkeld werden door de studenten werden door Ellen van

studenten van verschillende faculteiten met elkaar in contact te brengen

der Wal van Mecanoo goed ontvangen en overwogen mee te nemen in het

alsnog werkelijkheid worden. Dit door het ontwikkelen van een nieuwe

definitieve plan.

campusomgeving in de vorm van een park, in tegenstelling tot het plan van de jaren '60. Het is een project dat de basis moet vormen voor een campus die

De eerste plannen voor een metamorfose van de TU-wijk dateren uit 1998.

minstens 25 tot 50 jaar mee zal moeten gaan.

De Mekelweg, zoals deze er nu bij ligt, werd eind jaren '60 aangelegd, maar werkte niet volgens de nieuwe plannen van het College van Bestuur (CvB).

Er zal volgens Mecanoo een vriendelijk landschap verrijzen dat het

De TU zou een universiteit moeten worden van de 21ste eeuw, wat inhoudt

gemakkelijker zal moeten maken om mensen van andere faculteiten te

een 'integrale ingenieurskunst' door de brede reeks van opleidingen.

ontmoeten. Dit zal worden gerealiseerd door terrassen waar men kan

De Mekelweg moet een ontmoetingsplaats zijn voor mensen, waar de

afspreken en een esplanade die zigzaggend door het park zal lopen. Op

voetganger voorop staat. Destijds moest de wijk optimisme en grootsheid

deze manier wordt er gezocht naar een eenheid tussen de twee zijden

uitstralen door middel van veel grote, solitaire gebouwen langs een brede,

van de centrale as. Het park zal licht glooiend zijn, wat het neervlijen van

Impressie van de Mekelweg bij EWI

4

p01-p09 barokt 01.indd 4

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:50:29

Planning medio 2006 > verplaatsen parkeerplaatsen Mekelweg naar de achterzijde van de faculteiten > aanpassen drie grote parkeerterreinen achter EWI, bij Bouwkunde en bij TNW > aanleg parkeerplaats Leeghwaterstraat september 2006 > plaatsen nieuwe riool, inclusief verwijderen bestaande verharding, bestaande lichtmasten, etc. > Verplanten bomen januari 2007 > Afsluiten Mekelweg mei 2007 > Start aanleg tramlijn 19 > Inrichting Mekelpark medio 2008 > medio 2008: Tramlijn 19 rijdt medio 2010 > Mekelpark gereed

Esplanade impressie

mensen bevorderd als het weer het toelaat. Daarnaast zullen er zes pleinen

vanuit eigen initiatief. Bemoeiing vanuit eigen initiatief zou veel interessanter

worden aangelegd die groot genoeg zijn om feesten te geven en de hiervoor

geweest zijn. Bijvoorbeeld de prijsvraag van vorig jaar die uitgeschreven

benodigde constructies te dragen. Maar bovenal is hier plaats voor de TU-

werd door Stylos. Hier werd gevraagd een nieuwe campus te ontwerpen

brede voorlichtingsdagen en de OWee activiteiten. Na de afronding van het

en te onderbouwen. Dit had veel serieuzer genomen kunnen worden door

nieuwe plan kan de TU zichzelf promoten en nieuwe studenten aantrekken

Mecanoo en het CvB.

op haar eigen nieuwe terrein.

De studenteninitiatieven waar de opdracht al voor bedacht was, werden Langs de 'pittoreske route' over de esplanade zal de trambaan aangelegd

uitgevoerd door EWI, IO en L&R. Deze inbreng heeft niet veel invloed

worden die niet harder dan dertig kilometer per uur zal gaan en drie keer zal

op het gehele straatbeeld. EWI zal een lantaarnpaal ontwikkelen met

stoppen: bij de aula, bij EWI en bij Bouwkunde.

internetmogelijkheden. Deze lantaarnpalen zullen echter niet de ruimtelijke omgeving sterk beïnvloeden. IO zal zorgen voor abri's bij de haltes waar de

De parkeerplaatsen achter Bouwkunde, EWI en de Aula zullen worden

tram gaat stoppen, maar mogen maar één variant plaatsen, welke een aantal

uitgebreid. Aan de Leeghwaterstraat komt een nieuwe parkeerplaats. Samen

keren gedupliceerd zal worden. L&R zal windmolens plaatsen. Als laatste

hebben deze een capaciteit van 2800 parkeerplaatsen, die in 2012 eventueel

inbreng is het de bedoeling om bewegwijzering door studenten te laten

kunnen worden uitgebreid in de vorm van een parkeerdek.

ontwerpen.

Invloed van studenten

Waarschijnlijk hebben de TU en Mecanoo wel ingezien dat het positieve

Afgelopen tijd is er het een en ander rondom de vernieuwing van het

uitwerking kan hebben als studentenprojecten geïntroduceerd worden.

Mekelpark bekend gemaakt. Meestal aan de hand van literatuur die afkomstig

Nu kan er wel tegen de buitenwereld gezegd worden "dat het project in

was van een orgaan van de TU Delft, of door het geven van presentaties

samenwerking met de studenten is uitgevoerd", wat erg positief is voor de

door Mecanoo. Er is echter noch vanuit de TU, noch vanuit de architect

reputatie van de TU Delft naar andere universiteiten en bedrijven.

zelf duidelijke informatie verschaft aan de studenten zelf, om hen voor te

Maar er zijn alleen kleine invloeden te vinden van studenten waar door de

bereiden op de op handen zijnde veranderingen. Het personeel van de TU is

kritische houding van de student in het plan niet tot zijn recht komt. Ik zou

al wel voorgelicht door een informatiemiddag en presentatie van Mecanoo.

liever hebben gezien dat het nieuwe ontwerp een mengelmoes zou zijn van

De meeste studenten weten niet dat er een metamorfose aan komt. Op deze

een basisplan van Mecanoo en vele toevoegingen van studenten.

manier vind ik dat studenten niet serieus genomen worden.

Andere kritiek die ik op de campus het is dat de campus helemaal geen echte Door de tekort schietende informatievoorziening van de plannen naar het

campus is zoals in bijvoorbeeld Amerika voor komt. Daar is het zo dat op

publiek, hebben studenten niet of nauwelijks op kunnen merken dat er maar

de campus een groot aantal studentenwoningen, in de vorm van lage flats,

weinig studenten initiatieven zijn toegelaten in het plan, terwijl het hier

aanwezig zijn en dat de meeste studenten hier ook wonen. Maar hier ligt ‘de

wel gaat over hun campus. Het is bovenal jammer dat studenten van onze

campus’ afgelegen en staan er nauwelijks studentenwoningen. De woningen

faculteit nauwelijks hebben kunnen mee ontwerpen de afgelopen jaren,

die er staan, staan bij elkaar in een cluster, terwijl de TU wijk erg langgerekt

terwijl Bouwkunde de opleiding is waar geleerd wordt dergelijke plannen

is. Er is geen woningspreiding. Het is dus geen gezellig gebied waar mensen

uit te ontwerpen en uit te voeren. Ik vind dit allemaal gemiste kansen. Er zijn

elkaar tegenkomen of vertoeven. Door het veranderen van de campus in een

natuurlijk wel een aantal studenten projecten te vinden in het plan, maar niet

park moet dit veranderen. stylos

p01-p09 barokt 01.indd 5

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

5

14-7-2006 13:50:32

Er moet gekeken worden naar voorzieningen die de campus gezellig kunnen

Ontwerp 1 Bouwkundebos

maken. Als er eenmaal studenten wonen, willen deze ook iets te doen

Het concept van dit ontwerp is dat alle elementen zich naar het middelpunt

hebben, maar er zijn amper voorzieningen aanwezig in de wijk. De openbare

- de plek van het bouwkundepaviljoen - richten. De drie bouwwerken - twee

voorzieningen liggen niet centraal op één punt, maar aan de twee uitersten

paviljoens en de muziektempel - die op het terrein staan, worden door een

van de Mekelweg. De enige voorzieningen die er zijn, zijn een sport –en

lange as verbonden. Deze as fungeert tegelijkertijd als route door het bos.

cultureel centrum en een bibliotheek en aula waar gegeten kan worden.

Deze route kruist een andere as in het middelpunt waar het paviljoen staat.

Na 10 uur 's avonds en in het weekend, wanneer de universiteit gesloten is,

De assen zijn symmetrische en gespiegeld en vormen van bovenaf gezien een

sterft de Mekelweg al snel uit. Dit komt door het feit dat het 's avonds een

kruis. Het terrein loopt naar de ingang van bouwkunde afwisselend schuin af,

donker onveilig gebied is waar je liever niet alleen langs gaat. Er is niets

zodat er glooiingen in het landschap ontstaan.

wat de student dan naar de TU wijk trekt. Een goede start zou zijn om de

Een interessant detail zijn de blokken die her en der op het landschap worden

faculteiten ook open te stellen op deze momenten, waardoor de studenten

gepositioneerd: studenten en medewerkers kunnen deze verslepen en er

meer op de campus gaan vertoeven en er meer sociale veiligheid is.

zo hun eigen omgeving mee creëren, bijvoorbeeld om op te zitten en te overleggen met groepsgenoten.

Om van de Mekelweg een echte campus te maken moeten er

De fietsen worden geconcentreerd op een open plek die net onder het

naast het toekomstige mooie uiterlijk van het park meer verspreide

maaiveld ligt. Zo verdwijnen de fietsen uit het landschap en kan er toch

studentenwoningen komen, meer verschillende en aantrekkelijke

sociale controle plaatsvinden. Het terrein is ontdaan van de meeste bomen,

voorzieningen worden geplaatst en moeten de faculteiten vaker open. Pure

zodat er meer zon kan doordringen.

esthetiek is niet voldoende.

De workshop Omdat het zo benauwend stil bleef rondom het Mekelpark-project, besloten Stylos en i.d een workshop te organiseren om het plein voor IO en het bos voor Bouwkunde te herontwerpen. De deelnemers mochten de resultaten aan Mecanoo presenteren om aan te geven wat studenten belangrijk vinden in hun directe leefomgeving, de campus.

De workshop was een samenstelling van Bouwkunde en IO invloeden. De deelnemende groepjes waren een mix van studenten van deze twee studies in ongeveer gelijke aantallen. De dag begon met een lezing over het nieuwe project van de stedenbouwkundige Stefan te Vaarwerk van Mecanoo. Hij presenteerde het nieuwste stedenbouwkundige ontwerp voor het Mekelpark, waarna de workshopdeelnemers hem kritisch ondervroegen. Gelukkig voor ons waren het plein van IO en het bos van Bouwkunde ten tijde van de workshop nog niet volledig ingevuld, zodat de deelnemers hun visie konden geven op deze nog nader te ontwerpen gebieden.

Ontwerp 2 Bouwkundebos

De ochtend werd naderhand gevuld met een creatieve brainstormsessie,

In dit ontwerp is geprobeerd om Bouwkunde met Civiele Techniek te

begeleid door een aantal IO–studenten. Voor de bouwkundestudenten was

verbinden doormiddel van een as die langs het paviljoen zal lopen en

deze manier van ontwerpen even wennen, maar de middag bestond uit het

eindigt in een klimwand tegen Civiele Techniek aan. De as is een verlengde

maken van een stedenbouwkundige maquette. 's Avonds werden de plannen

van de Bouwkunde straat die ook met een kleur in het Bouwkunde gebouw

onder het genot van een borrel gepresenteerd aan de projectarchitect

is gemarkeerd doormiddel van donker getinte vloertegels. Het terrein is

van het plan, Ellen van der Wal. Een aantal concepten zouden worden

veranderd in een groot open gebied met aan de ene zijde een verdiepte

meegenomen in het ontwerp.

fietsenstalling, omdat de fietsen nu geparkeerd staan op de verkeersroute naar de ingang van Bouwkunde toe. Aan de andere zijde, de voorzijde, zullen zitmeubels in verschillende grote worden geplaatst, zodat hier een plek ontstaat waar men in groepjes kan overleggen en ontwerpen. Aan

> Voorlopig ontwerp, Mekelpark TU Delft, Mecanoo Architecten bv, 14-4-05 > Delta 17 18-05-06 blz. 10-11 Joost Panhuysen > www.mekelpark.tudelft.nl > Pantheon Winkelen > Folder Het Mekelpark, work in progress > foto's: Mecanoo

6

p01-p09 barokt 01.indd 6

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

de achterzijde van het bos staat de muziektent aan de voet van een groot grasveld. Dit grasveld zou dienst moeten doen als een grote fatboy. De bomen zijn nagenoeg allemaal verwijderd om van het grasveld een zonnige plek te maken.

algemeen

14-7-2006 13:50:34

Ontwerp 3 IO-plein

Ontwerp 5 IO-plein

Het concept achter dit plein is het creëren van een forum waar men kan

In dit ontwerp is het water dat voor het 3ME gebouw ligt, doorgetrokken

praten en rusten. Hiervoor is het midden van het plein verlaagd, waarbij de

richting IO. Het concept van het terrein is dat IO een eigen voorkant heeft

rand dient als zitrand. Dit is gemaakt naar voorbeeld van het plein in park

waar de student lekker kan relaxen. Dit is bewerkstelligd door het water van

Güell van Gaudi in Barcelona. Door deze zitrand ontstaat er een open plein

het 3ME gebouw door te trekken naar de ingang van IO met daarlangs een

waar allerlei activiteiten plaats kunnen vinden. Eén zijde kan dienst doen als

evenwijdige as in de vorm van een houten vlonder. Zo kunnen de student

podium. Aan de andere zijde is een sportveld gecreëerd. De linker kant van

met de voetjes in het water vertoeven. Daarnaast is er een groot grasveld

het plein wordt ingenomen door een sportveld, waar de student ook zijn

gecreëerd om te relaxen. Het grasveld heeft enige glooiing om neer te

sportieve kant kan ontwikkelen ter ontspanning tussen het studeren door. De

kunnen vlijen. Daarachter is een basketbalveld gelegen waar de student ook

brug over het water richting de Aula verbindt de ingang van de faculteit met

zijn sportieve kant kan ontwikkelen ter ontspanning tussen het studeren

de rest van de TU-wijk. Dit heeft als functie IO een eigen waardige ingang te

door.

geven.

De fietsenstalling ligt verdiept onder een heuvel, zodat er nergens op het

Het commentaar

terrein meer fietsen hoeven rond te slingeren. De stalling is op een logische

Met name het ontwerp van het IO-plein (5) waarin het water van de faculteit

plek gemaakt, zodat deze gebruikt zal gaan worden in plaat van de huidige

3ME was doorgetrokken, viel bij Mecanoo in de smaak. Mecanoo vindt het

stalling.

een mooi idee, maar wijst op de hoge kosten die gerekend worden voor het uitbreiden van een waterpartij. Het doortrekken van een as van de ingang van IO tot de Mekelweg is een goed idee, omdat op deze manier IO een eigen voorkant krijgt die beter tot zijn recht komt dan nu het geval is.

Het IO-plein (4) werd wat lachend gepresenteerd, maar de fietsen wegwerken en het plein meerdere functies te geven werd wel gewaardeerd.

Van het andere ontwerp voor het IO-plein (3) viel de rand van het verlaagde plein, wat als zitgelegenheid gebruikt kon worden, op. Dit idee is makkelijker uit te voeren dan het idee met water.

Het eerste ontwerp van het Bouwkundebos (1) werd sterk gevonden doordat alles zo overduidelijk naar binnen was gericht en geen verbinding had met de rest van de TU-wijk. Zo zou het een eigen identiteit krijgen. De sociale veiligheid met zoveel heuvels zou in een echt ontwerp wel problemen opleveren.

Het tweede ontwerp van het Bouwkundebos (2) leek op het andere plan op het gebied van creëren van mobiele zitplaatsen. Vooral de as die doorgetrokken werd vanuit Bouwkunde om deze met Civiele Techniek te verbinden, kwam goed ter aarde. De verschillende faculteiten verbinden is namelijk belangrijk in het nieuwe Mekelpark project.

Ontwerp 4 IO-plein

Opvallend was dat bij de ontwerpen van het plein voor IO er sterk de

Het concept achter dit ontwerp is dat je je als student moet kunnen tonen

voorkeur aan werd gegeven om deze met een brug te verbinden met de

als je dat zou willen. Op IO lopen heel wat interessante individuen rond waar

rest van het Mekelpark om IO een eigen voorkant te geven. Ook het idee om

naar gekeken mag worden. Er is een catwalk gebouwd die half over het water

een groot open veld om op te zitten te maken of een plaats om te sporten

uitsteekt, zodat studenten daarop kunnen flaneren. De catwalk fungeert

kwamen vaak voor. De manier waarop de fietsen nu worden geparkeerd

niet als brug, want hij houdt op te midden van het waterpartij van het 3ME

wordt afgekeurd en hiervoor moet een nieuwe oplossing komen.

gebouw.

Normaal staan er voor IO een heleboel fietsen die geen vaste plaats hebben.

Bij de ontwerpen voor Bouwkunde werd de kantine telkens voorzien van een

Om de fietsen netjes weg te werken is er een fietsenstalling tussen een

vlonder boven het water om deze met de omgeving te verbinden en waren

groepje bomen geplaatst om deze aan het zicht te onttrekken. Studenten

er vaak veel grote open plekken gecreëerd om meer zon op het terrein toe te

die zich niet willen laten zien kunnen daar ook ‘ontsnappen’ aan de catwalk.

laten. Ook hier werd het fietsenprobleem grondig aangepakt, door de fietsen

Het plein is onder andere ingedeeld in een aantal andere functies. Het

in een verdiepte fietsenstalling vlak onder het maaiveld, te parkeren. //

stuk bestrating voor de ingang kan als podium fungeren. Links is het veld glooiende waar men kan studeren, met daarnaast een stuk gras waar spelen uitgeoefend kunnen worden. stylos

p01-p09 barokt 01.indd 7

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

7

14-7-2006 13:50:41

Het einde van dit collegejaar kwam in zicht, het weer werd zonniger en warmer en de roep naar vakantie werd luider. Dus meer dan logisch dat de eerstjaars in de prachtige lentemaand mei, in het weekend van de 20ste en 21ste, hun horizon in het buitenland wilden verbreden. De reis leidde naar de mondaine steden Lille en Brussel.

EJC excursie Lille & Brussel Remco Vermeulen

Na het dumpen van onze bagage in de jeugdherberg in Lille liepen wij vol goede moed naar het Palais des Beaux Arts. Een indrukwekkend gerestaureerd en gemoderniseerd 19de eeuws paleis, vol klassieke elementen, in een modern jasje. Het huist een van de grootste en mooiste collecties van Frankrijk en is het tweede museum, na het Louvre in Parijs.

We pasten het ochtendprogramma enigszins aan zodat we meer vrije tijd hadden om zelf in het museum rond te lopen om daarna op ons gemak in de stad te gaan lunchen. 's Middags maakten we een ietwat chaotische, maar daardoor niet minder interessante, stadswandeling door het prachtige centrum van Lille. Menigeen was blij verrast over de goede sfeer en de architectonische diversiteit van deze Noord-Franse stad. Later die avond ging het heerlijk los; een groot deel van de groep ging het nachtleven van Lille onveilig maken. Eerst gingen we een Engelse pub in, waar we met ons

Palais des Beaux Arts, Lille

Hollandse gebral al snel de zaak ontruimd hadden. Later liepen we door naar de fenomenale Club Flib, waar we na betaling van een absurd hoge entree, in een waar Frans walhalla terecht kwamen. Cocktails, een te veel pratende DJ, foute muziek die gelukkig steeds beter werd, twee danskooien en één geile danser (ja, er waren er wel twee, maar de een kon beduidend beter dansen dan de ander!) maakten de avond tot een groot succes. Leve het Franse nachtleven!

Zondagochtend vertrokken we vroeg naar Brussel. Het vooruitzicht van drie lange wandelingen, na een slaaploze nacht, was niet echt het summum, dus werd na een tal van mogelijkheden halverwege de eerste wandeling door de EU-wijk besloten om de tweede wandeling langs Art Nouveau gebouwen drastisch in te korten en de derde wandeling door het oude centrum op eigen gelegenheid te doen. Dit leidde tot een prima resultaat en bij aankomst op de beroemde Grote Markt in het oude centrum, hadden we al veel van Brussel gezien: verscheidene Art Nouveauhuizen, het moderne onderkomen van het Europese parlement, het Jubelpark met enorme BrandenburgerTor-achtige triomfboog, schattige pleintjes, schilderachtige panden en

Interieur Palais de Beaux Arts, Lille

spannende steegjes! Maar eenmaal aangekomen op de Grote Markt, door sommigen het mooiste plein van Europa genoemd, bleek daar die een Jazz-festival te zijn. Dus werden de prachtige voorgevels van het imposante stadhuis, het elegante Broodhuis en de statige herenhuizen verrijkt door de klanken van sfeervolle jazzmuziek. Verder vonden wij in het door toeristen bevolkte centrum nog het befaamde Manneke Pis, de schitterende Sint Hubertusgallerij en talloze boetiekjes, chocolaterietjes, boulangerietjes en restaurietjes. Met een voorzichtig zonnetje en een net aangename temperatuur een geslaagde combinatie voor een zondagavond.

Rond een uurtje of acht gingen wij weer met de bus richting Delft. Zoals al het hele weekend gingen we stipt op tijd weg, lag vrijwel iedereen in de bus te slapen en kwamen we nog eerder dan verwacht aan bij Bouwkunde.

Al met al was onze EJC Excursie naar Lille en Brussel en enorm succes en heeft iedereen er net zo van genoten als we hadden gehoopt. Voor ons zeker het hoogtepunt van dit collegejaar. // Grote Markt, Brussel

8

p01-p09 barokt 01.indd 8

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:50:46

Stylos bestaat 59 of 112 jaar, de meningen zijn verdeeld. Stylos bestaat sinds 1947 als een zelfstandige afscheiding van de 'Studievereniging van de afdeling Civiel en Bouwkunde'.

Sindsdien heeft deze vereniging naam en faam opgebouwd binnen het Nederlandse en internationale bouwkundige veld.

8plus, over Stylos Anselm van Sintfiet

Continue reflectie Zoals elke vereniging die zichzelf serieus neemt dient ook de onze zich eigenlijk te onderwerpen aan continue reflectie. Als je geen vragen stelt bij je eigen functioneren dan kun je nooit tot een continue kwalitatieve productie komen. Dit weten we allemaal van onze ontwerplessen.

Reflectie staat of valt bij actieve, betrokken leden. Om de vereniging goed te laten functioneren, dient elk bestuur minimaal één keer per jaar haar leden gedegen te raadplegen over het functioneren van Stylos en de activiteiten die ze zou moeten ontplooien.

Meningsvorming over architectuur en stedenbouw Stylos heeft met publicaties als The Invisible in Architecture en The Critical Landscape en lezingen van Rem Koolhaas, Peter Eisenman en Santiago Calatrava in het verleden een grote bijdrage geleverd aan de meningsvorming van studenten over architectuur en stedenbouw. De publicaties en lezingen hebben echter niet alleen invloed gehad op studenten. Stylos heeft met deze activiteiten zeker ook bijgedragen aan het architectuurdebat in Nederland en daarbuiten. Stylos nam hiermee positie in aan het front van het debat. overstating the obvious Het intellectuele initiatief In 1998 werd aan Stylos de Rotterdam-Maaskantprijs toegekend. Onder

Stelling

andere voor het ‘intellectuele initiatief’ dat de vereniging in de voorgaande

Om de zaken op scherp te stellen wil ik hier stelling nemen.

jaren had laten zien. Het juryrapport noemt expliciet de lezingenreeks ‘Het Onzichtbare in de Architectuur’ en de restauratie van het dienstbodehuisje van sanatorium Zonnestraal in 1993.

Stylos heeft een traditie van projecten waarvan ook het intellectuele begin binnen de vereniging is ontstaan. Dit laat aan de buitenwereld zien dat je een inhoudelijke professionele organisatie bent, die niet alleen goed georganiseerde evenementen kan neerzetten, maar ook het initiatief neemt.

Stylos is opgehouden kritisch en creatief deel te nemen aan de ontwikkelingen van de avant-garde van het (Nederlandse) bouwkundig vakgebied. Stylos is opgehouden haar eigen bestaansrecht te rechtvaardigen.

Het overstijgen van je eigen vereniging

De laatste jaren zijn een aantal prachtige initiatieven opgehouden te bestaan.

Het bouwkundige klimaat bevorderen op een manier die de dagelijkse gang

De jaarlijkse Stid workshop, OntwerpContrast, lezingenreeksen van de

van zaken van de vereniging overstijgt. Dit is imperatief om de buitenwereld

lezingencommissie, allen zijn een stille dood gestorven. Is dit alleen te wijten

te laten zien dat Stylos niet alleen een studievereniging is van en voor

aan een gebrek aan inzet van de tegenwoordig "oh, zo drukke" student? Is

bouwkundestudenten. Onze vereniging is bij uitstek een vereniging die

Stylos alleen nog maar een platform? Of een initiërende vereniging die eens

zichzelf zou moeten overstijgen om een avant-garde positie in te nemen in

in de zoveel tijd met een geweldig evenement zichzelf en de buitenwereld op

het architectuurdebat en de bouwkundepraktijk.

scherp zet.

Verdienstelijk maken op het gebied van onderwijs

Wellicht is de bovenstaande stelling nog niet sterk genoeg. Of misschien wel

De onafhankelijkheid van Stylos ten opzichte van de faculteit garandeert

gewoon onwaar.

dat de vereniging zich kritisch kan opstellen op het gebied van onderwijs.

Waarschijnlijk maak ik me druk om niets. Maar bewustwording over wat

De betrokkenheid bij het onderwijs is gegarandeerd door de twee

je vereniging kan betekenen is nooit gek, lijkt mij. Bij deze dan ook de

onderwijscommissarissen, die via leden en niet-leden een vinger aan de pols

oproep aan leden, oud-besturen, donateurs en iedereen die zich geprikkeld

houden. Het regelmatig terugkeren van onderwijsdebatten in de blokkenhal

voelt door bovenstaande stelling, om te reageren. Mail je reactie naar

of voorhal van de faculteit zijn hierbij een belangrijk instrument geweest. Het

pantheon@stylos.nl of loop even binnen bij Stylos en leg je reactie in het

grootste wapenfeit van de laatste jaren is het Explore-lab.

pantheon// postvak. //

stylos

p01-p09 barokt 01.indd 9

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

9

14-7-2006 13:50:46

Dosign Onze visie - 458X297 Spread

24-01-2006

10:56

Pagina 1

Onze visie op de techniek:

www.dosign.nl 10

p10-p17 barokt 02.indd 10

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:51:57

‘Geen kenniseconomie zonder techniek’ Lange tijd is er sprake geweest van een sterke verheerlijking van de managementcultuur, die minder ruimte liet aan technische inspiraties. Gelukkig groeit het besef dat het niet alleen gaat om het organiseren, maar juist ook om het creëren. Creatief denken wordt weer op juiste waarde geschat. Een beta revival lijkt in opkomst. En dat is broodnodig met in het vizier dat Europa in 2010 de meest concurrerende kenniseconomie van de wereld moet zijn.

Een doelstelling waaraan de techniek een heel essentiële bijdrage kan leveren. Ook grote mondiale problemen vragen om technologische ontwikkelingen. De reductie van verbrandingsgassen bijvoorbeeld en de wereldvoedselvoorziening. En wat te denken van mobiliteitskwesties? De techniek is er volop mee bezig.

Politiek en bedrijfsleven ontwikkelen initiatieven om jongeren voor techniek te interesseren. Nu al begint dat zijn vruchten af te werpen. R&D-afdelingen zijn weer aan het groeien en de engineering gaat een steeds belangrijker rol spelen in het productieproces. Kortom de machine is op gang gebracht en laat zich voorlopig niet meer stilzetten. Het wordt nu tijd dat de technicus zelf emancipeert en vanuit een nieuw zelfbewustzijn kansen en uitdagingen oppakt.

stylos

p10-p17 barokt 02.indd 11

Technici zullen in veel innovatieve processen weer een pioniersrol moeten vervullen.

Waarbij binding met de gebruiker en heldere communicatie essentieel zijn. Dat is de visie van Dosign op techniek en de technicus. De technicus als verbindend element tussen wetenschap en gebruiker.

Sinds 1985 detacheren we middelbaar en hoger geschoolde technici. Specialisten in het ontwerpen, tekenen, voorbereiden en begeleiden van technische constructies.

Hoever de technische ontwikkelingen ook zullen gaan, de mens blijft de belangrijkste schakel in elk innovatief proces. En wordt de kracht en duurzaamheid van een constructie niet bepaald door deze schakel? Door het verbindende, menselijke element? Dosign onderkent dit en specialiseert zich daarom in deze verbindende elementen, in de toegevoegde waarde van gemotiveerde mensen.

Dosign Engineering heeft kantoren in Rotterdam, Amsterdam en Tilburg. Kijk voor meer informatie op onze internetsite.

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

11

14-7-2006 13:52:02

Inleiding Tim Loch

Bij het horen van de term Barok, denken de meeste mensen aan componisten

Het lijkt erop dat wij ons willen bevestigen, ons zijn ervaren, door de

als J.S. Bach of Vivaldi. Of men denkt aan de architectuur- en kunststroming

'zintuiglijke prikkeling' en het zien en horen als ultieme vormen van beleving

die in Europa vanaf ongeveer 1650 tot 1750 een dominante rol speelde

beschouwen. Zolang dit de belangrijkste ervaring is (in tegenstelling tot het

en haar oorsprong in de Italiaanse Renaissance had. Deze stroming heeft

licht/lucht denken van de modernisten), zullen gebouwen zich aanpassen en

monumenten als St. Paul's Cathedral en Versailles voortgebracht. Toch omvat

kunnen wij de komende jaren nog een grote lading aan 'zintuiglijke overdaad'

de stroming meer dan enkel deze en haar opvolgende stijlen.

gaan tegenkomen. //

De Barok kan worden gezien als de eerste keer dat de verschillende kunsten samen kwamen om tot een visueel geheel te versmelten. Barok is meer dan alleen het ornament; Barok gaat over verleiding, het 'op je gemak stellen' en het spelen met de driedimensionale ruimten. Over doorkijkjes, verrassingen en veranderingen. De Barok ontstond in een tijd van culturele en economische veranderingen en zocht in deze nieuwe context naar nieuwe methodes en oplossingen, zoals de verandering van het beeld over 'illusie'. Dit was een grote breuk met de klassieke opvattingen.

Binnen de Barok is de visuele ervaring zeer belangrijk. Het gaat om een genoegen dat men kan scheppen in spektakel en zintuiglijke ervaringen; iets dat we in deze moderne samenleving misschien steeds meer tegenkomentegen komen en niet alleen in nieuwe uitvoeringen van grote opera's en muziekstukken. Na een periode van relatieve 'rust' in de architectuur is het 'versieren' van gebouwen weer helemaal in. Erick van Egeraat gaat zelfs zover om zijn gebouwen en zijn stijl als "Neo-Barok" te omschrijven. Ook om ons heen, vrijwel overal in de buitenruimte, tracht men de voorbijganger te verleiden met visuele middelen als videoschermen, reclameborden en lichtsignalen. De grens tussen grafische vormgeving en kunst, strips en films en architectuur en de andere kunsten wordt kleiner.

Strips worden verfilmd, architectuur vormt inspiratie voor films en anderzijds is de film weer inspiratie voor schilders en architecten.

Een goed voorbeeld hiervan zijn bijvoorbeeld de films Batman (Gotham City), Judge Dredd (Megacity) en Sincity welke verfilmingen zijn van stripboeken.

In deze films vormden grote, Amerikaanse steden inspiratie voor het creëren van gigantische en duistere steden. Deze op de computer of 'matte painting' gebaseerde architectuur kent geen wetten. De fantasie is de enige grens Dit verleggen van grenzen beïnvloedt op haar beurt architecten die deze "computer architectuur" in het echt proberen te realiseren door te spelen met snelheid, exterieur verlichting of 'vreemde' vormen.

Toch is het niet alleen het zien dat het voor het zeggen heeft; Jardin de Bamboo' in Parc de la Villette (Parijs) ervaart men juist door het geluid, en de geslotenheid. Wanneer men de trap af loopt, de tuin in en vanuit het water en (kunstmatig) kikkergekwaak hoort, wordt de mens los getrokken uit de stad, een andere wereld in. Hierna komt men pas in de jungle van bamboe dat de eigenlijke tuin is. Hier schakelt men terug naar het visuele, dat door de ervaring van het geluid ervoor heel anders is dan wanneer men 'spontaan' in een omsloten tuin zou staan.

12

p10-p17 barokt 02.indd 12

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:52:13

stylos

p10-p17 barokt 02.indd 13

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

13

14-7-2006 13:52:15

In de barok werden gebouwen gehuld in een geëxalteerd ideologische expressie. Het leven werd als metafoor van het toneel en de wereld tot 'El Gran Teatro del Mundo'.1

Uitbundige levenslust en 'memento mori' Arie Gruijters

De collectie van het Chatsworth House bevat naast schilderijen, meubilair,

één continue ondefinieerbare ruimte waarbinnen architectuur, beeldhouw-

beelden, keramiek, goud en zilver ook bouwkundige tekeningen en Inigo

en schilderkunst een illusionistisch geheel vormden. Kerken hadden

Jones' kostuums. De laatste ontwierp voor maskerspelen van Ben Jonson

een kruisvorm, hoge koepel en absis in dezelfde vorm als middeleeuwse

en introduceerde de prosceniumarcade2 en beweegbare, perspectivisch

basilieken; zo werd de Sint Pieter verbouwd van centraal- naar axiaalbouw

geplaatste decors in het Britse theater. Onder deze bezittingen van de graaf

en bestond de gevel van Il Gesù uit klassieke elementen en was zijn indeling

van Burlington, architect en connaisseur van het werk van Palladio en Jones,

gelieerd met deze van antieke triomfbogen. Gebouwen waren bij voorkeur

valt ook een klein, dertig pagina's tellend schetsboekje, ingebonden in rood

breed en niet perse diep en vertonen door de symmetrie en paarsgewijs

marokijn. Op de omslag van het voor velen onopgemerkt gebleven boekje

geplaatste zuilen een sterke nadruk op de middenas. Vooral de gevels en niet

staat een schets met vazen, kapitelen, een sarcofaag en de dedicatie aan

het complete volume zijn sterk benadrukt door een plastische vormgeving

Richard Boyle, graaf van Burlington. De archeologische voorstelling van

en zijn frequent opgetrokken uit concaaf en convex gegolfde muren. Door

Romaanse ruïnes, vermetele reconstructies van historische monumenten, pittoreske transformaties van triomfbogen en beroemde meesterwerken van antieke beeldhouwkunst, is geplaatst in idealistisch pseudo-klassieke composities. Voorts een compositie van de Nijl aan de voet van Palazzo Senatorio in Rome, met op de achtergrond drie piramiden en een spiraalvormige toren, opgetrokken uit arcaden. Deze toren, gelijkend die

Bij het barokke interieur kan veeleer van een 'Gesamtkunstwerk' worden gesproken, dan van een chaotische opeenstapeling van ornamenten.

van de San Ivo della Sapienza van Borromini, representeert de vuurtoren van Alexandrië. De tekening bevat reminiscenties van de Pont du Gard bij Nîmes, Romeinse aquaducten en Palladio's tekening voor de Ponte di Rialto. Het

bepaalde elementen sterker te accentueren dan anderen, ontstond een

belang van deze tekeningen in pen en inkt, bister en sepia, ligt paradoxaal

articulatie die afweek van de renaissance, zoals boog- of volutenfrontons

genoeg niet in de schijnbaar reactionaire weergave van bestaande

boven individuele vensters en deuren, convexe portalen met beiderzijds

monumenten, maar in de fertiliteit van een nieuwe architectonische

geplaatste overhoekse zuilen, afgedekt door een gebroken fronton en

ordonnantie.3 Het gewrocht komt uit een reeks schetsboekjes van de hand

voluten. Ook de ornamentiek vertoonde nieuwe elementen, zoals vazen,

van Juvarra, scenograaf en architect van kardinaal Ottoboni en leerling

urnen, cartouches, s-vormige voluten en oeils-de-boeuf7. Aan de grillige

van Fontana, waarvan het eerste uit 1705 over de Romaanse beeldhouwer Lorenzo Ottoni. Bijgevolg is zijn ontwerp voor jachtslot Stupinigi een aaneenschakeling van scènes, waarvan de lage dienstgebouwen en stallen het voorste podium definiëren. De centrale elliptische feestzaal en aangrenzende balzalen vormen een reeks coulissen, waarvan de met spiegels voorziene en met goudkleurig stucwerk versierde interieurs bijdragen tot de enscenering van het geheel.4 De laat-renaissancistische kunst, later pejoratief aangeduid als maniëristisch, kenmerkt zich door het heliocentrische wereldbeeld, emotionele subjectiviteit en negatie van klassieke regels in de architectuur. De contrareformatie vroeg om representatie van de kerkelijke machtsautoriteit.

Bouwwerken werden vaak naar het model van Palladio's Villa Rotonda gedomineerd door één centrale ruimte, voorzien van een koepel. De dynamische, ellipsvormige ruimte van de San Carlo alle Quattro Fontane

Het Chatsworthboekje, folio 22.

in Rome is volgens Castex op te vatten als een Grieks kruis, geconfronteerd met een rechthoek.5 Brinckmann beschrijft de ruimtevorm als een ruit,

14

p10-p17 barokt 02.indd 14

een prisma met een rombisch grondvlak, wiens punten door twee paar

ornamenten voor details van de versiering ontleent de barok zijn naam, wat

ovale cilinders worden aangesneden. Deze beschrijving zou goed zijn,

eigenlijk absurd of grotesk betekend. Pilasters, hermen en functieloze zuilen

als de gewelven van het ruimtelijk lichaam, uit wiens doordringing het

werden veelal uitgevoerd in de composietorde en andere mengvormen,

gebouw moet zijn ontstaan, elkaar aansnijden, zoals bij Guarini. Bij de San

dragende elementen gegroepeerd en naar voorbeeld van Palladio’s kolossale

Carlo heeft echter de middenruimte een volkomen eigen gewelf en zijn

orde over meerdere lagen doorlopend. Eventueel werd zoals bij toscaanse

uitbreidingen slechts additief 'aangeschoven' deellichamen.6 De plattegrond

bouwwerken van de vroege renaissance, de opstand van de begane

was niet langer een aaneenschakeling van additieve vertrekken, veeleer

grond uitgevoerd in rustica. In het triviale hoogbarokke interieur zorgden

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:52:17

guirlandes, het decor van atlanten, kariatiden en wapencartouches voor grotere variatie en kan beter worden gesproken van een Gesamtkunstwerk, dan van een chaotische opeenstapeling van ornamenten. De onstuimige levenskracht en transcendentie vroegen om een intense beleving, wat men met contrastwerking en optische effecten trachtte te bereiken. Door transformatie van geometrieën en manipulatie van licht, ontstond een

San Carlo alle Quattro Fontane, plattegrond. Brinkmanns opvatting a) Genese van het gebouw, b) Ruimtebetrekkingen uitgevoerde gebouw.

perspectivische illusie, een aaneenschakeling van drogbeelden. Zo werden spiegels gebruikt voor de schijnbare verveelvoudiging van de bestaande ruimte. orthogonale tuin aan de achterzijde van het paleis uit met radialen en het Na een periode van pathetisch gekunstelde voorstellingen, waarin

Grand Canal in het verlengde van de lengteas van het paleis. Bij de aanleg van

disharmonie en het kunstmatige werden nagestreefd, ontstond een liefde

broderies in regelmatige patronen werd de natuur tot ornament en droegen

voor de eenvoud en harmonie in composities van de vroege renaissance.

bij tot een kunstmatige eenheid. De annexatie van buitenruimten op deze

De door de schoonheid van Rafaëls werken beïnvloedde Carracci, later

as eindigt bij het luisterrijke paleis, waarvan de voornaamste verdieping is

genoemd als grondlegger van het idealisme, en de naturalistische Caravaggio

geaccentueerd door Ionische colonnades met daarop een attiek, bekroond

verwierpen het maniërisme om de natuurlijke proporties in anatomie

met trofeeën. In dit gedeelte bevinden zich de representatieve ruimten,

en omgeving te herwinnen. Carraci's plafondschildering in Sangallo's

waaronder de vestibule, het trappenhuis en dwars op de lengteas de op

Galleria Farnese vertoont een picturale aaneenschakeling van verschillende

de tuin gekeerde enfilade, bestaande uit de oorlogs- en vredeszaal met

mythologische voorstellingen. De typisch eigentijdse gedachte achter het

daartussen de spiegelzaal. De feodale kringen spiegelde zichzelf een eeuwig

arcadische ensemble was "verheffing van de menselijke ziel door de macht

durend feest voor, dat zich hier voltrok in de vorm van partijen en recepties.

van de goddelijke liefde."8 De gelijke benadering van wanden en plafonds

De lichtzinnig gekunstelde rococoarchitectuur van de Franse aristocraten

liet bouwdelen en gesculpteerde reliëffiguren vaak onmerkbaar overgaan

volgde op de grotesk, robuuste barok.

in beschilderde vlakken. Door toegepaste volumes en ornamenten in het fresco waarheidsgetrouw te herhalen, ontstond een intrigant beeld. Voorts veroorzaakte de perspectivische anamorfose van figurale taferelen de illusie van onmetelijke hoogte en geschilderde oneindigheid. Het beeld van schijnbare plasticiteit en allegorische dynamiek. In de Sant' Ignazio in Rome lijkt door het virtuele gemis van een gewelf het hemelrijk met de apotheose

"Normen voor het ethisch, politieke en sociale handelen dienden te worden afgeleid van de ratio."11

van de heiligen tot boven de vensters te zijn neergedaald, waarin wolken plaatsmaken voor de heilige Ignatius, welke staande op een wolk, een lichtstraal van de heilige Drie-eenheid ontvangt. Heiligen worden hierbij vaak

Als verzet tegen de door de katholieke kerk ondersteunde absolute

omgeven door putti, welke in versteende vorm neerdalen in het interieur

monarchen en als gevolg van religieuze spanningen was men na een lange

van het gebouw. Het hoogtepunt van deze zwelgende barokke expressie is

periode vol pathos op zoek naar de architectuur van de noumenale rede.11

Bernini’s beeld voor een zijkapel van de Santa Maria della Vittoria in Rome.

In deze tijd schreef Rousseau over de ongelijkheid tussen mensen, de

Het manipulerende modelé en de gelaatsuitdrukking wekken een hevige

geknechte individuele vrijheid en volkssoevereiniteit, waarbij geen persoon

suggestie. De sculptuur verbeeldt de mystieke vervoering van Teresa van

over het volk zal heersen, maar er een verdrag is van vrije individuen. In de

Avila, welke in extase verkeert op het moment voordat haar hart door een

staatsopvatting van Locke geldt evenals voor andere verdragstheoretici,

gouden pijl wordt doorboord.9

zoals Hobbes, Montesquieu en Spinoza de scheiding van de machten, welke de vrijheid en gelijkheid van de burger moesten behouden. Zo baseerde

In Les six livres de la république poneerde Jean Bodin de soevereiniteit van

Beethoven het laatste gedeelte van zijn negende symfonie op Schillers

de staat en legde hiermee de theoretische grondslag voor het absolutisme.

gedicht An die Freude. Het pluralistische gedachtegoed van de verlichting

Versailles wordt gezien als het hoogtepunt van de profane barokarchitectuur,

verdrong de barokke vergankelijkheid van het leven en zou uiteindelijk leiden

als symbool van onvergankelijke heerschappij. Door manipulatie van het

tot secularisatie van de maatschappij. "Verlichting is de bevrijding van de

perspectief met lange zichtassen ontstond de sterk op visuele vormen

mens uit de onmondigheid die hij aan zichzelf te danken heeft", zo stelde

gerichte compositiemethode van de Franse tuinen, door Leupen aangeduid

Kant. Gebouwen zouden mensen tot redelijk handelen kunnen aansporen

als formele enscenering.10 De hiërarchische ordening van lanen en pleinen

en volgens Lodoli was architectuur alleen 'waar' door recht te doen aan

over het neutrale grid zou later ook worden toegepast door Haussmann voor

materiaal en functie. "Normen voor het ethisch, politieke en sociale handelen

de aanleg van de boulevards in Parijs. Le Nôtre breidde de renaissancistische

dienden te worden afgeleid van de ratio."12 In de Essai sur l'architecture stylos

p10-p17 barokt 02.indd 15

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

15

14-7-2006 13:52:17

Na de revolutie ging de bloei in handel en industrie gepaard met een toename van het nationalisme, waarbij barok werd gebruikt voor de uiting van macht. Als reactie op de utopische architectuur ontstond een creatiedrang, geleid door academische strengheid en verheerlijking van de middeleeuwen. Historiografen gingen ervan uit dat de geschiedenis kenbaar is en probeerde deze te reconstrueren door het verzamelen van objectieve gegevens. Onzekerheid door de gestage vooruitgang in technologie en wetenschap werkte een retrospectieve architectuur in de hand. Door het arbitrair, eclecticitisch gebruik van klassieke orden voor verhulling van nieuwe constructiemethoden en technieken ontstond architectonische vervalsing. Ingevolge het gegroeide historische besef werden antieke gebouwen gerenoveerd, latere aanpassingen gecorrigeerd of ongedaan gemaakt en niet-uitgevoerde ontwerpen alsnog gebouwd. Op de invloedrijke Ecole des Beaux-Arts werd in de zoektocht naar een 'tijdloze' architectuur teruggegrepen naar antieke verhandelingen, waaronder Vitruvius' tiendelige

De architectura, welke vaak aan wijzigingen onderhevig waren. Volgens Vitruvius bestond ordening uit "het uitgebalanceerd dimensioneren van de onderdelen van het werk afzonderlijk en voor het geheel: de verwerking van de proporties tot evenwichtige verhoudingen".17 Door complexe programma's en een nieuwe ruimtebenadering waarbij vertrekken vaak binnen hetzelfde Frontispice van Laugiers 'Essai sur l'architecture', de primitieve hut.

volume over meerdere bouwlagen vloeiden waren Vitruvius' disposito en

distributio niet meer toerijkend.18 Naast ordening, schikking, evenwichtige verhouding en economie werd vanuit de schilderkunst het begrip compositie, bepleit Laugier als gevolg op de over-ornamentering van de barok, eenvoud

de rangschikking of geordende samenstelling van beeldelementen als lijn,

en essentialisme. "Wanneer men bij het ontwerpen de eenvoud van de

vorm en kleur, geïntroduceerd. In Garniers opera, waar ongehulde trappen,

primitieve bouwkunst voor ogen houdt, […] wordt het mogelijk werkelijke

balkons en het ensemble van grand escalier en grand foyer aanspoort

volmaaktheid te bereiken. […] Schoonheid berust in de noodzakelijke

tot visueel contact, wordt het flanerende operapubliek als onderdeel van

onderdelen; […] onderdelen die naar willekeur zijn toegevoegd, zijn een

een operette. Meer dan eenderde van het gebouw was bestemd voor het

bron van onvolmaaktheid."13 De Franse revolutiearchitectuur onderscheidt

gemeenschappelijke leven, waar zich het uiterlijke vertoon ontvouwde als een aaneenschakeling van menuetten.19 Het interieur is overladen met een polychrome ornamentiek, bestaande uit cartouches, kandelaars,

Door het neobarokke arbitrair, eclecticitisch gebruik van klassieke orden ontstond een architectonische vervalsing.

beeldhouwwerk, bladgoud, fluweel en marmer. Het plafond van de grand

foyer is bedekt met mozaïeken. Chagall konterfeitte zijn hommage aan de opera's van veertien componisten over het ernstig beschadigde fresco van Lenepveu, waarvan heden een kopie het plafond van de bovenste foyer bedekt. Door de combinatie van neobarok en neorenaissance ontstaat

zich door grote, eenvoudige massa's, tektonische helderheid en expressieve,

stijlpluralisme, waarbij de additieve toepassing van overgoten arbitraire

vaak stereometrische bouwlichamen. Boullées creatieve kracht overschreed

ornamentiek zorgt voor een overgang van een normatieve naar een

de economische haalbaarheid van zijn projecten aanzienlijk. Zoals Ledoux,

descriptieve esthetica.

beschouwde hij de kunst van architectuur als superieur aan de zuivere techniek van het bouwen. Architectuur is volgens Boullée "de kunst van

Volgens Tzonis is ornamentering een vorm van machtsaccumulatie. "Macht

het combineren van massa's". De plaatsing van massa's verleent karakter

wordt geconserveerd in juwelen of gouden en zilveren gebruiksvoorwerpen,

aan een gebouw. Om krachtige schaduwen te produceren, moeten brede

in de eigenschappen van het materiaal; bij andere producten wordt macht

oppervlakken worden ontwikkeld. De oppervlakken moeten vrij zijn

geconserveerd in hun visuele patronen".20 In een tijd van hartstochtelijke

van onnodige decoratie, die Boullée 'steriele rijkdom' van architectuur

oriëntatie op het hiernamaals hulde de kerkelijke macht zijn gebedshuizen

noemt.14 Voor het paleis in Saint-Germain-en-Laye en de cenotaaf voor

in overstelpende weelde. Zo maakte Le Nôtre, met de aanleg van lange

Newton wilde hij de indruk van uitgestrektheid oproepen. Daarbij heeft hij

lanen, Versaille tot het centrum van de wereld en onderwierp hij de natuur

geprobeerd alle middelen die de natuur en de kunst aanboden, te benutten

aan de absolute macht, door hem volledig te cultiveren. Barokke werken

om in de architectuur een dergelijke grootsheid te schilderen.15 Deze

werden bijkans geheel overgoten met ornamentering, als belichaming van

bouwwerken boezemen niet alleen ontzag in, maar lijken de ervaring ook te

geld en autoriteit. Doordat de beschouwer volledig in zwijm valt, wordt deze

overdonderen.16

onder haar subjectie gebracht. De voorgevel van de Parijse opera wordt gedomineerd door de tamboer, de gouden beelden op de attiek en een

16

p10-p17 barokt 02.indd 16

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:52:18

zevental bogen, waarvan de buitenste aan weerszijde worden geflankeerd door allegorische beelden. Mythische voorstellingen, waarbij de dominante gevleugelde figuur, vergezeld door een twee- of drietal anderen, op de voorgrond treedt en zijn rechterhand verheft. Een nadere blik wijst uit, dat de centrale figuur van het derde beeld zijn linker- in plaats van rechterarm in de lucht steekt. Het reliëf bestaat uit een adonis met tambourijn, temidden van zes koketterende dansende naakte meisjes.21 De starre, ernstige blik van de andere figuren maakt hier plaats voor een vreugdevolle glimlach.

Het vergenoegende tafereel lijkt in tegenstelling tot verdichte figuren uit mensen te bestaan. Tussen hen ligt een amorette op de grond, als teken van liberalisme en universele liefde. //

> 1. Toneelstuk van Calderón de la Barca uit 1645, waarbij hij de wereld voorstelt als een illusie of droom. ‘Ik die het spel verzon, ik zal voleinden wat ik zelf begon. Wees gij het schouwtoneel, en weet het wel: De menschen zijn de spelers van een spel.’ > 2. Boog op het voortoneel, als intermediair tussen publieksruimte en scène. > 3. Rudolf Wittkower, Studies in the Italian Baroque. Wallop, Hampshire 1975. (pp. 187210) > 4. Rolf Toman e.a., Barock. Keulen 1997. Ned. vert. Barok. Groningen 1998. (p. 58) > 5. Bernard Leupen e.a., Ontwerp en analyse. Rotterdam 2005. (p. 40) > 6. Hans Sedlmayr, Die Architektur Borrominis. München 1939. (pp. 24-36) > 7. Ronde of ovale vensters. > 8. Idem noot 4. (p. 378) > 9. Ernst Gombrich, The Story of Art. Londen 1972. Ned. vert. Eeuwige schoonheid.

Houten 2004. (pp. 438-440) > 10. Idem noot 5. (p. 44) > 11. Arie Graafland, De architectuur van het onbehagen: Dakloos in New York en Amsterdam. Nijmegen 1995. ‘De rede is bij Kant het vermogen bij uitstek van dat wat onze zintuiglijkheid te boven gaat: het noumenale.’ (p. 37) > 12. Jan Gympel, Geschichte der Architektur von der Antike bis heute. Keulen 1996. Ned. vert. Geschiedenis van de architectuur van de oudheid tot heden. (p. 62) > 13. Liane Lefaivre, Alexander Tzonis, Theorieën van het architektonies ontwerpen.

Nijmegen 1984. Marc Antoine Laugier, Essai sur l’architecture (1753). (pp. 264-268) > 14. University of St. Thomas, Visionary architects: Boullée, Ledoux, Lequeu. Houston 1968. (pp. 16-17) > 15. Idem noot 13. Etienne Louis Boullée, Traité sur l’architecture (1793-99). (pp. 361-368) > 16. Idem noot 11. ‘In zijn ‘Traité sur l’architecture’ zijn sporen van Kants sublieme terug te vinden.’ (p. 35) In ‘A philosophical inquiry into the origin of our ides of the sublime and the beautiful’ vraagt Burke zich af welke kunstmiddelen op het publiek de diepste indruk kunnen maken. Naast het gangbare schone bestaat er volgens hem het verhevene of sublieme. > 17. Vitruvius, De architectura. Ned. vert. Vitruvius Handboek bouwkunde. Amsterdam 1997. (p. 35) > 18. Idem noot 5. (pp. 49-51) > 19. Deze tijdgeest werd door Emile Zola in zijn romans overtuigend onder woorden gebracht. > 20. Alexander Tzonis, Liane Lefaivre, Towards a Non-Oppressive Environment. Harvard 1972. Ned. vert. Het architectonisch denken. Amsterdam 2003. (p. 92) > 21. Beeldhouwwerk van Jean Baptiste Carpeaux, La danse, Parijs 1869, 450x260 cm, Louvre (tot 1964 aan de façade van de Parijse opera, alwaar nu een kopie van Belmondo). afbeeldingen: > 1. Rudolf Wittkower, Studies in the Italian Baroque. Wallop, Hampshire 1975. > 2. Hans Sedlmayr, Die Architektur Borrominis. München 1939. > 3. Alexander Tzonis, Liane Lefaivre, Towards a Non-Oppressive Environment. Harvard 1972. Ned. vert. Het architectonisch denken. Amsterdam 2003. > 4/5. Paul Vitry, La danse de Carpeaux. Parijs 1938.

Zalige gelaatstrekken in een vredelievend tafereel, ontdaan van alle ontberingen. stylos

p10-p17 barokt 02.indd 17

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

17

14-7-2006 13:52:21

Everything You Always Wanted to Know About Frame But Were Afraid to Ask

Frame Publishers presents a jumbo jubilee book to celebrate the fiftieth issue of Frame magazine. * Read the 50 best articles of Frame * Enjoy 8 years of interior design on no less than 592 pages * Get to know the founders of Frame * Look behind the scenes of a design magazine * Read interviews with Frame’s graphic designers 18

p18-p25 barokt 03.indd 18

pantheon 5 ’05’06

s t y l o sBuy //

b a r o k tat ! www.framemag.com // algemeen online

14-7-2006 13:53:44

Op lokale invloeden gebaseerde architectuur is hot. Veel discussies over het wel of niet juist zijn van lokale typologieën zijn helaas gefundeerd op emotionele argumenten. Te makkelijk, te populistisch of te vergezocht.

Een van de bureaus die zich aan deze discussie heeft kunnen onttrekken, is het Groningse bureau Onix. Een gescheiden dubbelinterview met Alex van de Beld en Allart Vogelzang over het specifieke en het generieke van Onix.

Onix en........

Abram de Boer- van Brug Marten Dashorst

... pop-vernacular

Het was een periode van vrije expressie die toen speelde, maar tegelijkertijd

Alex: "Ik geloof niet echt in al die hokjes. Wij ontwerpen geen

waren er nog veel klassieke middelen die een onderligger waren in de

beeldmerken en waarschijnlijk kunnen wij dat niet eens aangezien

barokke en maniëristische architectuur. Ik denk dat Geert en Wim daar iets

wij zoveel mogelijk ons eigen ding doen. Dat is niet bij elke opdracht

van die vrijheid in zien. Er zijn natuurlijk nieuwe spelregels in de maatschappij,

gelijk, maar als daar nou iets landschappelijks of iets 'vernacular'

zeker voor de architect. We gaan hier vrijelijk mee om, zoals we proberen te

bij komt kijken, dat maakt niet uit. Als wij het bruikbaar achten,

vertellen en ook in het boek proberen te beschrijven. Niet stug vasthouden

dan proberen wij het uit. Misschien is dat wel de experimentele

aan slechts één concept, maar de vrijheid blijven vinden, daar zit denk ik de

kant die eraan vast zit. Het is belangrijk om in een bouwritme te

link met de barok. Het gaat wat mij betreft minder om de uiterlijke vorm."

komen, verschillende projecten te hebben die tegelijkertijd lopen.

Het is een continue handeling van doorsleutelen aan je gebouwen.

... maaiveld en materialisatie

Zodra het lekker doorkabbelt, dan voelt het lekker. Een ontspannen

Allart: "De Vensterschool in Groningen is bewust helemaal opgetild, enerzijds

werkhouding is vereist."

om de wortels te ontlasten, anderzijds om het park zoveel mogelijk door te laten lopen. Kolommen zijn daarom ook willekeurig geplaatst. Vanuit de

... regiospecifiek

patio en de rondgang daaromheen heb je verscheidene doorzichten ,door en

Allart: "We noemen het zelf regiogeneriek. Het is meer wat de regio

onder het gebouw heen, om contact te krijgen met de leefomgeving en het

aanbiedt, wat de regio genereert. Het is bijna niet aan te duiden wat

water. Er zit dus veel meer in dan alleen een landschappelijke inbedding.

de regio specificeert. Maar je kunt wel architectuur maken die vanuit

Bij de Taxatiegroep (project in Drachten, red.) is het bijna letterlijk het

de regio wordt gegenereerd."

maaiveld genereren. Het bevindt zich namelijk op een echte non-locatie op een bedrijventerrein. Wij hebben daar gezegd, we trekken ons er helemaal

Alex: "Het punt is, niet elk gebouw hoeft een monument of icoon te

uit terug. We maken de tuin en gebouw één geheel. Het totaal is naar

zijn, want wat is de waarde daarvan? En net zo goed is ook regionaal

binnengekeerd vormgegeven. Dit als een reactie op de, niet aanwezige,

ontwerpen niet altijd nodig, ook dat is geen dogma in die zin van

openbare ruimte."

het woord. Als er niet veel voorhanden is, dan moet je het nieuwe niet schuwen. Regionaal is ook zo'n groot woord. Als wij in de

"In Zwolle staat het Stadshagen-complex aan de rand van de stad. De

directe omgeving van het gebouw iets vinden, bijvoorbeeld bij een

gevel aan de stedelijke zijde kenmerkt zich door een stedelijk karakter,

boerderij een rioolzuiveringsinstallatie, waarvan we denken dat het

in tegenstelling tot de andere zijde waar een meer organische gevel

een leuke ondergrond zou kunnen zijn, dan moeten we er ook iets

landschappelijk vormgegeven is en ook de materialisatie hieraan refereert.

mee doen. Wellicht proberen we de opdrachtgever te overtuigen

Het is niet zo dat je alleen door middel van materiaalgebruik locatiegebonden

dat hij mogelijkheden niet moet afwenden, maar dat er prima een

ontwerp kan maken."

speelplaats voor kinderen van te maken is."

"Het is iets zoeken dat je kan gebruiken in een bepaald programma.

"Bij het Damsterdiep in Groningen, bijvoorbeeld, is het meer een kwestie van

Dat kan op regionaal niveau, maar ook heel lokaal, in de situatie.

het verweven van al bestaande stedenbouwkundige structuren. Wellicht is

Dat is het mooie van het vak, dat er zich bij elke vraag een nieuwe

het ook een oplossing met minder beeldende connecties en materialisatie,

vraag vormt, afhankelijk van het programma, de plek en de mensen

maar wel een die gewoon werkt door juist die aandacht voor de stedelijke

eromheen. Dat is op zich niets nieuws, maar de wil om iets te durven

morfologie. Op het moment dat je daar bent en door die stedenbouwkundige

vinden, dat spannend kan zijn, daar zit de uitdaging."

structuur loopt merk je een vanzelfsprekende verbinding met het historische die de plek maakt, maar niet direct afleesbaar is van een foto."

... stijl Alex: "Geert Hoving (architectuurtheoreticus te Groningen,

"Bureaus die de opgave vanuit een technisch oogpunt benaderen, zoals

red.) heeft onze stijl wel eens barok genoemd. Hij gebruikte die

bijvoorbeeld ONL zijn erg interessant. Wij vinden echter ruimtelijkheid

term vanuit een meer kunsthistorisch of algemeen theoretisch

en materialen interessanter dan een technologische benaderingswijze.

perspectief. Ik denk dat hij het woord koos omdat hij een soort

Zodra er een geschikte opgave en een geschikte context is, sluit ik niet uit

vrijheid herkende in ons handschrift en daarmee een soort link legde

technologische ontwikkelingen explicieter mee te nemen in het ontwerp."

met de vrije, expressieve lijn van de barok. We hebben er zelf nooit zo expliciet over nagedacht. Ik weet wel, dat we met Geert Hoving

... ontwikkeling

en Wim Nijenhuis (auteur en stedenbouwkundige, red.) hebben

Alex: "Ontwerpen gaat over het proces van maken en ruimte laten voor

gesproken dat de periode na de barok niet een soort maniërisme

de onverwachte lijn. De architect moet openstaan voor het onverwachte

zou zijn. Geert noemt onze houding; een maniërist zonder regels.

moment, en daar een draai aan geven. Noem het een soort alertheid in

stylos

p18-p25 barokt 03.indd 19

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

19

14-7-2006 13:53:45

het proces. Als je wilt werken zoals wij werken, dan is niet alles al helemaal

Wij hebben zelf ook het gevoel dat we aan gebouwen doortimmeren.

vastgelegd maar dan komen er onverwachte momenten. Een simpele

Als gebruikers dat doen, doen ze dat natuurlijk met de beste bedoelingen.

bezuiniging of een programmatische wijziging, zoals het overal voorkomt.

Het mooie is, dat er in de loop van de tijd een gelaagdheid in het gebouw

2 Gevels wurde nea los fan plattegrûnen untwerpe en vice versa.

Dan komt de vraag, hoe ga je daar mee om, defensief of juist offensief? Wat

ontstaat. Het blijft natuurlijk wel belangrijk je gebouw zodanig sterk te

wij dan aardig vinden,is om er een onverwachte draai aan te geven, ook

maken, dat de gebruikers in het idee geloven en in de geest van het ontwerp

3 Tekeningen en modellen wurde mei de hân makke.

Dat wol sizze: computerprogramma’s kinne gjin architectuur generere.

omdat je zelf misschien niet altijd overtuigd bent van een bepaald element.

verder gaan."

4 Materialen wurde brûkt sa at se binne.

Allart: "Daken en vloeren vouwen is bij ons een terugkerend element

is dat je je werk dan soms helemaal opnieuw moet doen. Je hebt alle details

geworden. Tijdens het ontwerpen van de ecologische boerderij hebben we

uitgetekend en dan blijkt het toch niet te werken, dat is niet praktisch. Elke

de schakeling van daken aan elkaar 'ontdekt'. Het dak vouwt in de gevel door

architect komt dit tegen. "Waar laat ik het kindje los?"

op de grond en wordt dan terras. Er zit een ontwikkeling in dat vouwen en

Maar je kunt de grenzen ook de andere kant op verleggen. In Nederland gaat

knikken van het dak, zeker bij de houten daken. Het is begonnen bij een

de opdracht van de architect tot en met de oplevering, maar nazorg bestaat

schuurtje in Noordlaren, met een houten dak met geknikte vorm. Van daaruit

hier niet. Alles na oplevering is schade, die grens is bepaald. Ik denk dat het

is het doorontwikkeld tot de ecologische boerderij, waar het dak ook terras

juist interessant is om af en toe eerder of soms juist later te stoppen."

Fryske DogmA 1 It untwurp en details wurde specifiek foar de lokaasje makke.

5 Ôfbyldingen yn tekeningen en referensjebylden binne ferbean.

6 It gebou mei gjin ferwizingen of unnediche ornaminten befatte.

7 De architectuur fynt hjir en no plak.

8 It untwerp nimmt syn persoanlike siel oan.

Het is soms ook nog een kans om dingen te veranderen."

Alex: "We hebben in het begin nog wel eens te ver willen gaan. Consequentie

wordt, maar het verder nog niet geheel begaanbaar is. De volgende stap

9 Alle tekeningen wurde tekene troch de architect.

10 De architect wurdt net as sadanich beneamd

was Villa Wittenberg, waar het dak ook interieurvloer wordt, naar buiten toe

"Er is geen vaste reden om niet in de ontwikkeling of in het ontwerpproces

weer terras wordt en van daaruit een buiging naar het landschap maakt.

verder te gaan. Soms is het geld, bouwtijd, misschien luiheid. Of bouw maar

Het landschap rolt in het gebouw en omgekeerd. Het is interessant te zien

gewoon een keer niet. Piet Vollaard (Archined, red.) zei daar laatst over:

dat dit nu hetgeen is waar bij Villa Wittenberg over gepraat wordt, maar

"Architecten zouden moeten leren niet te bouwen." Moet je alles willen

het opvallende aan Villa Wittenberg is dat het een autonoom object is. Het

bestemmen, moet je niet een keer ruimte laten? Het is interessant om te

silhouet van de villa is een letterlijke afdruk van de boerderij die er stond,

kijken hoe die twee zaken naast elkaar kunnen bestaan. Soms pas je het ook

alleen dan helemaal geabstraheerd."

toe als een concept. In het geval van het kantoorgebouw in Lelystad is het heel specifiek in het concept gegoten. Een soort collectieve ruimte die zich

"We houden graag betrokkenheid bij aanpassingen en doorontwikkelingen

om het gebouw heen slingert, tegenover individuele kantoorplekken, met

na de eerste oplevering, maar je waardeert het ook als mensen zelf in de sfeer

een kale wand. Daar moeten ze dan maar schilderijtjes ophangen. Kijken hoe

van het ontwerp doortimmeren.

dat over de jaren uitpakt.

Op welk moment je eruit stapt? Soms niet op een moment, dan verpakken we het in een concept, en soms in de tijd, dat is wat lastiger te beslissen. Het is de ervaring van een bureau, om ergens te zeggen, "tot hier en niet verder, het levert nu niets meer op". Het is hetzelfde als bij een schilder. Het moment dat hij stopt met schilderen, dat is het belangrijkste moment." ... dogma's Alex: "Toen we de Dogmaregels opstelden, was de bouwwereld wat mij betreft al saai, vooral dankzij Vinex. Het was in eerste instantie ook niet de bedoeling om ze zo concreet toe te passen in de bouw, maar meer om na te denken hoe die bouwwereld nou precies in elkaar zit. Kun je het omkeren, kun je provoceren, kun je een set regels verzinnen die alles opensplijt? Saai was het voor ons niet, nee. Nieuwe input verzorgen, dat is het. Het is onze data."

Allart: "De dogmaregels zijn in de avonduren ontwikkeld, om de kick terug te krijgen in het ontdekken van architectuur. De regels waren op dat moment een heel serieus spel voor ons. Je moet ze overal kunnen toepassen, in die zin zijn ze generiek. Op een gegeven moment hebben we ze gebruikt om regiospecifiek te bouwen. Ze zijn echter los daarvan opgesteld. We hebben ze destijds in het Fries vertaald omdat we in Friesland werkten, toen we ze opstelden. Op een gegeven moment gaan we voorbij aan het concept. Het zelfbedachte, waarvan af mag worden geweken omdat het dan mooier, gebruiksvriendelijker, goedkoper wordt. Deze legitieme aanpassingen geven een verrijking aan vervreemdende ornamenten met betrekking tot het totale object."

Villa Maarsingh te Leeuwarden 2004-2005, het eerste 'dogma-huis'.

20

p18-p25 barokt 03.indd 20

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:53:48

Alex: "Wat ik denk dat Allart bedoeld heeft, is jezelf continu aanscherpen. Je hebt momenten nodig, tussen de projecten door, waar je eventjes de boel bij elkaar veegt. Op die momenten moet er gekeken worden wat er precies allemaal gedaan, en dan moet je jezelf afvragen: "hoe krijgen we dat nou weer zo scherp mogelijk?" Zonder dat het helemaal haarscherp is, want dat zal het nooit worden. En dan weer lekker doorbouwen. Lever gewoon maar een continue bouwstroom, en blijf kijken naar momenten waarop je kunt interveniëren."

Allart: "We voelen ons niet aangetrokken tot beeld architectuur. Het gaat niet om waarnemen, maar om het ervaren van binnenuit. Om dat duidelijk te maken hebben we de Dogmaregels geschreven. Alleen als je er zin in hebt om deze te volgen kan het, het hoeft niet." ... vreemd vertrouwen Alex: "Vreemd vertrouwen biedt ons inspiratie. Ons boek, "Wachten op betekenis", is ook open. Ik denk dat we daarin verschillen van al dat dataonderzoek dat nu wereldwijd op universiteiten gedaan wordt. Altijd een wetenschappelijk of statistisch bewijs vinden, een reden om een draai eraan te geven, dat doen wij niet noodzakelijk. Het resultaat is toch hetzelfde. Ik denk dat wij meer op onze intuïtie afgaan. Maar net zo goed luisteren en kijken wat er mogelijk is. En dat kan van alles zijn, gelukkig maar."

Allart: "We grijpen regelmatig terug op oude vormen en constructiemethoden. De boeren hebben over de jaren uitgedacht hoe je dat simpel in en uit elkaar kan halen. Daar maken we gebruik van, maar tegelijkertijd proberen we alles op een eigentijdse manier vorm te geven.

Dat zit hem soms in details of vormgeving, die autonoom worden. Het gaat om de totale uitstraling van het gebouw. We proberen te vermijden dat de discussie gaat over bekende bouwkundige elementen, daar gaan we gewoon aan voorbij. Het is meer een abstracte vormentaal. De schuur in Noord-Laren heeft daarom zijn eigenzinnige vorm, maar het mooie daaraan is dat hij snel verouderd en refereert aan een oude schuur. Ik ben er een keer met mijn ouders langsgefietst en mijn ouders herkenden hem niet als een nieuwe schuur."

Alex: "Een draai er aan geven, dat kan zijn in het programma, met iets persoonlijks of gewoon vanwege een noodzakelijkheid anno nu, waardoor je er iets mee moet doen. Dat vinden we spannend, ja."

Allart: "Het zit hem erg in de vertaalslag; van bijvoorbeeld praktische schuren tot een abstracte vorm. Dat is dan vervreemdend in het landschap." .. Manufest Alex: "Ervaar het gebouw overdag en ’s nachts, dat is een van de belangrijkste uitgangspunten van het Manufest. Dat was bij Stadshagen in Zwolle een uitgangspunt, uitgevoerd door een 24-uurs gebruiksperiode voor vrienden en collega's. Hoe gebruik je zo'n gekke woning, hoe ervaar je het, hoe reageer je.

Het waren vooral de collectieve binnenruimtes waarbij die overgang van dag naar nacht een duidelijke invloed had. Alles kreeg een heel andere sfeer. Dan zie je opeens zaken die toch beter hadden gekund. "We hadden die lampen iets anders moeten ophangen, of iets later moeten laten aangaan, een andere reflector moeten geven." Daar moet je toch naar kunnen kijken."

Stadshagen te Zwolle 2002-2005 2 stylos

p18-p25 barokt 03.indd 21

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

21

14-7-2006 13:53:51

Manufest Ruimte 1 loop om het te bezoeken gebouw heen voordat je het betreedt Ruimte 2 teken het gebouw Ruimte 3 vind een weg in het gebouw door te dwalen Ruimte 4 bezoek het gebouw zowel overdag als ‘s nachts Ruimte 5 schrijf je ervaring op Ruimte 6 vertel je herinnering aan het gebouw Ruimte 7 vertrek uit het gebouw zonder het te verlaten Ruimte 8 ruik, voel, zie, hoor en proef het gebouw Ruimte 9 ontmoet anderen in het gebouw Ruimte 10 stel je open voor de ervaring van een ander

Allart: "Het is niet voor niets dat er na de Dogmaregels de tien aanbevelingen

het interieur. Op die manier trekken we het interieur en het exterieur naar

van het Manufest zijn gekomen. We wilden het voor onszelf ook open gooien.

elkaar toe.Dat trek je allemaal naar elkaar toe. Dat is geen vast keuzemoment.

Je komt er toch achter dat mensen regels en richtlijnen gaan uitleggen als

het ontstaat. De keuze van het materiaal van het exterieur ontstaat eveneens

hermetisch. Dat is nooit de bedoeling geweest!"

in het proces. En dan wordt het dak ook van hout. En bij het taxatiegebouw is het juist andersom gegaan. De tuin moet ook het dak op. Als je hier al van een

Alex: "Het is eigenlijk een simpele basisregel om het gebouw te ervaren in de

typoloie wil spreken, onstaat deze."

dag en in de nacht. Het moment dat de avond valt maakt de ruimte al anders.

Aandacht en concentratie voor het gebouw, probeer maar te ruiken hoe een

"Deels ligt het denk ik ook aan het schaalniveau. De één -onder- twee-

gebouw ruikt. Het is ook heel erg een universelere reden; het zou goed zijn

kapwoningen in Zaanstad is een heel ander recent plan waar bewust vanuit

weer eens de tijd te nemen om een gebouw te ervaren."

de typologie is gewerkt. Dat is juist van binnenuit ontworpen. Wat we daar proberen is in de woningbouw meer ruimte te creëren voor de architect in

"Het is een dunne scheidslijn tussen aanbevelingen en regels, maar voor ons

het interieur. We willen ook houten constructies in het zicht toepassen in de

is er geen ambivalentie, omdat we uiteindelijk in de gebouwen laten zien dat

woningen. Op deze manier krujgen wij als architect weer wat te zeggen over

het geen vluchtgedrag is om het voor jezelf makkelijker te maken. We steken

materiaalgebruik in de woning. Toch is het plan vooral vanuit de typologie

er extra energie in om het een andere draai te geven. Bij de bouw van de

ontwikkeld; een één-onder-twee-kapper. Van buitenaf zijn het twee identieke

school in Groningen bijvoorbeeld. Er waren stukjes hout overgebleven, die in

woningen. Eén is heel geconcentreerd met minimale maten, waar een gezin

de vuilcontainer werden gegooid. Wij hebben toen gezegd, "We hebben nog

in kan wonen. En de tweede wordt casco aangeboden, helemaal leeg, zodat

goedkope systeemplafonds nodig, waarom maken we geen houten plafond?"

de toekomstige gebruiker zelf door kan bouwen.

Het materiaal was gratis en ook de timmerman vond het een interessante

Het is ontwikkeld in Zaanstad niet helemaal toevallig aangezien hier veel

oplossing. Het is een idee op het laatste moment. Dat vinden we leuk, ook al

losse huisjes bij de woningen staan, wat dat betreft is dit regiogeneriek."

kost het wat meer energie." ... zoektocht ... typologieën

Alex: "Onze architectuur is een persoonlijke zoektocht. Het onverwachte

Allart: "Typologieën aanpassen heeft veel te maken met vreemd vertrouwen,

proberen te genereren. Het is een poging om elke opgave fris te benaderen,

een terugkomend thema in ons werk. Aan de ene kant refereert de vorm van

specifieke aanleidingen te kunnen ontdekken. Laten we eerlijk zijn,

bijvoorbeeld het Dogmahuis aan een zadeldak. Het houten dak zit vast aan

architecten werken toch vaak vanuit zaken en omstandigheden die ze testen.

Dat doen wij natuurlijk ook. Er zit een lijn in je werk, wanneer je kappen in verschillende vormen test, vloeiende vloervelden, of landschapsmiddelen, en die dus telkens weer test. Als je niet oplet, gebeurt dat heel klakkeloos, dan komt overal hetzelfde te staan."

Alex: "Het is een vrij organische werkwijze. Er groeit iets onder je handen, er ontstaan allerlei vreemde uitstulpingen en onverwachte expressies. Dat maakt het leuk om naar je eigen gebouw te kijken. Ik heb ook bij andere bureaus gewerkt, en het meest vervelende is toch wel als je probeert je gebouw van A tot Z te controleren, en dan valt het tijdens de bouw tegen. Het is altijd anders dan je had verwacht. In die zin is het een soort zelftherapie.

Het is wellicht prettiger om niet alles helemaal precies te willen weten. Het is veel prettiger om op die manier in je eigen ontstane gebouwen rond te lopen.

Het is minder krampachtig."

"Ik denk dat het ook een vorm van ontspanning zoeken is, en dan vanuit die ontspanning kijken, "dit kan eigenlijk ook wel zo". Maar als het ergens mis gaat moet je er wel wat aan doen. Het blijft gewoon ook heel nuchter,. Er zit voor ons een soort ontspanning in, die ineens ruimte biedt voor onverwachte nieuwe dingen." //

Fotografie > 1. SAPH (Rob de Jong) > 2. onbekend > 3. SAPH (Rob de Jong)

Vensterschool te Groningen 2004-2005

22

p18-p25 barokt 03.indd 22

Literatuur: > Onix Wachten op Betekenis NAI Uitgevers/Publishers, Rotterdam 2005 Verkrijgbaar bij NAi Boekverkopers en eind september in de Bookshop van Stylos.

3

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:53:52

W

Ongelooflijk edel!

Wonen in een Dandy Regien Kroeze Ik houd ontzettend veel van Barok. En daar heb ik geluk mee, want overal om me heen kan ik me inbeelden dat de invloeden ervan tot uiting komen.

Aan de andere kant kan je zeggen dat het misschien een tikkeltje ijdel kan overkomen en om die reden loop ik er niet graag mee te koop. Want Barok is echt ontzettend ijdel. Het gaat over het ultieme zintuiglijke genot. Het gaat erom dat je je goed voelt en dat als je iets ziet, er stromen van geluk door je lichaam vloeien.

Dat meegenomen gaat het vooral over het visuele orgasme, wat jammer genoeg vaak aangewakkerd wordt door het in deze maatschappij heersende narcisme. De algemene opvatting lijkt hoe mooier iets is, hoe overdadiger het eruit zal moeten zien. Het overdrijven is de kunst van het winnen van de menigte, het winnen van respect. Men is tegenwoordig op zoek naar 'spectacle spectacle'. Alles moet mooier, groter en aparter van vorm. Het gebouw moet op een of andere manier 'versierd' zijn, want het uiterlijk moet aanspreken bij het publiek. Op deze manier is het ornament niet weg te denken uit onze wereld. Ik vind trouwens de toepassing van ornamenten de confetti die deze visuele parade siert.

Eigenlijk is de ultieme Barokke uiting de omschrijving van de Dandy. En ik houd dus niet al te toevallig van Dandy's. Niets mooiers dan een man die het fysieke voorkomen van groot belang vindt. Dit voorkomen is tot in alle puntjes verzorgd; taal, beweging, kortom het gehele plaatje van iemands zijn.

Iemand die het intellect vasthoudt, die cultuur en kunst ziet als iets ultiems.

Het heeft niet veel te maken met retoriek, maar met gevoel en waarneming.

Deze kenmerken van de Dandy zijn vervolgens prima te projecteren op een gebouw. Ik zou dit de nieuwe Barok willen noemen. Maar wat je zou krijgen bij deze projectie, bestaat vandaag de dag al. Zoals ik in het begin aangaf moet alles mooier, groter en spectaculairder en valt de vorm niet binnen een context.

Want wat opvalt, is dat gebouwen zelf ornamenten zijn geworden. Met

Herakustik star

deze ontwikkeling ben ik erg blij, want gebouwen zijn hierdoor niet meer dezelfden als de standaard bouwwerken van muren en dak, afgescheiden als vierkant en driehoek. Het hele gebouw moet in elkaar overlopen als een grote

De nieuwe 1 mm houtwol akoestiekplaat. Onvergelijkbaar op het vlak van ruimte-akoestiek en esthetiek. Natuurlijke grondstoffen. Onbeperkt te combineren.

krul of als een grote vertakking die doet denken aan bijvoorbeeld een klimop.

Met andere woorden; er gebeurt ontzettend veel tegelijk! In tegenstelling tot de heersende mening op deze faculteit en in tegenstelling tot wat mijn opa altijd roept: 'Veel helpt niet veel!' vind ik dat wel degelijk! Het roept het

Ontdek de nieuwe akoestiekoplossingen in het 176 pagina’s dikke Heradesign-boek : „Oneindige creativiteit”.

ultieme zintuiglijke en vooral visuele genot op. Overal waar je kijkt moet de schoonheid van het spektakel blinken.

Ik zou hierbij zelf de volgende stap willen zetten. Want alleen visueel vind

Heraklith Nederland B.V. Tel: +31/35/693 60 96 E-Mail: info@heraklith.nl www.heraklith.nl

ik al snel saai worden. Het spektakel moet nog groter. Ik ben voor kleur wisselingen, die zich aanpassen aan je gemoedstoestand of je juist hiervan doet veranderen. Ik ben voor het toepassen van geur. Waarom wordt in de architectuur het geuraspect nog niet als basis toegepast. Ik ben ook voor meer auditieve architectuur. De huidige ruis van al het door elkaar schellende geluidslawaai omvormen tot het mooiste resultaat.

Per ruimte een eigen beleving creëren. Kortom, als het maar prikkelt. // stylos

p18-p25 barokt 03.indd 23

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

23

14-7-2006 13:53:52

De Vergeten Realiteit Tom Bokkers

"The writer wishes to state once and for all, and as strongly as it can be put, that the only measure of a success of an office building is the average net return from rentals for a period of, say, fifteen years.

Everything put into the building that is unnecessary, every cubic foot that is used for purely ornamental purposes beyond that needed to express its use and to make it harmonize with others of its class, is a waste – is, to put it in plain English, perverting some one’s money."

Een ander voorbeeld. Drie musea: Het Valkhof (1999) van UN Studio, de Kunsthal (1992) van O.M.A. en het NAi (1993) van Jo Coenen. Drie musea, maar hoe kan je die vergelijken? Een praktische manier om de drie musea te vergelijken is simpelweg kijken naar de cijfers . Het Valkhof is toentertijd gebouwd voor 28 miljoen euro (6020m2), de Kunsthal voor 15 miljoen (7000 m2) en het NAi voor 14.4 miljoen euro (13.345m2). Het Valkhof zou nu 5720 €/ m2 kosten, de Kunsthal 3241 €/m2 en het NAi voor 1584 €/m2. Jo Coenen stijgt in aanzien en het blijft afvragen waarom UN Studio nog opdrachten krijgt. Dit is een rare en onmogelijke vergelijking. De gebouwen spelen alledrie in op hun eigen geformuleerde thema’s en hebben op een eigen manier het debat input gegeven. Vergelijken blijft moeilijk en het gegeven besef dient dan ook als indicatie, het geeft een aanzet tot het creëren van een referentiekader.

Het zou bijvoorbeeld kunnen betekenen dat Ben van Berkel een erg goede

George Hill

architect is, gezien hij dit soort waanzinnige projecten weet te realiseren.

'The economy of the office building' Architectural Record (1904) Een pragmatisch realistische ontwerphouding is dus een middel om tot goede degelijke ontwerpen te komen die de realiteit niet schuwen en binnen een referentiekader vallen dat de ontwerper zelf gesteld heeft. Het ontwerpen In dit essay poog ik te komen tot een manier van ontwerpen die als

van luchtkastelen is een aardige aangelegenheid en kan leerzaam zijn,

pragmatisch realistisch omschreven kan worden. De quote van George Hill

maar op een bepaald moment moet de knop om. De generatie architecten

spreekt aan wegens de boudheid van zijn uitspraak. De conditie van New

die nu wordt opgeleid, krijgt met een realiteit van complexe vraagstukken

York en Chicago aan het eind van de 20ste eeuw die Carol Willis beschrijft in

te maken , die serieus genomen moeten worden. De ontwerpopgaven

zijn boek Form Follows Finance zijn typerend voor het huidige Nederlandse

op de universiteiten beslaan maar een klein deel van de daadwerkelijke

bouwklimaat. De typische uitstraling van beide New York en Chicago werd

architectuurproductie en is alles behalve representabel voor de praktijk. Het

niet bepaald door architecten die een visie hadden, maar door speculatieve

lijkt wel of voornamelijk museumontwerpers worden opgeleid.

ontwikkeling, grondprijzen, vastgoed cycli, kavelgroottes en gemeentelijke regelgeving en zonering. Het boek demonstreert de complexe commerciële

Dit is dan ook een kritiek op de faculteiten bouwkunde. Pas de curricula

omgeving van de stad waar ruimte niet meer dan een gebruiksartikel is, waar

enigszins aan de realiteit aan. Negentig procent van Nederland wordt

locatie en imago waardebepalend zijn, waar buildings are business.

volgebouwd met standaard woningen en kantoren, die van tijdschriften noch van de vakwereld enige aandacht krijgen. De macht van ontwikkelaars is

Deze praktische conditie sluit niet aan bij het imago van de huidige

enorm en breidt zich in stilte verder uit.

architectuurpraktijk zoals die verbeeld wordt door de hippe plaatjes-

24

p18-p25 barokt 03.indd 24

architectuur in de tijdschriften. Op de opleidingen is veel aandacht voor

Op de kantorenmarkt is de double-loaded corridor het overheersende

complexe bouwopgaven die niet altijd gespiegeld zijn aan de realiteit. De

bouwtype. Deze is het meest efficiënt in het alloceren van ruimten in relatie

student dient zich van deze dichotomie tussen praktijk en universiteit bewust

tot de ontsluiting en brandveiligheid, maar levert altijd een doodse gang

te zijn en er zijn lering uit te trekken. De opgave zoals die in Nederland en

op. In plaats van het zoeken naar een ander (en vaak duurder) type, kan de

de Westerse wereld ligt is duidelijk. De vraagstukken zijn essentieel en van

uitdaging er ook in liggen om te zoeken naar een manier om kwaliteit in die

praktische aard.

gang te verankeren.

Veel studenten sluiten zich op in hun eigen wereld en kijken niet kritisch naar

De wondere wereld van architectuur en bouwkunst is ingebed in een markt

de ontwikkelingen om hen heen. Als men een nieuw gebouw van Koolhaas in

kapitalistisch systeem en ik pleit ervoor om daar niet angstig vandaan te

een glossy tijdschrift tegenkomt, lijkt iedereen lyrisch te reageren: "He did it

blijven. Neem de realiteit en omarm hem. Probeer een reële opgave te

again!" Maar waarom veel van zijn ontwerpen zo goed zijn, blijft onduidelijk.

formuleren met een of meerdere kernactiviteiten en je vanuit dat perspectief

Dat wordt mede veroorzaakt door gebrek aan referentie materiaal. Neem nu

te ontwikkelen. Een ontwerper kan er dan heel specifiek voor kiezen waar

Villa dall'Ava in St. Cloud, Parijs (1991). Toentertijd gebouwd voor 370 €/m3.

het budget heen gaat en waar niet. Waar leg je de nadruk op en wat zijn de

Vergelijk dit gegeven met een doorsnee VINEX woning – 350 €/m3 - en er

bijzaken: you can't have it all. Het Parijse bureau Lacaton & Vassal is een goed

ontstaat een referentie kader waarbij Villa dall'Ava in perspectief geplaatst kan

voorbeeld van hoe om te gaan met de hedendaagse conditie; "You have to

worden en op reële manier gediscussieerd kan worden. Duidelijk wordt dat

be precise to do nothing". Als architect moet je precies besluiten waar het

een goed ontwerp niet altijd een prijskaartje hoeft te hebben.

budget naar toe gesluisd wordt om het maximaal haalbare uit een project

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:53:53

Va Ki

te halen. Formuleer de vraag of het mogelijk is om sociale woningbouw

concepten buiten sluiten, omdat die niet hip zijn, maar om een verantwoord

te realiseren met twee keer zoveel oppervlak dan de gangbare norm met

en duurzaam eindproduct, waar kwaliteit vanaf straalt.

hetzelfde budget en velen zullen je uitlachen. Toch is het mogelijk; ieder zijn eigen paleisje.

De praktijk lijkt dit ook meer en meer te beseffen. De tijd van ongekende budgetten is voorbij en anderen hebben er reeds op gewezen dat de tijd van

De keerzijde van de medaille mag natuurlijk niet vergeten worden. Men kan

SuperDutch aan zijn einde is gekomen. Al ligt de facultaire wereld altijd achter

het zien als een al te eenvoudige overgave aan de realiteit en gedeeltelijk is

op de praktijk in Nederland. Het is tijd om wakker te worden en de uitdaging

die opvatting natuurlijk juist, maar het is mogelijk je idealen te behouden

zelf aan te gaan. Om met Hilde de Haan te spreken: "Het feest is voorbij.

en vanuit de gegeven hedendaagse conditie de wereld te vormen naar dat

Architectuur in Nederland kenmerkt zich niet langer door grootse gebaren en

ideaal. Het is precies zoals Barr Ferree omschreef in een toespraak voor de

meeslepende experimenten. Het mag tegenwoordig weer kneuterig en zelfs

American Institute of Architects (1893): "Current American architecture is

onopvallend zijn. En dat is helemaal niet erg." //

not a matter of art, but of business. A building must pay or there will be no investor ready with the money to meet its cost. This is at once the curse and the glory of American architecture". De Amerikaanse situatie aan het eind van de 19e eeuw is exemplarisch gebleken en inspireert nog steeds. Het blijkt zeer goed mogelijk om een duurzame omgeving te creëren binnen een reeks van randvoorwaarden. Het draait niet om het budget pur sang, maar om een pragmatische, kritische ontwerphouding die niet eenvoudige types en

> 1. Form Follows Finance, Carol Willis, Princeton Architectural Press (New York), p15 > 2. http://www.oma.nl > 3. auteur in gesprek met bureau-bouwkunde, Rotterdam > 4. de gegeven data vindt haar oorsprong op http://www.architectuur.org en http://www. oma.nl. De cijfers gerekend naar euro/m2 voor 2006, met 3% inflatiewaarde per jaar. > 5. De kunst van het weglaten, Janneke van Bergen, http://www.archined.nl > 6. Lacaton & Vassal, ICON, february 2005 > 7. Form Follows Finance, Carol Willis, Princeton Architectural Press (New York), p15 > 8. Hilde de Haan, Bouwen in Stilte, de Volkskrant, Kunst & Cultuur, 20 april 2006

Vacatures?

Kijk op www.bouwvacatures.nl, ook voor starters! stylos

p18-p25 barokt 03.indd 25

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

25

14-7-2006 13:53:53

"Een huis maken als een boom", zegt Erick van Egeraat "A building that appears out of focus", zegt William Alsop.

Het werk van beide architecten is op een onverwachte manier met elkaar verbonden en geeft een richting aan voor een moderne barok.

Onscherpe bomen Michiel van Raaij

Erick van Egeraat probeert in zijn architectuur in essentie grenzen te

de omgekeerde vraag; hoe kan ik nou met een simpel ding zoveel maken dat

vermijden en de definitie van vlakken te vervagen. Hij werkt dit thema op een

het er allemaal anders uitziet, een andere vorm heeft. Daarom vind ik een

veelvoud van manieren uit in zijn oeuvre. Het meest intrigerende onderdeel

rots interessant. Dat wil niet zeggen dat ik niet een keer een gladde wand kan

van zijn werk vind ikzelf de verwijzing naar natuurlijke elementen, zoals

maken, of een doos. Maar dozen zijn vreselijk overgewaardeerd. En voor de

rotsen en bomen.

meeste mensen ze zijn allemaal lelijk. Een prachtige doos maken - een doos met glaslijntjes erin en een stukje zwevend beton - dat vind ik natuurlijk wel

"Ja, dat is een van de meest interessante dingen natuurlijk. Er zullen

heel erg kicken. Meerendeel van de mensen vinden dat natuurlijk - en terecht

ongetwijfeld mensen vinden dat ik in te schalen ben bij een soort

ook - gewoon lelijk."

antroposofische architectuur. Laat me heel duidelijk zeggen; ik ben geen natuurmens. Zet mij niet in een bos neer ofzo, daar wordt ik niet echt

"Het is toch bijna te triest voor woorden dat er hele architecten stammen

gelukkig van. Een hoop dingen die kruipen en beesten... voor mij hoeft dat

vreselijk trots zijn op het feit dat ze het meest essentiële en pure detail

niet zo. Maar het is wel zo dat, alhoewel we dingen die kunstig gemaakt

hebben gevonden in zijn zuiverste vorm. Wat is er zuiver aan een boom, wat

zijn interessant vinden, er wel een hele grote behoefte is, zeker voor mij

is er zuiver aan een rots? Het komt echt alleen maar voort uit een drang een

persoonlijk, om dingen te vinden die naast een indrukwekkendheid ook

complexe wereld in hele eenvoudige gedachtes te definiëren. Het is natuurlijk

een zekere zachtheid kunnen uitstralen – dingen die ook een zekere

fantastisch als je dat kan, heel leuk. Maar daar heb je niks aan als je gaat

aannemelijkheid hebben. Iets wat je kunt aanraken, wat je ook kunt begeren.

ontwerpen, want dan doe je het omgekeerde; dan moet je namelijk uit niks

Dat vind je nogal logisch in vrij natuurlijke elementen."

iets maken. En je kunt natuurlijk een lijntje maken en daar heel veel ideeën in stoppen zodat je zegt; ‘dat lijntje is zo bijzonder, daar zitten al mijn gedachten

"Je probeert een huis te ontwerpen als een boom. Dat is natuurlijk vreselijk

in, daar zit alles in.’ Dan zie ik toch liever iets waar ik op zijn minst nog veel aan

moeilijk, want een boom heeft zoveel vormelijke elementen in zich. En

te zien heb. Dan kan ik er tenminste wat mee. Dat ik op zijn minst kan zien wat

in het bouwen heb je natuurlijk de neiging om dat zoveel mogelijk te

de architect bedacht heeft. Zo simpel zou ik graag willen dat het is."1

systematiseren. Als ik ergens een hekel aan heb dan is het wel om gedachtes te systematiseren. Het interessante is juist dat je technieken probeert te

Onderwijzersmodernisme

vinden om zo een groot mogelijke verscheidenheid te maken."

Dat is duidelijke taal. Je neemt een doosvormig volume of een andere geometrische vorm en gaat daarmee aan de slag. Je kunt een volume

"Je zult bij mij nooit iets zien dat een gekke vorm heeft die in hokjes is

plaatselijk verdraaien (Woontorens Capital City Moskou), schuin duwen (ING

geduwd, zodanig dat het ook nog past, omdat het dan ook te maken is. Ik stel

Hoofdkantoor Budapest), afschuinen ('t Brewinc VMBO), perforeren (ABC Utrecht), afronden (Sydhavnen Kopenhagen), omwikkelen (Stadhuis Alphen

EEA - Capital City, Moskou - © EEA

aan de Rijn), enzovoorts.

Dat Erick van Egeraat begint met een geometrisch volume lijkt een erfenis te zijn van zijn tijd als partner bij Mecanoo, inmiddels alweer ruim 10 jaar geleden. Het Onderwijzersmodernisme dat Mecanoo nog steeds overal bouwt grijpt terug op het vroege Modernisme uit de jaren twintig van de 20ste eeuw en produceert gebouwen die eruit zien als collages van geometrische volumes. In het Onderwijzersmodernisme hebben de zwevende, abstracte volumes het liefst allemaal een andere kleur. Op onze TU Campus kennen we de Centrale Bibliotheek van Mecanoo. Maar de Faculteit Industrieel Ontwerpen van Fons Verheijen/VVKH is een nog beter voorbeeld van deze architectuur.

De volgende stap in het ontwerpproces bij Erick van Egeraat is om het gekozen volume aan te kleden met een decoratieve huid. De doosvorm wordt door verticale of horizontale lijnen van de decoratieve elementen minder scherp – zachter.

Werkten architecten in de Barok niet op eenzelfde manier? Een eenvoudige kerk werd na de bouw gedecoreerd. Zonder bezwaar werden bestaande kerken, waaronder de St. Pieter zelf, in verschillende fases verrijkt met decoratie. Wie durft in onze huidige tijd nog voor te stellen een bestaand

26

p26-p30 barokt 04.indd 26

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:55:01

EEA - uitbreiding Stadsschouwburg, Haarlem - © EEA

gebouw te verrijken met decoratie? Op Sjoerd Soeters en Erick van Egeraat

in het idee van de boom. Aan een boom kan altijd een nieuwe tak groeien. Dit

na, toch eigenlijk niemand?

betekent bijvoorbeeld bij de Stadsschouwburg Haarlem dat de uitbreiding figuurlijk wuit het bestaande gebouw 'groeit'.

Dit een belangrijk punt. Het onderwijzersmodernisme gaat uit van contrasten.

'Een huis als een boom maken' werkt Erick van Egeraat ook letterlijker uit in

Een nieuw gebouw moet er modern uitzien en contrasteren met de stad.

het thema van de ontmaterialisering, zoals dat ook in de Stadsschouwburg

Een uitbreiding op een bestaand gebouw moet ook contrasteren met wat er

Haarlem te zien is. Een boom ontmaterialiseert immers naar boven toe; dikke

al stond. Vanuit dat perspectief ontwerpt Benthem Crouwel een wit-stalen

stam, grote takken, kleine takken, nog kleinere takken.

badkuip voor het Stedelijk Museum in Amsterdam. Vanuit deze vorm-logica zijn er inmiddels op verschillende plaatsten in de Faculteit Bouwkunde rode

Erick van Egeraat plaatst de 'boom' ook weleens ondersteboven, of

'meubels' gebouwd. Lekker rood, zodat je goed kunt zien dat het nieuw is.

op zijn kant. In zijn ontwerp voor een kantoortoren in de Mahler 4 op de Amsterdamse Zuid-As is de gevel bovenin juist dicht en stenig, en

Deze overexpliciete architectuur krijgt nu een tegenwicht in andere

ontmaterialiseert deze naar beneden toe in antwoord op de lichtcondities

praktijken, zoals die van Erick van Egeraat. Exemplarisch voor zijn houding is

van de locatie.

dat hij een ontwerp begint met een compact idee en dat er vervolgens door

Een letterlijke uitwerking van een 'huis als boom' vinden we terug in de

anderen binnen en buiten zijn bureau ideeën aan worden toegevoegd. Meer

Nederlandse Ambassade in Warshau die Erick van Egeraat ontwierp. Het

is mooier.

benodigde hoge hek is vormgegeven als een struik met bladeren en in het gevelvlak geplaatst waardoor het nadrukkelijk een onderdeel is van het

Deze houding verschilt sterk van de houding van bijvoorbeeld Rem Koolhaas/

Ambassadegebouw.

OMA en ex-OMA-architecten als MVRDV, waar alles in dienst staat van HET CONCEPT. Het is dan ook niet verwonderlijk dat juist Rem Koolhaas en Erick

Het thema van de ontmaterialisering komt voor in alle architectuurstijlen en

van Egeraat elkaar slecht liggen en dat Erick van Egeraat in zijn lezing in de

is zeker niet Barok. Erick van Egeraat past het thema echter op een barokke

Bacinol het werk van MVRDV openlijk bekritiseerde. Architecten als MVRDV

manier toe door de overdaad aan variatie, de gelaagdheid van de gevel, en de

focussen volgens Van Egeraat zoveel op het maken, het proces, dat dit ten

metafoor van de boom en rots. De overdadige decoratie en gelaagde gevels

koste gaat van het uiteindelijke gebouw, het effect.2

van de Barok zijn een metafoor voor het natuurlijke, en dit komt terug in de Moderne Barok.

De positie van Erick van Egeraat wordt vooral duidelijk in de manier waarop hij uitbreidingen van bestaande gebouwen aanpakt. Neem bijvoorbeeld

In het werk van Erick van Egeraat spelen een heleboel thema's een rol

het ontwerp dat hij heeft gemaakt voor een grotere toneeltoren voor de

- ook niet-natuurlijke. Wel is opvallend dat naast een soms vrij letterlijke

Stadsschouwburg Haarlem. In plaats van de nieuwe toneeltoren in vorm,

representatie van de boom, ook het thema van de rots regelmatig terugkomt

materiaal en textuur te laten contrasteren met het bestaande oude bakstenen

in zijn oeuvre. Het popcentrum Mezz in Breda dat in de volksmond ‘de pinda’

gebouw, koos Erick van Egeraat ervoor om verder te bouwen op het

is genoemd verwijst eerder naar een grote zwerfkei. En als het aan Erick van

bestaande gebouw. De nieuwe toneeltoren begint in zijn basis met dezelfde

Egeraat ligt wonen we in de 21ste eeuw in enorme Dutch Mountains, die hoog

baksteen als die van de oudbouw en werkt daar vervolgens op een eigen

oprijzen uit ons polderlandschap. En het voorstel van EEA voor een centraal

manier aan verder. De gevel ontmaterialiseert naar boven toe van dicht naar

onderdeel van de herinrichting van voormalige havengebieden in Hamburg

open, van baksteen naar staal en glas.

laat zelfs twee woongebouwen zien die doen denken aan een opengebroken ametist.

Het is een 'barokke' houding. Een nieuwe architect kan waarde toevoegen aan een gegeven idee of een bestaand gebouw. Het is een flexibele houding

Piet Mondriaan

die het idee van de architect-als-genie, wiens werk op alle manieren wettelijk

Landschappen en andere voorstellingen werden langzaam maar zeker

beschermt moet worden tegen wat voor aanpassing in de toekomst dan ook,

abstracter, platter, vormlozer en minder kleurig. In een schilderij als

ter discussie stelt.

'Compositie No. 11' uit 1913 is nog een horizon te zien en misschien iets van een boom. Veertien jaar later is het werk van Mondriaan in een schilderij

Een huis als een boom

als 'Compositie van rood, geel en blauw' zo abstract geworden dat er geen

De 'barokke' houding van Erick van Egeraat waarbij het toevoegen van extra

verwijzing meer te lezen is naar de wereld buiten het schilderij.

lagen als positief gezien wordt vindt zijn grote metafoor letterlijk en figuurlijk stylos

p26-p30 barokt 04.indd 27

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

27

14-7-2006 13:55:02

Eenzelfde schijnbare willekeur is juist wat ook zo mooi is aan de natuur, aan een boom of rots. En net als dat de willekeur van de vorm van een boom aan parameters gebonden, zo is ook de willekeur in de drip-paintings van Jackson Pollock niet helemaal toevallig.

Net als architectuur wordt schilderkunst in zijn representatie beperkt door de 'resolutie' en techniek van het medium. Een gebouw moet gemaakt worden William Alsop - The Fourth Grace, Liverpool

van bouwelementen en de vorm van het gebouw wordt beperkt door de stand van de techniek. Een schilderij wordt (meestal) gemaakt met een kwast en wordt verder gedetermineerd door de techniek van de schilder. Waar Vincent van Gogh zijn penseel inzet om de 'resolutie' van zijn schilderijen te definiëren, zo gebruikt Erick van Egeraat bijvoorbeeld in zijn ontwerp voor Capital City in Moskou de breedte van de raamband als 'resolutie' voor zijn decoratie.

De techniek van een schilder is zo specifiek en stabiel dat wiskundigen in de Verenigde Staten modellen hebben ontwikkeld waarmee de techniek van een specifieke schilder in kaart gebracht kan worden.

"After scanning Pollock’s works and analyzing them at increasingly fine magnifications, [Mr.] Taylor found fractals - the naturally occurring geometric patterns, like the branches of a tree, that repeat over and over at every level of magnification."4 Met deze techniek kan een echte Pollock of Rembrandt van een vervalsing worden onderscheiden.

De aan regels gebonden variatie in de natuur, de schilderkunst, en de barokke architectuur vinden we mooi. Het is een willekeur die bepaald wordt door parameters, en dus ook ontworpen kan worden. Vinden we niet daarom ook de oude Nederlandse binnensteden zo mooi?

David Lachapelle - Milk Maidens, Galliano Fashion 1996 William Alsop Het vroege werk van Mondriaan doet barok aan. Opvallend is ook het element

De Britse architect William Alsop ziet zijn ontwerp voor bijvoorbeeld The

van de ontmaterialisering; de voorstelling 'lost op' richting de randen van het

Fourth Grace in Liverpool als een "[...] form-less building that appears to be

schilderij. Als de barokke architectuur van Erick van Egeraat een abstracte

out of focus and always moving."5

representatie is van rotsen en bomen, kunnen we de Stadsschouwburg in Haarlem dan niet opvatten als een abstract schilderij van een vroege

Het werk van William Alsop en Erick van Egeraat vertoont overlap. Het

Mondriaan?

ontwerp van William Alsop voor The Fourth Grace in Liverpool lijkt op het ontwerp van Erick van Egeraat voor Capital City in Moskou. In Nederland

Als dat waar is, dan is Erick van Egeraat in de loop van zijn oeuvre terug in de

hebben beide architecten niet toevallig allebei een poppodium ontworpen

tijd gegaan. Van het Modernisme uit zijn Mecanoo tijd met abstracte vormen

dat er uitziet als een zwerfkei – Erick van Egeraat ontwierp de Mezz in Breda,

en veel wit en primaire kleuren - de late Mondriaan - naar de Moderne Barok

William Alsop ontwierp het Muzinq in Almere.

met een representatie van rotsen en bomen - de vroege Mondriaan.

Natuurlijk zijn er ook veel verschillen. William Alsop is een schilder, en hij Jackson Pollock

werkt dat bijzonder expliciet uit in zijn architectuur, zoals in zijn uitgesproken

Wat is mooier? De oorspronkelijke Villa Savoie van Le Corbusier, of de ruïne

kleurgebruik. Maar ondanks de verschillen tussen Erick van Egeraat en

van de villa na de Tweede Wereldoorlog?

William Alsop is hier vooral de overlap in architectuuropvatting relevant en

Ik denk dat de meeste mensen de ruïne mooier vinden. Waarom? Een

informatief.

verklaring zou kunnen zijn dat de natuur aan het eenvoudig leesbare gebouw een schijnbaar willekeurig patroon toevoegd dat de doosvorm 'verzacht'. De

De notie van het 'vormloze, onscherpe' gebouw van William Alsop is

natuurlijk 'gedecoreerde' Villa Savoie is mooier dan het origineel.

verbonden met de 'zachte' architectuur van Erick van Egeraat. In de ogen van Erick van Egeraat is het Modernisme te simpel en te makkelijk leesbaar.

"Pollock showed that there was beauty in randomness", zegt computer-

Barokke gebouwen zijn veel interessanter, omdat ze veel minder leesbaar zijn

kunstenaar Joshua Davis, "There was chance, because the brush he used to

en daardoor minder snel vervelen.

drip the paint was above the surface of the canvas."3

28

p26-p30 barokt 04.indd 28

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:55:04

Ik denk dat de hoeveelheid hercodering6, de hoeveelheid expressie, de

die ideale verhoudingen toepast, een ontwerp ook automatisch mooi wordt.

barokheid in de architectuur van William Alsop en Erick van Egeraat ervoor

Kijk maar naar de 'ideale' vrouwen die met de computer gemaakt worden.

zorgt dat beide architecturen niet makkelijk leesbaar zijn en daarom de

Blijkbaar is schoonheid complexer en zijn er misschien ook imperfecties of

bekijker ervan een tijd laten puzzelen over wat ze zien. De decoratie zorgt

toevalligheden van belang.

voor 'suspense', net zoals film en televisie je voor een een bepaalde tijd in het ongewisse laten hoe een film of serie afloopt. En is 'suspense' niet één van de

Volgens Erick van Egeraat ontwikkelde Le Corbusier de Modulor zodat zijn

krachtigste emoties die je kunt ervaren?

medewerkers met dit maatsysteem de boel niet konden verkloten, maar er is geen enkel gebouw van Le Corbusier dat zijn eigen maatsysteem helemaal

William Alsop en Erick van Egeraat staan niet alleen in hun realisatie van

volgt. Blijkbaar wist Le Corbusier ook wel dat schoonheid niet voortkomt uit

suspense. Het werk van moderne kusntenaars als David Lachapelle en

ideale maten.2

Jasper Goodall laat eenzelfde drang zien voor het vormloze, het surreële, het gedecoreerde, het barokke.

De vraag die het werk van Jasper Goodall, David Lachapelle, en Erick van Egeraat oproept is of vormgeving die is ontdaan van elke ideologie zich

Het werk van deze barokke architecten en kunstenaars vindt hun conceptuele

noodzakelijkerwijs weer richt op het natuurlijke en in het verlengde daarvan

beeld in het kunstwerk 'de Manimal.'7 Dit is een computer-gegenereerde

het vrouwelijke (sexuele) object. Als je net als zij streeft naar een gelaagde

hybride van een slang, leeuw en een mens. De veelheid van andersheden ten

schoonheid die werkt vanuit een verlangen, een suspense, lijkt het begeerlijke

opzichte van een normaal gezicht en de gelaagdheid van het beeld van de

vrouwelijke object het perfecte startpunt. //

Manimal zorgt voor 'suspense' bij de toeschouwer.

Erick van Egeraat: "Vaak vinden we dingen die we niet begrijpen juist mooi."1 Vrouwelijke schoonheid Interessant is dat het werk van Jasper Goodall, David Lachapelle en Erick van Egeraat ook op een ander vlak overlap vertoont. Alledrie hebben ze een fascinatie voor het vrouwelijke (sexuele) object en claimen ze dat ze dingen maken die op de eerste plaats gewoon 'mooi' moeten zijn. Het werk van Goodall en Lachapelle is expliciet erotisch getint. Bij Erick van Egeraat speelt het vrouwelijke schoon implicieter een rol in zijn architectuur. (Niet toevallig is de vrouw van Erick van Egeraat ook fotomodel).

Erick van Egeraat stelt dat je (vrouwelijke) schoonheid kunt beschrijven in ideale maten en verhoudingen. Omgekeerd is het alleen nooit zo dat als je The Manimal

Jasper Goodall - Thrift

> 1. Dit citaat komt uit het interview dat Barbara Luns en Michiel van Raaij met Erick van Egeraat hielden in februari 2004 en dat in een andere vorm eerder is gepubliceerd in Pantheon// Glamour. > 2. Egeraat, Erick van; The Value of Beauty, lezing in Bacinol 12 januari 2006 > 3. Kirsner, Scott; The chaos of Joshua Davis, Wired Magazine, maart 2006 > 4. Trivedi, Bijal P.; The Rembrandt Code, Wired Magazine, december 2005 > 5. Jencks, Charles; The Iconic Building, Frances Lincoln, London 2005 > 6. Raaij, Michiel van, Remix Mies, Pantheon// Projective Landscape, februari 2006 > 7. Berkel, Ben van; Bos, Caroline; Move, UN Studio, Amsterdam 1999 > 8. www.davidlachapelle.com > 9. www.jaspergoodall.com

stylos

p26-p30 barokt 04.indd 29

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

29

14-7-2006 13:55:05

30

p26-p30 barokt 04.indd 30

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:55:06

"Je kent de mensenrechten situatie in dat land hè?" reageerden mijn ouders nadat ik vertelde dat ik mee zou gaan op een studiereis naar Iran. Mijn ouders waren niet de enige die op deze manier reageerden.

Iran, wat weten we ervan?

Tim Loch

Het beeld dat veel Nederlanders hebben van Iran is niet echt positief, een

dan de rest van het land. Esfahan trekt als historische stad veel toeristen.

beeld dat door de media nogal eens versterkt wordt.

In deze stad zie je mensen lopen die geheel gehuld zijn in het zwart, maar andere zijn gekleed volgens de laatste mode.

Iran ligt in het Midden-Oosten en is een van de grootste en machtigste

De woestijnstad Yazd voelt echter totaal anders aan. Deze geheel lemen

landen in deze regio. In totaal is het land veertig keer zo groot als Nederland,

stad is prachtig met haar labyrint van kleine steegjes. De mensen hier zien

maar omdat grote delen van het land woestijn zijn, heeft de bevolking

lijken over het algemeen behoorlijk conservatief/ religieus, lopen vrouwen in

zich in een beperkt gebied gevestigd. De hoofdstad Teheran is in tegen

zwarte chadors (letterlijk vertaald, tent) een soort boerka waarbij men nog

alle verwachtingen in zeer Westers (wat overigens geldt voor vrijwel alle

wel het gezicht en handen kan zien. Ondanks dat blijven de mensen open en

hoofdsteden ter wereld). In deze door luchtvervuiling geteisterde stad

heel gastvrij, en vooral jongeren zijn erg geïnteresseerd.

lopen vrouwen rond in strakke spijkerbroeken, de (verplichte) hoofddoekjes hangend op het achterhoofd en een iets ruime jas erover heen om het

Ook tussen het platteland en de stad zitten grote verschillen. Bij een reis naar

lichaam toch wat te bedekken. Kamikaze piloten schieten over de brede

Firouzabad reden we door kleine dorpjes. De indrukken hier zijn totaal anders

boulevards, jongeren bevolken de alom aanwezige fastfood restaurants en in

dan in de grote steden. Zo zijn de huizen bijna allemaal van leem. Het leven

de drukke winkelstraten kan men tot laat in de avond terecht.

hier lijkt zwaar, wat na een bezoek aan een tapijt knoperij werd bevestigd.

Een meisje die met haar moeder voor één euro per dag tapijten maakt, een bedrag ver onder het landelijk verplichte minimumloon. Tapijten waar wij in Nederland al gauw honderden euro's voor kwijt zijn.

Vrouw in Shiraz - M. Krijger, 2006 De algemene indruk is hoopvol, overal zie je dat men bezig is aan het verbeteren van infrastructuur, de grote steden die met driebaans snelwegen met elkaar worden verbonden en landelijke dekking voor mobiele telefoons, zelf middenin de woestijn. Iran is zoveel meer dan wij denken te weten... //

> 1. C. Roelants, Iran achter de Schermen, Prometheus, Amsterdam, 2001 > http://en.wikipedia.org/wiki/Tehran > http://en.wikipedia.org/wiki/Iran

File in Teheran - D. Struik, 2006 Teheran zelf kent grote verschillen. Het noorden van de stad is zeer rijk en kosmopolitisch, terwijl het zuiden van de stad zeer arm en behoorlijk conservatief is. Hier heeft de 'moraalpolitie' nog macht, hoewel deze macht jaarlijks slinkt en de bevolking zich steeds meer vrijheden toeëigent. Het werd ons afgeraden deze wijken te bezoeken, wegens de slechte kwaliteit van de wijken en omdat de criminaliteit op sommige plekken het dagelijkse leven bepaalt. Hoe noordelijker men in de stad komt, hoe beter de bebouwing is, hoe modieuzer de mensen erbij lopen en de lucht minder verontreinigd is.

Tussen Teheran en de verschillende andere steden zitten soms grote verschillen. Teheran is een echte industrie stad. Meer dan de helft van de nationale industrie van Iran is in deze stad gevestigd. Daarbij komt dat eveneens een groot aantal universiteiten en hogescholen hier zit. Opvallend was dat de studenten van de verschillende universiteiten veel minder conservatief lijken dan men op tv laat zien. Bij het (politieke) vrijdaggebed aan de 'Universiteit van Teheran' schijnt het aantal studenten sinds de Islamitische Revolutie flink te zijn afgenomen. Degene die het gebed bijwonen worden prominent vooraan geplaatst omdat dit er beter uit ziet op televisie1. Ook Shiraz, Esfahan en de steden bij de Kaspische Zee zijn liberaler

Yazd - M. Krijger, 2006 stylos

p32-p40 barokt 05.indd 31

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

31

14-7-2006 13:56:39

Iran, letterlijk "Land der Ariërs" is een van de oudste beschavingen ter wereld en ook haar architectuur en stedenbouw kennen een zeer lange geschiedenis. Door de invloed van de verschillende Perzische rijken kunnen invloeden van haar architectuur van Europa tot aan India en van Rusland tot de Arabische wereld gevonden worden.

Tijdreizen zonder machine Tim Loch Mohamd Sedighi

Reizen door Iran is dan ook reizen door de tijd, overal waar je bent word

Darius de Grote, een afstammeling van Cyrus, besloot dat er een speciaal

je herinnerd aan de geschiedenis van het land en kan je deze volgen aan

paleis moest komen dat de verscheidenheid van culturen in het Perzische

de hand van de gebouwen en stadsplattegronden. Aan de hand van de

rijk moest tonen. Hij riep architecten en kunstenaars uit het gehele rijk van

geschiedenis wordt ook duidelijk hoe de oude architectuur en stedenbouw

Egypte tot India op om een gebouw te maken waarin de symboliek van

de huidige vormen heeft bepaald.

tolerantie en gelijkheid van de mens op artistieke manier in de architectuur tot uiting moest komen. Dit complex werd Persepolis. Een keer per jaar, op

Het eerste rijk dat ontstond op de plek van het huidige Iran was Elam,

de eerste dag van de lente, kwamen alle leiders van de provinciën bijeen om

gelegen in het zuidwesten. Over deze beschaving is relatief weinig bekend,

cadeaus te geven aan de koning. Hierna volgde een groot feestmaal.

mede omdat ze weinig hebben achtergelaten. Aan de hand van kleitabletten

Persepolis (Grieks, 'Stad der Perzen') was eigenlijk geen stad, maar een

in spijkerschrift is echter aangetoond dat Elam contacten onderhield met

gigantisch paleizencomplex. De paleizen waren gelegen op een plateau bij

Mesopotaniërs en een primitief stelsel van wetten hadden.

een heilige berg. Het plateau bereikt men via een serie zeer monumentale trappen waarna men door de 'Poort der Naties' komt en welke symbool

Een van de belangrijkste onderdelen van Elamse steden was de ziggurat.

stond voor de eenheid van het Perzische rijk. Nadat men hierdoor binnen

Tijdens de Iran-studiereis hebben we een bezoek gebracht aan de oudste

komt, loopt men door een open gang richting de 'Zaal der Honderd Zuilen'

ziggurat ter wereld, de Tappe Sialk, in Kashan. Het is moeilijk voor te stellen

waarvoor men weer een aantal trappen op moet. Deze zaal is de feitelijke

dat deze 'kunstmatige berg van modder' eens een trapvormige piramide

troonzaal waarin de feesten werden gehouden en is het meest functionele

was, bestaande uit drie terrassen. Deze vervulde een centrale religieuze

gebouw van Persepolis. De koning kwam deze zaal in door een zij-ingang

functie in de stad. Tegenwoordig wordt deze archeologische site omringd

vanuit het nog hoger gelegen 'Paleis van Darius'.

door de oprukkende moderne stad, wat een interessant contrast creëert

Waarschijnlijk waren de paleizen in een groot complex van tuinen gelegen.

tussen enerzijds de moderne flatgebouwen en anderzijds een 5000 jaar oude

Hiermee is het een van de eerste voorbeelden in de wereld waarin paleizen

religieuze berg. Het laat duidelijk zien hoe kwetsbaar ons historisch erfgoed is.

in tuinen werden verwezenlijkt. De plattegronden van deze tuinen waren orthogonaal in opzet en vormde de basis voor de latere tuincultuur in Europa.

Toen Alexander de Grote het Perzische rijk veroverde gaf hij de opdracht deze 'decadente' stad te verwoesten en met de grond plat te branden. Het complex is door de val van het rijk nooit volledig afgebouwd. Toch is de opzet van het geheel zeer duidelijk: in opgaande lijn vanaf de vallei volgt het pad de monumentale trappen op, door de troonzaal naar het openbare paleis; het laat zien hoe men al over routing nadacht. Ook het vakmanschap waarmee men de reliëfs vervaardigde om de symboliek van de paleizen als nationaal symbool, tot uitdrukking te laten komen is indrukwekkend.

Het is typisch te zien hoe deze gebouwen latere bouwwerken beïnvloedden.

De bladmotieven boven deuren en reliefs die de jaarlijkse ceremonie

Impressie van de Tappe Sialk

uitbeelden komen terug in de tweede grote Perzische dynastie. Ook het gebruik van de lotusbloem als symbool en versiering in de Islamitische

Van de oorspronkelijke stad rond deze ziggurat is niets meer over. De steden

architectuur is een overblijfsel van deze tijd.

uit deze periode werden opgetrokken uit zongedroogde baksteen die werden afgestreken met leem waarop een houten dak rustte. Deze materialen zijn

De Sassaniden leggen de basis voor de Islamitische architectuur

zeer erosie gevoelig, waardoor, als men geen onderhoud pleegt na enkele

Ongeveer 200 jaar na Christus kwamen de Sassaniden aan de macht. Ondanks

decennia gebouwen tot hopen modder zijn verworden.

het feit dat deze dynastie al vroeg ontstond was de invloed van deze periode extreem belangrijk voor de vorming van de latere Islamitische architectuur.

32

p32-p40 barokt 05.indd 32

Het eerste Perzische rijk en Persepolis

Dit was echter niet de enige invloed: ook de Romeinse architectuur werd er

Het eerste grote Perzische rijk werd rond 600 voor Christus door Cyrus de

door handelsbetrekkingen en veldslagen door beïnvloed. In deze periode van

Grote gesticht. Hij verenigde twee grote Arische stammen in het zuiden van

bloei ontstonden de koepel en de kenmerkende iwan, de grote poort die als

Iran en vormde zo het eerste wereldrijk in de geschiedenis. Hiermee begon

ingang van een moskee functioneert, maar oorspronkelijk niet deze religieuze

een nieuwe fase in de Perzische architectuur. Men begon met de aanleg van

functie had.

speciale routes voor transport en communicatie, vergelijkbaar met de wegen

Een van de beste overgebleven resten uit deze tijd zijn de ruïnes van

die de Oude Romeinen om dezelfde redenen aanlegden. Ook begon men

Firouzabad. Deze stad die even ten zuiden van Shiraz is gelegen was het

nieuwe bouwmethoden, vormen en elementen toe te passen.

centrum van de macht van de Sassaniden en er staan een aantal ruïnes die de

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:56:39

De eerste Iwan (Paleis van Ardashir), Firouzabad - door M. Sedighi

Vroeg Perzische motieven komen terug in het paleis van Ardashir - door M. Krijger

oorsprong van de Islamitische architectuur op spectaculaire wijze tonen. In

gotische boog. Het functioneert als overgangsruimte tussen buiten en binnen

een door de rivier doorsneden vlakte ligt de stad Ardeshir-Khorra (Glorie van

doordat het wel overdekt, maar aan een zijde geheel geopend is. Een klein

Ardeshir), de 'praalstad' van het tweede Perzische rijk. In feite past deze stad

deel van de iwan is gerestaureerd met behulp van UNESCO en geeft een goed

in een vergelijkbare traditie van de Europese steden tijdens de Renaissance,

beeld van de hoogte van het gebouw en het vakmanschap dat men moet

waarbij men zocht naar de ideale plattegrond voor de stad en landheren

hebben gehad om tot dergelijke overspanningen te komen.

steden bouwde om hun macht te laten zien. .

Achter de iwan ligt een Pantheon-achtige ruimte. Het is niet helemaal

Het bijzondere van deze stad is echter de plattegrond. Het perfect ronde

duidelijk waar deze vorm vandaan komt. De vierkante ruimte wordt

stadsplan is opgedeeld door een aantal radialen die puntvormige kavels

overspannen door een koepel waar bovenin, net als bij Pantheon, een gat

scheiden. In het midden van deze cirkel stond een hoge toren die vanuit de

zit om licht toe te laten. Het bijzondere is dat er drie van deze ruimtes naast

gehele vlakte te zien was. Een deel van deze toren - waarvandaan men een

elkaar over de volledige breedte van het kasteel liggen. Tussen deze ruimtes

aantal passen kon overzien om mogelijke indringers snel te signaleren -. staat

zijn kleine doorgangen, waarboven in pleisterwerk motieven te zien zijn die

nog overeind. Waarschijnlijk heeft bovenop de toren een beeld gestaan van

eigenlijk rechtstreekse kopieën zijn uit Persepolis.

Ardashir als bekroning van het gebouw en symbool van macht.

Net als Passargrad en Persepolis werd het complex van Ardeshir door

De hierarchie van de stad kwam ook naar voren in de functies van de

paleistuinen omgeven, die van water werden voorzien door de bron voor het

afzonderlijke stadsdelen. Het centrum van de stad was voor de hoogste

paleis. Het tot leven brengen van de van nature dorre omgeving speelt een

regering functionarissen. Hier stond ook een 'vuurtempel': een religieus

belangrijke rol binnen het zoroastrisme en het aanleggen van tuinen had een

gebouw waar Zoroastisten (aanhangers van de religie van Iran in die tijd) het

goddelijke betekenis.

heilige vuur brandende hielden. Rond het centrum lagen drie ringen waarbij

Het kasteel van Ardeshir en de vuurtempels hebben een belangrijke rol

de bewoners in de binnenste ring hoger in stand stonden dan de bewoners

gespeeld bij de vorming van de Islamitische architectuur. Oorspronkelijk

in de ring eromheen. De stad werd uiteindelijk verdedigd door de dikke

waren er drie typen moskeeën. Het eerste type was gebaseerd op de

stadsmuur die rond de stad lag.

zoroastrische vuurtempel, kent een vierkante plattegrond, is overkoepeld en grotendeels is afgesloten van de buitenwereld. Veruit de meeste moskeeën

Naast de nieuwe stad bouwde Ardeshir een paleis. Het is op een zeer heilige

in Nederland zijn gebaseerd op dit type. Het tweede type heeft een grote

plek gebouwd die uitkijkt over een bron. Een gigantische iwan, in primitieve

iwan met hierachter een overkoepelde ruimte. Dit type is dominant in

stijl, vormt de ingang van het complex. Dit is waarschijnlijk de plek waar

Iran. Het laatste type is de open binnenplaats of het 'Arabische model'. De

de iwan is geboren. Een iwan is een grote poort, bestaande uit een soort

oorzaak hierachter moet gezocht worden in het feit dat de Arabieren van oorsprong een nomadisch volk waren en van de plek waar ze waren hun moskee maakten. Hierdoor hadden ze lange tijd geen speciale architectuur en kopieerden ze elementen van overwonnen volkeren zoals de Egyptenaren of de Perzen.

Duizend-en-Een nacht, Aladdin revisited....

In tegenstelling tot het heel systematische Firouzabad waren de meeste steden in Iran grote labyrinten, opgetrokken uit leem. De traditionele stedenbouw moest rekening houden met natuurlijke omstandigheden als de afwezigheid van water en vruchtbare grond, het zeer warme klimaat in de zomer en de koude nachten. Verder werd de stedenbouw beïnvloed door sociaal-economische factoren zoals handel, status en - uiteindelijk - door religie.

Yazd is een van de meest tradionele steden in Iran en behoort tot de grootste

Firouzabad gezien uit de lucht

lemen steden ter wereld. Het stratenplan van de stad is waarschijnlijk stylos

p32-p40 barokt 05.indd 33

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

33

14-7-2006 13:56:42

Naghsh-e-Jahan (grote plein) en de Sjah Moskee , Esfahan al enkele duizenden jaren oud, waardoor men een kijkje terug in de tijd

het oorspronkelijke stratenpatronen. Yazd laat op treffende wijze zien welke

kan nemen. Hier ervaart men hoe aan de hand van stedenbouwkundige

invloeden van belang zijn geweest bij de vorming van steden in Iran en in het

maatregelen een goed leefklimaat te creëren is. De opbouw van de stad is

Midden-Oosten in het geheel.

als een labyrint, waarin een bijzondere hiërarchie zit. De straatjes zijn smal met relatief hoge bebouwing, waardoor er in de straten veel schaduw is.

Het Islamitische rijk en de architectuur van Isfahan

Hoe verder men het labyrint ingaat, hoe intiemer de sfeer wordt. Vanaf de

Marco Polo schreef het al in zijn dagboeken: "Isfahan is de halve wereld". Toen

openbare bazaar - de hoofdstraat waar alle handel was gevestigd- komt

hij de stad aandeed was het al een belangrijke handelsplaats, gelegen op

men stap voor stap via wijk-assen en buurtsteegjes op steeds meer private

de strategisch belangrijke zijderoute. De stad kende een aantal zeer mooie

plekken. Plots sta ja op een binnenhof, omringd door een aantal huizen, die

moskeeën en een van de grootste bazaars in Iran. De "Gouden eeuw" van

stuk voor stuk naar binnen zijn gericht.

Isfahan zal echter pas in de zeventiende eeuw aanbreken op het moment dat Sjah Abbas I van de stad zijn hoofdstad maakte.

Doordat Yazd in een woestijn ligt en de tempratuur sterk kan schommelen

Om de stad koninklijke allure te geven besluit de Sjah dat er een groots

zijn alle buitengevels gesloten. Hierdoor kan de zon het gebouw niet

stadsvernieuwingsproject moet plaatsvinden, met een belangrijke rol voor

binnendringen en is de temperatuur binnenshuis beter te reguleren. Een

traditie en filosofie. Daarnaast was er een zeer belangrijke nieuwe invloed

bijkomend voordeel van leem is dat het een goede isolator is.

binnen Iran opgekomen: de Islam.

Midden in het bruine complex van steegjes en wegen liggen een aantal grote monumenten, zoals de oorspronkelijke ingang van de bazaar en de Vrijdag-

Het is niet ongebruikelijk dat een bouwwerk door de tijd telkens werd

moskee. In tegenstelling tot veel andere steden springen deze bouwwerken

uitgebreid en aangepast. De oudste delen van bijvoorbeeld de Jameh-

er hier echt uit. Door de beperkte aanwezigheid van kleurvariaties in de

moskee (Vrijdag-Moskee) zijn zeer sober. Net als veel andere moskeeën in

stad en de kleurrijke mozaïeken op de deze gebouwen vormen ze een grote

Iran bestaat ook deze moskee uit een binnenplaats waaromheen vier grote

trekpleister en visueel herkenningspunt binnen de stad.

iwans liggen. In deze iwans kan je op treffende wijze zien hoe de moskee door de loop van de tijd steeds rijker gedecoreerd werd.

In Yazd kom je even terug in de wereld van vroeger, de wereld van Duizend-

Het oudste deel van de Jameh-moskee is geheel opgetrokken uit

en-een-Nacht. De compactheid van de stad is vergelijkbaar met de Europese

zongedroogde baksteen, waarin de meest vreemde metselverbanden

binnensteden en ontstond ook hier door een ongecontrolleerde groei binnen

gebruikt. Zelfs koranteksten zijn als baksteenreliëf in de wanden verwerkt.

de stadsmuren, totdat ze te klein werd en de stad werd uitgebreid. Hierbij

Later begint men met het gebruik van de bekende mozaïeken, welke

moet in aanmerking worden genomen dat Europese steden door ondermeer

tegenwoordig in veel moderne Nederlandse moskeeën worden toegepast.

het klimaat opener waren.

Deze versieringen worden in het begin enkel op 'belangrijke' plaatsen aangebracht om details uit te lichten. Met de tijd worden steeds grotere

Om de stad klaar te maken voor de moderne tijd, zijn in het begin van

oppervlakten gedecoreerd. In de laatste fase worden gehele wanden voorzien

de twintigste eeuw een aantal grote assen door de stad getrokken. Dit is

van deze tegels die bloemmotieven en spiralen vormen, waardoor soms een

vergelijkbaar met wat Hausmann in Parijs heeft gedaan, wat een voorbeeld

extreem weelderig en overdadige voorstelling ontstaat. Een van de beste

voor steden in de rest van de wereld werd. Door deze nieuwe wegen was

voorbeelden is de eveneens in Isfahan gelegen Sjah Moskee die in opdracht

de binnenstad van Yazd in een keer ontsloten. In tegenstelling tot Parijs zijn

van de eerder genoemde Sjah Abbas I werd gebouwd.

de gevels van de straten niet aangepast en lopen de boulevards dwars door

De herontwikkeling van Isfahan omvatte ook de aanleg van een van

bouwblokken. Het duidelijkst is dit wanneer je door de bazaar of een klein

de grootste pleinen ter wereld, beter omschreven als een gigantische

straatje loopt en spontaan op een brede straat terecht komt, terwijl aan de

binnenplaats. De schaal klopt op de een of andere manier niet. Het hele

overkant het straatje doorgaat.

plein wordt omsloten door een arcade van twee verdiepingen, waarin allerlei winkeltjes en theehuizen zijn gevestigd en gezien kan worden als

Het aanleggen van verschillende transportassen is iets dat in vrijwel alle

voorzetting van de bazaar. Aan een kant van het plein zijn in de twintigste

grote steden in Iran is gebeurd onder Europese, voornamelijk Franse

eeuw openingen gemaakt om een hoofdas door te trekken, welke de eenheid

Vrijdag Moskee, Yazd - door E. Gunter invloed. Teheran heeft veel dergelijke wegen. Van het oude 'lemen'

34

p32-p40 barokt 05.indd 34

van het plein niet versterkt. Rondom liggen vier belangrijke bouwwerken,

centrum staat vrijwel niets meer overeind. Het is vervangen door veelal

aan iedere zijde een. In het zuiden ligt de Sjah Moskee, aan de lange zijde ligt

modernistische bouwblokken, die zich op een of andere wijze voegen naar

het paleis van de Sjah, met een gigantische veranda vanwaar de koning kon

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:56:52

Chahar-Bagh

Azardi toren, Teheran, E. Gunter

uitkijken op parades en spelen die op het plein werden gehouden. Recht

Teheran moest een icoon van het moderne Iran worden; hiervoor werden

tegenover het paleis van de Sjah ligt een tweede moskee, de 'privé moskee'

allerlei toparchitecten en stedenbouwkundigen uitgenodigd om in Iran te

voor de koning. Iets dat we in veel Nederlandse steden ook tegen komen in

komen werken.

de combinatie stadhuis-kerk op het grote plein in de oude binnensteden.

Om de grootscheepse bevolkingsaanwas op te kunnen vangen werden Tenslotte heeft het plein in het noorden nog een grote iwan als ingang van de

stedenbouwkundige plannen opgezet voor het bouwen van New Towns.

bazaar. De bazaar speelde lange tijd een zeer belangrijke rol binnen Iran; het

Deze wijken en gebouwen hebben eigenlijk niets meer met Islamitische

was een plek die gebruikt werd voor handel en meegroeide met het aantal

architectuur te maken. Feitelijk was het een Engels, Amerikaans of Duits

inwoners van de stad. Het was tevens een ontmoetingsplek waar nieuws

ontwerp dat in een ander land werd neergezet, soms voorzien van een

werd uitgewisseld en er waren vaak (religieuze) scholen gevestigd. De handel

kleine verwijzing naar het verleden. Met de komst van de Islamitische

vond om klimatologische redenen echter niet buiten plaats maar in overdekte

revolutie onder leiding van Ayatollah Ruhollah Khomeini in 1979 vluchtte

straten. Iets dat pas vanaf de negentiende eeuw in Europa opkwam in de

een groot deel van de westerse architecten en stedenbouwkundigen uit Iran.

vorm van de galerij.

Diegenen die bleven werden na de revolutie het land uitgezet. Het gevolg

Het laatste grote project van Abbas was de opdracht voor de bouw van de

is dat veel van de wijken die waren ontworpen nooit helemaal gerealiseerd

eerste boulevard ter wereld: de Chahar Bagh. Dit is nog steeds een van de

zijn, waardoor er vreemde overgangen tussen verschillende wijken zijn

hoofdstraten van Isfahan. Langs de weg stonden vroeger de huizen van

ontstaan die later vaak in moderne stijl opgevuld werden door lokale

notabelen en welgestelde handelaren. De weg kwam uit op een van de grote

projectontwikkelaars.

bruggen over de nabij gelegen rivier en kende vier rijbanen, gescheiden door

Toch is Tehran niet enkel modernistische gebouwen en lange, brede

een voetgangerszone waarin fonteinen, bloembedden en bomen lagen.

boulevards. Iran wil een eigen soort taal ontwikkelen binnen de moderne

Het idee van de Chahar Bagh werd later door Baron Haussmann gekopieerd

stroming. Een stroming waarin de geschiedenis van het land is af te zien

bij de herontwikkeling van Parijs. De grote boulevards in deze stad zijn

en meer van de culturele aard van de bevolking in te herkennen is. Een

eigenlijk een variant die de Chahar Bagh. Toch heeft de boulevard in Iran

van de beste voorbeelden hiervan is de 'Azardi Toren', het eerste gebouw

pas in de twintigste eeuw gevolg gekregen en werden door de laatste Sjahs

dat je tegenkomt wanneer je vanaf het vliegveld stad in komt. Deze Arc de

boulevards naar Parijs' model aangelegd. Een oorspronkelijk Iraanse oplossing

Triomph in islamitische stijl laat zien wat mogelijk is binnen met traditionele

voor een stedenbouwkundig probleem kwam via een omweg terug in eigen

bouwmethoden en met behoud van een moderne uitstraling. Eigenlijk

land.

is het hele plein waarop deze prachtige geometrische constructie staat te vergelijken met Place Charles de Gaulle. Een gigantische rotonde waar

Een bruisende massa

iedereen als gekken overheen scheurt. Het mag een wonder heten dat er zo

Teheran kan worden gezien als een toonbeeld de laatste fase in de vorming

weinig ongelukken gebeuren.

van het huidige Iran. Tot in de negentiende eeuw stelde de stad vrij weinig voor, ondanks dat de stad in 1795 hoofdstad van Perzië werd. Pas rond

Tegenwoordig is men bezig met een nieuw gebouw dat de Azardi Toren als

de eeuwwisseling van vorige eeuw begon met de modernisering van

symbool van Teheran moet vervangen: de Milad toren. Qua postuur is het

Iran de echte opkomst van de stad. Tegenwoordig wordt de stad dan ook

vergelijkbaar met de CN-Tower in Toronto of the Space Needle in Seattle.

gedomineerd door modernistische flatgebouwen uit de jaren '50 -'70.

Wanneer het gebouw af is zal het een van de hoogste vrijstaande gebouwen

Bijlmer-achtige appartementencomplexen en een gigantisch netwerk van

ter wereld zijn. Het bijzondere van dit gebouw is de achthoekige plattegrond,

autowegen, snelwegen en hoofdwegen dat zijn gelijke in het Midden-Oosten

een verwijzing naar de oude Perzische architectuur. En terwijl het Westen in

niet kent. Teheran is een van de meest auto afhankelijke steden ter wereld,

haar zoektocht naar nieuwe elementen Islamtische architectuur kopieert,

wat mede wordt veroorzaakt door het achter gebleven openbaar vervoer

probeert Iran moderne elementen te verenigen met haar rijke geschiedenis.

systeem.

Herinneringen eraan tenminste, want ook Iran wordt steeds moderner. //

Het is de grootste stad in Iran en na Caïro de tweede stad in het Midden

> Wikipedia.org (zoektermen, Iran, Isfahan, Tehran) > Iran achter de Schermen, Carolien Roelants > Reisgids Iran, faculteit Bouwkunde > Gidsen bij studiereis > Reisverslag Reinout Rutte (B-Nieuws 18, 2006) > Lonely Planet; Iran

Oosten. De belangrijkste bedrijfstakken van de industriestad zijn de productie van auto's en andere zware machinerie en natuurlijk het raffineren van olie. Ten tijde van de laatste twee sjahs is de stad grondig gemoderniseerd.

stylos

p32-p40 barokt 05.indd 35

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

35

14-7-2006 13:56:54

36

p32-p40 barokt 05.indd 36

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:56:56

The Morning After… normaal de plek waar je kunt lezen of een gerealiseerd ontwerp na enige jaren nog altijd functioneert zoals bedoeld was. Deze keer hadden we het gebouw van INHOLLAND in Rotterdam als onderwerp willen nemen. Erick van Egeraat claimt neo-barok als zijn stijl, maar is dit in zijn eerdere werk ook al te zien?

The Morning After - EINHOLLAND Marten Dashorst Anselm van Sintfiet

The hangover Helaas vind je het antwoord op bovenstaande vraag niet in het onderstaande

uitvindt. Angstsituaties worden niet meer opgenomen in het stedelijke

artikel. Vol goede moed togen de schrijvers naar de Kop van Zuid om het

weefsel, maar ze worden verhinderd, afgeweerd en geïsoleerd. We zouden

als Ichtus College bekend staande gebouw aan een kritisch onderzoek te

deze elementen niet moeten ontkrachten, maar juist beantwoorden.

onderwerpen. Tot onze spijt zijn wij er niet aan toegekomen om het gebouw aan wat voor een blik dan ook te onderwerpen. De reden hiervoor is even

Iedereen lijkt onderhevig aan controle te willen zijn, maar het lijkt of niemand

simpel als ontgoochelend.

de bijbehorende verantwoordelijkheid wil dragen. Toen we bij INHOLLAND

Gebouwen van INHOLLAND mogen schijnbaar niet zomaar bezocht worden.

navroegen waarom we het gebouw niet mochten bekijken en fotograferen,

En zeker een bezoek met doel het kritisch beschouwen van een gebouw,

was er niemand aanwezig die ons het gehanteerde beleid kon verklaren. Zijn

zou toch eerst moeten worden gescreend door de afdeling Marketing

er soms alleen nog maar uitvoerders in Nederland?

en Communicatie, in de volksmond ook bekend als P&I, Propaganda en Indoctrinatie. Onder begeleiding van een ijverig lid van de beveiligingsstaf

Schrijnende ontwikkeling

werd ons vriendelijk doch dwingend uitgeleidde gedaan.

De publieke ruimte verdwijnt. De overheid trekt zich meer en meer

Dit is op zijn minst zeer opmerkelijk te noemen aangezien een hogeschool

terug uit het openbare leven. En dat in een land dat van oudsher is

in Nederland nog altijd een openbare instelling is, gefinancierd vanuit

gevormd door de collectiviteit, door betrokkenheid van het collectief bij

overheidsmiddelen. Hierdoor veronderstelden wij dat we vrij zouden kunnen

het letterlijk vormgeven en maken van het land. Wie bepaalt straks wie

lopen, mits we geen overlast zouden veroorzaken.

er gebruik mag blijven maken van de ‘publieke ruimte’ als de overheid haar verantwoordelijkheid niet meer neemt? Waar winkeliers deze verantwoordelijkheid op zich nemen is het voorspelbaar dat minder

“Wie zijn wij?

draagkrachtige bezoekers (lees zwervers, minima) op den duur geweerd worden uit het straatbeeld. Voorbeeld hiervan is de Koopgoot, waar nu al

Hogeschool INHOLLAND is een open, sociale en ambitieuze hogeschool. We zijn maatschappelijk betrokken en toegankelijk voor iedereen.”1

geen zwerver meer mag komen omdat deze wel eens aanstootgevend zou kunnen zijn voor het winkelende publiek.

Angst is een factor die men omwille van zijn destabiliserende invloed uit de maatschappij wil verdrijven. Met technologische kunstgrepen en regelgeving/beleid probeert men grip te krijgen op collectieve en individuele angst. Naar onze mening zijn dit signalen dat het denken over architectuur

Why? Policy that’s why!

en stedenbouw als middel, de maatschappij verlaat. En dit terwijl we om

Nu willen we hier niet beweren dat alle met overheidsmiddelen gefinancierde

ons heen zien dat veiligheid faalt. Waar ze slaagt, is er sprake van een

instellingen zomaar te bezichtigen zouden moeten zijn. Het zou raar zijn als

kunstmatige, illusionaire tijdelijkheid.

je elke bunker van Defensie binnen kon lopen. En natuurlijk is het ongewenst om een praktiserende pedofiel een kleuterschool te laten bezoeken, dat

Het meest schrijnende is dat deze overname van de openbare ruimte

begrijpen wij ook wel.

schijnbaar op geen enkele tegenstand kan rekenen. Is dit het scenario dat we ook kunnen verwachten voor openbare onderwijsinstellingen? Onze

Het dichtgooien van openbare scholen en universiteiten is echter

mening is dat in een democratische maatschappij juist de openbare en

symptomatisch voor een maatschappij in het teken van preventie. Waar

onderwijzende instellingen het goede voorbeeld gegeven moeten worden.

iedereen bang voor elkaar lijkt te zijn en men zich alleen nog maar kan en

Wees openbaar tot op de hoogte waarop je dat kunt zijn en verschuil je niet

wil bewegen in volledig geconditioneerde en voorspelbare omgevingen.

achter een openbaar karakter dat je in praktijk niet vervult.

Onverwachte ontmoetingen zijn niet meer gewenst.

Als men aan het winkelen is in het lokale airconditioned winkelcentrum, dan

Op de website van EEA is het gebouw ingedeeld bij de categorie public.

wil men geen zwerver meer tegen komen. Vandaar dat er altijd bewakers

Erick van Egeraat omschrijft het gebouw zelf als open van karakter.2 Hopelijk

van een beveiligingsbedrijf rondlopen om ongewenste elementen uit de

begrijpt INHOLLAND dat de interpretatie van de architect in dit geval wel juist

beschermde omgeving te verwijderen. Klimatologisch en sociaal gezuiverd

is geweest. Een openbare instelling verdient een open gebouw, dat nadien

van alle ongewenste elementen.

niet op slot zou moeten worden gezet. //

Is men bang geworden voor hetgeen dat, ons inziens, de stad juist zo aantrekkelijk maakt? Juist de onverwachte ontmoetingen en de onverwachte gewaarwording van omgevingen kunnen een stad laten leven. Consternatie, angst, onwerkelijkheid en vervreemding zijn essentiële elementen van de stad. Het zijn de voorwaarden waarmee de stad zich voortdurend opnieuw

> 1. uit folder INHOLLAND Hoger Toeristisch en Recreatief Onderwijs > 2. “… expression of the open character and …”, www.eea.nl > Urban Affairs (red.) Fear and Space / The View of Young Designers in the Netherlands, NAi Uitgevers, Rotterdam 2004

stylos

p32-p40 barokt 05.indd 37

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

37

14-7-2006 13:56:56

Shoppen of geshopt worden?

Pieter Versteeg

Even een gezellig middagje winkelen, je kent het wel. Winkel in, winkel uit. Je

Wil je een product toch goed aan de man brengen, dan zal je het verhaal

hebt niet eindeloos de tijd, dus je loopt snel je vaste stekjes af. De afgelopen

moeten kunnen samenpakken, zodat het in een oogopslag gelezen kan

jaren hebben we een krappe economie gekend. De meeste mensen hielden

worden. Kijk maar naar de huidige korte televisie commercials, billboards en

de hand op de knip. Hoe komt het dat we dan toch dure dingen blijven kopen

reclame pagina’s in magazines. Uitstraling is daarom in deze moderne tijd

bij onze vaste winkels? En wie of wat bepaald dat we trouw blijven aan een

zeer bepalend. Men kijkt niet meer naar de inhoud, misschien zelfs niet eens

merk of een winkelketen? Bepalen wij dit zelf of worden we beïnvloed zonder

zozeer meer naar het product zelf, maar om het geheel er om heen, naar de

dat we het door hebben. Het laatste is misschien meer waar dan je denkt.

beleving van het product

Door de afgelopen decennia heen zijn de redenen waarom we iets kopen behoorlijk veranderd. Waar we eerst een product uit praktisch oogpunt kochten, doen we dat nu om een meer emotionele reden. Eind jaren ‘50 waren de mensen zuinig. Men maakte lange dagen en werkte hard.

Wat is het product, wie of wat is je doelgroep, met welk concept en imago bereik je deze doelgroep?

Het overgrote deel van het werk in die tijd werd met de hand gedaan.

Geavanceerd gereedschap en huishoudelijke apparaten waren er weinig.

Met de ontwikkeling van de economie kwam hier verandering in. Er

Om deze reden is marketing en retail bijzonder belangrijk om een product

kwamen steeds meer luxe producten op de markt, die het dagelijkse werk

in de markt te zetten. Er moet een goed verhaal bedacht worden om een

van de mensen lichter maakten. Men hoefde hierdoor fysiek minder hard

product te verkopen. Om dit verhaal vervolgens over te brengen op de

te werken en men had steeds meer tijd over. Tegenwoordig heeft iedereen

consument, is de taak van de designers. Zij zetten het verhaal om naar

huishoudelijke apparaten die het werk voor ons doen. Mensen hebben

een beleving. Om te zorgen dat dit goed gebeurt zal, wordt er intensief

eigenlijk niet nog meer producten of apparaten nodig. Wel wil men graag

samengewerkt tussen de marketing mensen, retailers en de designers.

de nieuwste versie van een product of een model dat bij hun past. Zo gaat

Het aandeel van designers in dit proces wordt daardoor steeds groter

het dus niet meer om een praktische verrijking, maar een psychologische en

en belangrijker. Wat is het product, wie of wat is je doelgroep, met welk

emotionele verrijking. Mensen zijn niet meer zo geïnteresseerd in producten,

concept en imago bereik je deze doelgroep en hoe laat je jouw concept tot

maar in de uitstraling en de beleving van een product.

uitdrukking komen?

Nog een reden waarom we tegenwoordig meer naar beleving van een product kijken is dat alles door de technologische vooruitgang steeds

Een mooi voorbeeld van hoe dit allemaal werkt en wat de uitwerking

sneller gaat. Het huidige leefritme van mensen is erg hoog. We hebben

hiervan is, is de supermarkt branche. Nederland telt een aantal grote

drukke agenda’s, we verplaatsen ons snel, contacten zijn vluchtig, we

supermarktketens, die in wezen hetzelfde product of assortiment aanbieden.

worden overspoeld met snelle beelden. Oordelen en beslissingen worden

Wat zorgt er dan voor dat mensen steeds boodschappen doen bij dezelfde

hierdoor gemaakt op basis van indrukken. We nemen de tijd niet meer om

supermarktketen? Sleutelwoord hierin is identiteit. Elke keten heeft namelijk

ons ergens in te verdiepen, omdat we denken dat we deze niet hebben.

Quote van Bill Bowerman, Niketown

38

p32-p40 barokt 05.indd 38

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

Bevestiging trapleuning, Niketown //

algemeen

14-7-2006 13:56:57

zijn eigen, weldoordachte, uitstraling. Met deze uistraling proberen ze hun gekozen doelgroep te bereiken. Zo mikt Albert Heijn op mensen met een modaal tot bovenmodaal inkomen met hun luxe, full service imago.

Dit imago komt nadrukkelijk tot uiting in het interieur van de supermarkt.

Van grote gebaren als grote glazen vitrines voor diepvriesproducten en een eigen verse bakker in de supermarkt, tot zelfs kleine details als de bruine, kersenhoutachtige prijskaartjes op de schappen. Ook zaken als een koffiehoek waar gratis koffie aangeboden wordt aan klanten die even op adem moeten komen van het boodschappen doen, dragen allemaal bij tot het warme, luxe, geborgen gevoel. Mensen voelen zich thuis bij de keten, en hebben het er graag voor over om voor dat gevoel wat meer te betalen en komen daarom terug.

Tegenhanger van de Albert Heijn is discounter Aldi. Dit concern probeert een heel andere doelgroep aan te spreken. Aldi mikt op de mensen met een modaal tot lager inkomen. In deze supermarkten zien we geen bakkers of vleeswarenafdelingen met vriendelijk personeel dat vraagt of we een onsje meer willen. Het interieur is ook compleet anders. Producten staan hier niet netjes los en gespiegeld in de winkel, maar onuitgepakt in de doos. Waar Albert Hein luxueuze verzorgde schappen heeft, stapelt Aldi de dozen met producten gewoon op een pallet. De gehele uistraling van de inrichting van

Logo Albert Heijn.

Aldi supermarkt oogt goedkoop. “Logisch” zal men denken, de producten zijn goedkoop en om dat zo te houden zal je ergens op moeten bezuinigen. Maar is dit wel een gevolg, of is er toch sprake van een bewuste keuze? Zoals eerder

om de mensen hiermee te laten zien dat Nike onderdeel is van het succes

gezegd spelen winkels in op het gevoel van consumenten en het beeld

verhaal van deze bekende atleten.

wat zij van zichzelf hebben. Door de simpele, basic inrichting van de Aldi

In de sportruimtes van het gebouw worden de clincis gehouden. Door de

supermarkten ontstaat ook het beeld dat het vast heel goedkoop moet zijn.

toevoeging van de functie van de sportruimtes, ontstaat er een direct contact tussen sport en winkelen. Mensen worden naar de winkel gelokt om te komen sporten en zo worden sport en het bezoeken van de Nike store voor

Een gevoel dat hen vertelt: “Nike is goed”

de bezoeker een en hetzelfde ding. Ook worden op deze manier associaties gecreëerd. Mensen komen net uit de sportruimtes, hebben dat heerlijk energieke gevoel na het sporten en komen gelijk in contact met het merk

De psychologische uitwerking van een winkelinterieur komt nog sterker tot

Nike. Dit lekkere gevoel zal later geassocieerd worden met Nike.

uiting sinds er een prijzenoorlog is ontstaan tussen de supermarktketens.

Naast het feit dat men gelijk de benodigde sportartikelen, voor het

Veel mensen hebben het gevoel dat Albert Hein nog steeds duurder is dan

uitoefenen van de verschillende sporten, aan kan schaffen in het

bijvoorbeeld C1000. Maar uit onderzoek blijkt dat dit niet altijd het geval is,

winkelgedeelte, heeft het toevoegen van extra functies dus ook een

maar voortkomt uit het gevoel en het idee dat mensen hebben bij de keten.

psychologisch effect. Het beleven van een dergelijk experience zorgt er ook voor dat het bezoek aan de winkel langer in ons geheugen blijft. Mensen

Megaconcerns als Nike en Apple gaan nog een stap verder als het gaat om

worden als het ware geprogrammeerd zonder dat ze het zelf door hebben.

uitstraling, in hun conceptstores. Alles draait hierbij om “the experience”. Een mooi voorbeeld hiervan is het in Londen gevestigde Niketown. In deze mega

Functie bepaling en vormgeving hebben dus een wezenlijke invloed op het

store van 6500 vierkante meter is namelijk niet alleen de laatste collectie

koopgedrag van de consument en daarmee op de verkoopcijfers. Ze zijn erg

te koop. Er zijn meerdere functies in het gebouw onder gebracht. Naast

bepalend voor een bedrijf. De invloed van designers is dus groot.

winkelen kun je er ook clinics volgen van verschillende sporten, er is een

Bedenk daarom, de volgende keer dat je nieuwe sportschoenen koopt in een

Nike museum, een media room waar op grote schermen commercials en

winkel, wie de keus heeft gemaakt? Jij of de winkel? //

reportages vertoond worden, een restaurant en ga zo maar door.

De bedoeling hiervan is de mensen een bepaald gevoel mee te geven als ze in de winkel zijn. Een gevoel waarmee zich kunnen identificeren.

Een gevoel dat hen vertelt: “Nike is goed”. Een museum toont relikwieën, gebruiksvoorwerpen van atleten. Uiteraard producten van Nike. Het doel is stylos

p32-p40 barokt 05.indd 39

//

barokt!

//

algemeen

pantheon 5 ’05’06

39

14-7-2006 13:56:58

Libero Disappearing Architecture

Belly of an Architect

Het spel dat de barok speelt met gebogen vormen, maakt ook onderdeel

Belly of an Architect vertelt het verhaal van de Amerikaan Stourly Kracklite

uit van het werkveld van veel hedendaagse architecten. Vloeiende vormen

(architect) die met zijn vrouw naar Rome komt om een expositie over Etienne-

met ingewikkelde knooppunten en dubbelgekromde vlakken, komen vooral

Louis Boullée op te zetten. Tijdens de negen maanden dat hij hiermee bezig

terug bij bureau's als Asymptote en ONL. Disappearing Architecture bestaat

is, merkt hij dat hij maagkanker heeft, wordt zijn vrouw zwanger en verliest hij

uit een grote verzameling essay's die betrekking hebben op het creëren van

tenslotte zowel zijn vrouw met kind als zijn tentoonstelling aan zijn Italiaanse

architectuur met behulp van computertechnologie en media.

collega Caspasian Speckler.

Met deze moderne ontwerpmethodes is veel beter in te spelen op de locatie,

Belly of an Architect is een film waarvoor je de tijd moet nemen om hem te

het programma en expressiviteit. Althans, volgens William J. Mitchell, die net

kijken. Als je het leuk vindt om tijdens het kijken te zoeken naar symboliek en

als Ole Bouman, Aaron Betsky en vele andere bekende auteurs de theorische

verwijzingen, is deze film er eentje om van te smullen. Belly of an Architect zit

achtergrond en ontwikkelingen in de informatietechnologie beschrijven.

hier namelijk vol van.

Het theoretische deel gaat behoorlijk ver. Zelfs de werking van

Het meest opvallende thema van de film is het baren, waarbij het dan vooral

quantumcomputers wordt behandeld. De relatie met architectuur wordt

gaat om de buik. Dit centrale thema komt al naar voren in de openingsscène

altijd wel gelegd, maar is vaak vergezocht. Niettemin is het bijvoorbeeld

van de film, waarbij het toekomstige kind van Kracklite in de trein naar Italië

interessant om te weten dat, zoals David Deutsch betoogt, architectuur in

wordt verwekt, en de keuze voor Boullée, die - afgezien van een seksschool

parallelle universa dezelfde principes kent en dat deze door interuniversele

in de vorm van een penis - een aantal ovaal- of cirkelvormige ontwerpen

communicatie verkregen kunnen worden.

maakte, die soms wat weg hadden van een baarmoeder. De buik komt

De kern van het boek is dat er twee verschillende werkelijkheden in

verder vooral naar voren in de obsessie van Kracklite met zijn eigen buik,

overweging worden genomen: Die van de fysieke ruimte, zoals we die

waarbij hij onder andere eindeloos kopieën maakt van foto’s van buiken van

kennen, waar duurzaamheid en materialisatie belangrijk blijven, en die van

standbeelden. Uiteindelijk is Kracklite 'zwanger' van kanker en baart zijn

virtuele ruimte, die niet echt bestaat, maar alleen op een internetforum

vrouw in de slotscène nog zijn zoon, tegelijk met de opening van zijn 'echte'

of in een film. In het tweede deel van het boek, staan de interactie tussen

kind, de tentoonstelling, waarvan het organiseren niet voor niets negen

deze twee type ruimtes onderling en met de gebruiker centraal. Hierin

maanden heeft geduurd.

presenteren architecten en kunstenaars hun eigen mixed-reality-architectuur.

Door de intensiteit waarmee het centrale thema door de hele film is

Interessante stukken zijn het essay over Cybernarium, waar virtual reality

verweven, loopt de film echter tegelijkertijd wel het risico wat saai te worden.

wordt gebruikt om een exporuimte interessanter te maken met zwevende

Een statisch cameragebruik, waarbij scènes haast als een stilleven uitgevoerd

vissen en planeten. Of het essay van Diller en Scofidio over hun Blur building

worden, helpt hier niet bij. Verder overstijgt de rol van architectuur niet zo

in Zwitserland met bijbehorende 'intelligente' kleding om door het gebouw

vaak die van decor. Klassieke en barokke gebouwen kunnen gezien worden

te lopen. Extreme ideeën te over: intelligente verf of beelden en teksten

als symbolen voor eeuwigheid of het nageslacht van grote architecten, maar

aansturen door te dansen.

lijken af en toe gekozen te zijn bij gebrek aan gebouwde ontwerpen van

Ook het gebruik van filmbeelden op wanden, glas en als reclame komt aan

Boullée. Wel staan hun verhoudingen en schoonheid in contrast met het

bod, omdat film het middel bij uitstek is om architectuur te virtualiseren. "Wie

verouderende lichaam van Kracklite.

zal de eerste architect zijn die de Oscar voor beste regisseur wint?", vraagt Ole

Na bijna twee uur film, zullen veel mensen hun buik vol hebben van

Bouman zich al af.

alle verwijzingen, maar als je de moeite en tijd wilt nemen om de film te

Hoewel er is geprobeerd een duidelijke structuur aan te brengen, komt het

verwerken, is Belly of an Architect zeker de moeite van het te kijken waard. //

boek fragmentarisch over. Bovendien scheppen veel van de architecten hoge verwachtingen die niet waargemaakt worden. Het blijft meestal bij vrolijk gekleurde, abstracte renders. De ontknoping van alle science-fictionachtige ideeën blijft meestal in de lucht hangen, maar misschien is de kracht van de

Belly of an Architect (1987) Regisseur: Peter Greenaway Groot Brittanië / Italië Acteurs: Brian Dennehy, Chloe Webb, Lambert Wilson, e.a.

plannen juist de verbeeldingskracht die ze oproepen. In ieder geval prikkelt het boek je fantasie. //

Disappearing Architecture: From real to virtual to quantum Georg Flachbart, Peter Weibel (eds) Engels, 2005 Birkhäuser 272 blz.

Bookshopprijs euro 31,50/36,50

40

p32-p40 barokt 05.indd 40

pantheon 5 ’05’06

stylos

//

barokt!

//

algemeen

14-7-2006 13:56:58

Agenda 19-5 t/m 16-7

Alphons J.N. Boosten, 1893-1951 locatie: Glaspaleis, Heerlen

tentoonstelling info: www.vitruvianum.nl

Architect Alphons J.N. Boosten (1893-1951) heeft een rijk oeuvre nagelaten in Limburg: o.a. de Koepelkerk in Maastricht en de kerken in Eygelshoven en Heksenberg. Gedurende zijn hele werkzame leven is Boosten trouw gebleven aan zijn principes en stijl. Hierdoor maakt zijn werk een unieke indruk waarin de hand van de architect duidelijk te herkennen is.

2-6 t/m 19-8

PRIXDEROME.NL 2006 Architectuur locatie: Arcam, Amsterdam

tentoonstelling info: www.arcam.nl

De Prix de Rome Architectuur is een Nederlandse ‘staats’ prijs voor architecten tot 35 jaar. De prijs is bedoeld ter stimulering van de artistieke ontwikkeling van de architecten ook in internationaal verband. Ter afronding van de editie van dit jaar (de PRIXDEROME.NL 2006 Architectuur) verzorgt ARCAM, als partner van de Rijksakademie van beeldende kunsten, de expositie van het werk dat in het kader van de prijsvraag is gemaakt.

7-6 t/m 13-8

Paradiso, stad van de toekomst locatie: Delft, Amsterdam, Den Bosch

theater info: www.tgmax.nl

Theatrale ervaring in een utopische stad. In Paradiso, stad van de toekomst ontmoet je de nieuwe mens in een ideale wereld. Je wandelt door de stad, bezoekt vier door Bouwkundestudenten ontworpen, utopische huizen en maakt kennis met de inwoners: briljante denkers, krachtige vechters en unieke gevoelsspecialisten.

10-6 t/m 3-9

China Contemporary locatie: NAi, Museum Boijmans Van Beuningen en Nederlands Fotomuseum

tentoonstelling info: www.nai.nl

Het NAi, Museum Boijmans Van Beuningen en het Nederlands Fotomuseum organiseren deze zomer vier tentoonstellingen over het moderne China waarin ontwerpers en kunstenaars een kritisch geluid laten horen over de razendsnelle ontwikkelingen in hun land.

14-6 t/m 26-8

Parels op het dak locatie: Architectuurcentrum RAP, Leiden

tentoonstelling info: www.rapsite.nl

Twee jaar lang heeft een werkgroep vrijwilligers van het RAP door heel Nederland onderzoek gedaan naar dakopbouwen die qua stijl afwijken van het gebouw waar ze opstaan (de drager). Het onderzoek heeft bijna 200 parels opgeleverd en tal van anekdotes. Van de meest aansprekende Parels op het Dak is nu een tentoonstelling en een boek samengesteld.

22-6 t/m 20-8

De Parade 2006 locatie: rond het NAi, Rotterdam daarna in Den Haag, Utrecht en Amsterdam

tentoonstelling tentoonstelling info: www.deparade.nl

Voor het tweede jaar slaat reizend theaterfestival de Parade haar tenten op in en rondom het NAi. Elf dagen lang kan het publiek genieten van muziek- en theatervoorstellingen onder de arcade van de collectievleugel, in de tenten op het buitenterrein, in het Auditorium, in de Bakema-serre en in de foyer.

Natuurlijk zullen de zweefmolen en de wereldrestaurants niet ontbreken. Na Rotterdam reist de Parade door naar Den Haag en Utrecht, en sluit af in Amsterdam.

23-6 t/m 20-8

OMA in Den Haag locatie: Stroom, Den Haag

tentoonstelling info: www.stroom.nl

Deze tentoonstelling geeft voor het eerst een volledig overzicht van alle projecten, studies en modellen die door OMA (Office for Metropolitan Architecture) voor Den Haag zijn gemaakt.

24-6 t/m 1-9

Warm Siberië locatie: faculteit Bouwkunde, Delft

tentoonstelling info: Stylos // kabinet 1.01, faculteit Bouwkunde, Delft

Naar aanleiding van de Grote Reis van Stylos '03/'04 naar Siberië, is er door de deelnemers een tentoonstelling samengesteld die de sfeer van de reis doen oproepen. Foto's die verschillende onderwerpen beslaan en een kast vol Russische kranten en andere gebruiksvoorwerpen sieren de voorhal.

24-6 t/m 13-8

10 jaar architectuurfotografie in het ABC locatie: ABC Architectuurcentrum, Groot Heiligland 47, Haarlem

tentoonstelling info: www.architectuurhaarlem.nl

Een groepstentoonstelling onder de titel “10 jaar Architectuurfotografie in het ABC Architectuurcentrum”. Hier exposeren diverse architectuurfotografen en de winnaar van de Rob Acda Foto-award.

24-6 t/m 24-9

Follydock/ ontwerpen voor Heijplaat locatie: NAi, Museumpark 25, Rotterdam

tentoonstelling info: www.nai.nl

Kunstenares Lowieke Duran organiseert in de Rotterdamse wijk Heijplaat in het havengebied een ‘folly-contest’, waarvan de resultaten in het NAi te zien zijn. Het NAi toont de maquettes van de vijftig genomineerde folly-ontwerpen. Een selectie van de follies zal in 2007 - voor Rotterdam het jaar van de architectuur- in het gebied, dat nu bestaat uit tijdelijke niemandslanden, leegstaande loodsen en vervallen huizen, gebouwd worden.

kaft_neobarok.indd 3

14-7-2006 13:58:58

kaft_neobarok.indd 4

14-7-2006 13:58:59