pantheon// '06-'07 - in beeld

tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 3 / jaargang ’06’07

pantheon//

in beeld

n beeld // thema// filmmuseum Amsterdam // interview NL Architects // Jacques Tati: een vacuüm van optimisme // Le Corbusier: meester in propaganda // stylos// van Pantheon naar pantheon// // winnende essay // algemeen// afkicken van architectuur // Rotterdam City of Architecture 2007 // stedenbouwkunst voor de werel 71293_Omslag.indd kaft_in beeld.indd 2 2

09-03-2007 8-3-2007 11:19:30 16:27:21

kaft_in b

pantheon// tweemaandelijkse uitgave van D.B.S.G. Stylos colofon jaargang 10, editie 3, februari 2007 oplage: 2000 Stylosleden en vrienden van de Stylos Stichting ontvangen pantheon// vijf maal per jaar

tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 3 / jaargang ’06’07

over de voorkant Scène uit Sin City (2005).

pantheon//

in beeld

redactieadres Berlageweg 1 2628 CR Delft pantheon@stylos.nl hoofdredactie Helmer Attema Roana Plugge redactie Helmer Attema Ton Deuling Pieter Eisma Loes Goebertus Marjolein Overtoom Roana Plugge Loet Smeets Ruben Smits Marcello Soeleman

n beeld // thema// filmmuseum Amsterdam // interview NL Architects // Jacques Tati: een vacuüm van optimisme // Le Corbusier: meester in propaganda // stylos// van Pantheon naar pantheon// // winnende essay // algemeen// afkicken van architectuur // Rotterdam City of Architecture 2007 // stedenbouwkunst voor de werel

aan dit nummer werkten mee Joost Baks, Bobby Bol, Maudy Dekkers, Anne Geenen, Arie Gruijters, Šejla Lagumdžija, Anne Meiborg, Maarten van Nierop, Paul Scholte en Magnus Svensson. advertenties Pieter Eisma drukker Koninklijke De Swart, 's-Gravenhage omslag Helmer Attema Pieter Eisma

van de voorzitter Šejla Lagumdžija Bij beeld zijn er eigenlijk geen woorden nodig. pantheon// wil toch een en ander verduidelijken. Ik zal dat deze keer niet doen. Neem het in je op en veel leesplezier weer ook in deze editie.//

Het Delftsch Bouwkundig Studenten Gezelschap Stylos werd in 1894 opgericht ter behartiging van studie- en studentenbelangen van studenten aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. bestuur 113 D.B.S.G. Stylos voorzitter: Šejla Lagumdžija secretaris / PR: Timo Cardol penningmeester: Pieter Eisma onderwijs: Anne Geenen onderwijs: Benjamin Groothuyse paviljoen: Anne Meiborg evenementen: Jonathan van de Bilt excursies: Bob Bol adres D.B.S.G. Stylos Faculteit Bouwkunde Berlageweg 1, kab. 1.01 2628 CR Delft telefoonnummers bestuurskamer 015 2783697 commissiekamer 015 2784168 secretariaat 015 2781369 fax 015 2783059 internet info@stylos.nl http://www.stylos.nl lidmaatschap Stylos 10 euro per jaar gironummer 296475 Stylos Bookshop geopend maandag t/m vrijdag 12.45 tot 13.45 uur Stylos Stichting De Stylos Stichting vervult een vliegwielfunctie ter stimulering van initiatieven van en voor studenten van de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Zij kunnen bij het bestuur van de Stylos Stichting terecht voor financiële en inhoudelijke ondersteuning van hun project. Om u hiervan op de hoogte te houden ontvangt u elke 2 weken B-nieuws en 5 maal per jaar de pantheon//.

71293_Omslag.indd kaft_in beeld.indd 2 2

09-03-2007 11:19:30 8-3-2007 16:27:21

kaft_in b

stylos

thema// in beeld

2 onderwijs

8 in beeld//

Anne Geenen

Helmer Attema

3 BraziliĂŤ - Consequenties van snelle groei

9 starring: The new Filmmuseum

Grote Reis Commissie 2007

Helmer Attema Pieter Eisma

4 BlackBox in beeld

12 magie

Anne Meiborg

Marjolein Overtoom

6 the architect of tomorrow

14 sfeerbepalende architectuur

Magnus Svensson

Ruben Smits

16 inspelen op sentimenten

algemeen

Helmer Attema Ton Deuling Marcello Soeleman

20 bevroren film Marcello Soeleman

34 appendix of niet?

Loet Smeets

24 Jacques Tati: een vacuĂźm van optimisme

35 van Pantheon naar pantheon//

Maarten van Nierop Paul Scholte

Joost Baks

36 stedenbouwkunst voor de wereldexpo

28 Le Corbusier: meester in de propaganda Bobby Bol

Loet Smeets

38 afkicken van architectuur

31 conceptie van het beeld Arie Gruijters

Loes Goebertus

42 een nieuw beeld voor industrie Roana Plugge

46 herstelverblijf als bookshop Maudy Dekkers

47 sketches of Frank Gehry Roana Plugge

48 Rotterdam 2007 City of Architecture Marcello Soeleman

49 Agenda inhoudsopgave

p01-p07 stylos 01.indd 1

pantheon 3 '06'07

6-3-2007 16:55:14

Dit artikel geeft een start aan van een actie om het niveau en de kwaliteit van tentamens op Bouwkunde te verbeteren.

binnenkoppen die ECTS’s?

Anne Geenen

Stylos pleit voor goed onder wijs. De faculteit biedt een

van de faculteit te brengen. Studenten behoren op een fatsoenlijke

onderwijsprogramma aan voor een opleiding zoals de opleiding

manier getentamineerd te worden, met tentamens van niveau, waarbij

Bouwkunde; een academische opleiding aan de Technische

echt getoetst wordt of een student de stof beheerst. Daarnaast dienen

Universiteit. Wat dit kwalitatief inhoudt, wordt vastgesteld door de

docenten ervoor te zorgen dat er geschikt oefenmateriaal voor handen

decaan, die hulp krijgt van adviescommissies en -organen. Middels

is (dus geen oude tentamens), zodat studenten zich goed op een

accreditaties, zoals er vorig jaar een met positief resultaat heeft

tentamen kunnen voorbereiden. Studenten moeten weer wat leren

plaatsgevonden, worden het niveau en de kwaliteit van de opleiding

van tentamens.

getoetst en bewaakt. Toch mankeert er nog wel wat aan de opleiding, en daar ligt bij Stylos de taak om duidelijk te maken aan de faculteit wat

Stylos heeft als eerste actie de oude tentamens en oefenmateriaal,

deze mankementen zijn en wat er aan veranderd kan worden.

die tot nu toe op de Styloswebsite werden aangeboden, verwijderd.

Meegaan in de gemakzucht van studenten om met zo weinig mogelijk

Een groot punt van zorg waar Stylos zich over uitspreekt zijn de

tijd en energie een tentamen ‘binnen te koppen’, botst met de gedachte

tentamens, die een belangrijk onderdeel van de opleiding vormen.

het tentamensysteem te willen verbeteren. Het aanbieden van oude

Tentamens zijn een middel om opgedane kennis uit colleges te toetsen.

tentamens, die vervolgens vaak door docenten nog eens gegeven

Het is een terugkoppeling om te kijken of de student bepaalde stof

worden, stimuleert studenten niet om colleges te volgen en zelf de

beheerst. De huidige tentamens, met name in de Bacheloropleiding,

boeken in te duiken. Daarbij was het aangeboden materiaal op de

zijn echter vaak van zo’n schrikbarend laag niveau, dat afgevraagd

website niet meer up-to-date. //

moet worden waarom dit zo lang is geaccepteerd.

Waar is het academische niveau gebleven als docenten te gemakzuchtig lijken te zijn om uitdagende tentamens te geven, die de studenten stimuleren om colleges te volgen, het boek of dictaat te bestuderen en er écht wat van te leren? Een oud tentamen van een vorig semester kopiëren lijkt de norm te worden, en dat is een ernstig probleem! Het wordt studenten te gemakkelijk gemaakt om een tentamen te halen.

Het doel van een tentamen is om kennis te toetsen. Maar wat leer je, wanneer je als student een dag van te voren begint met leren, zonder ooit colleges te hebben gevolgd, een tentamen kunt halen? Of een oud tentamen bijna letterlijk kunt copy-pasten in het nieuwe tentamen?

Het niveau van een gemiddeld (Bachelor-)tentamen moet verhoogd worden, waarbij ook gekeken moet worden naar verbetering van de manieren van toetsing.

Daarnaast is er de gemakzucht van studenten. Waarom iets leren en kennis opdoen die je kunt gebruiken bij het ontwerpen, als je het tentamen voorgeschoteld kunt krijgen op blackboard met voorgekauwde tentamenvragen? Waar is de drive van studenten om écht iets op te pikken van colleges of een boek? Waarom die zesjescultuur? Deze houding wordt door de makkelijkheid van het halen van tentamens juist in stand gehouden en uitgelokt. Studenten worden niet serieus genomen, en maken daar misbruik van.

In het belang van de studenten zal Stylos zich de komende tijd in gaan zetten om de huidige toestand van de tentamens onder de aandacht

pantheon 3 '06'07

p01-p07 stylos 01.indd 2

stylos // in beeld // algemeen

6-3-2007 16:55:14

Dit jaar gaat Stylos’ Grote Reis naar Brazilië. Vanaf 9 juli zullen wij ons 24 dagen lang begeven in het vierde grootste land ter wereld. Een land met een bijzondere historie, een diverse cultuur en daardoor veel voorbeelden van interessante stedebouw en architectuur.

Brazilië - Consequenties van snelle groei

Grote Reis Commissie 2007

We beginnen onze reis in São Paulo. Met zo’n 19 miljoen inwoners is

strategische plaatsen, is Curitiba in 1996 op het congres van

São Paulo de grootste stad van Brazilië, één van de grootste steden in

stadsplanologen in Istanbul als de meest innoverende stad ter wereld

de wereld en het financiële en economische hart van Zuid-Amerika. In

onderscheiden.

1507 werd in de gelijknamige deelstaat São Paulo de tweede Portugese nederzetting in Brazilië, São Vicente, opgericht. In de 17e eeuw

Vanuit Curitiba zullen we het vliegtuig pakken naar de hoofdstad

hadden de bandeirantes (pioniers die het binnenland in gingen, op

Brasília. Brasília is ontworpen en gebouwd binnen vier jaar tijd.

zoek naar kostbaarheden en potentiële slaven) hun hoofdkwartier op

Stedelijk planner Lucio Costa, architect Oscar Niemeyer en

de plaats van de huidige stad São Paulo. Door de ontdekking van

landschapsarchitect Burle Marx creërden deze, in het binnenland

goudmijnen in de buurt gebruikten steeds meer pioniers,

gelegen, hoofdstad. Brasília werd op 21 april 1960 uitgeroepen tot

ontdekkingsreizigers en gelukszoekers de stad als rustplaats op hun

hoofdstad van Brazilië. De plattegrond van Brasília heeft de vorm van

weg naar het binnenland. Pas in het midden van de 19e eeuw echter

een vliegtuig. Door zijn unieke ontwerp en architectuur staat

begon de provincie São Paulo welvarend te worden, toen

Brasília onder protectie van UNESCO’s World Heritage.

katoenproducenten vanuit Noord-Amerika zich er begonnen te vestigen. Al snel bleek dat katoen daar niet goed gedijde, maar koffie

Als laatste grote stad zullen we Rio

des te beter. De slavernij werd afgeschaft in de tijd dat Brazilië

de Janeiro bezoeken. Net als São

onafhankelijk werd (1822), waarna grote groepen arme Europeanen

Paulo heeft Rio de

zich in Brazilië vestigden om op de koffieplantages te werken. Met

Janeiro een lange

name Italianen, Japanners, Duitsers en Libanezen vestigden zich

en rijke historie.

rondom São Paulo. Door de immigranten is São Paulo de grootste

Na een korte Franse

Japanse stad buiten Japan, de grootste Spaanse stad buiten Spanje

periode stichtten

en de grootste Italiaanse stad buiten Italië. São Paulo dankt hieraan

de Por-

een unieke mix van religies, keukens en rituelen.

tugezen hier in

Voor ons als bouwkundestudenten is deze stad uitermate interessant

1567

vanwege de enorm snelle industriële expansie en de immense

een

bevolkingsgroei die de afgelopen eeuw heeft plaatsgevonden. De

handels-

populatie van São Paulo is van 580.000 inwoners in 1920 gestegen

post. Met de

tot zo’n 19 miljoen inwoners op dit moment. Naar verwachting zal

ontdekking van goudmijnen begon

de populatie in 2025 gegroeid zijn tot 25 miljoen inwoners. Vooral op

de stad te groeien. Van 1763 tot 1960 was

stedebouwkundig niveau, maar ook op het gebied van de architectuur

Rio de hoofdstad van Brazilië, tot Brasília tot

heeft deze enorme expansie zichtbare gevolgen gehad en zal zij in de

nieuwe hoofdstad werd uitgeroepen. Net als in

toekomst nog steeds een grote uitdaging vormen. Daarom lijkt het

São Paulo nam de populatie van Rio pas echt toe aan het

ons interessant om in São Paulo een workshop met de plaatselijke

eind van de 19e eeuw door de massale immigratie.

universiteit (de belangrijkste van Brazilië) te organiseren.

Gedurende deze tijd ontstonden er veel beroemdestadswijken, zoals de Copacabana en Ipanema,

Na São Paulo gaan we naar Curitiba. Curitiba is met 1,7 miljoen

maar ook de ‘favelas’, de beruchte krottenwijken.

inwoners de zevende grootste plaats van Brazilië en wordt in Brazilië

Tijdens ons bezoek aan Rio willen we beide kanten van de

als modelstad gezien. Curitiba is een schoolvoorbeeld van goede

stad ontdekken, maar zullen ook tijd vrijmaken om van het goede leven

stadsplanning. De stad heeft een zeer efficiënt systeem van openbaar

in Brazilië te genieten, om zo onze reis ontspannen tot een einde

vervoer, met snelle bussen die op verhoogde kokervormige perrons

te brengen. Via São Paulo vliegen we weer terug naar Nederland.

stoppen, zodat ook gehandicapten makkelijk kunnen in- en uitstappen.

Dit openbaar vervoer wordt door 85% van de bevolking gebruikt,

Wil jij ook mee met deze unieke ervaring? Tot 14 maart kun je

waardoor het verkeer in de stad heel soepel verloopt. Met 51

je inschrijven voor deze fantastische reis. Voor inschrijvingen,

vierkante meter groen per inwoner en de vele voorzieningen op

kom langs op Stylos of mail naar grotereis2007@gmail.com.// stylos // in beeld // algemeen

p01-p07 stylos 01.indd 3

pantheon 3 '06'07

6-3-2007 16:55:16

Wat wil een bouwkundestudent liever dan zijn eigen gebouw ontwerpen en realiseren naast de faculteit? Kan een studievereniging een kans bieden om deze droom werkelijkheid te laten worden? Stylos ging deze uitdaging aan en Blackbox werd geboren.

BlackBox in beeld Anne Meiborg

In september 2005 is het proces naar een nieuw stylos paviljoen

stuk vakmensen, elk uit een andere richting? Enz. 64 nieuwe ideeën

begonnen. Gestart werd met de uitschrijving van een prijsvraag.

voor een nieuw paviljoen werden ingeleverd en tentoongesteld. Op

Ondertussen wordt er al volop gebouwd en worden de eerste

16 december werd het juryrapport bekend.

brainstorm sessies over de opening gehouden. Tussen deze twee punten in is er veel gebeurd en deze pantheon// in beeld geeft ons

Fase twee stond voor de deur en 6 plannen stonden klaar om verder

de uitgelezen kans om het proces in beeld te brengen.

ontwikkeld te worden. 4 docenten, ook uit allerlei vakgebieden, hebben de 12 winnende studenten intensief begeleid in het ontwerpproces.

Het hele proces bestaat uit 4 fases. Elke fase wordt afgesloten met

De eisen vanuit de opdrachtgever werden gespecificeerd en elk team

een presentatie. De eerste fase startte begin november. Voor enkelen

heeft deze eisen op een eigen manier invulling gegeven. Op 28 maart

(de opdrachtgever) begon het eerder met het vormgeven van de

vond de tweede en tevens laatste jurering plaats. Het winnende

prijsvraagopgave. De concept-ontwerp-fase werd gestart door een

ontwerp, BlackBox, was bekend.

lezingenreeks om de aandacht te trekken. Thuis werd er door ongeveer 200 studenten stilletjes nagedacht over een ontwerp voor een nieuw

16 studenten, waaronder de twee ontwerpers van Blackbox, vormden

Stylos paviljoen. Hoe pas ik de eisen die worden gesteld in een

het team wat het paviljoen zou voorbereiden op de bouw. Dit houdt

architectonisch hoogstandje? Hoe kan ik überhaupt op 2 A1-panelen al

in dat het hele plan tot op detail niveau uigetekend en uitgerekend

mijn ideeën presenteren? Hoe overtuig ik een 7-koppige jury, stuk voor

moest worden. Een zware klus die werd begeleid door een uitgebreid

pantheon 3 '06'07

p01-p07 stylos 01.indd 4

stylos // in beeld // algemeen

6-3-2007 16:56:38

docententeam.

van te voren goed bedachte bouwvolgorde. De vier gevels en een

Tot hier wordt in het normale onderwijs de bouwkunde student

aantal losse dakelementen werden in drie maanden in horizontaal

opgeleid, maar teken- en rekenwerk is in dit geval niet voldoende

vlak geprefabriceerd. Net voor de kerst zijn de gevelpanelen van 10 x

om een waar gebouw te bouwen. Onderwerpen zoals een kloppende

9 meter met behulp van een grote kraan op hun plek gezet. Voor het

bouwplanning, begroting en sponsorplannen komen totaal niet terug

eerst zagen de dagelijks passerende studenten, docenten en bezoekers

in het onderwijs, maar zijn in dit proces van groot belang. Ook een

wat er zich nou precies afspeelde voor hun faculteit. Binnen een

aantal juridische zaken komen kijken bij de realisatie van een gebouw.

week verrees er een nieuw paviljoen op de al een jaar braak liggende

Zoals de bouwvergunning aanvragen en het plan afstemmen op de

betonplaat voor de faculteit. Deze week was de spannendste week

eisen van de brandweer.

in het proces aangezien de gevelpanelen zo groot waren dat er bij sommige mensen twijfels bestonden over de slagingskans van deze

Na een rustige zomervakantie is er een nieuw team bij elkaar gekomen.

prefabricage methode. Op deze enorme schaal is een project als deze

Dit team had de laatste, maar wel de grootste, klus te klaren: de

binnen Europa nog nooit gerealiseerd. Het heeft tot eind februari 2007

bouw. In de vorige fase, de uitwerkingsfase, was er al enorm veel

geduurd om het paviljoen weer- en winddicht te maken.

voorbereidend werk verricht maar het was niet genoeg om vanaf september 2006 met de bouw te beginnen. De bouwplanning

Het paviljoen is echter nog niet klaar. Vanaf nu zal er hard moeten

werd een maand opgeschoven om het team adem te geven om het

worden gewerkt aan het gevelpakket waarop in april de plantjes

voorbereidende werk af te maken. De eerste bestelling, het hout,

worden geplant. Ook aan de binnenbox moet nog begonnen worden.

werd dan ook begin oktober 2006 geleverd. De student-uitvoerder

We zullen de komende maanden daarom nog hard door moeten

en de student-bouwvakkers zijn gelijk aan de slag gegaan met de

bouwen om het paviljoen af te ronden.//

stylos // in beeld // algemeen

p01-p07 stylos 01.indd 5

pantheon 3 '06'07

6-3-2007 16:57:56

Waar is de huidige student toe in staat en waar positioneert hij zichzelf in het brede spectrum van de architectuur? Dit was de vraag die Stylos aan studenten stelde in de Stylos essaywedstrijd. Op vrijdag 16 februari verkoos de jury unaniem het onderstaande essay als winnend essay.

the architect of tomorrow Magnus Svensson

“...Een prikkelend stuk waarbij de vorm goed aansluit bij de inhoud.

The Architect of Today likes to indulge in research, or at least what

De toon is heel aangenaam en het stuk heeft een mooie opbouw: de

passes for research these days. Research is good, good for business.

huidige studentengeneratie – The Architect of Tomorrow - spiegelt zich

Vague theories are presented in fattened up photo-books printed on

aan de ‘star-architect’ – The Architect of Today – en komt van de koude

glossy paper.

kermis thuis. Na de teleurstelling rest hem slechts het steeds opnieuw

These theories (just like the built masterpieces) never build upon one

beklimmen van de heuvel, als een soort postmoderne Sisyphus. Het

another, originality is king and the old is constantly discarded for the

alternatief dat de auteur ons bied is de jury goed bevallen: als een

new. This creates a situation where every “new” theory by definition

herformulering van de klassiek-Freudiaanse vadermoord raadt de

becomes obsolete the same moment it is conceived, disregarded

auteur ons aan onze helden zorgvuldig te kannibaliseren. Vreet ze niet

before applied.

helemáál op. Pik de beste stukjes eruit en laat de rest wegrotten...”1

The architectural competition is the coliseum of the Architect of Today.

Intoxicated by the rush for fame he waves fists with his fellow brethren in a gentleman-manner. Trying to outwit each other with computer-

This is a story, a fairytale and a fable. A story of dreams, hopes, lies and

rendered castles made of clouds, inhabited by robots in a constant

deception. Comedy and tragedy, as always hand in hand.

state of fabricated happiness. Like bulls on speed, they happily play

The story I will tell is for most part a lie. All smoke and mirrors, a story

along with the client’s game.

which by the hand of generalisation (propelling the argumentation)

The computer is his tool, his inspiration and his lover. A kinky

shamelessly bashes the innocent while the undeserved get praise.

relationship of architectural fetishes of computer-generated fantasies.

Every lie, however, contains a grain of truth.

Behind the screen everything is perfect.

Call in the actors, clowns and jesters, and let the play begin.

As the computer has become the end and not the means the master becomes the slave of his tool.

today

The Architect of Today has become comfortable in his role as avant-

The Architect of Today is a mighty beast. A real Alpha-male (and

garde building stylist, maybe too comfortable for his own good…

occasionally an Alpha-female). He is at the pinnacle of his career. His mane has never been as well-grown and shiny as now.

tomorrow

A real star, this toothless lion, eating juicy steaks served on a silver

In the overcrowded academic institute (the incubator and indoctrinator)

plate.

a new seed is growing. Through intricate bureaucratic systems of rules

He is enjoying an unprecedented freedom and fame, private clients

upon rules he is nourished and moulded into shape.

allow him to make one fantastic masterpiece after the other.

He is the Architect of Tomorrow.

His name is a registered trademark and the source of his riches. Like

The young cub is highly ambitious and always very serious. His drive is

a chameleon he is constantly reinventing himself in order to stay on

Architecture (with a capital A). He wants to be an Architect and make

top.

Architecture, just like his hero.

This unlimited freedom, however, comes at a price. While the Architect

He craves the fame.

of Today revels in his newfound freedom, shamelessly flaunting his

Disgustingly politically correct, he follows every trend, reads all

private fetishes, his field of work is shrinking in on him. His cage of

the magazines and colourful picture-books. He stays on top of

freedom getting smaller by the day.

architectural developments and knows all the new masterpieces and

While he composes his next masterpiece (a sophisticated concert

their authors.

hall in central Europe, or an American museum dealing in modern

Namedropping is his game.

art) legions of nameless slabs are erected on a daily basis. Our cities

The young cub is a competitive creature. He engages his fellow

mutate beyond anyone’s control.

students in cockfights, mock-ups of architectural competitions. A

The Architect of Today killed his brother, the urban-planner of

boot-camp for his future career.

yesterday. The brother brought shame on the family with his foolish

With fresh original ideas (obviously conceived by others a hundred

utopias; he got what was coming to him.

times before) he attempts to outsmart his opponent in an endless

His shoes are now unused, they are way too big for the brother’s

“king of the hill” game. High-resolution renders in primary colours are

slender feet.

the weapons in this battle of wits.

pantheon 3 '06'07

p01-p07 stylos 01.indd 6

stylos // in beeld // algemeen

6-3-2007 16:57:56

When he reaches the top of the hill (and his 15 minutes of fame) he

• Wired minds: It’s time to unleash the full potential of the digital

takes a second to catch his breath, gazing over the picked fence toward

evolution. Too long have architects been blinded by the light of the

the office of The Architect of Today, his hero. When he grows up he

flat-screen.

wants to be just like him.

The computer is a mere tool, but a potent one. Seduced by the

Just then, his opponent pushes him off the hill.

possibilities of a computer-generated Neverland architects have let

After a tumbling ride he gets up, no real bruises, the slope is gentle

the computer become the generator of architectural form.

and the grass is soft. He turns to fight his way up the hill, again and

By putting shallow rendering techniques aside and focus on the

again and again…

unexplored possibilities of shared digital libraries and high-speed connections we can truly tap into the potential of the computer as an

alternatives

architectural tool and evolve into a breed of truly wired minds.

Let us stop for a moment and consider the tumbling cub. Imagine the freewheeling cub smashing into a chestnut tree. Chocked and hurt,

• Copycat: The quest for originality has delivered some truly amazing

the graveness of his game strikes him.

buildings, some truly amazing isolated islands in the urban sea.

In his chocked state he gets a revelation, an epiphany to try something

Extraordinary exceptions from the rule.

else. To give up the pointless game, to carve his own path. The

By consequently disregarding the work (built oeuvre as well as written

Architect of Tomorrow stops to think. The world keeps turning, and

theories) of colleagues, the architect has created an environment where

he thinks…

new ideas have problem gaining momentum. This individualism, this

When the time is ripe The Architect of tomorrow is destined to eat

apathy for the work of the colleagues ultimately undermines the role

his hero. This is the way it has always been. The new generation

of the architect.

replacing the old, the son assimilating the father in an endless cycle

It is time to react, dissect and shamelessly copy the work of others.

of cannibalism.

Keep what is good, throw away what is bad. Only this way can our

When his time comes he must not furiously eat everything. No, the

ideas evolve, mutate and gain a greater impact.

Architect of Tomorrow must eat with care. Selectively devouring only the best parts, leaving the rest to rot. Leaving room to infuse

• Architecture as a result: Despite the theme of this text, Architecture

the knowledge of his predecessor with a new agenda. A dogma for

should not be a concern of the architect. While questioning ones

architecture.

profession is a healthy habit, indulging in the quest for Architecture is a journey to nowhere.

dogma

Just like the artist who wants to make art or the author who wants to

• Research as research: The current trends in architecture sees architects

write books the architect who wants to make Architecture is following

meddling with disciplines outside of architecture. Drawing conclusions

a false prophecy.

from various fields the results are presented as research in colourful

Architecture is a functional art, evolving from the combination of a real

picture-books.

need and an architectural vision. Architecture is the means to combine

Research is an essential part of architecture but if the architect takes

these two givens, the embodiment of the greater idea.

on the role of the scientist his endeavours must mature into a proper

In the end architecture is merely the result of architectural thinking.

architectural code. Architectural research must be fully open for

The real architect does not have to worry about creating Architecture,

criticism and evaluation by the architectural profession as a whole.

it inevitably follows in his footsteps.

No more fragile pseudo-theories as a way toward fame but scientific experimentation for its own sake, research as research.

last call And thus we reach the conclusion of our drama. We leave our young

• Post-competition: The relentless scene of high-style architectural

cub by the chestnut tree, and where he goes from here, we do not

competition is a device highly effective at playing out great minds

know. The decision is his own, does he continue climbing his hill or

against each other, wasting time and resources along the way. In order

does he follow his newfound path? Or does he find a path altogether

to win back their role as chief designers of the built environment and

different?

reclaim objectives currently out of reach, architects must bury the war

This we do not know, not yet…

axe and move towards an environment of temporary partnerships

The actors are discreetly leaving through the decors and the orchestra

and exchange of ideas.

prepares for their last number.

A state of cooperative post-competition where resources are combined

Cue the fat lady.//

to reach greater goals.

> 1. juryrapport Stylos essaywedstrijd. Juryleden: Hans van Dijk, Pierijn van der Putt en Willemien Bosch

stylos // in beeld // algemeen

p01-p07 stylos 01.indd 7

pantheon 3 '06'07

6-3-2007 16:57:57

in beeld// Helmer Attema

Een limousine komt aanrijden. Honderden fotografen schieten uit hun

en het ‘controleren’ van de maatschappij. Zij gaf bijvoorbeeld aan dat in

versufte houding en flitsen het afremmen van de auto, het openen van

onze maatschappij alles controleerbaar is door middel van camera’s.

het portier en het uitstappen van een lachende, kleine man met een bril, een van de genomineerden van vanavond.

Uiteindelijk is het moment aangebroken dat de presentator echt de envelop open moet maken. Voorzichtig trekt hij het briefje uit de

De uitreikingen kennen een lange geschiedenis. In het begin waren

envelop en schreeuwt de naam van de kleine, lachende man met de

het vooral films als ‘Metropolis’ en de films van Eisenstein die het goed

bril. Onder het oorverdovende lawaai van het publiek, springt hij op

deden. Later klassiekers als ‘Blade Runner’ en tegenwoordig worden

en dringt zich een weg naar het podium door de mensen heen die

vaak grote spektakels als ‘Sin City’ aangehaald.

hem proberen te feliciteren.

De zelfverzekerdheid, waarmee het mannetje, dat volledig in het zwart

Langzaam begint Libeskind te spreken. Over beleving van tijd en

is gekleed, zich over de rode loper beweegt, doet vermoeden dat zijn

ruimte. Over het intellect als schepper van een niet bestaande realiteit.

theatrale persoonlijkheid nog niet is begonnen aan zijn laatse akte. Hij

En over de nieuwe freedom-towers en Kubrick:

regisseert dan ook het dagelijks leven met tijd, ruimte en beweging in één grote (fictieve) werkelijkheid.

“Jack Nicholson and Shelley Duvall up in that giant, fading resort in the Rockies. People have their own interpretations of the movie, but

Film stelt de werkelijkheid ook ter discussie. Volgens Hans Kollhof is de

to me it’s about architecture, and the fact that woven into the fabric

grootste overeenkomst tussen architectuur en film, dat het beide gaat

of every building is a past, and spirits, and a spiritual reality, and if

over de vraag “Wie soll man leben?” Een kritische blik op alle mogelijke

you try to resist their force, something terrible will happen to you...

schaalniveau’s: een leven, een stad, een maatschappij of een land.

...The repeated, deadly visions of the pretty twin girls have struck me

Daarbij ontkent film de locatie en vormt slechts een fragmentarisch,

as visions of the Twin Towers themselves”

vaak niet chronologisch te begrijpen geheel.

Overeenkomsten tussen film en architectuur genoeg, maar misschien De kleine man met het brilletje en het korte, grijze haar behoudt

moeten we vanwege dit soort analogieën voorlopig niet gaan denken

alle rust, terwijl de spanning in de zaal voelbaar wordt. Hij lijkt het

aan Oscars voor architectuur. Beschouw deze pantheon// net als veel

draaiboek van de avond al te kennen en op elke verrassing voorbereid

films als een inspiratiebron.//

te zijn.

Het nieuwe filmmuseum in Amsterdam van het Oostenrijkse bureau Delugan und Meissl zou een van de verrassingen kunnen worden.

De jury liet al weten: “Thematisch behandelt het Filmmuseum de ook voor film belangrijke parameters beweging en licht, maakt het tot identiteitsvormende elementen van de waarneming buiten en vermeerdert zo in ieder geval de al bijzondere ligging van deze specifieke plek.”

Na een aantal gastoptredens en hier en daar een smakeloos grapje, is het bijna tijd voor een beslissing. Naast het mannetje zit het architectenechtpaar Diller en Scofidio. Zij maken ook een grote kans in een aantal categorieën.

Liz Diller ziet de link tussen film en architectuur als de gezamenlijke belangstelling voor de elektronische media. De elektronische media heeft meer mogelijkheden, dankzij zijn mogelijkheden van live-ness

pantheon 3 '06'07

p08-p13 thema 01.indd 8

stylos // in beeld // algemeen

6-3-2007 17:01:32

In 2009, the Dutch Filmmuseum will move to Amsterdam Noord along the IJ. The winner of the competition for the new design was Delugan Meissl Associated Architects from Austria. pantheon// interviewed the project architect and partner, Dietmar Feistel and the management director of the Filmmuseum, Rien Hagen about this prestigious project.

starring: the new Filmmuseum Helmer Attema Pieter Eisma cooperates and thinks with us about the design, not architects who There's a big contrast between the new, futuristic design and the old

force their design solutions. We rather choose the up and coming.

pavilion in the Vondelpark. However, the experience gained in the old

Besides that, the jury was already from the beginning impressed by

building will be translated into the new design. The current buildings

earlier projects like the Beam-building and the Porsche museum in

of the Filmmuseum are too small, too complicated and out of date.

Stuttgart.

The new design by Delugan Meissl, which unites all these buildings in one building, left entries of amongst others Wiel Arets, NL Architects

You are not specialized in films, how did you start designing the

and Foreign office architects behind.

Filmmuseum?

Dietmar Feistel (DF): It’s always a problem that architects think they are

Can you tell us something about the course of the competition?

able to do everything: making films, pictures and music. But actually, It’s

Rien Hagen (RH): Three developers were asked to do a pitch for the

much more efficient with specialists. We are not specialized in anything,

design. ING seemed to have the best proposal and they also owned

but we have a wide range of interests and bring together many people

this location. Government money was involved, so that made European

from different disciplines with that wide range of vision. You’ll achieve

tendering necessary. The government architect Mels Crouwel made a

a better result this way than with a group of ten people specialized in

long list of fourteen offices and a jury. Mels did it very straightforward:

just one thing. But I believe it’s good to have a combination of both. In

three Dutch offices and two foreign on that short list. Instead of

the future it would be nice to even make a movie of the Filmmuseum

ordering a building, we wanted to choose an architect to cooperate

in close cooperation with a film maker.

with.

It is very important for us to have somebody vis-à-vis who knows about

At the day of the presentations, every office got 20 minutes to present

architecture. Not only if problems occur, it’s nice to get some input from

the plan and 10 minutes to answer questions. Mels was very strict in

a main partner, someone with the same language, the same tools.

that. First, there was some disagreement, but in the end, there was an

RH: I was educated in Eindhoven at the academy of Industrial Design,

overwhelming majority for Delugan Meissl.

as it was called at that time. So I still approach a lot of work, whatever I do, inevitably from a design point of view. If you cooperate in a

Kamiel Klaassen praises Mels Crouwel, because he also invites small offices

design team with the developer, the architect and the film museum,

for competitions. Do you think the same way about that?

it’s important to speak in the same language about the subject you’re

RH: Well, it was clear that we didn’t want to invite star architects;

working on.

no Hadid, no Koolhaas or Nouvel. Otherwise, if we had invited such

DF: In this case we have a great collaboration and this is not always

architects, we would have had strong visions, but no discussion. And

common practice. Sometimes the opposite side doesn’t know exactly

second, these architects work around and above you. They might

what you’re talking about and you need that discussion, to make the

call the mayor of Amsterdam directly and talk about the project,

building better. But not every building has the potential to react to

while nobody knows what’s going on. We wanted an architect who

changes easily. However, the Filmmuseum is able to react to changes

1. At night the appearance of the building inverts

stylos // in beeld // algemeen

p08-p13 thema 01.indd 9

pantheon 3 '06'07

6-3-2007 17:01:38

very well, without consequences.

shopping window, which teases people to look inside. We obviously don’t try to make borders, but the opposite, a connection. There are

Can you give a concrete example of your input as client?

many visual connections, for instance between the lounge and the

DF: There were small changes, for instance the location of the

theater downstairs.

information centre.

RH: First it was on the first floor, now it’s on the ground floor. Since

Gradual transitions seem to be a recurrent theme in your work in

there are so many requirements in one building, it is a sort of puzzle. It

general?

has to do with the way the museum shop has to be placed, in terms of

DF: Absolutely, for example the theme of exposure to the landscape.

entrances and exits. In the requirements there was this idea of a central

In the case of the Filmmuseum it is very important, because you

space, where all the different functions would connect. One of these

have that great view over the river. A possibility could have been to

functions was exhibition. So already in an early stage this was more

open it completely like the Muziekgebouw, but we didn’t want to.

or less the idea. But there was one difference. The office proposed this

We prefer to have focussed view axes. The more you go backward in

exhibition space to be open, no separation between different spaces.

the building, the more introverted it becomes. In the very back, you

This was not possible, because we needed a specific climate in one

have the most closed space possible. Additionally, one can even use

room. But we thought that the solution could not be to close it off with

a sliding wall there, which makes this zone soundproof.

a wall, because then the meaning of the whole set-up would be lost. We came up with this glass separation, which is not usual for a museum:

The building has once been described by a journalist as a shell. The

to come in a bar and restaurant and to have visible exhibition space

front elevation shows that the building opens up a bit, but is also

behind it. Of course there are some complications in the use of it, for

hiding the interior partially. It’s not like: “Look at me, see what I’ve

instance if you want to make that room darker. You have to compromise

got inside”. It makes you curious, you really have to discover it. The

instead of just putting a concrete wall in between.

museum was not supposed to be a 'loud building' in terms of light

DF: In between we needed acclimation space. We made a kind of

and advertising. I think the shape is strong enough that it doesn’t need something else.

The shape of the building didn’t change a lot during the design process. In the inside it’s soft, like an organism. The functions are not strictly defined, they are more like organs, which allow us to easily push away one thing and bring it to another place.

In which way is the Filmmuseum different from cinemas?

DF: As for me, going to the movies is something you can celebrate.

Film itself is a kind of unreal world. You shouldn’t enter and leave this world just by opening a door. It’s always about transitions again.

Here, the involvement starts already when entering the ferry boat with a first visual contact with your destination. Crossing the river is already a slower movement than the the traffic in the city and the

3. Views are linked with the level of intimacy

10 pantheon 3 '06'07

p08-p13 thema 01.indd 10

route continues to the stairs leading to the introverted atmosphere of the museum. When you leave a normal cinema, you’ll be spit out

stylos // in beeld // algemeen

6-3-2007 17:02:32

to reality. The Filmmuseum is very different from that. Here we have

Could you say you are typically Austrian then?

a slow and sensual transition while finding your way out or taking a

A while ago, in Ljubljana, we tried to figure out with some colleagues

break in the arena.

whether we are typical Austrian. There were some Austian practices

We didn’t want to imitate the typology of a cinema, that’s too easy.

in the 60’s with a tendency to Utopian architecture like Coop

This was also an issue with our light advisors, they came up with a lot

Himmelb(l)au that we have been compared with. Loos and his way of

of cinema and stage related lighting design. And we said to them: “No,

working with space sequences is also connected to our way of building

this doesn’t have to be a film set.”

in a way more than Mies van der Rohe's work for example. Loos also

RH: They proposed different atmospheres in the building, originating

said that for instance a bank building should look like a safe place to

from movies. The films have to create these atmospheres. The building

put your money. This is seen from the appearance or the meaning of

should give film every opportunity to present itself in the right way. It

the building, that’s a different approach, but the spatial quality and

doesn’t have to refer to stages and film sets that we often relate to a

the three-dimensional modulation are more important for us and have

Hollywood atmosphere. It’s also for animation, European cinema and

always been a theme. The third dimension is important.

experimental work.

Did you pay attention to this specific Amsterdam context?

So it shouldn’t be like a stage or have a film-related lighting, but in all

DF: From the beginning we took the direct context as a starting point

movies there are certain effects that are similar. We can see that the

and an initial impact. The building was really adapted to the site. It was

design is dynamic, for instance the lighting is dynamic, couldn’t that be

never conceived as an object standing autonomously on the green.

interpreted as filmic?

It fits to the shoreline, fits to this specific site in Amsterdam. Works on

RH: Yes, by walking around, the building changes. The building

the landfill there have just been started. The actual construction will

moves, because you move. Those things are more abstract than direct

start in January 2008, that takes about a year. By the end of 2009, we're

connections with elements in film.

expecting to welcome the first visitors in the new museum.//

DF: The whole building has a lot to do with movement: approaching and entering the building, visual connections and suggestions from its shape.

> All pictures: Delugan Meissl Associated Architects

Additionally, the building breathes a sense of neutrality?

DF: No, it's not neutral. I think the building is very strong and it has its own personality which can serve many things. It has angled walls, even angled ceilings. It’s not easy, but in the end it’s easier to work with our building than with a white cube. The building is not neutral, it has its own character, which makes its experience more interesting and the meaning of the artwork much clearer.

This is quite a different approach than that from most Dutch architects, for instance if we are looking at the new ‘Instituut voor Beeld en Geluid’

by Neutelings/Riedijk. It’s an impressing thing, but it is not comparable with our building. All the pictures and sounds that have been used, resemble the content of the building. In a way, it’s a built diagram. It consists of four elements put together and it is very easy to explain the building at first glance. It’s easy to understand and therefore easy to find your way. A lot of money has been put in the building and it works very well. But for me something is missing, maybe you could call it the soul or the craziness.

Do you think a poetry is lacking?

I would never think of using pictures in my building. It’s a different approach, not a necessarily bad one. Our architecture could be called ‘undutch’. The approach of Neutelings/Riedijk seems to me typical Dutch, but maybe this is a cliché.

stylos // in beeld // algemeen

p08-p13 thema 01.indd 11

pantheon 3 '06'07 11

6-3-2007 17:02:35

Harry Potter. Hè? Harry Potter? Ja inderdaad, Harry Potter. Of om meer specifiek te zijn, Zweinstein in Harry Potter.

magie Marjolein Overtoom In vrijwel alle films vormen gebouwen een groot onderdeel van het decor, en daardoor ook een groot onderdeel van de film zelf. Het decor creëert de sfeer in een film, maar wie ontwerpt het decor?

Elk ontwerp wordt gevormd door ideeën, fantasieën en ingevingen die een bepaalde sfeer hebben. Daarna wordt gekeken hoe die sfeer in het decor verwerkt kan worden en of het uitgevoerd kan worden.

Death Star in Star Wars

Decor moet qua sfeer kloppen om de setting van de film goed over

Zweinstein (Het schoolgebouw in Harry Potter waar het grootste

te laten komen; het publiek moet dát gevoel krijgen bij de film dat de

gedeelte van het verhaal zich afspeelt) is opgebouwd uit verschillende

filmmakers voor ogen hadden.

elementen van kastelen in Schotland en Engeland. In de film lijkt het

Decor moet soms heel gedetailleerd zijn om te kunnen functioneren

net alsof het kasteel echt bestaat en dat het mogelijk is om er in rond

in de film zodat het verhaal geloofwaardig blijft. Voorbeelden hiervan

te lopen, maar dat is het niet. Tenminste niet als geheel. Het kasteel

zijn de Death Star in Star Wars, Minas Tirith in Lord Of The Rings en

is samengesteld uit verschillende kastelen in Schotland en Engeland

Zweinstein in Harry Potter. Tijdens het bekijken van de film lijkt alles

en door middel van de computer is er een geheel van gemaakt. Alle

logisch en alles wordt geloofd. Het wordt leuk als je deze objecten in

overview-shots van Zweinstein zijn computergegenereerd. De scènes

gedachten uit hun context haalt; het blijkt dat het objecten zijn die

in het kasteel zijn op verschillende locaties opgenomen, maar zo

alleen functioneren binnen hun eigen wereld. Hoe maak je gangen die

aan elkaar gemonteerd dat de overgangen tussen ruimtes soepel

veranderen terwijl je er loopt, een marmeren stad van 500 meter hoog,

verlopen.

of een planeet met wapens om een andere planeet te vernietigen? Toch

Hoe de verschillende elementen van de ruimtes in het fictieve kasteel

opmerkelijk dat het object hetzelfde blijft, maar de functie opeens

op elkaar aansluiten is niet belangrijk, zolang het maar lijkt te passen

verdwijnt. Wat maakt alles zo geloofwaardig?

en het goede sfeerbeeld ontstaat.

De wereld van de film schept kansen om buiten de bestaande mogelijkheden dingen te maken. Er hoeft opeens geen rekening

Minas Tirith (De Witte Stad uit Lord Of The Rings) zou uit marmer

gehouden te worden met krachtsafdracht, looproutes en meer. Het

uitgehakt moeten zijn naar Tolkiens ontwerp, maar er bestaan alleen

gaat veel meer om de vorm en esthetiek dan datgene wat mogelijk is

schaalmodellen of gedeeltes van de stad. De maquette van 1:14 is

met de hedendaagse technologie. Constructieve details hoeven niet

opgebouwd door middel van een houten skelet met daarop klei. Het

meer te kloppen om het ontwerp te realiseren.

houten skelet is nodig om te zorgen dat de stad niet instort, terwijl de stad eigenlijk op een berg zou moeten rusten.

Er is hier een totaal ander materiaal gebruikt dan wat het eigenlijk had moeten zijn, maar het is zo bewerkt dat het wel dezelfde uitstraling heeft. Er is absoluut geen rekening gehouden met krachtsafdracht en wat de mogelijkheden zijn van het marmer. Dit alles negeren was mogelijk, omdat het probleem omzeilt is door hout, klei en een andere schaal te gebruiken. Het is een soort ontkenning van het materiaal.

De Death Star (de planeet die de keizer heeft laten maken als hoofdstation) is tot twee keer toe helemaal opgebouwd, de tweede zelfs in een periode van een jaar. Hoe is al het materiaal aangevoerd?

Hoe is het in elkaar gezet? Hoe is er na de vernietiging van de eerste Death Star in een periode van ongeveer vijf jaar een compleet nieuw ontwerp gemaakt voor de tweede Deathstar? Laat staan alle energie die gegenereerd zou moeten worden om alle wapens actief te houden en alle andere energie die nodig is om de planeet te laten functioneren.

Zweinstein in Harry Potter

Natuurlijk speelt het zich in de toekomst af, maar ook daar was dit nog nooit eerder geprobeerd. De schaal is gewoonweg te groot om het mogelijk te maken.

12 pantheon 3 '06'07

p08-p13 thema 01.indd 12

stylos // in beeld // algemeen

6-3-2007 17:02:39

Blijkbaar is het belangrijker dat de sfeer klopt, dan dat het object klopt.

In vrijwel alle films wordt er geprobeerd de imaginaire wereld zo

Wordt de sfeer dan niet mede bepaald door de geloofwaardigheid?

realistisch mogelijk te laten lijken, om de kijker mee te nemen in

Wat zijn de grenzen van die geloofwaardigheid?

het verhaal. Bij goede films gelooft de kijker alles wat hij of zij ziet,

Men gelooft in de Death Star, men gelooft ook in warp-speed in Star

zelfs een gebouwde planeet. Op dat moment is het waar. Het maakt

Trek. Zo gauw er termen en beelden worden gebruikt die men niet

niet uit of het object tot stand is gekomen door maquettes of door

begrijpt of doorziet, maar die wel logisch lijken te zijn, zullen mensen

computertechnieken, het wordt op het eerste gezicht zo gemaakt

worden overtuigd van die fantasiewereld. Een voorbeeld wat dichter

dat het kan.

bij huis is een presentatie die je moet houden of die gehouden wordt;

Is het erg dat het nep is? Het maakt in feite niet uit. Misschien worden

alles wat net niet klopt of onlogisch zou kunnen zijn, wordt verhuld

er zo nieuwe oplossingen gevonden in onverwachte hoeken doordat er

door de presentatie eromheen. Een slecht plan is goed te maken door

veel meer vrijheid is in het ontwerpen. Het gebrek aan natuurkundige

alleen een goed praatje te houden, maar wordt het ontwerp daar

beperkingen houdt de fantasie in stand en de ontwerper creatief.

beter van? Het zal nog steeds op dezelfde manier voldoen aan het

De mogelijkheden zijn eindeloos. Bestaande architectuur wordt

programma van eisen als voordat dat praatje werd gehouden. In feite

gebruikt in films en wordt vervolgens zodanig aangepast dat er iets

is een decor in een film net zo. Het verhaal maakt het geloofwaardig,

nieuws ontstaat. Je kunt er inspiratie uit halen, ideeĂŤn opdoen. Door te

niet het object zelf.

proberen die architectuur werkelijkheid te maken en de grenzen ervan op te zoeken, ontstaan nieuwe technologieĂŤn waar anders nooit aan gedacht zou zijn. Het is een speeltuin voor architecten.// Afbeeldingen Afbeeldingen > 1. http://www.profsnape.de > 2. http://www.scifidesktop.org.uk > 3. http://www.tuckborough.net

stylos // in beeld // algemeen

pantheon 3 '06'07 13

Mijnen van Moria in Lord Of The Rngs

p08-p13 thema 01.indd 13

6-3-2007 17:02:41

Een belangrijk onderdeel van de sfeerbepaling in een film is vaak de architectuur. Hoe wordt een bepaalde sfeer in een film overgebracht op het publiek? Welke rol speelt de architectuur hierin? Waar haal je de ideeën vandaan?

sfeerbepalende architectuur Ruben Smits

Als een regisseur een sterk stedelijke sfeer wil oproepen zal, hij de film

Rohans mensen

opnemen in een grijze omgeving met veel hoge wolkenkrabbers, staal,

De mensen van Rohan zijn geïnspireerd op de Kelten en de Vikingen.

glas en beton. Wil de regisseur echter een landelijke sfeer oproepen,

Het zijn mensen die erg afhankelijk zijn van hun paarden. Dit zie je

dan zal de bebouwing bestaan uit lage boerderijen, rieten daken,

terug in de versieringen van gebouwen die vaak paardenfiguren

groene en bruine tinten. Dit is allemaal vrij simpel als je een film maakt

bevatten en ook sterk doen denken aan Keltische patronen. De

die zich ergens op aarde afspeelt. Maar hoe doe je dat wanneer je een

architectuur van Rohan bestaat uit houten huizen met rieten daken,

film maakt die zich in een fantasiewereld afspeelt, zoals bijvoorbeeld

die een vrij simpele opzet hebben. Ze doen dan ook sterk aan de

the Lord of the Rings? Hoe zorg je dat de sfeer van iets onbestaands,

Keltische en Noorse bouwstijl denken. De fundering is van steen

bijvoorbeeld een verzonnen cultuur, overkomt op mensen? Hoe kan

maar verder is het hele huis gebouwd van hout. Zelfs het paleis van

architectuur hier aan bijdragen?

de koning is van hout en, om het te onderscheiden, versierd met gouden patronen. In tegenstelling tot de patronen van de elfen, die

Elfen

heel soepel in elkaar overlopen, zijn de patronen van Rohan vaak

De architectuur van de elfen doet sterk denken aan die van de art

hoekiger en minder gepolijst. Helm’s Deep, de grote vesting van

nouveau en jugendstil. De gebouwen hebben een slank uiterlijk en

Rohan, is meer een middeleeuws slot. In de menselijke geschiedenis

zijn versierd met gestileerde plantvormen. Als kijker heb je direct het

zouden de mensen van Rohan dan een fort uit de toekomst hebben.

idee dat je in een sprookjesachtige wereld beland bent. Dat is niet

Dat is niet erg logisch, volgens de boeken is vesting echter vroeger

zo vreemd, want de ideeën achter de jugendstil komen overeen met

door de mensen van Gondor gebouwd. Deze mensen stammen in de

het beeld dat Tolkien oproept van de elfen. Het zou namelijk gaan

menselijke geschiedenis uit een latere tijd, en daarom is de vormgeving

om de mooiste wezens in Midden-Aarde die erg bedreven waren

van Helm’s Deep wel in overeenkomst met de boeken.

in de kunsten zoals poëzie en muziek, maar ook beeldhouwkunst.

De overeenkomst met de jugendstil is dat deze is ontstaan uit een tegenbeweging van de industrialisatie en massaproductie. Men wilde terug naar handwerk en perfectie, daardoor is de jugendstil altijd een vrij exclusieve en dure kunstvorm geweest die door velen werd bewonderd. Dit past mooi bij het mystieke imago van de elfen, ook hun kunst was maar voor weinigen toegankelijk omdat ze zich verscholen, dit maakt het net zo exclusief. Een andere overeenkomst ligt in het feit dat de elfen volgens de boeken zeer dicht bij de natuur stonden. De jugendstil wilde ook terug naar de natuur als tegenreactie op de industriële revolutie. Om dit aan te geven gebruikte men in de jugendstil gestileerde plantenvormen. Doordat in de film van the Lord of the Rings deze kenmerken zijn gebruikt bij de architectuur van het elfendorp begrijpt de kijker direct wat de denkbeelden zijn van de elfen.

Mensen

De mensen in Midden-Aarde zijn te verdelen in twee groepen, de mensen van Rohan en de mensen van Gondor. Zij stammen van dezelfde voorouders af, maar zijn toch heel verschillend en dat blijkt ook uit hun architectuur.

Mont Saint Michel voor de kust van Frankrijk

14 pantheon 3 '06'07

p14-p19 thema 02.indd 14

stylos // in beeld // algemeen

7-3-2007 17:47:45

huis van turf begroeid met gras in Saenautasel, Iceland.

Gondors mensen

De samenleving van Gondor is stedelijker dan die van Rohan. Het

aan het interieur van de huizen. Omdat de filmmakers graag dicht bij

voornaamste beeld dat je van Gondor in de film krijgt is Minas Tirith.

de boeken wilde blijven, hebben ze de buitenkant zo letterlijk mogelijk

Dit is de hoofdstad van het rijk van Gondor en ziet er uit als een enorme

overgenomen uit de uitvoerige beschrijvingen in de boeken.

middeleeuwse stad. De stad is onder andere gebaseerd op Mont Saint Michel, voor de kust van Frankrijk. Gondor wordt dus afgebeeld als

Mordor en Isengard

een modernere samenleving dan Rohan. Hierdoor wordt het beeld

Sauron en Saruman zijn een soort dictatoren van een mengelmoes

opgeroepen dat Gondor belangrijker en machtiger is dan Rohan, dat

van volkeren. Hun beleid is gericht op totale vernietiging en

wordt ook inderdaad zo in de boeken beschreven. Om het beeld van

massaproductie. Van deze grootmachten zie je in de film vrij weinig

Gonder verder als een meer stedelijke samenleving te versterken is er

architectuur. De sfeer wordt bepaald door hoge donkere gebouwen

in Minas Tirith weinig begroeiing te bekennen, alleen op de hoge rots

in een verwoest gebied. Verder zie je veel stoom, rook en chaos.

staat één boom, inmiddels dood, die aanbeden wordt. De hele stad

Sommige beelden doen denken aan fabriekshallen van het begin

is opgetrokken uit witte steen, alleen de poorten zijn van met metaal

van de Industriële Revolutie waar mensen aan lopende banden voor

versterkt hout. Ook zijn er veel koepels te zien in de stad, vooral bij

massaproductie werden ingezet. Architectonisch gezien is er niet echt

de vertrekken van de koningen en de tomben. Dit alles creëert het

een bepaalde stijl te ontdekken, al zijn de belangrijke gebouwen wel

beeld van Minas Tirith als onneembare vesting van een bouwkundig

erg hoog en steil. Hierdoor zien ze er dreigend uit. Ook is er door hen,

ontwikkeld volk. Dit beeld wordt nog versterkt door de grootsheid en

in tegenstelling tot de andere volkeren van Midden-Aarde, erg veel

sterke verticale lijnen als je de stad van een afstand ziet.

metaal gebruikt. Om dus een donker en vijandig beeld te scheppen zijn elementen uit de Industriële Revolutie toegepast.

Hobbits

De Hobbits zijn gebaseerd op de Britten in de 18e eeuw. Ze leidden

Afgaande op de stijlen die te ontdekken zijn viel mij op dat de

een gemakkelijk leven en maakten zich voornamelijk druk om eten en

verschillende volkeren aan de hand van stijl op een tijdlijn gezet

roken. Al met al zijn het hele gemoedelijke wezentjes. Hun architectuur

kunnen worden. Beginnend de oudste stijl, die van Rohan, vervolgens

is daarentegen totaal niet gebaseerd op het 18e eeuwse Engeland,

Gondor en de Hobbits, alhoewel de Hobbits qua bouwstijl van buiten

ze wonen namelijk in een soort holen in heuvels. Deze manier van

een stuk ouder zijn dan wat betreft binnenhuisarchitectuur. Gevolgd

wonen is geïnspireerd op het wonen in Scandinavië en IJsland, waar

door Mordor en Isengard en als modernste de Elfen. Historisch gezien

woningen vaak gebouwd werden van turf waar men gras op liet

zijn de slechten dus overwonnen, nadat zij eerst de mensen en Hobbits

groeien. Dit turf isoleerde heel goed. Bij de Hobbits is deze isolerende

hadden overwonnen, tenzij je de hoge torens van Mordor en Isengard

functie niet echt van belang, wel benadrukken de glooiende lijnen

wil zien als een verwijzing naar de huidige drang om steeds hoger te

van de heuvels en de ronde deuren en ramen van de holen in die

bouwen...//

heuvels de gemoedelijkheid van de Hobbits. Verder is vooral in de

> 1. http://en.wikipedia.org/wiki/Production_Design_of_The_Lord_of_the_Rings_ film_trilogy > 2. http://en.wikipedia.org/wiki/Earth_sheltering > 3. www.lordoftherings.net

binnenhuisarchitectuur van de Hobbits hun karakter benadrukt. De inrichting is heel huiselijk, een beetje donker en voornamelijk van hout.

Ook de aanwezigheid van openhaarden en zacht licht versterken het beeld van de Hobbits als vriendelijke wezens. Om het karakter van de Hobbits in de film duidelijk te maken is dus vooral aandacht besteed

afbeeldingen > 1. http://www.suite101.com/article.cfm/natural_health/26290 > 2. http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Mont_Saint_Michel_bordercropped.jpg > 3. http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Iceland_Saenautasel_Earth_covered_ home_outside.JPG

stylos // in beeld // algemeen

p14-p19 thema 02.indd 15

pantheon 3 '06'07 15

7-3-2007 17:47:48

Onlangs won NL Architects de prestigieuze prijsvraag voor het Groninger Forum, het nieuw te bouwen cultureel centrum van de stad. Een kloppend hart voor onder andere film, literatuur, debat en archieven. De inzending van NL Architects werd zowel door het publiek met een kwart van de stemmen als de vakjury uitgekozen tot het beste ontwerp.

inspelen op sentimenten Helmer Attema Ton Deuling Marcello Soeleman

interview met Kamiel Klaasse

In theorie kan de gemeente nog voor een ander ontwerp kiezen;

Ziet u iets in de democratische manier waarop het ontwerp door het

eind maart komt de definitieve uitslag, maar verwacht wordt dat

publiek gekozen is?

het niet zo ver komt. Het ontwerp van NL Architects was een van de

De mening van het volk meewegen is een hachelijke zaak. Wij zijn

zeven inzendingen. De lijst van deelnemers leest als de cast van een

hierover erg argwanend, alhoewel we al eerder een prijsvraag voor

blockbuster uit Hollywood. Erick van Egeraat, Wiel Arets, Neutelings-

een woontoren in Groningen hadden gewonnen, mede dankzij de

Riedijk Architecten, Zaha Hadid Architects, UN Studio en Foreign

voorkeur van de omwonenden. Communicatie wordt cruciaal. Je

Office Architects. De combinatie van verschillende instanties in één

moet je als architect tegenwoordig op een nieuwe manier verhouden

cultureel centrum maakt het project tot een interessante opgave. Het

tot 'het publiek'.

vernieuwende aan deze prijsvraag was bovendien dat het ontwerp niet alleen door een vakjury, maar tevens door het Groningse publiek

De 'publieksstem' zoemt constant door je hoofd. Je moet er op een

en iedereen die geïnteresseerd is, werd beoordeeld: maar liefst 21.550

of andere manier rekening mee houden. Het speelt dus wel degelijk

mensen brachten hun stem uit. Kamiel Klaasse, partner en mede-

een rol, maar je moet er wel sceptisch mee omgaan. De belangrijkste

oprichter van NL Architects, geeft uitleg over het ontwerp en de rol

bedenking is dat het beoordelen van plannen een zaak voor hardcore

die publieke participatie hierbij heeft gespeeld.

professionals is. Het vergt veel tijd en inzicht om de ontwerpen te doorgronden. Het echte idee van wat de implicaties zijn van een bepaald voorstel is zelfs voor een vakjury niet eenvoudig. Het blijkt voor sommige bezoekers al moeilijk om de juiste panelen bij de maquette te vinden. Het gevaar bestaat dat mensen puur op hun onderbuikgevoel stemmen. De paniek sloeg me om het hart toen we in het begin sommige blogs lazen. Sommige mensen zijn gewoon tegen, tegen wat dan ook. En zij zijn luidruchtig. Het verraste mij uiteindelijk wel dat mensen zich in de materie verdiepen. Ze staken veel tijd en energie in het doorgronden van de plannen. Ze zijn echt betrokken bij het debat en er is een overheersend gevoel van optimisme. Het publiek kijkt naar heel andere waarden van een ontwerp dan de vakjury.

Is er helemaal niet gestreefd naar een hogere X-factor?

We moeten oppassen dat we ons hoofd niet laten hangen naar dat wat de bevolking zou willen, het risico bestaat dat er straks alleen maar openbare gebouwen als Zaanse huisjes worden gemaakt. Het blijft een ontzettend glibberige materie. Zo kreeg iedere deelnemer een stedenbouwkundige basismaquette van hout. Wij hebben de maquette van ons gebouw daarom eveneens uit hout gemaakt. Omdat de rest van de maquette ook van hout is, lijkt het gebouw minder een contrast te zijn met de omgeving. Dit is een inhoudelijke overweging.

Toch helpt het om het gebouw 'aaibaar' te maken. Hout is een relatief warm materiaal. Daarentegen is een misverstand zo geboren, want veel denken mensen dat het ontwerp uiteindelijk ook echt in hout zal worden gemaakt.

'Communicatie wordt cruciaal. Je moet je als architect tegenwoordig op een nieuwe manier verhouden tot 'het publiek'' 16 pantheon 3 '06'07

p14-p19 thema 02.indd 16

stylos // in beeld // algemeen

7-3-2007 17:48:10

2. Doorsnedes en plattegronden vierde en vijfde verdieping

In het interieur draait alles om interactie, toegankelijkheid en openbaarheid,

heeft overigens nogal wat voeten in de aarde. Bij de verwerking van

terwijl de gevel naar het plein toe erg gesloten is. Je ziet bij alle andere

dit type zandsteen komt namelijk fijn stof vrij, het is bijna een soort

deelnemers een tegenovergestelde benadering, waarbij is geprobeerd

asbest. Maar wij zijn op het spoor van een bedrijf in Duitsland dat

een duidelijke relatie te leggen met het plein. Waarom is gekozen voor

het nog wel schijnt aan te brengen. Het lijkt me wel heel bizar: straks

deze gesloten benadering?

komen een soort ‘aliens’, ‘mannen in witte pakken’ een eeuwenoude

We zijn erg aan het stoeien geweest met het de openheid naar het

techniek toepassen.

plein toe. Daar is ook veel commentaar op gekomen. Onze hypothese was: als je een plein maakt, is het misschien beter om er horeca aan te

Is het ontwerp, bijvoorbeeld wat betreft de visueel wisselende vorm en de

hebben. De voorlopige conclusie is dat horeca, meer dan bijvoorbeeld

dynamiek in het interieur filmisch te interpreteren?

een entree, geschikt is aan een plein. Het is een poging om de ruimte

Je zou het kunnen typeren als aaneenschakeling van verschillende

te katalyseren; niet door middel van een entree maar door middel van

fragmenten; het is niet echt een “flow”, een continue cameravoering.

een gebruiksfunctie: een café. Dat maakt het plein.

Het zijn meer veel verschillende scènes die aaneengeregen worden.

Dat is overigens niet de manier waarop we erover hebben nagedacht;

Mist het ontwerp op deze manier niet een relatie met zijn context?

we hebben een analyse gemaakt, en geconcludeerd dat er twee typen

Het ontwerp is ondanks zijn formaat wel degelijk bij de omgeving

ruimtes zijn: een openbare is en een waar je een kaartje voor nodig

betrokken. In het gebouw maken we een beslotenheid die tegelijkertijd

hebt, waar je niet zomaar in kan. 'Ticketable' heet dat in het Engels.

geanimeerd is. Je kunt overigens ook door het café heen het gebouw

Daar spelen we een spel, dat alternerend is toegepast. Hierdoor dringt

in. Het is permeabel: een doorwaadbare plek. De bedoeling is het

het openbare gedeelte door tot in alle poriën van het gebouw. Je

plein te activeren; met tafeltjes en stoeltjes, een terras. Door een stuk

kunt als een ricochet, als een afgeketste kogel door het hele gebouw

van het gebouw af te beitelen ontstaan een zonnige plek en wordt

schieten. In het programma van eisen wordt gesteld dat het Forum

de entree zichtbaar en door de entrees enigszins aan de zijkant te

niet gericht is op zoeken maar op vinden: het gebouw niet alleen

plaatsen worden de straten eromheen geactiveerd. Juist door de

zo efficiënt mogelijk informatie ordenen, maar het is ook belangrijk

geslotenheid van de pleingevel ontstaat een sequentie van pleinen:

om juist informatie te vinden die je niet zocht. De ruimte moet het

de Vismarkt, de Grote Markt (die vroeger Brede Merckt werd genoemd),

mogelijk maken verbanden te leggen tussen verschillende soorten

straks de Nieuwe Markt en een soort verticaal plein, de Hooge Merckt.

informatie.

Een aaneenrijging van stedelijke ruimtes culmineert in ons verticale plein. Dat is een keus die niet voor alle architecten evident was. Hadid bijvoorbeeld had een veel dialectischer relatie tot de context. Zij maakt

'Je kunt als een ricochet, als een afgeketste kogel door het hele gebouw schieten'

een soort motorhelm, die uitrijst boven de rest van de bebouwing; ze voegt een totaal nieuwe wereld toe aan de bestaande.

In de ontwerpfase is geëxperimenteerd met bewegende bruggen en trappen. Halverwege zag ik een scène uit Harry Potter waar de trappen

Het ontwerp is ook bij de omgeving betrokken, door het gebruik van

in Zweinstein draaien en roteren. Duizelingwekkend flexibel. Een

Bentheimer zandsteen. Dit materiaal heeft iets met allure te maken,

rudiment van deze fantasie is dat we ons voorstellen dat de richting van

grandeur, een publiek karakter. Ook andere belangrijke gebouwen

roltrappen kan worden aangepast. Soms omhoog, soms omlaag. Als

in Groningen, zoals de Martinitoren, hebben deze gevelbekleding.

curator van tentoonstellingen kan dan kan je dan invloed hebben op

Kleding in een wat luxere versie dus. We proberen het gebouw uit

de stromingen in het gebouw. Een vergelijkbare truc hebben we in een

de stad te laten oprijzen zodat het niet alleen qua vorm maar ook

winkel in Parijs toegepast: een ronddraaiende spiraaltrap. Deze maakt

qua materialisatie in het ruimtelijk stelsel van Groningen past. Het

dat je telkens op een andere manier door het gebouw dwaalt. stylos // in beeld // algemeen

p14-p19 thema 02.indd 17

pantheon 3 '06'07 17

7-3-2007 17:48:34

Door de roltrappen kunnen de stomingen door het gebouw gedicteerd

Het gebouw moet toegankelijk zijn voor iedereen, maar wat in het

worden door de curator. In hoeverre is dit tegenstrijdig met het concept

gebouw hoort moet wel in het gebouw blijven. Dit is mogelijk door

van de vrije publieke participatie?

een chip, waarmee je informatie door het hele gebouw kan volgen.

Het sturen van de stromen helpt wellicht om verbanden te leggen.

Door de RFID-technologie van de toekomst kun je dingen kris kras

Die publieke participatie is inderdaad heel belangrijk, voor de

door elkaar plaatsen. Moderne technologie helpt bij een nieuwe

organisatoren en ook voor de mensen in Groningen. Er zitten wel

manier van informatie lokaliseren. De bibliotheek wordt bevrijdt van

trappenhuizen en liften in, maar die neem je minder snel. In principe

het alfabet!

zal er altijd een roltrap omhoog en altijd een naar beneden gaan, maar in die zin is het inderdaad een dwingend middel. Je hebt nog

Het Groninger Forum is een samenwerkingsverband tussen de Openbare

wel de vrijheid om te kunnen dwalen; maar de curator heeft de

Bibliotheek Groningen, het Groninger Museum, het Filmtheater Images,

mogelijkheid om de routing te sturen. Het is interessant om een

en het Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven/Groninger

soort transformatorvorm te kunnen maken. Sommige delen zijn

Audiovisueel Archief. Een uitgebreid en ingewikkeld programma voor één

permanenter dan andere; als je bijvoorbeeld een tentoonstelling

gebouw. Hebben jullie nog invloed gehad op het programma?

organiseert, kunnen verschillende delen een veel tijdelijker karakter

Het programma van eisen was al goed uitgedacht. Dit soort

krijgen, door de richting van de roltrappen te wijzigen.

samenwerkingsverbanden stelden we al vaak voor bij andere opdrachten. Hier was het er al, waardoor er geen reden was om

De ruimtelijke organisatie van het gebouw is gebaseerd op

aanpassingen te doen aan het programma van eisen. De samenwerking

internettechnologie: het “fysieke equivalent” van Wikipedia. Wikipedia

van de verschillende instanties loopt voor op de bestaande situatie;

is een plaats waar veel mensen informatie vandaan halen en relatief

door de dingen bij elkaar te brengen ontstaat een wisselwerking

weinig mensen iets toevoegen. In hoeverre verwacht u dat mensen ook

tussen de functies. Daardoor worden de functies met elkaar verrijkt.

daadwerkelijk informatie gaan toevoegen?

Het is niet alleen een bibliotheek, of alleen een bioscoop, of alleen

Dit is een lastige vraag. Maar juist in Groningen gaat het misschien

een museum. Een dergelijk gebouw is een thematische schakeling

wel werken. De rest van het land is veel meer gefragmenteerd,

van informatie in een 1:1 simulatie.

geindividualiseerd. De stadjers (Groningers, red.) hebben een groot gevoel voor collectiviteit. We zijn bijvoorbeeld benaderd door een

Een grappig moment illustreert de potentie van dit idee: na de

club uit Groningen, de Nieuwe Garde, die het gebouw wil gaan

presentaties van de plannen in de Martinikerk, volgde een levendig

nabouwen in Second Life. Hier zou je kunnen simuleren wat er zoal

debat. In die zin was de tentoonstelling met publieke interventies

zou kunnen gebeuren. We hebben ook gezegd dat een deel van het

een simulatie op kleine schaal van wat er in het gebouw zou kunnen

gebouw misschien gekraakt kan worden; dit is een ver doorgevoerde

plaatsvinden. De directeur van de bibliotheek realiseerde zich dat

gedachtekronkel. Mensen die een domein toe-eigenen waardoor

wat daar in de kerk afspeelde precies is wat de initiatiefnemers voor

andere mensen hier niet meer kunnen komen: een soort landje pik.

ogen hadden. Hij sloeg zich voor zijn kop dat hij geen proefopstelling

Je krijgt er een J.G. Ballard-gevoel bij.

gemaakt had met zijn collectie architectuurboeken. Dan was de simulatie compleet geweest; geïnteresseerden hadden dan gerelateerde informatie kunnen opzoeken of lenen. Had je Vitruvius erop na kunnen slaan. Op die manier kun je zo’n onderwerp uitdiepen.

Voor het ontwerpproces is het belangrijk dit soort verbanden na te bootsen, omdat nog niemand weet wat het Groninger Forum precies is. Aangezien het nog nergens op de wereld is gerealiseerd, is het nog ongrijpbaar.

Alle andere ontwerpen hebben een uitgesproken vormgeving. Van de verfijnde glazen gevel van Arets tot de wiskundige patronen van Foreign Office en de rode, warme inrichting van het interieur van Erick van Egeraat.

Uw ontwerp is een combinatie van ideeën, meer een diagram. Gaat het ontwerp boven elke smaak op deze manier?

Er is inderdaad geen vooropgesteld vormidee. De vorm vloeit voort uit de schakeling van programma en de relatie met de context. Hierdoor is er geen sprake van een handschrift, omdat deze twee elementen heel belangrijk worden. Het werk van bijvoorbeeld Frank Gehry gaat veel minder over de plek. Het programma lijkt ondergeschikt aan de obsessie met vorm. Ook bij de andere ontwerpen is een duidelijkere

18 pantheon 3 '06'07

p018.indd 1 02.indd 18 p14-p19 thema

stylos // in beeld // algemeen

08-03-2007 15:04:18 7-3-2007 17:48:41

vorm af te lezen, dit speelt een grotere rol in hun uitgangspunten.

De vorm van het transparante geveldeel is daarentegen een uigesproken, sterk visueel element. Is er bewust gestreefd naar een logo, een herkenbaar beeld in de stad?

Het karateristieke open-en-dicht diagram komt voort uit het feit dat sommige programmadelen van nature transparant willen zijn, met uitzicht en daglicht, en anderen niet. De programmadelen die geen daglicht nodig hebben, zoals filmzalen, expositieruimtes en bergingen zitten in het gesloten deel en vormen een soort ruggegraat voor de rest. In principe is het een soort Engelse drop, maar dan meer een diagram van de open en dichte delen, dan van de pragmatische stapeling van openbare en private delen.

'Nog niemand weet wat het Groninger Forum precies is' Het ‘beeldmerk’ vloeit voort uit het programma van eisen. Het was frappant te ontdekken dat er een vormverwantschap is tussen de afbeelding van Jean Arp die werd gebruikt in het programma van eisen, als metafoor voor de samenwerking en het Forum. Het logo is twee-dimensionaal; deze vorm is bijna eenduidig, maar als je het terugvertaalt naar 3D wordt het beeld veel rijker, veel complexer.

Het ontwerp wordt vanaf nu verder ontwikkeld. Wat zijn de belangrijkste tekortkomingen van het plan, die nog verbeterd moeten worden?

Wat belemmerend zou kunnen zijn, is dat er niet één hele grote zaal is.

De ruimtes zijn gefragmenteerd, ondanks dat ze ruimtelijk verbonden zijn. Hierdoor mist het een bepaalde flexibiliteit. Wellicht zou je in de problemen kunnen komen met tentoonstellingen die meer ruimte nodig hebben. Je kan er geen Boeing tentoonstellen. Ons gebouw mist de genereuze neutraliteit van bijvoorbeeld het Centre Pompidou.

Het dilemma: generiek of specifiek.

Wat ik fascinerend vind aan het gebouw is dat het tegemoet komt aan de eis uit het stedenbouwkundig plan, dat het gemiddeld maximaal 33 meter hoog mag zijn, en tegelijkertijd toch overal de maximale hoogte van 45 meter bereikt!// > Alle afbeeldingen zijn eigendom van NL Architects > Zie ook www.nlarchitecs.nl

BOEKEN

stylos // in beeld // algemeen

p14-p19 thema 02.indd 19

pantheon 3 '06'07 19

7-3-2007 17:49:12

Film als vorm van beeldende kunst ontstond eind negentiende eeuw. Vanaf zijn ontstaan is veel geëxperimenteerd: de eerste bewegende beelden maakten nieuwe onderzoeksmethoden mogelijk en de nieuwe mogelijkheden van de montagetechniek hadden hun weerslag niet alleen in film, maar ook op heel andere gebieden: onder andere die van de architectuur.

bevroren film Marcello Soeleman de filmische ruimte

werden de drie bovenstaande eigenschappen ontdekt, en werd er naar

Op het scherm wordt een kamer afgebeeld. Dan komt een man het

hartelust mee geëxperimenteerd, in een laboratorium voor de definitie

beeld ingelopen. Dat het een man was, had niemand kunnen raden;

van de Modernistische theorie en de techniek5. Het duurde dan ook niet

het had alles kunnen zijn. Hij gaat zitten op een stoel, en pakt de krant.

lang, voordat de pioniers van de Modernistische architectuur, in hun

Dan doemt in het beeld een schaduw op. Hij begint klein, maar wordt

eeuwige jacht naar objectiviteit en wetenschappelijke vooruitgang, het

steeds groter, en beweegt zich dreigend in de richting van de man.

verschijnsel film bestudeerden en het integreerden in hun ontwerpen.

Deze lijkt niets op te merken. Tegelijkertijd zoomt het beeld in, totdat

In het Modernisme bestaat de afgesloten, gedefiniëerde ruimte niet:

alleen zijn hoofd in de scène past. Dan kijkt hij op, schijnbaar in de

wanden komen en gaan, verwijzend naar iets wat verborgen blijft;

richting van de bron van de schaduw. Een glimlach vormt zich op z’n

ruimte stroomt, door het hele gebouw heen, ook een indicatie gevend

gezicht, waarna met een sprong weer de gehele kamer in beeld is. Er

van andere ruimten, zonder die geheel prijs te geven.

komt een vrouw het beeld ingelopen. Zij blijkt de bron van de schaduw, en een kus onthult dat het hier om geliefden gaat.

De beelden in dit fragment zijn niet compleet: de schaduw van de vrouw, buiten het beeld, geeft een indicatie van iets, maar niemand weet wat. Pas als de man glimlacht, wordt duidelijk dat het hier niet om een bedreiging gaat. Pas als de vrouw het beeld inloopt, en hem een kus geeft, wordt de complete situatie duidelijk. Blikken in de verte, gebaren die op iets wijzen, geluiden waarvan de bron niet zichtbaar is; die een gebeurtenis in een ruimte impliceren zonder die weer te geven, waarvan niemand weet wat er precies gebeurt: de filmische ruimte is permeabel1.

1. Tugendhat House, Ludwig Mies van der Rohe, 1928-1930

Iedere positie en verplaatsing van de camera speelt met het beeld, met de toeschouwer. Het inzoomen op het gezicht van de man legt

Dit is een dramatische breuk met de bestaande opvattingen over

de nadruk op zijn expressie, terwijl – nog steeds – de oorzaak van

ruimte. Waar dit vroeger een begin en een einde had, waar een verschil

zijn opkijken verborgen blijft. Een nieuwe camerapositie verhult wat

bestond tussen interieur en exterieur, worden deze eigenschappen

eerst verborgen was, voordat hij weer een nieuwe positie inneemt,

door het Modernisme opgeheven6. Het Tugendhat House van Ludwig

in een constant spel van aan- en afwezigheid: het wonder van de

Mies van der Rohe (1928 – 1930) is hier een goed voorbeeld van.

montagetechniek2.

Gelegen in Brno, Tsjechië, speelt het met filmische ruimte. Dit is goed geïllustreerd door Karl Sierek, in een artikel in Daidalos:

Elk beeld, elke camerapositie en beweging zegt iets over wat is geweest, en tegelijkertijd zegt zij iets over wat nog moet komen.

'Compositionally controlled light streams into the interior through the

De kijker, als hij/zij deze beelden accepteert, raakt gevangen tussen

huge, partially retractable window, turning the window into a frameless

retrospectie en anticipatie. Wat is geregistreerd is al weg, van wat moet

painting. This rhetoric is twice repeated and transformed by the room.

komen is de schaduw al te zien. Dit is de ruimte van de retoriek. Net als

First by the famous onyx wall running parallel to the transparent front.

in de grammatica, waar een opmerking in de retoriek niet alleen iets is

The valuable stone from the Atlas Mountains (…), itself becomes visibly

over wat al is geweest, maar ook van iets wat nog moet komen .

enmeshed in the picture of the city of Brno, in just the same way as the

3

window turns the city into a landscape, into the object of a view. Rays of Dit zijn drie van de grootste bevindingen sinds de opkomst van de toen

light penetrate right through to the seating area behind it. In the heart

nieuwe vorm van media: film. Al sinds het ontstaan van het bewegende

of their architectural device, the last remains of frontal illumination

beeld zijn talloze experimenten hiermee uitgevoerd. Opnamen maken

are dispersed and filtered by the frame of precious stone. There they

van beweging (een slaande beweging van een man, een vliegende

intermingle with the light vectors of the interior’s second honorific area,

vogel) en deze frame voor frame afspelen maakte perfect objectieve,

a projection room installed behind a small window in the rear wall.

waarheidsgetrouwe analysen van deze bewegingen mogelijk4. Al snel

16mm films produced by the owner were once projected onto a screen

20 pantheon 3 '06'07

p20-p27 thema 03.indd 20

stylos // in beeld // algemeen

8-3-2007 16:24:21

in front of the city-landscape window. The huge projector – known as

onder een hoek.

“the locomotive” – projected short sequences of film, colorful nature scenes, and family home movies onto the same screen which showed

Als je verder het plein oversteekt, en het standbeeld van Athene zo

the panorama of Brno during the day. (…) One landscape painting thus

dicht bent genaderd dat het niet meer in zijn geheel te zien is, wordt

replaces another landscape painting. These various elements of the

het Parthenon het enige dominante gebouw in je zichtveld. Nog verder

Tugendhat House, directing both seeing and moving, circulate within a

richting het Parthenon lopend, wordt ook deze tempel uiteindelijk

loop. It is a means rather than an object of seeing, developing its strength

te groot om als geheel te omvatten; nu wordt, geheel links in het

not as the aim but as a machine of representation, as a motor producing

zichtveld, het Erechtheion het centrum van het beeld.8

moving pictures.' 7 De ruimten in het huis staan niet op zichzelf; ze zijn deel van een context, de ene ruimte overvloeiend in de andere. Het concept is prominent aanwezig, als architectuur die elementen van de film gewillig opneemt in de ruimtelijke organisatie. De permeabiliteit van de ruimte en vooral de retoriek van het gebouw wordt hierdoor snel duidelijk.

Eind jaren ’30 van de vorige eeuw echter, zag Sergei M. Eisenstein, een filmmaker opgeleid als architect, een veel diepere connectie tussen de twee kunstvormen (want film was tegen die tijd geëvolueerd tot nieuwe beeldende kunst); zelfs tussen film en álle andere beeldende kunsten.

2. De Akropolis, overview

Sergei Eisenstein en de connectie van alle kunsten In een essay getiteld ‘Montage and Architecture’ onderzoekt Eisenstein

Wat valt op aan deze precieze, gecalculeerde compositie van de

de cinematografische aspecten van architectuur, grafische kunst

tempels? Allereerst is ze geconstrueerd vanuit het perspectief van de

en beeldende kunst. Om dit cinematografische principe te kunnen

toeschouwer die door het complex wandelt. Deze kan worden opgevat

begrijpen, heeft de filmmaker gekeken naar een beschrijving van

als regisseur: waar het in film de regisseur is die de richting, lengte en

de Akropolis, gemaakt d oor historicus Auguste Choisy, in zijn lijvige

beweging van elk shot bepaalt, is het in de architectuur de gebruiker,

‘L’histoire d’architecture’:

de toeschouwer. Deze vergelijking maakte Walter Benjamin, in zijn teksten van eind twintiger en begin dertiger jaren over fotografie en

De Akropolis is een heuvel, toegewijd aan de verering van de oude

film, waarin de flâneur en de regisseur in feite één en dezelfde persoon

Griekse goden. Als je op de berg aankomt, na de Propyleeën gepasseerd

is9. De afwisseling van objecten, die beurtelings het dominerende

te hebben, doemt het standbeeld van Athene Promakhos imposant

element in het beeld worden, hangt samen met het streven van

voor je op. Op de achtergrond, bescheiden opgesteld ten opzichte

de oude Grieken, die het effect van de eerste indruk van elk nieuw

van het machtige beeld, staat links het Erechtheion en rechts de grote

shot, of gebouw, erg belangrijk vinden10. Maar, even sterk, zo niet

tempel van de Akropolis, het Parthenon. Omdat het standbeeld van

sterker, is het montage-effect van de compositie: de gesegmenteerde

Athene nog geheel in beeld is, zijn deze tempels nog

juxtapositie van de verschillende shots11, dus het na elkaar ervaren van verschillende fragmenten. Dit wordt duidelijker aan de hand van

Waar het in film de regisseur is die de richting, lengte en beweging van elk shot bepaalt, is het in de architectuur de gebruiker, de toeschouwer.

de afbeelding hiernaast: shot a en b zijn beide symmetrisch, maar tegelijk elkaars tegenovergestelde op ruimtelijk vlak. Shot c en d zijn spiegelsymmetrisch, en tegelijk kunnen deze gezien worden als vergrotingen van de linker- en rechtervleugel van shot a12. Op deze manier zijn alle shots met elkaar verbonden, maar zijn het toch aparte,

slechts elementen op de achtergrond, in een beeld gedomineerd

opeenvolgende afbeeldingen in een wandeling.

door het standbeeld. De tempels wordt niet recht van voren (en face) gepresenteerd aan de toeschouwer; de oude Grieken gaven de

Hiermee bewijst Eisenstein dat architectuur in feite de voorloper

voorkeur aan deze niet-orthogonale stand omdat ze meer pittoresk is.

is van film. Waar in de architectuur het de toeschouwer is die door

De meer majestueuze frontale blik wordt slechts spaarzaam gebruikt;

zijn beweging de verschillende objecten na elkaar geordend in

in de Akropolis zijn alleen de Propyleeën en face gepresenteerd, alle

zich opneemt, volgt hij in film een denkbeeldige lijn door een serie

andere gebouwen staan, vanuit het gezichtsveld van de beschouwer,

van objecten die na elkaar aan hem worden gepresenteerd. Het stylos // in beeld // algemeen

p20-p27 thema 03.indd 21

3.

pantheon 3 '06'07 21

8-3-2007 16:24:25

voorbeeld van de Akropolis is vervolgens ook door Le Corbusier opgenomen in zijn Vers une architecture om zijn opvatting over de promenade architecturale uit te leggen; het potentieel van architectuur als staging van beweging demonstrerend. Hiermee is een geheel nieuwe betekenis gegeven aan de verbindtenis van architectuur met andere kunsten, en aan de romantische opvatting over architectuur als bevroren muziek13. postmodernistische experimenten Het concept van cinematografie en montage in de architectuur blijft levendig in het architectuurdebat en in de architectuur zelf. In 1982 won een tot dan toe vrij onbekende architect, Bernard Tschumi, een prijsvraag voor een park, dat het oude, 125 hectare groot gebied van de centrale slachthuizen moest vervangen. Het was gesitueerd aan de rand van Parijs: het beroemde Parc de la Villette. Het was, ironisch genoeg, de eerste prijsvraag waar hij aan meedeed; daarvoor hield hij zich vooral bezig met theoretische teksten en tekeningen14. Het winnende ontwerp van Tschumi was gecomposeerd, of zoals hij het zelf zegt, gemonteerd uit drie elementen, op elkaar supergepositioneerd:

5. Layout van het park, met het Pad van de thematische tuinen

Punten: de herkenbare, rode follies, die dienen als fragmenten,

Lijnen: twee haaks op elkaar staande, 5 meter brede assen, die de

waarin elke follie een deel van het programma huisvest: onder meer

follies met de actiefste programma’s met elkaar verbinden. Ook

restaurants, expositieruimten en een muziekcentrum. Het puntgrid

verbindt de noord-zuidas de metrostations Porte de la Villette en

was meer een strategische keuze dan een conceptuele, vanwege zijn

Porte de Pantin. Naast de assen, die het meeste wandelverkeer in zich

vele voordelen15.

opnemen, is het meanderende, meer picturale Pad van de thematische tuinen, het tweede lijnelement. Dit pad verbindt andere elementen van het programma; het snijdt de assen op enkele plekken, en biedt onverwachte perspectieven. Bomenrijen zijn het derde lijnelement, de verschillende activiteiten scheidend.

Oppervlakken: deze huisvesten de activiteiten waarvoor de follies niet geschikt zijn: sport, evenementen, markten enzovoort. Elk oppervlak is programmatisch bepaald, met een eigen textuur; het oppervlak wat overblijft nadat alles is ingevuld, wordt gemaakt van aarde en grind, materialen die ook gebruikt worden in andere Parijse parken. Dit oppervlak heeft een complete programmatische vrijheid.

Het meanderend pad van de thematische tuinen is een belangrijk cinematografisch element in het park. Dit pad, ofwel de cinematografische promenade is opgevat als filmstrip, waarin de soundtrack correspondeert met het materiaal van het pad en dus de voetstappen van de wandelaars, en de opeenvolgende frames van de individuele tuinen, gezien vanaf het pad, vormen de beelden. Hier is de gesegmenteerde juxtapositie van verschillende shots overduidelijk: het pad vormt een lineaire ordening, van activiteiten, bewegingen en ruimtes, die apart ervaren worden. Elk deel, elk frame versterkt, verzwakt of verandert het vorige deel én tegelijkertijd het volgende

4. Parc de la Villette, impressie

deel, waardoor vele verschillende interpretaties van het frame mogelijk worden: elk deel is dus tegelijkertijd compleet én incompleet16. De bomenrijen scheiden de frames, en kunnen dus opgevat worden als het begin of het einde van een scène. Hiermee is tegelijkertijd de

22 pantheon 3 '06'07

p20-p27 thema 03.indd 22

stylos // in beeld // algemeen

8-3-2007 16:25:03

6. De uitvinding van het bewegende beeld bracht vele mogelijkheden met zich mee; dit is een van de eerste waarheidsgetrouwe analysen van een beweging, gemaakt door Eadweard Muybridge.

retoriek, de permeabiliteit van de ruimte en het montage-effect van

worden. Steeds vaker worden slechts de 'oppervlakkige' elementen

het geheel aangetoond.

van de film (het spelen met beweging, schaduw en licht) gebruikt in hedendaagse spectaculaire gebouwen en steden, waarna de architect

Het Parc de la Villette is het startsein voor talloze andere experimenten;

claimt dat het gebouw cinematografisch elementen heeft.

veel mensen noemen het project het begin van het deconstructivisme.

Tschumi zelf ziet dat anders; hij ziet het deconstructivisme niet als stroming, maar iets wat critici als zodanig hebben bedacht. Een beweging of niet, het ‘deconstructivisme’ omarmde de cinematografie, net als het (post)modernisme, wat dat in zekere zin al had gedaan.

Een man die beroemd is geworden door zijn cinematografische opvattingen is scenarioschrijver Rem Koolhaas17. Vooral de stedelijke ruimte interesseert hem, vanwege haar open karakter (in tegenstelling tot architectuur, waar veel meer gedefineerd is); in zijn projecten

7. Seattle public library, door OMA.

worden verschillende dimensies van de stedelijke cultuur in een compacte, abstracte vorm bij elkaar gebracht. Het is een verzameling

Tegengesteld hieraan, is dat de ‘andere werkelijkheid’ die film (en

van ruimten, functies, leegten, constructies, ontsluitingen, openbare

reclame) suggereert, een normaal onderdeel is geworden van het

en private domeinen, bij elkaar gebracht, botsend in een

dagelijks leven in de stad; dus veel dieper doordringt dan men in eerste instantie zou denken. Of dit een positieve ontwikkeling is, valt te

Tschumi zelf ziet het deconstructivisme niet als stroming, maar als iets wat critici als zodanig hebben bedacht.

betwijfelen. Een bijwerking van zo'n montage is, dat de werkelijkheid wordt verdraaid, vervormd, totdat het onderscheid tussen realiteit en fictie wordt opgeheven. Hierin schuilt het gevaar, dat de werkelijkheid verdoezeld wordt, verdund wordt, totdat deze ophoudt te bestaan. Als

oneindig labyrint. Hierdoor treedt de schizofrenie en ambivalentie

hier echter goed mee wordt omgegaan, levert het zeer interessante

van allerlei betekenissen op de voorgrond: de werkelijkheid wordt

mogelijkheden op om de werkelijkheid weer te geven; het Parc de la

versneld, vertraagd, door elkaar gegooid, totdat een nieuwe realiteit

Villette is hier een goed voorbeeld van. Dit is eens temeer een bewijs

ontstaat, echter zonder de alledaagsheid te verloochenen18. Koolhaas

van de diepe connectie die bestaat tussen architectuur, stedenbouw

maakt een montage met elementen uit de alledaagse moderne cultuur.

en film. Had Eisenstein toch gelijk.//

Hiermee zijn parallellen te trekken met onder andere de filmmakers Godard en Tarantino; bij Godard zijn de beelden niet wat ze zijn. Door hun onvolmaaktheid, breekbaarheid en transparantie, wekken ze de suggestie van ‘de mogelijkheid tot een andere wereld’. In Tarantino’s Pulp Fiction vergroot de filmmaker de banaliteit van het leven van alledag. Net als Koolhaas gebruikt hij de beeldcultuur van de pulp, de niet-ruimte. De ruimte waar we veel in verkeren, maar niet bewust ervaren. Ook deze wordt vergroot, expliciet gemaakt; hierbij een nadeel in een voordeel omvormend. verdoezeling van de werkelijkheid Vooral in de kosmopolische stad wordt de montage van verschillende fragmenten meer en meer duidelijk. Symbolen en signalen in de stad (vooral billboards en projectieschermen), die verwijzen naar een andere maatschappij, op een andere plaats in een andere tijd, monteren deze in het beeld van de realiteit van de stad. Hierdoor wordt niet meer de stad zelf gereperesenteerd, maar de globalisatie van steden. De stad zelf wordt een montage van verschillende fragmenten, die hun eigen verhaal hebben, dat niet noodzakelijk is gerelateerd aan de stad waarin het fragment zichtbaar is19.

Film, de montage van fragmenten, en de stad met haar architectuur, raken dus meer en meer met elkaar verweven. Wat hierbij jammer is, is dat de diepere betekenis van de montagetechniek vergeten lijkt te

> 1. Karl Sierek, 'Vorschrift und Nachträglichkeit. Zur Rhetorik von Bauen und Filmen', Daidalos 64, juni 1997 > 2. idem > 3. idem > 4. Max Bruinsma, 'Still Novel', metropolis m, nr.2 vol.17 april 1996 > 5. Anthony Vidler, 'The Explosion of Space: Architecture and the Filmic Imaginary', Assemblage 21, 1993, p44-59 > 6. idem noot 1 > 7. idem noot 1 > 8. vrije vertaling en samenvatting uit Choisy, Histoire d’architecture > 9. idem noot 5, p. 53 > 10. Sergei M. Eisenstein, 'Montage and Architecture', Assemblage 10, dec 1989, p110-131 > 11. idem noot 10, p. 120 > 12. idem noot 10, p. 120-121 > 13. idem noot 5, p. 56 > 14. GA Document Extra 10: Bernard Tschumi, Tokyo, A.D.A. Edita, 1997 > 15. Het puntgrid is verreweg het eenvoudigste systeem om een territorium af te bakenen en te kunnen begrijpen. De oriëntatie wordt duidelijker, en de structuur geeft een duidelijk overzicht, van een onoverzichtelijk geheel. > 16. Bernard Tschumi, Cinégram folie; le Parc de la Villette, Princeton, Princeton Architectural Press, 1987 > 17. Rem Koolhaas is behalve architect ook scenarioschrijver, hoewel vroeger meer dan nu. Hij heeft onder meer samengewerkt met Jan de Bont, Renee Daalder en Samuel Meyering en schreef onder andere het scenario voor De Blanke Slavin (1969), samen met Daalder. > 18. Roemer van Toorn, 'Architectuur tegen de architectuur', Homepage Roemer van Toorn, www.xs4all.nl/~rvtoorn > 19. Abram de Boer, 'Complex city, montage city', pantheon// bejaard, dec 2006 Illustraties: > 1. Uit 'Vorschrift und Nachträglichkeit. Zur Rhetorik von Bauen und Filmen', zie noot 1 > 2. De Akropolis, van www.htansw.asn.au > 3. Schetsjes van Eisenstein, uit 'Montage and Architecture', zie nooit 10 > 4. Uit 'Cinégram folie; le Parc de la Villette', zie noot 16 > 5. idem noot 16 > 6. Uit 'Still Novel', zie noot 4 > 7. Een voorbeeld van complexe ruimtelijke organisatie waar Koolhaas voor stond.

stylos // in beeld // algemeen

p20-p27 thema 03.indd 23

pantheon 3 '06'07 23

8-3-2007 16:25:11

De Franse cineast Jacques Tati (1907-1982) heeft een aantal films gemaakt, waarbij hij de rol belicht, die mensen hebben ten opzichte van moderne architectuur. De belangrijkste twee films zijn Mon Oncle (1958) en Playtime (1967). In deze films verschuift het evenwicht van het oude vertrouwde dorp naar de moderne stad.

Jaques Tati: een vacuüm van optimisme Maarten van Nierop Paul Scholte film en architectuur

Mon Oncle (1958)

Men zegt dat architectuur de meest publieke kunstvorm is en film de

Mon Oncle gaat over de gebeurtenissen van Mr. Hulot en zijn neefje

populairste kunstvorm. Regisseurs gebruiken architectuur voor het

Gerard. Mr. Hulot woont in een gezellige volkswijk en zijn neefje Gerard

decor, ze kunnen met architectuur informatie over het verhaal en de

woont bij zijn ouders, Mr. Hulots zus en haar man, de familie Arpel, in

karakters overbrengen en ze zorgen ervoor dat architectuur bijdraagt

een moderne villa. In het dorp bij Mr. Hulot amuseert Gérard zich met

aan de gehele sfeer van de film. Architectuur definieert de locatie, de

de buurtjongens, hij krijgt veel meer vrijheid van zijn oom dan van zijn

sociale positie van de karakters en hun gedrag.

ouders en vindt het daardoor leuker bij zijn oom dan bij zijn ouders

Licht, onmisbaar voor film, wordt gestuurd door openingen in een

thuis. De Arpels begrijpen weinig van Mr. Hulot en zijn leefwijze en

muur of plafond. In films heeft architectuur altijd een betekenis en er

denken dat vastigheid een oplossing biedt. Mr. Arpel regelt een baantje

is niets in beeld dat niet van belang is.

voor Mr. Hulot in de fabriek. Hij houdt toezicht bij een machine die

Een filmmaker is als een architect: hij verzamelt een team om zich heen

volautomatisch plastic slangen maakt. Toch krijgt Mr. Hulot het voor

om vervolgens een werk te maken dat een verhaal overbrengt. Ze

elkaar om in slaap te vallen en er voor te zorgen dat de machine op

hebben overeenkomstige gereedschappen om hun verhaal duidelijk

hol slaat. Er ontstaat in plaats van een rechte slang, een slang die meer

te maken. Compositie, maat, schaal, beweging en ritme zijn allemaal

iets weg heeft van een streng worstjes.

begrippen waar zowel de architect als de filmmaker uit kan putten

Ondertussen maken Mr. en Mme. Arpel zich klaar voor een avondje

om zijn bedoeling duidelijk te maken. Een architect kan een blik van

uit ter gelegenheid van hun huwelijksdag.

een individu door middel van bijvoorbeeld een venster sturen, om

Mr. Hulot gaat met zijn neefje naar de kroeg en na een leuke avond

zo een uitzicht te laten zien of te benadrukken. De filmmaker heeft

komen ze vanuit de oude wijk met paard en wagen bij de moderne

het kader van de camera tot zijn beschikking om de blik van de kijker

villa aan. Mr. Hulot valt in slaap op de bank. Wanneer Mr. Arpel dit

te sturen.

ziet wordt hij woedend en vindt hij dat Mr. Hulot te ver is gegaan. Hij

Film heeft daarbij ook nog een andere rol. Het zorgt voor een ander

regelt voor Mr. Hulot een vertegenwoordigersfunctie buiten de stad.

perspectief op gebeurtenissen van het dagelijks leven en kan de

De volgende dag brengt hij hem naar het vliegveld en is alles weer

ruimtelijke waarneming van architectuur onthullen.

bij het oude.

De interactie met architectuur speelt zich in het dagelijks leven voornamelijk af op een gebruikersniveau. Film, met zijn mogelijkheid

de villa in Mon Oncle

om het onderbewuste te onderzoeken, maakt het mogelijk om

Meer dan de helft van de film is opgenomen in de moderne villa van

de dagelijkse interactie met architectuur op het niveau van het

de familie Arpel. De villa is een mengelmoes van elementen van de

onderbewuste bloot te leggen. Een regisseur die hiervan gebruik

Internationale Stijl.

maakt is Jacques Tati.

Er geldt een groot geloof in de verworvenheden van de moderne tijd. De moderne techniek maakt het mogelijk om efficiënte en hygiënische woningen, kantoren en fabrieken te bouwen. Er is een afkeer van monumentaliteit en de plattegrond moet zo functioneel mogelijk ingedeeld worden. Er worden moderne materialen, zoals glas, staal en beton gebruikt. Zij zorgen voor een zo licht en luchtig mogelijk ontwerp.

Over het ontwerpen van de villa zegt production designer Lagrange:

‘I made a collage of illustrations from architecture reviews, with scissors and paste. I took bits from here and from there – porthole windows, silly pergola, winding garden paths to make the plot seem larger…It’s an architectural potpourri.

1. Modern Times

24 pantheon 3 '06'07

p20-p27 thema 03.indd 24

stylos // in beeld // algemeen

8-3-2007 16:25:16

2. Mon Oncle, huis van Hulot

3. Mon Oncle, villa van de familie Arpel

Tati laat op een ironische manier de overgang van het modernistische

omgeving wil verkennen, wordt de kijker ook gedwongen om met hem

avant-garde-ideaal naar een modernisme, dat gedegradeerd is tot

mee te kijken en te ontdekken. Tati heeft dit natuurlijk bewust gedaan,

mode-artikel voor de nieuwe rijken, zien. Blijkbaar begreep niet

zodat de kijker mee gaat op zijn ontdekkingsreis en op dezelfde manier

iedereen het ironische statement van Tati, want iemand vond het

kennis neemt van de moderne architectuur. Mr. Hulot maakt via een

ontwerp zo mooi dat hij het heeft na laten bouwen in Massy-Palaiseau,

soort ontdekkingsreis kennis met de nieuwe moderne architectuur.

waar het tot op de dag van vandaag staat.

Door het labyrint van kantoorkubussen raakt hij Mr. Giffard kwijt.

Hij verdwaalt, doordat hij een lift niet als zodanig herkent en denkt

We ervaren de villa eigenlijk alleen van buiten en de meeste van Tati’s

uiteindelijk Mr. Giffard gevonden te hebben, maar Mr. Hulot raakt

shots zijn exterieurshots. Tati benadrukt dat de villa niet gebruikt

verstrikt in de reflecties van alle glazen ramen. Vervolgens wordt hij

wordt om in te wonen. De gebeurtenissen die men binnen zou

herkend door een oude dienstmakker, Schneider, die hem binnen

veronderstellen, zoals eten en televisie kijken, gebeuren buiten.

vraagt in zijn ‘hypermoderne’ appartementencomplex. Wanneer hij het complex verlaat, wordt Mr. Hulot herkend door de portier van een net

De familie Arpel heeft elke connectie met de realiteit compleet

geopend restaurant, Royal Garden. Hij gaat naar binnen en danst met

verloren. Het huis wordt niet bewoond of gebruikt door mensen,

Barbara, een Amerikaanse toerist. De Royal Garden is nogal haastig

maar is een verzameling machines die het leven zouden moeten

voltooid en er is van alles mis met het gebouw.

vergemakkelijken. Mr. en Mme. Arpel zijn machines geworden in hun

Naarmate de avond vordert, valt het restaurant uit elkaar. De voordeur

eigen bestaan. De sociale handelingen van het echtpaar onderling

is gebroken, de dansvloer mist een tegel, het uitgifteluik is te klein en

zijn gebaseerd op een soort mechanisch ritme.

met een beetje hulp van Mr. Hulot stort het plafond in. Het restaurant

De Arpels nemen Le Corbusiers statement,

gaat er steeds meer uitzien als een gezellig Frans café, met Barbara

‘huizen zijn machines om in te leven’ wel heel serieus. Doordat Tati dit zo uitvergroot, maakt hij deze stelling duidelijk.

Playtime (1967) Playtime volgt in eerste instantie een groep toeristen die arriveert op het vliegveld van Parijs. Nadat ze geland zijn, bevinden ze zich op hetzelfde vliegveld als dat waar ze van zijn vertrokken in München, Londen of Chicago. Ze stappen in dezelfde bus, die ze ook in Rome of Hamburg zijn ingestapt en komen op een snelweg met straatlantaarns en gebouwen identiek aan de straatlantaarns en gebouwen in hun hoofdstad.

Deze omgeving wordt Mr. Hulot, letterlijk, ingeduwd. Hij heeft een afspraak in één van de glazen kantoorgebouwen met Mr. Giffard.

Doordat de omgeving voor de hoofdpersoon onbekend is en hij de

4. Playtime

stylos // in beeld // algemeen

p20-p27 thema 03.indd 25

pantheon 3 '06'07 25

8-3-2007 16:25:23

5. Gebouwen in Playtime

achter de piano en een madame die Franse chansons zingt.

van ruimte en onze kijk op het moderne leven. Tati’s bevindingen

Als de avond ten einde loopt en het buiten alweer licht wordt, moet

kunnen niet afgedaan worden als één grote grap, maar hij reikt ons

Barbara weer met de bus naar het vliegveld. In een van de laatste

een oplossing om ons op een humoristische wijze te ontdoen van de

shots toont Tati een bijzondere metafoor. De bloemen die Barbara in

controle die moderne architectuur over ons zou kunnen hebben.

de bus uitpakt, lijken precies op de straatlantaarns langs de snelweg.

Tati geeft hiermee aan, dat hoe de techniek zich ook ontwikkelt,

filmhistorich perspectief

hij altijd een relatie met de natuur zal hebben, omdat de techniek

Illustere voorgangers Fritz Lang (Metropolis) en Charlie Chaplin

voortkomt uit de mens.

(Modern Times) hebben films gemaakt met dezelfde thematiek als Tati.

6. Affiche Playtime

7. affiche Mon Oncle

8. Mon Oncle

9. Appartementen in Playtime

architectuur die gedrag stuurt

Deze films hebben echter een duidelijke kritische toon ten opzichte van

Tati zegt over de beweging in zijn film: ‘It’s a little like ballet. At the

de veranderende tijden. De architectuur in die films is niet objectief,

beginning, the people’s movements always follow the architecture,

maar heeft een dreigende functie.

they never make a curve, they go from one line to another. The more

Metropolis (1927) verhaalt over een futuristische stad in het jaar

the picture continues, the more people dance, and start to make

2026, waarin de mensen zijn opgedeeld in ‘denkers’, die in luxe

curves, and turn around, and start to be absolutely round.’

boven de grond leven en de ‘werkers’, die zwoegen in de mijnen. De moderniteit belichaamt in dit verhaal het kwaad, gepersonifieerd door

Tati laat ons een uitgekiende choreografie van bewegingen zien,

de vrouwelijke robot, die de werkers moet uitroeien.

uitgevoerd door de massa in de film. De bewegingen van de karakters

In ModernTimes (1936) heeft de mensheid vooral aanpassingsproblemen

zijn zo geregisseerd dat ze het drama versterken. Dit wordt vooral

met de moderne techniek, en in het bijzonder de geautomatiseerde

uitgebeeld in de eerste scène.

fabriek. De komische situaties en positieve naïviteit van deze film

De film begint met een shot van twee nonnen die we gereflecteerd in

resoneren in het werk van Jaques Tati en dan met name de scène in

een grote ruit zien. Zij lopen een lange hal in. Links staan rijen zwarte

Mon Oncle in de fabriek.

stoelen. De hal is opgebouwd uit kolommen bekleed met staalplaat,

De jaren in de filmgeschiedenis na Jaques Tati kenmerken zich door een

er liggen tegels op de vloer, en aan het eind van de hal zien we grote

steeds meer cynische kijk op de wereld. Veel politieke films in de jaren

ramen.

'70 naar aanleiding van de Vietnamoorlog en het Watergateschandaal,

De bewegingen van de mensen, de nonnen, volgen letterlijk het

gaan gepaard met duistere sciencefiction films – aangezwengeld door

geometrische patroon van de tegels. Ook de kok, de officier en de

de wapenwedloop en de landing op de maan.

schoonmaakster zijn onderworpen aan de lineaire structuur. Het lijkt

De jaren '80 onderscheiden zich door de introductie van de

net alsof ze niet durven om diagonaal over te steken. Naarmate het

“blockbuster” met films als Jaws (1975), Indiana Jones (1981) en Die

shot zich vult met reizigers worden de lijnen vager, maar blijft de

Hard (1988). Er valt weinig over film en architectuur te vertellen in deze

geometrie overheersen.

periode, behalve het voortborduren op de science fiction thema’s van claustrofobie en distopie, zoals Das Boot (1981), Blade Runner(1982),

stedelijkheid

Brazil (1985) en Batman (1989).

Tati’s liefde voor het totaalshot laat een overzicht van de architecturale

Het is opvallend dat tegen het einde van de jaren ‘90 en het

omgeving zien, waar de ogen kunnen dwalen. De kijker is aangewezen

begin van de 21e eeuw de thematiek van moderniteit en de

op zijn eigen perceptie, zodat hij kan selecteren wat hij het meest

aanpassingsproblemen van mensen aan de technologische

interessant vindt. Tati zegt hierover,’Nadat je de film twee of drie keer

vooruitgang weer opbloeit, misschien door het fin-de-siècle gevoel, de

gezien hebt, is het niet langer mijn film, het wordt jouw film. Je herkent

vrees voor de ‘millenniumbug’ en de existentiële gewaarwording van

de mensen, je weet wie ze zijn en je vergeet wie deze film geregisseerd

het feit dat we in het millennium van de sciencefiction zijn beland.

heeft. Het is geen film met een duidelijke signatuur.’

In The Matrix (1999, Larry & Andy Wachowski) hebben computers een

Playtime heeft geen traditionele verhaalstructuur, het oorzaak- en

virtuele wereld gecreëerd waar ze de mensheid geestelijk in gevangen

gevolgverband bestaat niet. Alle gebeurtenissen lijken spontaan te

houden. Deze wereld is een oneindig grote stad, met geometrische

ontstaan en volgen elkaar rechtlijnig op.

precisie ontworpen, zoals alleen een machine zou kunnen doen. De

Op sommige momenten is Mr. Hulot helemaal uit beeld en bekijken

hoofdpersoon, Neo, werkt in een kantoor, dat zo uit Playtime lijkt

we minutenlang het straatleven. We observeren de mensen met

te zijn gekopieerd: saai en geometrisch. De computers, techniek en

hun dagelijkse bezigheden. Hieruit blijkt dat Tati niet Mr. Hulot als

architectuur hebben absolute controle over de mensheid.

belangrijkste karakter stelt, maar de stedelijke omgeving. Mr. Hulot is

In Fight Club (1999, David Fincher) verzet een groep van mannen zich

ook maar een toevallige passant, die we toevallig volgen. Volgens Tati:

tegen de moderne maatschappij van Ikea en kantoorbanen, door terug

‘Playtime is niets en niemand’ , en tegelijkertijd alles en iedereen.

te grijpen naar de bijna verloren oerinstincten van de man. Uiteindelijk

Playtime is geen kritiek op de moderne architectuur, maar de film

laten ze een reeks wolkenkrabbers (waar alle creditcardbedrijven

maakt ons op een komische manier attent op onze waarneming

gehuisvest zijn) ontploffen, om de schuld van alle mensen weer naar

26 pantheon 3 '06'07

p20-p27 thema 03.indd 26

stylos // in beeld // algemeen

8-3-2007 16:26:06

10. Playtime, Hulot bij de kantoorkubussen

nul terug te draaien.

zeker naĂŻef optimisme zien.

In American Beauty (1999, Sam Mendes) leeft de hoofdpersoon Lester

Het slot van The Matrix: Revolutions (2003, Larry & Andy Wachowski)

Burnham versuft in een Amerikaanse buitenwijk. De architectuur is

toont zich hoopvol over een symbiose tussen mens en techniek. De

verstikkend saai en oppervlakkig. De inkadering van de hoofdpersonen

conclusie van de film duidt op een noodzakelijk samenwerken tussen

in ramen en als weerspiegelingen in computerschermen (alsof het

techniek en mensheid: we zijn van elkaar afhankelijk.

gevangenen van hun omgeving zijn) hebben een duidelijke relatie

Lopen we nu nog een paar passen achter op de moderniteit (zoals de

met de films van Tati. Wanneer de karakters proberen te ontwaken

hilarische scènes in Mon Oncle en Playtime), uiteindelijk zal de mens

uit hun saaie bestaan, loopt dit catastrofaal af, met als climax de dood

samensmelten met de techniek.

van de hoofdpersoon.

Bovengenoemde films hebben allen als hoofdthema het ontwaken uit apathie. Waar Tati nog optimistisch was over de plaats van de

Citaat van Lagrange uit David Bellos, Jacques Tati Tati in Rosenbaum.

menselijkheid in de moderne maatschappij, hebben recente films als uitgangspunt, dat de mens versuft en verduft in een wereld leeft, waarin hij zelf het gevoel heeft geen controle te hebben over het eigen kunnen.

Jonathan Rosenbaum, Film Comment, mei-juni, 1973. cit. Brent Maddock, The Films of Jacques Tati, 1977 Cit. uit David Bellos, Jacques Tati.

Wikipedia, http://nl.wikipedia.org/wiki/Metropolis_%28film%29#Het_verhaal

Lost in Translation (2003, Sofia Coppola) gaat in eerste instantie over de effecten van globalisatie en individualisme op twee personen die in een stad terecht zijn gekomen waar ze de taal niet spreken, de cultuur niet kennen en zich hopeloos verloren voelen.

De architectuur lijkt hier een minder grote rol te spelen, maar de kille hotelkamers, de vreemde nachtclubs en de overweldigende stad hebben een zeer grote invloed op de hoofdpersonen.

Het grote verschil tussen deze films en het oeuvre van Jacques Tati is, dat de meeste recente films een duidelijk oordeel uitspreken over de moderne stad en dat moderne architectuur een negatieve invloed heeft op de mensheid.

Tati sprak zich nooit positief of negatief uit over moderniteit. De situaties in zijn films geven slechts aan dat het een feit is dat de mensheid aanpassingsproblemen heeft. Door de manier waarop Tati dit toont (redelijk onschuldige, vaak komische situaties), laat hij een

11. Lost in translation

stylos // in beeld // algemeen

p20-p27 thema 03.indd 27

pantheon 3 '06'07 27

8-3-2007 16:26:16

Charles-Edouard Jeanneret-Gris was een onbekende Zwitserse architect, actief in Parijs. Le Corbusier was de architect met de grootste invloed op het hedendaagse leven, wereldwijd.

What happened?

Le Corbusier: meester in de propaganda Bobby Bol

In zijn jonge jaren verdiende Charles-Edouard zijn brood met het

Hij wilde het leven van de straat vernietigen en was intelligent

verkopen van advertenties in zijn magazine ‘L’Esprit Nouveau’. Hij was

genoeg om allerlei redenen te bedenken om deze doeleinden te

een autodidacte propagandist die meer in adverteren werkte dan in

rechtvaardigen. En mensen geloofden deze redenen, sterker nog, de

architectuur, en een van de eersten die methoden ontwikkelde voor

ideeën van deze man zijn vandaag de dag nog steeds van invloed op

het propageren van ideeën door middel van beeldmateriaal. Zijn

de stedenbouw en architectuur.

magazine was een broedplaats voor zijn eigen visies, een medium waarin Charles-Edouard alles kon publiceren wat Charles-Edouard

het verhullen en het verhulde

zelf goed achtte.

Zet de televisie aan en je kunt er niet omheen, ieder reclameblok is gevuld met beroemdheden die een bepaald product aanprijzen;

Propaganda is van oudsher een middel om de publieke opinie te

waar David Beckham graag een blikje Pepsi wegdrinkt prefereert

beïnvloeden en aanhangers te winnen voor bepaalde principes.

George Clooney Nespresso en zonder de Schick Xtreme III was Andre

De bewustwording van de macht van propaganda ontstond in het

Agassi nooit zo kaal geweest. Bekende personen worden gebruikt als

Vaticaan, waar een congregatie ter verbreiding van het geloof werd

herkenningspunt om een bepaald product aan te prijzen. Charles-

opgericht. De negatieve klank aan het woord is te wijten aan het

Edouard had zo zijn eigen beroemdheden om zijn persoon en ideeën

misbruik van propaganda in de afgelopen tweehonderd jaar. Het

kracht bij te zetten: de gebouwen op de Akropolis. Een zorgvuldige

werd het middel om mensen te manipuleren of negatieve informatie

selectie afbeeldingen van hem gefotografeerd tegen de Akropolis zijn

te verhullen, veelal gebruikt in totalitaire regimes als Nazi-Duitsland of

in diverse boeken en magazines terug te vinden, en zijn aanbidders

Stalinistisch Rusland. Vandaag de dag gaat deze vorm van propaganda

zijn er nog steeds dol op om deze foto’s weer uit de kast te halen voor

hand in hand met de reclame-industrie. Ze promoot producten die

nieuwe publicaties.

vaak nutteloos of zelfs slecht voor de gezondheid zijn. De reden dat we

Het is de gerealiseerde trucage van het winnen van vertrouwen door

ze kopen is omdat er een wetenschap met reclame is verwikkeld; de

het uitvinden van fictieve relaties met figuren van autoriteit om zo

opinie van mensen wordt gemanipuleerd om een vraag te creëren naar

geloofwaardigheid te verwerven.

een nutteloos product, door het neer te zetten als iets aantrekkelijks

In 1927 vulde hij zijn boek (Vers une architecture) met foto’s en schetsen

of onmisbaars.

van het Parthenon, één van de bekendste gebouwen ter wereld. De foto’s zijn echter steeds uit een bepaalde hoek geschoten en de

Charles-Edouard, veel meer een pionier in adverteren en propaganda

schetsen zijn een zeer abstracte interpretatie van de werkelijkheid. Zo

dan in architectuur, was een meester in het inkapselen van schadelijke

kon hij mensen doen geloven dat zijn geometrisch fundamentalisme

producten door aantrekkelijke ideeën. Hij ontwikkelde methoden

en abstracte machine-esthetiek waren gedestilleerd uit dit anders zo

gelijk aan de simpele werking van een virus; een vernietigend stuk

complexe gebouw. De georganiseerde complexiteit van entablement,

DNA ingekapseld in een zeer aantrekkelijke proteïne. Het treedt een

zuil, kroonlijst, fries, architraaf, kapiteel, torus, plint, guttae, metope,

cel binnen, en gebruikt vervolgens het reproductieve mechanisme

triglief, abacus, echinus, voluut, mutule, tandlijst, fasciae en tympanon

van de cel zelf om zich te vermenigvuldigen. Daarna vernietigt het

werd geabstraheerd tot driehoek, rechthoek en cilinder.

virus haar gastheer, het organisme.

Op pagina 143 van zijn boek schrijft hij: “Decoratie is van een zintuiglijke en elementaire orde, net als kleur, en behaagt simpele rassen, provincialen

Waar Charles-Edouard op uit was was het vernietigen van de levende

en wilden.” Hij lijkt voor het gemak even vergeten te zijn dat zijn geliefde

stad. Hij leed aan agorafobie en smetvrees en haatte mensen, vooral

Parthenon oorspronkelijk beschilderd was met fel contrasterende

in grote menigten. Hij was nooit op zijn gemak als er veel mensen om

kleuren.

hem heen waren en had een grote afkeer van het drukke stadsleven.

Hieruit vloeide zijn monomaniakale levensdoel voort; het uitvlakken

Een andere wijze om zijn celebrity-status te verkrijgen was het

van de straat vol mensen en het levende straatbeeld van de oud-

aannemen van een pseudoniem. Charles-Edouard Jeanneret-Gris

Europese stad.

was niet de man om de mensheid van een nieuwe droomwereld te

Het vestigde zich in een intens fanatisme met destructieve doeleinden,

voorzien, Le Corbusier kennelijk wel. Een perfecte zet om aandacht

vergelijkbaar met het fanatisme van zovele dictators uit het verleden.

te trekken en in te spelen op de tijd waarin hij leefde. De mensheid

28 pantheon 3 '06'07

p28-p34 thema 04.indd 28

stylos // in beeld // algemeen

6-3-2007 17:05:23

was ziek van oorlogen en economische crises en de westerse wereld

Modernisme zoals voorgesteld door Charles-Edouard vernietigt

hongerde wanhopig naar een utopisch toekomstbeeld. Charles-

alles op haar weg en laat lege vlakten over met hier en daar een

Edouard combineerde de wensen van het volk met de naoorlogse

wolkenkrabber. Zoals zijn schetsen het Parthenon abstraheren, zo

visie van de westerse industriële naties; een combinatie van

is zijn urbanisme de ultieme abstractie van de complexe organische

industriële welvaart met een vermeende rationele utopie van kunst

relaties in een stad die haar doen leven. Hij was geobsedeerd door

en wetenschap.

abstractie, miste de fundamentele rol van informatie in de architectuur compleet en verwarde intens georganiseerde complexiteit met

Met zijn stedenbouwkundige ideeën als Plan Voisin schotelde hij de

abstracte elementen die geen enkele informatie bevatten:

mens een nieuwe wereld voor, voorgesteld als een utopie van torens vol mensen in een weids groen landschap:

“De uniformiteit van de ontelbare ramen in de immense wand van het Piazza San Marco geeft hetzelfde effect als de egale wand in een

“Stel je voor dat we de stad binnenkomen op de manier van het grote

kamer.”

park. …Onze snelle auto neemt de speciaal verhoogde snelweg langs de majestueuze wolkenkrabbers. …De hele stad is een park.”

Dergelijke valse vergelijkingen verhullen zijn simplistische ideeën in een roes van schoonheid. Zijn kale absolute betonnen wanden zijn

Met zijn gladde steriele façades stelde hij een pure architectuur

het tegenovergestelde van datgene waar hij ze mee vergelijkt. Een

voor, een ornamentloze wereld als teken van vooruitgang, naar het

rechthoek met één horizontaal raam is een vorm van abstractie die

gedachtegoed van Adolf Loos:

alleen de hoogste orde in de hiërarchie van een complex systeem als de wand van Piazza San Marco weerspiegelt. Alle verdere informatie

“De evolutie van cultuur is synoniem aan het verwijderen van ornament

is weggelaten, alle kleine details die het gebouw haar menselijke

van gebruiksvoorwerpen. …Niet alleen is ornament geproduceerd door

maat geven en een connectie vormen met de voetganger zijn

criminelen maar er wordt ook een misdaad begaan door het feit dat

verdwenen. Charles-Edouard was echter niet de enige die deze fout

ornament een serieus letsel toebrengt aan de gezondheid van mensen.

maakte; beginnend met het Stoclet huis in Brussel (1906-1911) van

…Vrijheid van ornament is een teken van spirituele kracht.”

Joseph Hoffmann werd een proportioneel onvolmaakt ontwerp gecamoufleerd door het gebruik van kostbare materialen. Wellicht

Met zijn machine-esthetiek probeerde hij de industriële welvaart uit te

valt er in dit geval iets voor te zeggen dat alle ornament misdaad

drukken. Architectuur moest de puurheid uitbeelden van de machine

is, maar groot modernistisch voorbeeld Ludwig Mies van der Rohe

die alle vooruitgang mogelijk maakte:

zelf gebruikte exact dezelfde methode om zijn minimalistische transparante dozen op te leuken. Het meest extreme voorbeeld is het

“De esthetiek van de technicus en architectuur zijn twee dingen die hand

Duitse paviljoen op de Barcelona expositie van 1929, waar gigantische

in hand gaan en van de een op de ander volgen: de een is nu op zijn

platen gekleurd travertijn en marmer alle andere (niet-bestaande)

volle kracht, de ander in een ongelukkige staat van retrogressie… De

proportionele informatie verbergen.

technicus, geïnspireerd door de wetten van de economie en geregeerd door mathematische berekeningen, zet ons in overeenstemming met het

Het gebruik van beton leerde Charles-Edouard van Auguste Perret,

universele recht. Hij bereikt harmonie.”

en het werd een van zijn grootste wapenfeiten. In navolging van Charles-Edouard werd beton het meest misbruikte materiaal van

Charles-Edouard lijkt een utopische visionair met de meest grandioze

de twintigste eeuw. Een materiaal dat zulke geweldige plastische

ambities. Als we echter kijken naar duizenden jaren van evolutie in

eigenschappen heeft werd in lege rechthoekige modulen geperst,

architectuur, stedenbouw en cultuur zijn zijn theorieën gemakkelijk

een toepassing die weinig recht doet aan een materiaal dat oneindige

te ontkrachten: een stad is geen park, ornament komt niet voort uit

veelzijdigheid biedt: Beton kan in elke vorm en maat gegoten worden,

criminele handelingen en een gebouw is geen machine. Het hele

zowel op als buiten de bouwplaats. Waarom werd het betongebruik

probleem hier is dat alles modern moet zijn, en het woord modern

van de twintigste eeuw door vlakke geprefabriceerde rechthoeken

zelf draagt een verborgen negatieve boodschap, door een valse

beheerst? Omdat dit het abstracte beeld was dat Charles-Edouard

tweeslachtigheid van waarden: als modern goed is, dan is alles

in het collectieve geheugen van de architecten van de twintigste

wat daarvoor gebeurde slecht. Het is slechts één filosofische stap

eeuw had geprint. Het is wederom de ultieme abstractie van alles wat

verwijderd van het vernietigen van alle geaccumuleerde waarde van

divers en complex is. Voor de mens is het de verwijdering van kleur

millennia van beschaving in de achtervolging van een valse utopische

en textuur, het ontkennen van twee van de menselijke zintuigen:

belofte van vooruitgang.

zicht en tast. De klassieke bouwmeesters waaraan Charles-Edouard stylos // in beeld // algemeen

p28-p34 thema 04.indd 29

pantheon 3 '06'07 29

6-3-2007 17:05:23

in zijn boeken refereert gebruikten beton overigens nooit in grote

niet de esthetische of structurele armoede. Het is het ontbreken van

onbedekte oppervlakken.

georganiseerde complexiteit en hiërarchie dat leidt tot een ziekelijke incoherentie. Zijn gebouwen afbreken omdat ze lelijk zijn is geen

Het gebruik van grote, kale, ruwe oppervlakken in basisvormen als

oplossing zolang zijn doordringende invloeden niet zijn stopgezet.

een rechthoek verantwoordde Charles-Edouard door ze voor te stellen

In plaats van het gebruik van zijn geschriften als tekstboek voor

als wetenschappelijk en wiskundig correct. Puur geometrische vaste

architectuurtheorie kan “Vers une architecture” beter gelezen worden

lichamen voorstellen als “mathematisch” is echter totaal simplistisch.

als een handleiding in de propaganda voor het vernietigen van

Een wiskundige vergelijking is opgebouwd uit een veelheid van

architectonische en stedenbouwkundige coherentie. Op eenzelfde

constanten en variabelen; zonder deze kleine elementen bestaat

wijze wordt nu “Mein Kampf” wereldwijd gelezen op universiteiten;

er geen formule, en er bestaat een strikte hiërarchie tussen deze

niet als een rationele verwijzing naar politiek en overheid, maar

elementen. Als we goed naar zijn gebouwen kijken kunnen we enkele

om te begrijpen hoe de auteur een complete maatschappij wist te

onvermelde principes afleiden. Een van deze is de omkering van

manipuleren tot de vernietiging van Europa en de initiatie van de

hiërarchie: “Gebouwen maken op een grote schaal terwijl ze daarvoor

Holocaust.

alleen voorkwamen op de kleine schaal lijken niet op hun plaats, en daarom vernieuwend.” Deze gedachtegang produceert gigantische

Waarschijnlijk bedoelde Charles-Edouard het allemaal niet zo kwaad:

piramiden en rechthoekige gebouwen als puur platonische lichamen.

Hitler was er ook van overtuigd dat zijn visie de beste was voor de

Onnatuurlijke gebouwen ontwerpen om indruk te maken op mensen

wereld. Critici geven aan dat het probleem niet bij Charles-Edouard zelf

gaat echter al zover terug als de tijd van de oude Egyptenaren. Zij

ligt, maar bij de opvolgers die hem probeerden te kopiëren. Hij draagt

waren daarentegen wel in staat om deze techniek te beperken tot

echter wel de verantwoordelijkheid voor de initiatie van een inhumane

tempels en graftomben, gebouwen die zich hier voor leenden, in

benadering tot de gebouwde omgeving, waar aanpassing en interactie

plaats van gebouwen die om een menselijke schaal vragen, zegge de

overbodig of zelfs verachtelijk zijn. Dit verschafte de vruchtbare grond

woning van een mens als individu.

voor de vernietiging van leefbare gebouwen en steden. //

Alom bewonderd is Charles-Edouard’s “modulor systeem van schalen” als link tussen modernistische architectuur en wiskunde. Dit is een dimensionale regel die veelvouden van de “gulden snede” gebruikt, phi = 1,618, verankerd in de lengte van de standaard mens van 183 cm. Als men dit ontwerpsysteem nauwkeurig analyseert komt men erachter dat dit nooit is bedoeld als een methode voor het ontwikkelen van mathematische patronen. Charles-Edouard heeft het alleen gebruikt

Dit artikel is onderdeel van een reeks, die zich zal uitbreiden met het verschijnen van elke nieuwe pantheon// in 2007. De tekst is gebaseerd op artikelen van Nikos A. Salingaros, verzameld in het boek “A Theory of Architecture”.

op plaatsen waar het hem uitkwam, en nooit voor het ontwerp van façades en wanden, omdat hij hier lege oppervlakten van rauw, “brutalistisch” beton prefereerde. De enige keer dat hij dit wel deed resulteerde dit in het klooster van Sainte-Marie de la Tourette. De façade is echter een willekeurige, puur geornamenteerde façade en geen mathematisch patroon, er is geen structuur of orde in te herkennen, slechts chaos. het verhulde onthuld Door zijn simplistische ideeën te verhullen in pakpapier van utopie en vooruitgang wist Charles-Edouard de maatschappij te beïnvloeden.

Zijn intelligente propaganda gaf hem een groot aantal volgelingen en creëerde zelfs kansen om zijn meest massale abstracties tot realiteit te brengen. Chandigarh en Brasilia, ontworpen door hem of zijn directe opvolgers, zijn nu voorbeelden van lege, tochtige pleinen, snelwegen en wolkenkrabbers op plaatsen waar zich vroeger levendige wijken bevonden. Talloze critici hebben zich al ontfermd over dergelijke projecten en doen ze af als “lelijk”. De fundamentele fout hier is echter

30 pantheon 3 '06'07

p28-p34 thema 04.indd 30

> Nikos A. Salingaros, A Theory of Architecture. > Nikos A. Salingaros, ‘Architecture, Patterns and Mathematics’. > Michael W. Mehaffy and Nikos A. Salingaros, ‘The End of the Modern World’. > Michael W. Mehaffy and Nikos A. Salingaros, ‘Geometrical Fundamentalism’. > Michael Blowhard, ‘A week with Nikos Salingaros’. > Adolf Loos, ‘Ornament and Crime’. > Le Corbusier, Vers une architecture. > Le Corbusier, The City of Tomorrow and its Planning. > Pierre von Meiss, Elements of Architecture.

stylos // in beeld // algemeen

6-3-2007 17:05:23

De ‘postmoderne’ gedachte verwierp stilistische eenheid, metalogica en absoluten en accentueerde de anarchistisch collectieve, anonieme beleving. In zijn artistieke werken ontwikkelde Deleuze een nieuwe opvatting in de concepten van beeld en beweging, geëngageerd met een taxonomie van tekens.

conceptie van het beeld Arie Gruijters Men achtte het historisme niet langer capabel, de dynamiek van

Een beeld is een contextafhankelijke interpretatie van de relatie

economische groei en mobilisatie van het stedelijk leefmilieu op

tussen zien en begrijpen, een continue reïnterpretatie van presentatie

te vangen en verkoos een tabula rasa. Penetreren in de dagelijkse

en performance en is, door gebrek aan een gefixeerd moment van

praktijk en participatie in de totaliteit van sociale manifestaties, door

projectie of apprehensie, processief. Het product van perceptie en

architectuur binnen het veld van industriële productie te brengen,

gedachte, bewustheid en onbewustheid; een continuüm waarin tijd

vormde een negatie van monumentale repressieve architectuur.1 De

plaatsneemt in de fysieke periodiciteit van de foto. Ontwikkelingen in

canoniek van het Modernisme was volgens Scully gebaseerd op een

telecommunicatie en transport hebben volgens Virilio geleid tot erosie

idyllische architectuur van slogans, wiens reductionisme had geleid

van het fysieke, tot het punt waar ‘het verlies van materiële ruimte leidt

tot het verlies van culturele identiteit. De verarming van de stedelijke

tot beheersing door niets dan tijd’.9 Beelden zijn een bron voor het

omgeving was deels toe te schrijven aan de cartesiaanse rationaliteit,

vormen van een mening, een hoeveelheid intrinsieke karakteristieken

het anti-contextualisme, de exclusivistische argumenten voor

waarop de kijker vermeend reageert; het idee van invloed, waardoor

zuiverheid en de restrictie van beschikbare metaforen. Rowes colleges

het beeld door de arbitraire onderlinge relatie significant verschilt van

aan de Cornell-universiteit3 leidden tot de discussie over determinisme,

het object. Beelden zijn autonome re-representaties en zijn derhalve

impliciet aan utopisme en het totalitaire karakter van de holistische

niet gebonden aan een hoeveelheid vooraf bepaalde referentiële

grootschalige stedebouw. Venturi breidde het mogelijke repertoire

eigenschappen. Een foto legt het voorkomen van een gebeurtenis

van beschikbare referenties uit met deze, die de pluralistische

vast en initieert een tijdelijke en ruimtelijke breuk tussen bewustzijn

samenleving gebruikt als vanzelfsprekend, ofwel ‘vulgaire elementen’

en het proces van afbeelden. De afdruk wordt de representatie van de

2

4

realiteit buiten de foto en is geen weergave, imitatie of interpretatie

Het repertoire van beschikbare referenties werd uitgebreid met deze, die de samenleving gebruikt als vanzelfsprekend.

van zijn onderwerp, maar feitelijk een spoor ervan. Bij concentratie op de fysieke individualiteit van het onderwerp is de foto niet langer het concrete object die voor de perceptie zorgt, maar doet dienst als materiaal voor het beeld. Het genereert processen van interpretatie

die de nadruk leggen op de communicatieve functie van architectuur.5

door het uitzetten van een referenciële structuur, hetgeen de

Het ironisch arrangeren van retorische elementen als reactie op het

paradoxale veronderstelling teweegbrengt dat foto’s een taal bezitten.

purisme, leidde tot een populisme. Jencks initieerde – voor het gebruik

De suggestie is dat hun betekenis is georganiseerd rond linguïstische

van picturale en decoratieve elementen, geconcipieerd binnen een

regels, wat slechts mogelijk zou zijn als de foto in het bezit is van

eclectisch commercieel geïnspireerde architectuur – de definitie

een bewustzijn. Door de relatieve niet-permanentie van de foto, kan

‘postmodernisme’.6 In de tijd van de opkomende massacultuur als

deze alleen een herinnering oproepen, maar nooit een herinnering

gevolg van diversificatie van de markt en toenemende koopkracht

zelf zijn. Het gemis aan fixatie van de aan continue interpretatie en

ontstond een voorliefde voor een dynamisch verbeeldingsvolle

reïnterpretatie onderhevige beeldconfiguratie, vormt een contradictie

iconografie, die in de architectuur zijn equivalent vond in een

met de status van de afdruk zelf. Het beeld vormt een convergentie van

streven naar een meervoudig interpretabele vormentaal , wiens

bewustzijn, ervaringsreflecties en het object, waardoor de foto in een

architecten door Habermas werden aangeduid als ‘surrealistische

voorgestelde context geraakt, waarin inbeelding een veel belangrijkere

toneelontwerpers’ die ‘moderne ontwerpmethoden gebruiken om

rol speelt dan de afdruk zelf. Beelden reconstrueren de realiteit, noch

pittoreske effecten te ontlokken door opzichtig vermengde stijlen’.

hercontextualiseren zij zijn eigenschappen; het reciproque effect

Intellectueel speels nochtans schertsend en provocatief werden de

echter, wisselt de transformerende kwaliteiten van het beeld uit met

morele principes van de Moderne architectuur verworpen.8 Generische

de realiteit. Betekenis wordt niet gevonden als een resultaat in de

warenhuizen en kantoren in hedendaagse centra zijn differentieerbaar

realiteit, in het beeld, of in het proces van projectie, maar in de manier

door herkenbare reclame en neon verlichting en niet langer door

waarop deze elementen interageren.10

7

de formele taal van de architectuur. Een lokale dialectische stijl met revérence voor het banale, die zich laat ingaan in een retoriek, continu

Bij de betekenis van de stad bestaat een permanent conflict tussen

op zoek naar uitdrukking in niet langer architectonisch formuleerbare

significatie en functie, ofwel de moderne functionele behoeften en de

systematische relaties.

semantische last door historie. Voorts bestaat er een conflict tussen significatie en reden, welke alle elementen van de stad uniform zou

stylos // in beeld // algemeen

p28-p34 thema 04.indd 31

pantheon 3 '06'07 31

6-3-2007 17:05:23

hebben geassimileerd door stedebouwkundige planning. Tot slot

Beide metaforen werden door Mitry vervlochten in zijn mening dat de

bestaat er een conflict tussen significatie en realiteit zelf, tussen

films specificiteit precies in de oscillatie tussen raam en omlijsting ligt,

significatie en de realiteit van objectieve geografie; de stadsplattegrond.

waarin de filmische essentie berust in de dualiteit van het medium,

De tegenstelling tussen het teken en de afwezigheid van het teken,

welke tegelijkertijd objectief (raam) en subjectief (omlijsting) is.

tussen hoogtepunt en dieptepunt, vormt een van de voornaamste

Ons zicht kan proporties waarnemen, maar is niet geschikt voor

processen in de ontwikkeling van significatie. Elke stad bezit een

apperceptie van ritmiek, zoals het oor. Filmische ritmiek bestaat

fundamenteel ritme van significatie welke de tegenstelling, alternatie

daarom uit de combinatie van twee soorten supergepositioneerde

en juxtapositie van uitgesproken en onuitgesproken elementen

heterogene ritmes; tijdelijk en ruimtelijk. Ritmiek in film heeft voor

is. Binnen het domein van psychoanalyse kan men niet langer

Mitry verreikende consequenties als hij zich inlaat met de kwestie van

spreken van één-op-éénsymbolisme, waardoor het woord symbool

taal, waarin hij twee soorten onderscheidt; lyrisch en logisch, en is film

in diskrediet is gebracht en niet langer kan worden verondersteld

de enige capabele kunstvorm om ze samen te brengen. De synthese

dat de relatie van significatie afhangt van de significantie; op de

van de twee talen is ‘in staat reden en emotie te verzoenen en is, de

aanwezigheid van de significantie. De dimensie van een symbool is

een door de ander te bereiken in een onderlinge afhankelijkheid wiens

semantisch, de aard echter van datzelfde symbool is syntagmatisch of

reciprociteit constant blijft’. Het proces van significantie vindt in film

paradigmatisch, waardoor een symbool verwijst naar een organisatie

niet plaats als in andere kunstvormen en wat volgens Mitry

van betekenis; syntagmatisch en/of paradigmatisch maar niet langer semantisch. Symboliek kan in wezen worden gedefinieerd als het geheel van significanties, van correlaties en, vooral correlaties die nooit kunnen worden vervat in een volledige, afdoende significatie. Vanuit het perspectief van de beschrijvende techniek, de distributie van elementen ofwel significanties, ontsnapt in zekere zin de semantische onthulling; wiens relatie volgens Lévi-Strauss niet langer analogisch maar homologisch is. Heden veronderstelt de semiologie nooit het bestaan van een definitieve significantie. Bijgevolg significanties zijn altijd significaties voor andere significanties en andersom. In realiteit kan men in elk cultureel of psychologisch geheel, oneindige aaneenschakelingen van metaforen onder ogen zien, wiens significantie altijd terugwijkt óf zelf een significatie wordt.11 Een film is een technische opname van objectieve data, die gelijktijdig de meest subjectieve inhoud van menselijk bewustzijn overdraagt en kan naast het vastleggen, ofwel mechanisch reproduceren van de werkelijkheid ook abstracte ideeën bevatten; volgens de creationisten ‘creatieve capaciteiten’, die zij zochten in de vastleggingbeperkingen van het medium en het rearrangeren van realiteit door montage.

De realisten, aan de andere kant zagen de essentie van film, wiens representatie volgens hen dichter bij de realiteit ligt dan die van andere

Filmische ritmiek is een combinatie van twee soorten supergepositioneerde heterogene ritmes; tijdelijk en ruimtelijk. kunst en media, in het vastleggend vermogen door de origine van het medium, namelijk fotografie. De uniciteit van film als onderdeel van kunst, komt voort uit de ontologie van het medium en dient volgens hen door stilistische keuzen te worden behouden. De opvatting van Eisenstein en Arnheim is dat de kijker zich bevindt vóór een omlijst beeld (zoals een schilderij); Bazin stelde dat deze vóór een raam zit.

32 pantheon 3 '06'07

p28-p34 thema 04.indd 32

stylos // in beeld // algemeen

6-3-2007 17:05:25

prioriteit moet hebben is ‘de continue passage van niet-significatie

Objecten van gedachte, welke hun bestaan hebben buiten gedachte:

naar significatie, de overgang van het emotionele naar het intellectuele

relaties, symbolische handelingen en intellectuele gevoelens.13

door een constant voorwaardelijke significantie’.12 Deleuzes affectie met film valt deels te verklaren door gelijkenis van Film brengt volgens Deleuze een begrijpelijke inhoud aan het licht, die

de toenemende audiovisuele invloed op de hedendaagse cultuur en

als een vooronderstelling, een conditie, een noodzakelijke correlatie

ontwikkelingen in de filmsemiotiek. Bijgevolg zijn filmische ruimtelijke en temporele begrippen vruchtbaar binnen de antropologie en is

Verschuiving in de relatie tussen beweging en tijd is deels toe te schrijven aan filmische inzichten.

de verschuiving in de relatie tussen beweging en tijd, zowel binnen de filosofie als de wetenschap deels toe te schrijven aan filmische inzichten. Ontwikkelingen in de filmindustrie lijken synchroon te lopen met veranderingen in de maatschappij. De toenemende snelheid in

is waarmee taal zijn eigen ‘objecten’ construeert. Binnen de complexe

films, wier effecten steeds reëler en confronterender zijn, lijken neer

filmische expressie is de poging tot het onderscheid tussen ‘impliciete’

te slaan op de op het individu gefixeerde hypermoderniteit, die een

en ‘expliciete’ betekenis onnodig, omdat deze uiteindelijk niet bestaat.

overvloed aan alles produceert. De architectuur wordt gekenmerkt

In hoeverre is de beweging in film een illusie, vals of artificieel? Een film

door de gestaag alternerende stijlen, een woekering van prefixen

geeft ons geen beeld waaraan beweging is toegevoegd; het geeft ons

en stijlen die nog vóór een duidelijke manifestatie zijn verdwenen.

direct een bewegend beeld. Zo beweert Bergson dat waarnemen, in

Reeds in het Modernisme maakten begrippen als enscenering en

tegenstelling tot een successie van begrensde staten van bewustzijn

monumentaliteit plaats voor beweging en tijd, waarvoor in de vorm van

vorderend langs een imaginaire lijn, eerder een continue stroom

de auto een metafoor werd gezocht; als gevolg van digitale technieken

is, waarin tijd is blootgesteld aan het bewustzijn als een duur; te

echter vormen zij steeds vaker het equivalent van de gebouwde vorm.

bevatten door intuïtie, en niet door de afzonderlijke werking van

Een architectuur, gebaseerd op tijd en topologie waarbij de vorm is

instinct en intellect. Deleuze ziet filmsegmenten niet als immobiel,

gelieerd op het resultaat van externe krachten, animatietechnieken

maar mobiel; derhalve voorzien van abstracte beweging of tijd, een

en stedelijke parameters. Geïntegreerde benaderingen van op

bewegend beeld vormend. Beweging is een mobiel segment met een

tijd en gebruiker gebaseerde stedebouwkundige plannen en

duur, een ‘vertaling in ruimte’, uitdrukking gevend aan een verandering

infrastructuren, verbonden aan een mondiaal netwerk, waarin

in duur. Het verzadigde beeld kan worden gevonden in elk beeld,

communicatie en bereikbaarheid prevaleren. De ontwikkelingen

vooral fragmenten met een grote diepte, waar verschillende scènes

van communicatie- en informatietechnologie en de populariteit van

of acties tegelijkertijd plaatshebben; het frame echter blijft leesbaar

geluid- en beeldmateriaal hebben geleid tot een excessieve groei van

en zichtbaar en impliceert dat we niet louter een beeld zien, maar

een autonome filmindustrie; welke voor andere professies steeds vaker

het lezen. Deleuze onderscheidt drie typen bewegende beelden: het

inspiratiebron of leidmotief is.//

perceptiebeeld aan deze zijde van het interval, het actiebeeld aan de andere zijde en het affectiebeeld, welke het interval bezet zonder deze op te vullen. Het perceptiebeeld is een perceptie van een perceptie, waarbij een onderscheid kan worden gemaakt tussen de subjectieve blik, waar de camera acteert als het oog van een acteur (directe dialoog) en het anonieme zichtpunt, waar de camera lijkt te acteren als een lichaamloos oog, niet geheel objectief, maar semi-subjectief (indirecte dialoog). Een affectiebeeld is een detailopname; door negatie van diepte kan op het vlak van het affectiebeeld enige lengte van een fragment worden geassimileerd. Binnen de structuur van het actiebeeld, voor een actie een actie is, kan deze zelf niet diffuus zijn door totaalmontage, zodat op zijn minst een enkel fragment het ‘duel’ bevat en overbrengt, opdat de volgende (nieuwe, slechtere of stabiele) situatie wordt gecreëerd. Het bewegend beeld levert een indirecte representatie of beeld van tijd, tijd in zijn empirische vorm, afkomstig van de successie van fragmenten. Het mentale beeld bevindt zich op de limiet van het bewegende beeld en is in staat de natuur en status van de perceptie-, affectie- en actiebeelden kwalitatief te transformeren.

> 1. Neil Leach, Rethinking Architecture. A reader in cultural theory. Londen 2006.

Jürgen Habermas, ‘Modern and Postmodern Architecture’. (pp. 230-231) > 2. Vincent Scully schaarde zich achter de postmoderne populistische standpunten en schreef in 1966 het voorwoord van Venturi’s ‘Complexity and contradiction in architecture’. > 3. Deze colleges zijn in 1979 gepubliceerd onder de titel ‘Collage City’. > 4. Kenneth Frampton, Moderne architectuur. Een kritische geschiedenis. Nijmegen 1995. (pp. 357-359) > 5. Charles Jencks, Modern movements in architecture. Harmondsworth 1973. (p.

222) > 6. Charles Jencks, The language of post-modern architecture. Londen 1977. > 7. Hilde Heynen e.a., Dat is architectuur. Sleutelteksten uit de twintigste eeuw.

Rotterdam 2004. (pp. 863-865) > 8. Idem noot 1. Jürgen Habermas. (pp. 225-227) > 9. Idem noot 1. Paul Virilio. (p. 380) > 10. Ron Burnett, (Camera lucida: Roland Barthes, Jean-Paul Sartre and the photographic image). The Australian Journal of Media & Culture, 1991 vol. 6, nr. 2. > 11. Idem noot 1. Roland Barthes, ‘Semiology and the Urban’. (pp. 167-170) > 12. Bohdan Y. Nebesio, (How to Account for Cinematic Experience?). Film-Philosophy, 1999 vol. 3, nr. 35. > 13. Gilles Deleuze, Cinema 1. The movement-image, Londen 2004. Gilles Deleuze, Cinema 2. The time-image, Minneapolis 1989.

Afbeelding: > 1. Passage, Venturi en Rauch, 'A Bill-Ding Board for the National Football Hall of Fame', project uit 1967. Architectural Monographs I 'Venturi and Rauch. The Public Buildings', Londen 1978.

stylos // in beeld // algemeen

p28-p34 thema 04.indd 33

pantheon 3 '06'07 33

6-3-2007 17:05:27

appendix of niet?

Loet Smeets Of ik even geïnterviewd wilde worden over de leerstoel Real Estate and

een nieuwerwets opnameapparaatje. Dus alles de volgende dagen

Housing. Daarover heb ik mijn mening wel klaar dus nam ik plaats aan

afluisteren en analyseren. Maakt niet uit, maar de conclusie bleek

tafel bij de communicatie-afgestudeerde. Zij is in de arm genomen,

eigenlijk al na mijn gesprek. De meeste bachelorstudenenten

om uit te zoeken waarom RE&H niet zo veel masterstudenten trekt.

hebben een te beperkt beeld van RE&H. Ik ben benieuwd wat

Raar, dacht ik. Wat weet zij er nou van wat echt speelt binnen zo’n

de communicatie-deskundige uiteindelijk voorstelt en wat de

afdeling. Het is tenslotte haar vak, dus ze zal wel goed onderzoek

eventuele veranderingen teweeg zullen brengen. //

gedaan hebben. Toch had ik in het begin moeite de vragen serieus te nemen.

Dat een leerstoel onderzoek doet waarom weinig studenten er in geïnteresseerd zijn, doet bij mij de vraag rijzen of er dan een vorm van concurrentie is. Concurrentie tussen de verschillende afstudeerrichtingen. Is dat dan nodig op een faculteit? Is dit een gevolg van de moderne bestuursvormen van de laatste jaren? Waarschijnlijk wel, net als de zorg is ook het onderwijs er aan blootgesteld: managers. Ze hebben een negatief imago gekregen. Arrogante mannetjes in doorsnee krijtstreepjespak die nauwelijks kennis hebben betreffende het vak, maar slechts denken te weten hoe te besturen.

Mede dankzij dit beeld is mijn vooroordeel over RE&H-studenten snel gevormd. Dat is tevens gebaseerd op gesprekken die ik had met mensen die uiteindelijk deze richting op willen. Studenten met een welvarende achtergrond, waarschijnlijk met vaders die fungeren in het bedrijfsleven. Een vooroordeel dus, want later sprak ik met daadwerkelijke afstudeerders van RE&H. Zij vertelden dat economie en interesse in de financiële kant van het proces natuurlijk een grote rol speelt, maar de afstudeerrichting laat zeker ook ruimte voor de creatieve ontwerpergeest. Tsja, in welke zin ontwerpen? In hoeverre is de bouwmanager betrokken bij het ontwerpproces? Ik vind het moeilijk voor te stellen hoe iemand die het gehele proces (dus niet alleen het ontwerpproces) moet besturen en controleren, zich echt kan mengen in het ontwerpproces.

In mijn bachelorjaren ben ik af en toe in aanraking gekomen met Real Estate and Housing, in de wandelgangen ook wel bouwmanagement genoemd. Dit was echter altijd in kleine mate. Helaas worden de RE&H vakken dusdanig in het onderwijsprogramma ingevoegd, dat ze meer als appendices aan het geheel hangen. Dat geheel heeft als motor, als spil de ontwerpopdracht. Voor veel studenten zijn de rest van de vakken bijzaak. Alleen diegene die echt geïnteresseerd is in bijvoorbeeld RE&H, zal zich inzetten voor deze vakken zoals de bedoeling is. Het is denk ik een lastige opgave onafhankelijke vakken als RE&H op een aantrekkelijke manier in te passen, maar dat de vakken tegelijkertijd een goede inleiding geven op de uiteindelijke afstudeerrichting.

De dame tegenover mij aan de tafel had op een dag al 16 studenten geïnterviewd, ze allemaal dezelfde vragen gesteld. Zeer geestdodend werk lijkt me, maar zij vindt dat blijkbaar leuk. Alles opgenomen op

34 pantheon 3 '06'07

p28-p34 thema 04.indd 34

stylos // in beeld // algemeen

6-3-2007 17:05:27

Dit jaar is het de tiende jaargang van pantheon//. In die tien jaar is er veel veranderd, zoals formaat, kleur en aantal pagina's. De redactie vroeg Joost Baks, de oprichter van pantheon// een stuk te schrijven over die begintijd. Wat was precies de reden van het maken van het blad en hoe ging het precies in dat eerste jaar?

van Pantheon naar pantheon// Joost Baks

Nu ik na tien jaar weer eens de volledige eerste jaargang van de

een betere toekomst waren keuzes noodzakelijk. Zo moet ik dat

Pantheon zit door te lezen, krijg ik toch wel een bijzonder gevoel.

ongeveer hebben doorgegeven aan mijn opvolger. En hij na zijn jaar

Het is dan wel lang geleden, maar ik kan me de sfeer rond het oprichten

met zijn bevindingen weer aan de volgende, en zo verder. Zo heeft elk

van het nieuwe tijdschrift nog goed herinneren. In de zomer van

nieuw bestuur en elke nieuwe redactie gesleuteld aan de Pantheon.

1996 werd door ons nieuwe Stylosbestuur de beslissing genomen om een nieuwe ledenpost te maken. In onze enthousiaste drang

Het lijkt erop dat er in de afgelopen tien jaar verstandigere redacties

tot vernieuwing werd na twee jaar Ogen Op Styltjes de Pantheon

en besturen zijn geweest dan het onze. Ik lees nu een goedgevuld en

geintroduceerd. De OOS was een nieuwsbrief die zich met name richtte

herkenbaar magazine die zich richt op een specifieke doelgroep: de

op de publicatie van Stylosactiviteiten. Wij hadden met de Pantheon

geïnteresseerde architectuurstudent. Er is een duidelijk onderscheid

indertijd een grenzeloze ambitie. Behalve het nieuwe gezicht van

tussen de verschillende rubrieken in het blad. De schrijfstijl is in de

Stylos moest het vooral ook een tijdschrift worden van en voor alle

meeste gevallen voorzien van een prettig jong elan en de foto’s zijn

bouwkundestudenten. Dat betekende voor ons een overkoepelend

scherp. Er zijn veel artikelen van studenten waardoor het erop lijkt

orgaan met plaats voor discussie en interactie tussen de verschillende

dat het magazine de afstand tussen Stylos en student heeft doen

studierichtingen. Maar ook een tijdschrift met artikelen en informatie

verkleinen of zelfs oplossen. Cijfermatig is pantheon// uitgegroeid

die verder gingen dan Stylos en de faculteit. Daarmee werden de eerste

tot een full-color magazine van vijftig pagina’s met een oplage van

voorzichtige stappen gezet richting een vaktijdschrift.

tweeduizend stuks en tien redacteurs en medewerkers. En gelukkig

De hele operatie Pantheon was niet alleen inhoudelijk van aard. De OOS

ook geen pizzeria Donatello op de voorkant, maar midden in het blad

werd nog gedrukt op 12 pagina’s cd-boekje formaat in een bescheiden

een nette advertentie van Heijmans.

oplage van driehonderd stuks en met een redactie van één persoon.

Pantheon daarentegen steeg naar 25 pagina’s A4 formaat in een oplage

Petje af dus. En nu? Het is natuurlijk lastig om vooruit te kijken,

van 1250 stuks en een redactie van vijf personen. Sponsoring voor het

maar hoe lang kan pantheon// nog mee? Is pantheon// het

blad werd in de steigers gezet (wat in dat eerste jaar resulteerde in een

architectuurmagazine van Stylos of is pantheon// het Stylosmagazine

discutabele advertentie van een pizzabakker op de voorkant) en in de

met architectuur? Blijft het een magazine voor en door studenten of

loop van het jaar is er een fotocommissie en een grafische commissie

wordt het veel meer een vaktijdschrift. Van Pantheon naar pantheon//

opgericht ter ondersteuning van het tijdschrift.

naar Neon Path; ik hoef er gelukkig niet meer over na te denken, maar ik ben benieuwd hoe het er over tien jaar voor staat. Dan kijk ik graag

Ik denk dat we in dit eerste enthousiaste jaar Pantheon ons niet

nog weer eens twintig jaar terug.//

gerealiseerd hebben wat voor een moeilijke opgave we onszelf gesteld hadden; een tijdschrift maken van en voor bouwkundestudenten, dat de faculteit overstijgt, waarin tegelijkertijd ook nog het wel en wee van Stylos aan de man gebracht moet worden. Mijns inziens heeft het dat jaar geresulteerd in vijf Pantheons waar moeilijk een touw aan vast te knopen is. De lay-out lijkt elk nummer weer een proeftuin te zijn van de laatste grafische foefjes, maar blijft vooral een onrustige mengelmoes van klassieke krant en modern magazine. Thema’s die te weinig ondersteund worden door de afwezigheid van genoeg kwalitatieve artikelen. Het enthousiasme druipt er nog steeds van af, maar dat uitte zich vooral in een te druk, onsamenhangend tijdschrift met een beperkte inhoud.

Pantheon bleek na dat jaar nog niet het tijdschrift waar we op gehoopt hadden. Er bleef een te grote afstand tussen blad en student en dus ook tussen Stylos en student. Wellicht juist wel omdat het blad te onsamenhangend was en koos voor een brede doelgroep en daardoor voor niemand werkelijk interessant was. Een mooi project, maar voor stylos // in beeld // algemeen

p35-p41 algemeen 01.indd 35

pantheon 3 '06'07 35

6-3-2007 17:06:05

De wereldexpo staat voor uitwisseling van kennis op het gebied van techniek, wetenschap, economie en cultuur. In 2010 zal kunstenaar John Körmeling Nederland vertegenwoordigen op de wereldexpo in Sjanghai.

stedenbouwkunst voor de wereldexpo Loet Smeets

Wereldexpo

Eindhoven en heeft zich sindsdien ontplooid tot zwevende tussen

De Fransen kwamen met het idee, maar de toenmalige koploper

architect en kunstenaar. Maar is architectuur niet ook kunst? Laat ik

in de Europese wedloop om de snelste industrialisatie, Engeland,

het zo formuleren: alle kunst die een ruimte begrenst, omwille van een

organiseerde de eerste wereldexpo in Londen in 1851. Het

woon-werk- of leefomgeving, behoort tot architectuur. Architectuur

eigenlijke doel van deze tentoonstelling was om internationale

is in dat opzicht een tak van kunst.

handelsbetrekkingen te bevorderen en de groeiende technische,

De meeste van Körmelings uitgevoerde plannen zijn kunststukjes

economische en wetenschappelijke kennis uit te wisselen. In de 20e

op zich. Soms hebben ze wel degelijk een functie in hun omgeving.

eeuw heeft de expo het imago gekregen van een tentoonstelling

‘Echt iets voor u’ staat in grote, oplichtende letters op het brughuisje

waar ieder land aan mee kan doen, op de eerste plaats om hun eigen

bij het Van Abbemuseum in Eindhoven. Het dient als verduidelijking

uitgesproken kunstwerken of architectuur te propageren. De techniek,

van de ingang van het museum dat, naar de mening van Körmeling,

cultuur en wetenschap staan in die zin niet op de achtergrond, want

te veel als een gesloten fort aandoet. Het gebouw, ontworpen door

ze zitten wel degelijk verworven in de architectuur.

Abel Cahen, heeft een donker natuurstenen gevel. Het brughuisje

Er zijn een aantal opmerkelijke bouwwerken overgebleven uit

heeft juist een fel rode kleur en springt direct in het oog. Een ludieke

de talloze wereldexpo’s, zoals de Eiffeltoren, het Atomium en het

oplossing voor de overbrugging van het riviertje en de geslotenheid

Barcelona-paviljoen van Mies van der Rohe. Er zit geen regelmaat in

van het museum.

het laten plaatsvinden van de expo. Soms zitten er meerdere jaren tussen twee edities, andere keren worden er twee edities in een jaar georganiseerd. Pas in de jaren ’70 van de twinstigste eeuw werd de wereldexpo voor het eerst in een oosters land georganiseerd. Dit is een logisch gevolg op de supersnelle ontwikkeling en groeiende welvaart van de ‘tijgerlanden’ in het verre oosten. De laatste expo was in Nagoya, Japan, en in 2010 is de beurt aan Sjanghai, China. Het grootste land ter wereld noemt zichzelf het eerste ontwikkelingsland dat de tentoonstelling gaat organiseren. Je kunt je afvragen wat de precieze definitie van ontwikkelingsland is.

Better city, better life Het thema van de wereldexpo in Sjanghai is 'better city, better life'. In 2010 zal ongeveer 55% van de wereldpopulatie in een stad leven. Het is dus van belang dat er gekeken wordt naar innovatieve oplossingen, om de steden over de wereld leefbaar te houden, zowel in welvarende als ontwikkelingslanden.

Körmeling heeft iets met auto’s en vervoer. Zo ontwierp hij een mobiele

Sjanghai heeft grootse ambities: ‘De Chinezen zullen de wereld

parkeerplaats en bouwde een zelf ontworpen auto. Simpelweg een

doen verbazen met een succesvolle, grandioze en onvergetelijke

onderstel met stoelen, vier wielen en een motor. Dat alles omtimmert

tentoonstelling.’ Expo 2010 moet de meeste bezoekers ooit trekken.

met plexiglas. Hij is van mening dat iemand van A naar B rijden het enige doel is van een auto, het enige comfort moet zijn dat je er

John Körmeling zweeft

direct vanuit je huis in kan stappen. Beter nog, dat de auto onderdeel

Ludieke architectuur. Kolossale kunst. Onserieuze architectuur.

uitmaakt van het huis. Je gaat op vakantie en stapt in de auto, waar

Serieuze kunst. De ontwerpen van John Körmeling zijn moeilijk te

de stoel in staat waarin je net de krant gelezen hebt.

typeren. Hij is 25 jaar geleden afgestudeerd aan de (toen nog) TH

Eenmaal op weg met de auto had je een paar jaar geleden kans een

36 pantheon 3 '06'07

p35-p41 algemeen 01.indd 36

stylos // in beeld // algemeen

6-3-2007 17:06:05

reuzenrad in te rijden. Tijdens een expositie in Utrecht stond een

Happy Street

bouwwerk van Körmeling dat plaats bood aan drie auto’s. Vanuit je

Happy Street vertaalt de kritiek die Körmeling heeft op de huidige

voertuig had je een riant uitzicht over de stad. Die belevenis, dat is

politiek in Nederland. Waarom is er in een klein en overzichtelijk land

kunst volgens Körmeling.

zo’n behoudzucht als het gaat om ruimtelijke ordening en stedelijke structuur? In plaats van helderheid en eerlijkheid, besluit de politiek

onontkoombare kunst

telkens weer te kiezen voor tunnels en gebouwen met een verborgen,

Een van de meest geëxposeerde kunstenaars van Nederland, Joep

naar binnen gekeerd karakter.

van Lieshout, heeft een andere stijl dan Körmeling. Van Lieshout heeft dan ook kunstacademie gedaan. Körmeling maakt ludieke en opvallende kunst, maar geen provocerende kunst. Van Lieshout doet dit wel, hoewel hij zelf zegt niet te ‘provoceren om het provoceren’. Hij maakt gebruiksvoorwerpen met een uitzonderlijke vorm. Zo ontwierp hij voor een tentoonstelling in Duitsland een sauna, met de vorm van een enorme onderkaak. De stoom zou verdwijnen via de oogkassen.

Van Lieshout is gefascineerd door mannelijkheid gesymboliseerd door de fallus. In zijn atelier staan penissen in alle mogelijke vormen.

Met dit onderwerp is hij als 'taboe-doorbreker' onder meer bekend geworden.

Door middel van apparaten dient alles gerecycled te worden, inclusief de poep en levenloze lichamen.

Eén van zijn huidige projecten is een grootschalig plan voor ‘Slave City’.

Tweehonderdduizend slaven die een stad runnen. De plattegrond

Het concept Happy Street is een antwoord op de geslotenheid van

ligt er al en wordt nog steeds aangepast. Installaties zijn gebouwd

de Nederlandse stedelijke structuur. Als een soort achtbaan slingert

op kleine schaal en op ware grootte. Het moet een zelfvoorzienend

een 450 meter lange weg omhoog en weer naar beneden. Langs de

gebied zijn. Door middel van zelf ontworpen apparaten dient alles

openbare weg staan verschillende gebouwtjes. Deze dienen tijdens

gerecycled te worden. Inclusief de poep en levenloze lichamen waar

de expositie als onderkomens voor Nederlandse bedrijven, die zich in

de nog bruikbare organen al uitgehaald zijn. Een proefmodel voor tien

China willen presenteren. Het idee van het concept is dat de inwoners

personen is het overwegen waard, vindt Van Lieshout.

van de huisjes de openbare weg gebruiken als ontmoetingsplek.

In 2002 is een soort gelijk project wel uitgevoerd. Er werd een vrijstaat

Bovenaan het ontwerp is een grote hal gesitueerd die verwijst naar een

opgericht naar zijn ontwerp. Er was zelfgedrukt geld en advocaat

van de wolkenkrabbers in Sjanghai. De opzet van het plan is openheid,

Spong zette een grondwet in elkaar. Na negen maanden werd onder

eerlijkheid en overzichtelijkheid, zoals ook de constructie niet verhult

druk van de lokale gemeente het staatje weer gesloten.

moet te worden. De Chinezen hebben nu al gereageerd dat ze Happy

Zowel Van Lieshout als Körmeling hebben de overeenkomst dat ze

Street een vernieuwend, creatief en modern ontwerp vinden.

zich soms als stedenbouwkundige profileren. Ze mengen zich in het vraagstuk rond ruimtelijke ordening in Nederland. Körmeling

gegadigden van formaat

is van mening dat woonwijken veel te introvert zijn. En waarom

Rijksbouwmeester Mels Crouwel heeft als voorzitter van de

moeten al die vervoersbanen onder de grond? Neem bijvoorbeeld

beoordelingscommissie John Körmeling voorgedragen als ontwerper

de zweefbaan van Wuppertal (te zien in de reclame van Nuon), die

van het Nederlandse paviljoen voor de wereldexpo Sjanghai 2010.

tien meter boven de grond zoeft en naar beneden zakt bij elke halte.

Naast Körmeling werden nog vijf bureaus gevraagd een ontwerp

Dat geeft een veel eerlijker en overzichtelijker beeld. Het is net alsof

in te dienen. UN Studio, NL Architects, West 8, Neutelings Riedijk en

alles zo veel mogelijk ongezien moet blijven. Woonwijken liggen als

Marcel Wanders spreken voor zich. Duidelijk is dat de vijf bureaus

ondoordringbare klonten, waar geen vreemden mogen komen, in

zich al langer met succes bewegen op het architectonische dan wel

een stad verspreid. In een ontwerp voor het Nederlandse paviljoen

stedenbouwkundig vlak, in tegenstelling tot John Körmeling. Het is

voor de wereldtentoonstelling in Sjanghai, probeert Körmeling zijn

interessant om te zien dat kunstenaars als van Lieshout en Körmeling

visie te verwezenlijken.

blijkbaar erkend worden als architecten dan wel stedenbouwkundigen.

Vanwaar dan al die heisa om de architectentitel? //

stylos // in beeld // algemeen

p35-p41 algemeen 01.indd 37

pantheon 3 '06'07 37

6-3-2007 17:06:06

De manier van wonen in stedelijke gebieden verandert, er is steeds meer vraag naar voorzieningen voor tijdelijke huisvesting. Dit vraagt om een eigentijdse architectuur. Opvang van daklozen en drugsverslaafden gaat hierin het verst.

afkicken van architectuur Loes Goebertus

Mensen denken vaak dat een schuur aan de rand van de stad

van een historisch pand tot een opvanghotel aan de Maliebaan in

voldoende zou zijn voor de opvang van daklozen. Dat is een veel

Utrecht door BAR architecten is het eerste project dat sinds dit beleid

voorkomende misvatting. De kans op verbetering is het grootst als de

ontworpen is. Het is ontworpen in 2003. Dit opvanghotel, Maliehof,

locatie van de opvang zich in de leefomgeving van doelgroep bevindt

biedt permanente opvang voor daklozen en drugsverslaafden. De

en deze uitzicht biedt op een betere toekomst. Maliehof en Omnizorg

bewoners worden vrij gelaten in hun doen en laten, maar er is hulp

zijn twee voorbeelden van opvangcentra waarbij architectuur een

wanneer zij dat nodig hebben. Dealen is verboden. Het is moeilijk om

belangrijke rol speelt.

afspraken met de doelgroep te maken. Regelmaat en een comfortabele omgeving hebben over het algemeen de meest positieve invloed op

Dakloos zijn

de gezondheid van de bewoners.

Voor daklozen hebben ruimte, tijd en architectuur een andere betekenis. Voor hen is ruimte de straat. Daklozen leven altijd in het

De Maliehof heeft zijn historische gevel behouden. Van buiten is er

nu, zij denken niet vooruit en terugdenken is vaak pijnlijk. Zij zijn

niet af te lezen wat er binnen gebeurd. Dit komt overeen met het

mensen zonder verhaal, omdat ze hun geschiedenis achter zich laten.

standpunt van Loos. Ook is dit gebouw heel wat anders dan ergens

Tijd verwijst voor hen naar externe gebeurtenissen zoals slaaptijd en

achteraf weggestopt worden. Het gebouw heeft historische uitstraling.

etenstijd. Op straat moet je je tijd vol maken. Alcohol en drugs doden

Van binnen is op de trappen na alles vernieuwd. Er zijn achtentwintig

ieder besef van tijd, de ‘hard time’ wordt al gauw een ‘easy time’.

kamers, waarvan er zes in een tuingebouw zitten voor wat oudere daklozen. De kamers verschillen van omvang en beschikken allemaal

Daklozen zien gebouwen als tijdelijk onderdak, ze geven warmte en

over een bergmeubel. De bedden hebben een brandvertragende

beschutting. Voor ons is dit onderdak met warmte en beschutting

matras. Iedere bewoner beschikt over een eigen kamer en is er een

de oorsprong van de architectuur. Voor een opvangcentrum voor

collectieve ruimte met onder andere een televisie.

daklozen is het dus van belang wat zij zien als ruimte en tijd, wat voor hen van belang is.

Het gebouw bestaan uit origine uit twee identieke panden, deze

Adolf Loos’ standpunt in de architectuur was dat een huis naar buiten

scheiding van de panden is op de verdiepingen bewaard gebleven.

vooral moest zwijgen. Er moest niet van buiten af te lezen zijn wat

Het is een fysieke en sociale scheiding, de bewoners kunnen niet

er zich van binnen afspeelde. Dat is naar mijn mening een goed

zomaar van het ene naar het andere pand. Aan de gevelzijdes bevinden

uitgangspunt voor een opvangcentrum voor daklozen.1

Een goed gebouw voor daklozen dat uitstraalt ‘je mag er zijn’ is een goed begin voor de rehabilitatie.

Als een dakloze geen opvang heeft, is de straat zijn privé. Zijn leven is dus openbaar, al blijft dit voor de meeste mensen die wel een huis hebben onzichtbaar. Waarom? Omdat ze het niet willen zien. Paul Blokhuis, wethouder voor Welzijn en Zorg in Apeldoorn, heeft een dag meegelopen met zwerfjongeren. Straatkranten verkopend kreeg hij het gevoel dat hij er helemaal niet mocht zijn. Dit helpt een dakloze niet verder het goede pad op. Een goed gebouw voor daklozen dat uitstraalt ‘je mag er zijn’ is een goed begin voor de rehabilitatie.

Maliehof, Utrecht In Utrecht is het gemeentelijk beleid de daklozen en verslaafden uit de regio verspreid op te vangen om hiermee een einde te maken aan overlast op het overdekte winkelcentrum Hoog Catharijne. De renovatie

38 pantheon 3 '06'07

p35-p41 algemeen 01.indd 38

1. Interieur Maliehof met interieurprint

stylos // in beeld // algemeen

6-3-2007 17:06:10

2. Plattgerond begane grond Omnizorg. Het alles ziende oog van de portier

3. Indeling begane grond Omnizorg

zich de slaapkamers. Alle sanitaire kabines, die centraal in de gang

De gemeente Apeldoorn zet een nieuwe stap door al deze functies

geplaatst zijn, zijn anders vormgegeven om iedere woonverdieping

samen in een gebouw onder te brengen en uit te breiden met nieuwe

een eigen identiteit te geven. De binnenwanden zijn bekleed met

functies zoals werkprojecten en medische zorg. Drie instanties,

fotografische prints van klimop van een foto van Rob van ‘t Hart.

TACTUS, Arcurius en RIBW Oost-Veluwe, die sinds lange tijd actief zijn

De ontwerper heeft geprobeerd het straatleven, waar de bewoners

en veel ervaring hebben gaan samen werken in dit nieuwe gebouw:

het meest hun tijd doorbrengen, in het gebouw door te laten lopen

Omnizorg. In de zorg wordt volgens Antoni Folkers, de architect van

met deze print. Dit wordt verder bereikt door het toepassen van

Omnizorg, nog erg in hokjes gedacht, het gezamenlijk onderbrengen

vandaalbestendige straatverlichting toegepast in de gangen en het

van zowel daklozen, drugsverslaafden als GGZ-cliënten is geheel

trappenhuis. Het interieur wordt door de bewoners tegen verwachting

nieuw. Omnizorg wijkt dus duidelijk af en dat maakt het gebouw

in als ziekenhuisachtig ervaren en absoluut niet als huiselijk. Het liefst

een nieuw experiment. Volgens wethouder Blokhuis voor Welzijn

zien zij een sfeer die voor een woonhuisgevoel zorgt, op zijn best zelfs

en Zorg levert deze samenwerking een meerwaarde op doordat de

voorzien van openhaard.

zorgverleners dagelijks contact met elkaar hebben en de cliënten

2

elkaar kennen.3 Opvang in Apeldoorn Wijkagent in de binnenstad van Apeldoorn, Luuk Poeters, herinnert

Omnizorg wordt in het centrum gebouwd. Volgens de gemeente

zich de situatie in 1998 nog goed. Iedere dag opnieuw joeg de politie

past deze plek goed bij de doelgroep, aangezien de cliënten meestal

de drugs- en alcoholgebruikers uit het Oranjepark. Dit wegjagen

hun dag aan drukke straten doorbrengen. De moeilijkheid in deze

was een heilloze weg, gebruikers konden nergens anders terecht en

omgeving zit hem onder andere in de inpassing en beperking van

kwamen telkens terug. Bij veel mensen veroorzaakte dit een onveilig

overlast voor de buurt. FBW architecten is gevraagd om dit gebouw

gevoel.

mogelijk te maken. Zij hebben een aantal jaar in Afrika gewerkt, waar zij gedwongen waren altijd met originele oplossingen te komen. De

De politie deed toen een heel bijzondere ingreep en opende een oude,

standaardoplossing werkte daar niet, evenzo is hier sprake van een

onbruikbare garage bij het station als opvang voor de gebruikers. Het

geheel nieuwe uitdaging.

was uniek dat de politie zo een ingreep deed, ze zijn genomineerd voor een prijs in Den Haag. De overlast nam af, aangezien er niet meer op

Inspraak van de buurt

straat gebruikt hoefde te worden. De garage bestond uit drie hokken

Zoals iedere gemeente heeft ook de gemeente Apeldoorn de plicht

waar gebruikt kon worden. Van verdere zorg was nog geen sprake

op te komen voor het belang van haar burgers. Dit geldt ook wanneer

omdat dat niet de taak van de politie was. Wel was dit het begin van

het belang van verschillende doelgroepen in strijd met elkaar blijken

steeds betere opvang in Apeldoorn.

te zijn zoals hier het geval is.

Centraal bij het ontwerp staan zowel de zorgvragende burger

De gemeente Apeldoorn zet een nieuwe stap door alle functies samen in een gebouw onder te brengen

(daklozen, verslaafden en GGZ-cliënten) als de directe omgeving (omwonenden, winkeliers en zakenlui). De gemeente streefde voor de zorgvragende burger naar een sluitende zorgsector die zal voorkomen dat de doelgroep nog verder in de problemen zal raken

Omnizorg

en die mogelijkheden biedt voor maatschappelijke reïntegratie. Voor

In de loop der tijd is er in Apeldoorn meer opvang voor daklozen en

de directe omgeving waren vooral veiligheid en het verminderen van

drugsverslaafden gekomen. Zo is er een slaaphuis, een gebruikershuis

overlast van belang.

en een plaats waar methadon verstrekt wordt. Hierdoor zijn diverse looproutes ontstaan die voor overlast zorgen. In veel steden wordt

Het plaatsen van een gebouw als deze in de buurt ligt voor veel mensen

deze verspreiding van functies gehandhaafd. Zo is ook in Utrecht het

gevoelig. Er is bij Omnizorg alles aan gedaan angst weg te nemen. Zo

uitgangspunt meerdere kleine opvangcentra neer te zetten.

zijn er aan de bewoners in de buurt al vanaf een vroeg stadium brieven verstuurd. Ook zijn de plannen te bekijken in het informatiecentrum. stylos // in beeld // algemeen

p35-p41 algemeen 01.indd 39

pantheon 3 '06'07 39

6-3-2007 17:06:13

Uiteindelijk wordt de veiligheid en leefbaarheid alleen maar vergroot

is het een doorgang. De entree van het gebouw bevindt zich aan dit

door dit ontwerp. Rutten, directeur van TACTUS4:

binnenhof, waardoor de overlast van het binnenkomen van de straat is gehaald. Op het binnenplein staan een boom en overdekte bankjes Op de bankjes kan eventueel overnacht worden. De straat en de stad

“Als je niet uitstoot, niet wegduwt, maar de groep bij het leven betrekt, dan komt het jezelf, de samenleving en de buurt uiteindelijk ten goede”

worden min of meer het gebouw ingehaald. Dit heeft BAR-architecten ook gedaan, maar dan op een meer conceptuele manier. Bij Omnizorg is de straat letterlijk naar binnen gehaald, bij de Maliehof was er enkel sprake van de straatverlichting en interieurprint van planten die in het trappenhuis werden toegepast. Zo gaat Omnizorg net een stap

Alle reacties worden beantwoord. Zo is er voor het appartementen-

verder.

complex dat naast Omnizorg ligt een nieuwe entree ontworpen, zodat er geen diep portiek meer is. De meest bizarre aanpassing is het

De rehabilitatiegedachte

‘weghappen’ van een hoek uit het gebouw om het uitzicht van een

Het uitgangspunt van Omnizorg, anders dan bij de Maliehof, is de

van de buren niet te belemmeren. Deze had namelijk een raam aan de

rehabilitatie.

zijgevel. Dit is te zien op afbeelding 5. De ‘hap’ uit het gebouw is gevuld

Het gebouw kent twee entrees naar het binnenplein. Deze ‘twee

met beplanting, een verbetering op het uitzicht van de buurman.

entrees’ zonder achteruitgang staan symbolisch voor de rehabilitatie van de cliënt.

Een gebouw met twee gezichten

Rehabilitatie volgens de Van Dale betekent: herstel van de gezondheid.

Omnizorg heeft twee gezichten. Aan de buitenkant is het een gesloten

Wat het volgens de drie samenwerkende organisaties, TACTUS,

geheel dat past in de omgeving. Het is dus eigenlijk vergelijkbaar

Arcurius en RIBW Oost-Veluwe, inhoudt is dat het verblijf van de cliënt

met het Maliehof in Utrecht en volgens het uitgangspunt van Loos.

van tijdelijke duur is. Volgens Jos van Mierlo van RIBW Oost-Veluwe

Dit gebouw staat nog centraler in de stad en heeft het ook winkeltjes

betekent het onder andere ook: het herstel van contact met de wereld

opgenomen in een plint, die wel geheel van glas is. De bedoeling is dat

en het vergroten van het gevoel van eigenwaarde.

hier daklozen zullen werken en de bewoners van Apeldoorn komen winkelen. Dit zorgt voor een contact tussen de bewoners en bezoekers,

Doordat het gebouw speciaal voor dak- en thuislozen ontworpen is en

zodat de angst bij de omwonende langzaam wordt weggenomen en

in het centrum staat, weerspiegelt het de gedachte van de rehabilitatie

het contact tussen deze doelgroepen zoveel mogelijk genormaliseerd

volledig in die zin dat het het gevoel van eigenwaarde vergroot. Het

wordt. Om de overlast van inkijk te verminderen zijn de buitengevels

gebouw is zo ontworpen dat het de doelgroep min of meer verleidt om

heel dik gemaakt, en hebben de ramen allemaal een gekleurd luik

zichzelf op een andere manier te bekijken dan mislukt of onnuttig.

die gefixeerd staan in een vaste open stand. In de dikke gevel zijn De verblijfsduur is tijdelijk, de cliënten mogen maximaal een jaar

leidingen verwerkt.

verblijven en kunnen doorstromen van een gezamenlijke slaapzaal De binnenzijde van het gebouw is daarentegen luchtig en open. Er is

naar uiteindelijk een eigen kamer waar zij ook zelf wat meubeltjes

een binnenhof ontworpen, dit was mogelijk door de diepe kavel. Dit

in kunnen zetten. Deze tijdelijkheid heeft alleen zin als de cliënt ook

binnenhof is heel luchtig, als je omhoog kijkt zie je rechtstreeks de

daadwerkelijk verder komt. Dat wil zeggen dat het gebouw niet alleen

lucht omringd door galerijen die vol hangen met bloeiende planten.

opvang moet bieden, maar ook mogelijkheden voor maatschappelijke

Ook is er een waterval tussen het groen ontworpen. Architect Antoni

reïntegratie. Om deze reïntegratie verder te bewerkstelligen zijn

Folkers:

er werkprojecten opgezet6. Het doel van deze projecten is het aanleren van vaardigheden die noodzakelijk zijn voor toegang tot de

”Door het geluid van die waterval drukken we alle geluiden, ook het geluid van het voorbijkomende verkeer, naar de achtergrond toe. Dat geeft geweldig veel rust. Bovendien is het ruisen van een waterval nu eenmaal aangenaam om te horen.”5

4. Conceptschetsen Omnizorg

worden geleerd, is er sprake van diverse winkelruimtes die zijn opgenomen in de plint van het gebouw. Zo is er onder andere sprake van een cadeaushop, wasserette, uitzendbureau en fietsenmaker waar de cliënten kunnen werken. Ook is de veegploeg gevestigd in Omnizorg. Het uitzendbureau biedt vervolgens de mogelijkheid tot het zoeken naar werk voor de degene die daar aan toe zijn.

Verder zorgt dit binnenhof voor centrale controle, de portier heeft

Huiselijkheid en individualiteit

vanuit het midden goed overzicht. Het binnenhof is toegankelijk voor

Naast rehabilitatie als uitgangspunt streefde FBW-architecten voor het

iedereen vanaf de straat door twee poorten. De twee poorten, twee

interieur ook naar huiselijkheid en individualiteit. De architect is ervan

entrees, waren mogelijk door de dubbele oriëntatie van de kavel. Zo

40 pantheon 3 '06'07

p35-p41 algemeen 01.indd 40

arbeidsmarkt. Naast de workshopruimtes, waar de eerste vaardigheden

stylos // in beeld // algemeen

6-3-2007 17:06:25

5. Maquette Omnizorg

overtuigd dat een kat de huiselijkheid zou versterken. Een voormalige

en individualiteit die binnen te vinden zijn maken dit een uniek

verzorger in een soortgelijke instelling kon dit bevestigen. Waar hij

gebouw. Bijna alle instanties en personen die meewerken hebben

werkte liep het wel eens uit de hand, maar niemand maakte ruzie in

er alle vertrouwen in dat Omnizorg een geslaagd project zal worden.

de buurt van de kat.

De bouw is in maart 2006 gestart en in 2008 zal het gebouw naar verwachting gebruik worden genomen. Andere gemeentes kijken

Huiselijkheid, het woonhuisgevoel, wordt verder bereikt door de

voorlopig de kat uit de boom.//

uitgangspunten voor het interieur: kleur, natuur en neutraliteit op de juiste manier te combineren en toe te passen. Zo zorgen robuust houten tafels voor een huiselijke sfeer, maar ze zijn ook duurzaam en worden niet makkelijk omgegooid. Er wordt onder andere ook geprobeerd het mogelijk te maken een continu haardvuur te projecteren. Deze minder abstracte uitwerking biedt naar mijn mening meer kans op slagen dan de aanpak van de Maliehof.

Om individualiteit te bereiken, het gevoel van een ‘eigen kamer’ te versterken, wordt er verder gegaan dan bij de Maliehof. Zo worden alle kamers van elkaar onderscheiden in plaats van enkel de verdiepingen door alle luiken van de kamers een andere kleur te geven. Er worden negen verschillende kleuren toegepast die willekeurig over de luiken verdeeld zijn. Deze kleuren worden in de kamers doorgezet over het

bronnen: >1 Graafland, Arie, De architectuur van het ontbehagen: Dakloos in New York en Amsterdam, Nijmegen: SUN, 3de druk, 1995 >2 Harm Tilman, exterieur voor daklozen, De architect, april 2004, p 70 t/m 73 Hostel voor drugsverslaafden, PI, project & interieur 5/2004 p34 t/m 36 >3 Omnieuws 6, gemeente Apeldoorn, november 2006, ‘twee voordeuren en geen drempel’ Interview met Paul Blokhuis, wethouder Welzijn en Zorg. >4 Omnieuws 5, gemeente Apeldoorn, “ik zie het werk in omnizorg met vertrouwen tegemoet” Ruud Rutten, directeur van TACTUS. TACTUS behoort tot een van de organisaties die in Omnizorg zal werken. >5 Omnieuws 4, gemeente Apeldoorn, ‘Dit gebouw is voorniemand een eindpunt’ >6 De werkprojecten worden uitgevoerd door de Stichting Omniplaza >Andere bronnen: www.omnizorg-apeldoorn.nl en Omnieuws, 1 t/m 6 foto's: >1. De architect, april 2004, p 71 >2,3: Omninieuws 2, gemeente Apeldoorn, januari 2004 >4. Omninieuws 1, gemeente Apeldoorn, juni 2003 >5. http://www.omnizorg-apeldoorn.nl

plafond en het gordijn voor de glazen pui aan het binnenhof. In de kamers voor een langer verblijf komen naast een bed een bureau en kast te staan. Voor korter verblijf is er bij elk bed een speciaal nachtkastje ontworpen dat een eigen plek afbakent.

Vol vertrouwen Het onderbrengen van meerdere functies in één gebouw zoals in Apeldoorn wordt gedaan is een geheel nieuwe aanpak. Het centraal stellen van de rehabilitatie, de subtiele inpassing in de stedelijke omgeving, de mogelijkheden die het gebouw biedt, de huiselijkheid

6. Interieurmaquette slaapkamer Omnizorg

stylos // in beeld // algemeen

p35-p41 algemeen 01.indd 41

pantheon 3 '06'07 41

6-3-2007 17:07:29

Hoge schoorstenen, vuile fabrieken en mijnen bepalen al sinds het begin van de vorige eeuw het beeld van het Ruhrgebied. Tegenwoordig komt er echter uit steeds minder schoorstenen ook daadwerkelijk rook.

een nieuw beeld voor industrie Roana Plugge

Industriële processen zijn vernieuwd, fabrieken zijn verschoven naar

Innerhaben Duisburg

goedkopere gronden of de geproduceerde producten worden niet

De binnenhaven van Duisburg mag betiteld worden als de grootste

langer gevraagd. De economische en sociale crisis die volgde in de

binnenhaven van de wereld. Tussen 1850 en 1950 bloeide de haven op

jarentachtig van de vorige eeuw, zorgde ervoor dat het Ruhrgebied

als graanoverslag en werd ook wel ‘de broodmand van het Ruhrgebied’

langzaam leegliep. Er is daarbij een spookachtig landschap met

genoemd. De kades waren volgebouwd met graansilo’s en pakhuizen.

hedendaagse ruïnes achtergelaten. Meestal is het verantwoord

Dat deze er nu nog staan, is te danken aan actiegroepen die in 1972

slopen van deze fabrieken duurder dan behouden, herstructureren

verhinderden dat de karakteristieke panden werden gesloopt.

en renoveren. Je ziet daarom steeds meer grootschalige projecten

Tegenwoordig zijn het hele andere activiteiten die zich afspelen

waarbij voormalige industrieterreinen worden omgetoverd tot

in deze binnenhaven. Zo is het grootste ‘Arbeiten im Park’ project

bedrijventerreinen, woonwijken of culturele voorzieningen. De

van de IBA hier gevestigd. Dit houdt in dat voor deze locatie een

plaatsen waar altijd gewerkt en gezwoegd is, zijn nu het domein

stedenbouwkundig ontwerp is gemaakt waar de binnenstad, de

geworden van wonen, werken en recreatie.

historische objecten en het omringende landschap in een nieuw

Initiatiefnemer hiervoor is de IBA – Internationale Bau Austellung.

verband tot elkaar zijn komen te staan. Hierbij is een groot deel voor de

Hun doel is de regio aan te passen aan het postindustriële tijdperk.

openbare ruimte gereserveerd, wat een prettig woon- en werkklimaat

Hierbij wordt sterk gelet op de cultuurhistorische dimensie.

genereert. In de innerhaben van Duisburg wordt de openbare ruimte

Ze willen de gebieden moderniseren zonder het industriële

in dit geval gevormd door het water. De meest toonaangevende

verleden te verloochenen, want ‘respect voor het verleden is

ontwerpen die voor dit project zijn gemaakt, komen van architect

een integraal onderdeel van vooruitgang’. Daarom zijn een hoop

Norman Foster. Hij heeft onder andere een ontwerp gemaakt voor

interessante bouwwerken gespaard gebleven en hebben ze in nieuwe

de ‘Euro-Gate’. Dit is een grote glazen schijf die zich rond de rand

stedenbouwkundige plannen een prominente plaats gekregen.

van de komvormige houthaven zal gaan uitstrekken. De bouw zal

Het gebied waar de IBA werkzaam is, behelst de Emscher regio. Dit

dit jaar starten.

gebied dat ruim 800 km2 beslaat, is duidelijk aangetast door het

Een opvallend gebouw aan het water is de Küppermühle. Het ontwerp

industriële verleden. Het stroompje de Emscher is veranderd in een

voor de herbestemming van dit gebouw is gemaakt door Herzog

open riool met betonnen oevers en de mijnbouw heeft geresulteerd

en de Meuron. Dit bakstenen gebouw is gebouwd tussen 1908 en

in bodemdalingen tot wel 20 meter. Met de komst van de IBA

1916 en heeft tot het eind van de jaren tachtig van de vorige eeuw

wordt er langzamerhand een nieuwe identiteit gegeven aan deze

dienst gedaan als graanschuur. Tegenwoordig doen de grote ruimtes

verwaarloosde omgeving.

dienst als tentoonstellingsruimtes voor het museum voor moderne

In deze tekst zal een drietal projecten uit de IBA worden besproken.

kunst. De enige toevoeging die gedaan is aan dit gebouw, is de opvallende, terracottakleurige betonnen trap die het hart van het gebouw vormt.

Naast alle nieuwe bouwwerken en gerenoveerde hallen is er ook een duisterder deel van het verleden in de binnenhaven aanwezig.

De herinnering aan het verleden, met name de terreur van de nazi’s, ontmoet de hoopvolle toekomst in ‘de tuin der herinnering’. In deze tuin, ontworpen door landschapsarchitect Dani Karavan, zijn half gesloopte bouwwerken te zien, omringt door landschapskunstwerken.

Bijvoorbeeld een hoop beton van gesloopte gebouwen, waar de traptreden nog in te herkennen zijn, die begroeid is met kleine boompjes en struikjes. Een ander voorbeeld is de entreepartij van een gebouw, die geen gebouw meer ontsluit maar slechts met uitstekend wapeningsstaal een vroegere verbintenis aangeeft. Boven op het dak zijn bomen geplaatst. Al deze ruïnes van de industrie, samen met de

1. Tuin der Herinnering, Innerhaben Duisburg

42 pantheon 3 '06'07

p42-p48 algemeen 02.indd 42

grillig gevormde bomen die in deze tuin volop aanwezig zijn, geven de locatie de juiste sfeer. Hier is het industriële verleden voelbaar.

stylos // in beeld // algemeen

6-3-2007 17:08:27

2. Design School - SANAA op Zollvereinterrein, Essen

3. Roltrap naar Ruhrlandmuseum - OMA op Zollvereinterrein, Essen

Zollverein Essen

designthema past, is de herbestemming van de kolenwasserij uit

Het Zollverein complex in Essen is misschien wel de beroemdste

1932 tot Ruhrlandmuseum door OMA. OMA heeft ervoor gekozen

attractie van de hele IBA. In 2001 werd het zelfs op de UNESCO

de instandhouding van het gebouw voorop te stellen. De stalen

werelderfgoedlijst geplaatst. Een van de grootste redenen waarom

constructie was al erg gecorrodeerd en daardoor moest 85 procent

de mijn op deze lijst geplaatst is, zijn de gebouwen die behoren

van de constructie vervangen worden. Uiteindelijk is het grootste deel

bij Schacht XII. Dit complex werd ontwikkeld tussen 1927 en 1932

van het budget opgegaan aan schoonmaken en restaureren van het

door de zeer jonge architecten Fritz Schupp en Martin Kremmer.

gebouw. Hierdoor zijn de ingrepen bijna niet eens zichtbaar. Slechts

Zij zorgden, naar de wens van de opdrachtgevers, voor een ‘uiterst

op enkele punten is gekozen voor opvallende elementen. Dat zijn

rationeel werkende fabriek waarvan de architectuur uitdrukking moest

de stijgpunten die allemaal een oranje kleur hebben gekregen om

geven aan de productiekracht van de Duitse mijnbouwindustrie’.

de beweging, het transport, te benadrukken. Pronkstuk onder deze

De stedenbouwkundige opzet van het complex is gebaseerd op

nieuwe toevoegingen is de 56 meter lange roltrap die uitkomt in de

symmetrie, parallelle lijnen en zichtassen. Binnen dit kader kreeg elke

centrale hal van het museum. Hoewel dit element qua vormgeving

functie een eigen gebouw. Alle gebouwen zijn vervolgens uitgevoerd

erg in het oog springt, past het juist goed in het gehele complex met

in een zelfde architectuurstijl, die van kubussen van een stalen frame

alle transportbanden.

opgevuld met bakstenen. Deze herhaling van eenduidige objecten vormt een harmonie met de grotere context van het geheel en is

Landschaftspark Duisburg

daarnaast ook een handige basis voor eventuele aanpassingen.

In het noorden van Duisburg vind je een oud industrieterrein

Duidelijk zijn de klassieke principes van ordening toegepast en het

met de titel ‘Landschaftspark’. Een vreemde benaming voor een

gebouw toont daardoor een sterke wens om monumentaal te zijn.

gebied dat voornamelijk bestaat uit betonnen bestrating en oude

Voor plaatsing op de UNESCO werelderfgoedlijst echter, is

fabrieksgebouwen. Vroeger werd er in die gebouwen gietijzer

architectonische schoonheid en een hoge cultuurhistorische waarde

gemaakt. Nu doen de bouwwerken, die duidelijk zijn ontworpen voor

alleen niet genoeg. Daarvoor is ook een duidelijk plan of visie

één duidelijke functie, dienst als een soort decor.

voor de ontwikkeling van het gebied nodig. Hiervoor heeft de IBA

In het kader van de tentoonstelling van de IBA zijn projecten in

OMA ingeschakeld. Het door OMA gemaakte stedenbouwkundige

drie categorieën van hergebruik in te delen. Onder de eerste vallen

masterplan voor het honderd hectare grote gebied is gefundeerd

de eerder besproken projecten in de binnenhaven van Duisburg,

op de bestaande uitgangspunten. Zo was er een muur die om het

namelijk oude kantoorgebouwen en fabriekshallen. Deze gebouwen

complex heen liep. Deze muur brengt OMA weer terug in de vorm

zijn relatief gemakkelijk aan te passen voor een nieuwe functie. De

van een omringende rand van nieuwe bebouwing. Verder wordt de

tweede categorie herbergt de iets moeilijkere gebouwen, waar veel

bestaande infrastructuur een uitgangspunt. Waar eerst rails liepen,

creativiteit nodig is om er een nieuwe functie aan te geven, zoals het

zijn nu wandelpaden waaraan de vormgeving te zien is dat het ooit

geval bij de Zollvereinmijn in Essen. Deels valt het ‘Landschaftspark’

een spoor was.

in Duisburg ook onder deze tweede categorie, maar voor het grootste

Het overkoepelende thema voor de herstructurering van het

deel valt het onder categorie drie. Gebouwen in deze categorie

terrein is ‘design’. Behalve nog te realiseren kantoorruimtes,

worden aan hun lot overgelaten. Waarom zou je hoogovens die al zijn

tentoonstellingruimten en congresfaciliteiten zijn er al twee

afgeschreven productiegereed laten blijven? Bij deze passieve manier

vooraanstaande projecten die in dit thema gerealiseerd zijn. De eerste

van hergebruik laten ze de objecten in nieuwe parken langzaam

is de ‘Design school’ van de Japanse architecten SANAA. Deze kubus

wegroesten. Op langere termijn zijn er geen nieuwe functies bedacht

van 35 meter x 35 meter aan de entree van het complex werkt als een

voor deze objecten, wat vaak resulteert in spontane ideeën voor

landmark. Vernieuwend aan dit gebouw is de monoliete, zeer dunne

herbestemming.

betonnen constructie. Isolatiemateriaal is achterwege gelaten, omdat

In het Landschaftspark hebben de beheerders van dit park hun

de temperatuur in het gebouw wordt geregeld door waterleidingen

strategie aangepast aan deze functies. Ze verhuren (delen van) het

die in de betonnen wanden zijn gestort. Zo zijn alle installaties

park aan diegenen die er op dat moment een idee voor hebben.

weggewerkt in de constructie, waardoor de pure vorm van kubussen

Zo is een grote ronde gashouder omgebouwd tot een waterbassin.

de ruimte geheel bepaald.

Duikverenigingen uit heel Europa huren regelmatig deze watertank

Het tweede toonaangevende project dat in het kader van het

af om op een verantwoorde wijze te kunnen duiken. De gashouder stylos // in beeld // algemeen

p42-p48 algemeen 02.indd 43

pantheon 3 '06'07 43

6-3-2007 17:08:33

Dat het leven doorgaat, ook nadat de industrie weggegaan is en dat de natuur altijd overwint, is te zien in het parkgedeelte van het Landschaftspark. De natuur heeft daar vrij spel gekregen en er is daardoor veel bijzondere vegetatie rond de oude industriële bebouwing gegroeid. 40 procent hiervan komt elders niet voor in Duitsland.

Naast al deze nieuwe functies die een plaats op het fabrieksterrein hebben gekregen wordt ook het erfgoed niet vergeten. Zo worden er ’s avonds ‘nachtlichtrondleidingen’ gegeven. De werking van de fabriek wordt uitgelegd aan de hand van een route langs alle mooi verlichte onderdelen. De verlichting van deze onderdelen geschiedt volgens de kleurcode rood, blauw en groen. Groen staat voor alle onderdelen die gebruikt werden voor de productie van gietijzer. Blauw staat voor alle onderdelen waarbij water was betrokken en rood wordt vooral binnen gebruikt waar de hitte geproduceerd werd.

De verlichting toont duidelijk respect aan het industriële verleden.

De oude constructie wordt als het ware weer op een voetstukje geplaatst, opdat niet vergeten wordt waar het Duitse Ruhrgebied om bekend stond.

Al met al kan gezegd worden dat de IBA het Ruhrgebied heeft gered.

De reeds in verval geraakte regio krijgt een nieuwe identiteit. Of moet er eerder gezegd worden dat het zijn eigen identiteit nu heeft kunnen behouden? Door het bewaren van de oude fabrieken en mijnen blijft het beeld van het Ruhrgebied zijn industriële karakter behouden. Alleen nu niet in de vorm van verlaten, desolate terreinen met stinkende rivieren, vervuilde grond en een structuurloze

4. Verlichtte gasmeter in Landschaftspark, Duisburg

ordening van wegen, sporen en steden. Nee, nu heeft Duitsland een ‘tentoonstelling’ gekregen waar het trots op kan zijn. Het industriële

is door zijn cilindervorm uitstekend geschikt om de waterdruk op

park dat is gecreëerd, is uniek in zijn soort. Waar anders op de wereld

te vangen en door zijn enorme diameter en diepte kunnen er grote

is het industriële erfgoed verweven met nieuwe projecten en nieuwe

objecten (zelfs kleine vliegtuigen) in geplaatst worden, wat het duiken

kansen? Waar bewoners van de regio eerst hun ontspanning elders

een extra dimensie geeft. De gashouder is daarnaast voorzien van vele

zochten, blijven ze nu dichter bij huis en genieten ze van de unieke

veiligheidsmaatregelen, zoals camera’s en goede verlichting.

sfeer die hangt in de door het verleden getekende gebieden. Want

Een iets spontanere herbestemming vond plaats toen het park

waar je ook komt, je wordt er steeds op gewezen dat er vroeger hele

al een tijdje open was. In een donkere hoek van het terrein staan

andere processen plaatsvonden. En met deze toegankelijkheid van de

grote, piramidevormige bunkers. ’s Nachts waren hier vaak groepen

geschiedenis zal het Ruhrgebied zijn unieke plaats in Europa blijven

jongeren te vinden die illegaal de bunkers beklommen. Reden voor

behouden.//

de beheerders om orde op zaken te stellen en de bunkers klaar te maken voor veilig en verantwoord klimmen. Tegenwoordig worden de bunkers verhuurd aan klimverenigingen en kan er op elk niveau, beginners tot ver gevorderden, geklommen worden in een sfeervolle omgeving.

Zo zijn er nog meer gebouwen aangepast voor gebruik door derden.

De grote machinehallen zijn omgetoverd tot congreszalen. De motoren die ooit dienden ter afkoeling van de hoogovens dienen

Bronnen: > ‘Een onzichtbare tentoonstelling. IBA Emscher-Park’, - Paul Meurs - De Architect 1995-9, 66-75 > ‘We zoeken naar een nieuwe identiteit voor een verwaarloosde regio’ – Noël van Dooren - Blauwe kamer, Profiel 1, 1996 > ‘Design voor kolen’ - Marina van den Bergen - Archined 7 dec2006 > Zollverein School Of Management and Design Essen, Germany 2003 - SANAA > Zollverein Architecture 'Symmetry and Quiet greatness' > http://nl.erih.net/index.php?pageId=47&anchor=78 > http://www.kunsttrip.nl/steden/duisburg/Museum%20Kuppersmuhle%20Duisbu rg.htm

nu ter verkoeling van de bezoekers. Constructies rondom de ovens doen nu dienst als de constructies voor podia. In de zomer bieden het plaats aan voorstellingen in de openlucht. Regent het, dan klapt het

Foto's: > 1. t/m 4. gefotografeerd door medewerkers 'De Zwarte Hond' tijdens bedrijfsexcursie februari 2007

volautomatische regelscherm uit dat subtiel in de oude constructie is verwerkt.

44 pantheon 3 '06'07

p42-p48 algemeen 02.indd 44

stylos // in beeld // algemeen

6-3-2007 17:09:46

stylos // in beeld // algemeen

p42-p48 algemeen 02.indd 45

pantheon 3 '06'07 45

6-3-2007 17:09:55

In 2005 ontstond het idee om een tentoonstelling te maken van de bookshops die Stylos door de jaren heen heeft gehad. Met de terugblik op welke bookshops er zijn geweest, ontstond het project van de restauratie van een boshutje van sanatorium Zonnestraal.

herstelverblijf als bookshop Maudy Dekkers

De eerste bookshop bestond uit niet veel meer dan wat kasten en een

januari is hij gepresenteerd aan Stichting Loosdrechtse Bos, zo’n vijftig

balie om de ‘verboden literatuur’ aan te bieden aan de studenten. Niet

belangstellenden en de geconsulteerde ‘experts’ (kleuronderzoek;

alle architectuurideeën en theorieën werden toen als de juiste ervaren

Mariël Polman, houtrestauratie; Piet van de Plas, schilder; Pieter de

en door de faculteit geaccepteerd. De huidige bookshop ‘Close 2

Ruijter en de begeleider vanuit ®MIT; Lucas van Zuijlen).

open’ is de winnaar van een ontwerpwedstrijd voor de studenten, net

Oud-patiënt dhr. Krans, die ook nu nog op het landgoed woont,

als het paviljoen ‘Blackbox’. De bookshop die hiervoor in de voorhal

opende de ‘UIL’ officieel door het naamplaatje erop te schroeven.

stond, is een ontwerp van Atelier Van Lieshout uit 1998. Deze gele

Het grootste verschil met de oude boshutjes is het klapraam in de

sculptuur moest vanwege de brandveiligheidseisen en mogelijke

ingang, hier zat toen alleen een hor, zodat de patiënten een maximale

rookontwikkeling verwijderd worden.

hoeveelheid frisse lucht konden krijgen. Dit is in de huidige situatie

De eerste echte bookshop, nadat men in het begin wat geïmproviseerd

geen optie, in verband met neerslag en vandalisme.

had, was een boshutje van Zonnestraal dat werd ‘gered’ door Carel Weeber, die destijds nog student was. Het hutje kreeg waarschijnlijk een opknapbeurt waarbij de buitenkant lichtblauw werd geverfd en de

Voor alle oud-Stylosleden: iedereen die foto’s, verhalen en herinneringen

binnenkant roze. Ook zijn er een aantal boekenplanken opgehangen

over de bookshop van Duiker met ons wil delen, graag, wij zijn nog

en is er een klapraam boven de deurtjes opgehangen, zodat het geheel

bezig met een napublicatie en willen hier ook zijn Stylostijd in kunnen

afsluitbaar was. Het hutje heeft tot 1998 schuin tegenover de liften

opnemen.//

gestaan en is daarna weer teruggezet op het landgoed Zonnestraal.

Hier is het tot begin 2006 gebruikt voor de opslag van tuinmeubilair.

De hutjes zijn rond 1928 door Duiker en Bijvoet ontworpen voor nazorgpatiënten van het sanatorium Zonnestraal, die als arbeidstherapie zelf de opdracht kregen zo’n hutje te bouwen en hierin moesten slapen, met de frisse lucht als helende werking. Het ontwerp is van het begin af aan uitgedacht als zelfbouwpakket, de wanden bestaan uit vier losse panelen die met een uitgelegde mal de juiste afmetingen kregen. De kolommen aan de uiteindes werden met enkele bouten aan elkaar vastgezet. Het dak dat ook uit vier delen bestaat werd alleen op de onderstaande gevels geklemd. Dit concept bleek erg handig te zijn, omdat ook nu na zo’n 75 jaar de hutjes nog geheel demontabel zijn en weer snel te assembleren.

In september 2005 is een groep studenten uit BSc 6 begonnen met het analyseren van de boshutten als onderdeel van een ®MIT opgave waarbij zij ook een herontwerp moesten maken voor het Dresselhuijs paviljoen. Als vervolgopgave heeft een gedeelte van de groep in MSc 2 een restauratievisie geformuleerd voor de bookshop, die ondertussen was omgedoopt tot de ‘UIL’. Uiteindelijk is deze boshut ook gerestaureerd.

Naast het vervangen van rotte delen is de buitenkant afgekrabd en heeft de hut in plaats van het lichtblauw zijn oorspronkelijke groen teruggekregen. De binnenkant moest ook naar zijn oorspronkelijke staat terug en dat was blank hout. Deze beslissing had nogal wat voeten in de aarde; de synthetische roze verf uit de Stylosperiode zorgde voor enkele maanden vertraging.

Op 8 januari is de bookshop weer teruggebracht naar Zonnestraal, na een jaartje in Delft te hebben doorgebracht. Op donderdag 11

46 pantheon 3 '06'07

p42-p48 algemeen 02.indd 46

stylos // in beeld // algemeen

6-3-2007 17:09:57

sketches of Frank Gehry Roana Plugge

Dit jaar was alweer het 36e filmfestival, gehouden in één van de meest vooruitstrevende steden op het gebied van hedendaagse architectuur: Rotterdam. In een stad, waar zoveel architecten werken en wonen, kon op het filmfestival een film over architectuur niet ontbreken. Deze keer was het de beurt aan ‘Sketches of Frank Gehry’ van de regisseur Sydney Pollack uit 2005. Geen nieuwe film meer dus en een beetje architectuurliefhebber heeft deze film dan ook al lang gezien. Toch is het zeker de moeite waard de documentaire over de architect van onder andere het Guggenheim museum in Bilbao te beleven op het witte doek.

De titel verraadt het al; de film begint met de bijna onbegrijpbare schetsen van de hand van Frank O. Gehry. Een voor een komen de meest wonderlijke krabbels voorbij met uiteindelijk een beeld van het gebouwde resultaat. Het sterke begin van een documentaire welke gemaakt is door regiseur én vriend van, Sydney Pollack.

Pollack mocht van Gehry deze film maken omdat hij zo dicht bij hém

evenals zijn (ex-)vrouw, er wordt aandacht besteed aan het gebouw ter

stond en juist zo ver van archituur. En dat hij dicht bij Gehry stond,

ere van een overleden vriendin en tijdens de persoonlijke gesprekken

bewijzen de vele scenes, gefilmd in het atelier, in woningen en in de

wijdt hij uit over zijn verleden. Zo vertelt hij over zijn verhuizing vanuit

auto van Gehry met slechts handcamera’s. Hoewel dit een kwalitatief

Canada naar LA waar hij met zijn vader in zeer slechte behuizing moest

slecht en soms misselijkmakend wiebelend beeld oplevert krijg je het

zien te overleven en over de motivaties en demotivaties tijdens zijn

idee dat je er echt bij bent. Het zijn duidelijk geen in scene gezette

opleiding.

ontwerpbijeenkomsten. Dit is een verhaal dat een architect vertelt aan een vriend. Hij geeft hem een blik in zijn leven als architect.

De film eindigt met het tonen van Gehry als een kunstenaar; iemand die

Hoe het leven van deze architect in elkaar zit en hoe hij van eenvoudige,

tot op het laatst ontevreden is over zijn werk, maar zich tegelijkertijd

rommelige schetsen komt tot de complexe gebouwen, wordt duidelijk

verbaast waar dat toch allemaal vandaan kwam. Hij beschouwt zijn

gemaakt in een constante wisseling tussen interviews met Gehry,

gebouwen als zijn kinderen: je ontwerpt ze, je kijkt een jaartje aan hoe

beelden van de projecten en de verhalen van directe betrokkenen.

ze het gaan doen in hun omgeving en laat ze dan pas los. Verbaasd

Zo worden in het begin van de film de werkzaamheden in de

en trots bewondert hij zijn DG Bank in Berlijn en de film eindigt met

maquettewerkplaats getoond. Met schaar, karton en plakband

het beeld van zijn laatste vaderlijke aanraking.

bewerkt hij het ontwerp tot hij zich irriteert en het ontwerp daarna weer aanpast. Ook toont hij maquettes van reeds gerealiseerde

Al met al geeft de film, overigens met prachtig passende muziek, een

projecten. Het verhaal daarbij wordt ondersteund door de beelden van

duidelijk beeld van de man achter de architect. Wie hij is, wat hem

het gebouw. Dit is wat de architectuur doet leven. Filmbeelden van

gevormd heeft en hoe hij op zijn beurt ‘zijn kinderen’ vormgeeft.

projecten die op papier hun werkelijke waarde nooit kunnen tonen en

Deze film is voor iedereen die niet afknapt van close-up beelden van

die in levende lijve slechts door enkelen zullen worden ervaren. Zoals

te veel oude rimpelige mannetjes met gigantische onderkinnen en

de beelden van zijn door zichzelf aangepaste woonhuis. Van buitenaf

trillend gefilmde beelden, maar die een levendige weergave van een

doet het denken aan een ‘samengeraapt zootje’, terwijl de beelden je

sterk staaltje architectuur, op een schilderachtige manier in beeld

mee het huis innemen en de architectuur doen beleven.

gebracht, waarderen.

De verhalen krijgen nog een extra tintje door de commentaren van

Wat het publiek van het filmfestival er van vond? ‘Sketches of Frank

derden, zoals opdrachtgevers, vrienden en gebruikers.

Gehry’ eindigde met een gemiddelde van 4,09 (op een schaal van 1 t/m 5) op een 34e plaats. Niet een slechte score in een veld met 190

Ook de persoonlijke kant van Gehry wordt in deze film onder de

films.//

aandacht gebracht. Zijn psycholoog is enkele malen aan het woord > Foto: Guggenheim museum in Bilbao www.artlex.com

stylos // in beeld // algemeen

p42-p48 algemeen 02.indd 47

pantheon 3 '06'07 47

6-3-2007 17:09:58

Het is zover: na jaren van de naam ophouden dat Rotterdam dé architectuurstad van Nederland is, mag de stad die naam dit jaar waarmaken. Met talloze rondleidingen, lezingen, tentoonstellingen en andere spektakelstukken, wordt de architectuur in de tweede stad van Nederland – eindelijk – echt in het zonnetje gezet. Is Rotterdam die naam nog wel waard?

Rotterdam 2007 City of Architecture Marcello Soeleman

Boze tongen beweren dat de Rotterdamse architectuur en stedenbouw

en de herdenking van het bombardement van 14 mei 1940 wordt

de laatste jaren niet meer het elan en de creativiteit heeft van een aantal

groots aangepakt door middel van lichten die langs de brandgrens

decennia terug. Denk daarbij aan de Van Nelle fabriek, de Lijnbaan, de

worden geplaatst. Er komt een overzichtstentoonstelling van het

Euromast, de Kunsthal, Tuindorp Vreewijk, de arbeiderswijk Pendrecht

werk van Le Corbusier in de Kunsthal, en verder staan onder meer een

en recentelijk de Erasmusbrug en Monte Video, om een paar projecten

wolkenkrabberweek, een bouwputtenfestival en een internationale

te noemen. Het feit dat een aantal ambitieuze projecten zijn geschrapt

lichtworkshop op het programma. Vooral interessant zijn Sites &

(meestal om financiële redenen), en dat het beleid de afgelopen jaren

Stories: door het jaar heen wordt een audiotour plus programma

niet bepaald gunstig is geweest voor dit soort projecten, heeft onder

gehouden, in veertig gebouwen in het centrum, die de honderdjarige

andere deze tongen gevoed. Architectuur kwam vaak op de tweede,

geschiedenis van het moderne Rotterdam vertegenwoordigen. De

of derde, of laatste plaats, achter kreten als “veiligheid” en “no-go areas”. Uitgezonderd enkele weinig aansprekende VINEX-projecten en andere kortetermijnwinstgevers. Niet onbelangrijk te vermelden hierbij is dat, na de afwijzing van het plan van Aslop voor Rotterdam Centraal, heel veel projecten in stilte zijn ontwikkeld. De ontwerpers

De kracht van Rotterdam ligt vooral in de uitgebreide architectuurcollectie; van vrijwel elke periode is er wel wat goeds te vinden in de stad.

mochten de plannen niet in het openbaar bespreken; daar komt nog bij dat de dienst Stedenbouw, helaas, nu veel minder dan vroeger

Internationale Architectuur Biënnale, vanaf eind mei tot en met begin

een open dialoog aangaat met burgers en architecten . Uit angst voor

september, heeft als thema POWER – producing the contemporary

scherpe kritiek? Uit onzekerheid over de slagingskans en acceptatie

city (let op Stylos’ eigen Indesem, wat hier ook mee te maken zal

van deze projecten? Worden de burgers bewust dom gehouden? Wie

hebben…), en in het najaar zullen drie internationale architectuurcritici

het weet mag het zeggen…

hun “ongezouten mening geven over vijfentwintig Rotterdamse

1

gebouwen en plekken”2 in Reviewing Rotterdam: een opleving van Toch lijkt er de laatste jaren verbetering in te zitten. Mede dankzij

het Keurmeester project uit 1979 (toen kwamen Kenneth Frampton,

de gegroeide economie, en door simpelweg meer aandacht en

Stanislaus von Moos en Francesco dal Co hun opinie uiten). De

enthousiasme voor het onderwerp, is het architectuurklimaat in de

komende pantheon's// zal ondergetekende verslag doen van enkele

stad al verbeterd. Er zit eindelijk schot in enkele projecten die al heel

van de meer dan vijftig activiteiten die het themajaar te bieden heeft.

lang op stapel staan: het Erasmus Medisch Centrum, de omstreden

Voor het volledige programma kan je terecht op www.rotterdam2007. nl, en houd ook de pantheon// agenda in de gaten.

Architectuur kwam vaak op de tweede, of derde, of laatste plaats, achter kreten als “veiligheid” en “no-go areas”.

De k racht van Rotterdam ligt vooral in de uitgebreide architectuurcollectie; van vrijwel elke periode is er wel wat goeds te vinden in de stad, zeker van de Twintigste Eeuw. Een aantal jaren van

Maastoren, de nieuwe Lijnbaan, en Rotterdam Centraal bijvoorbeeld.

“futloosheid”, zoals de Rotterdamse Raad van Cultuur het onlangs

Of de ontwikkelingen positief zijn is niet altijd gegarandeerd; vooral

noemde, lijkt voorbij, en hopelijk is dit themajaar een trigger voor

de Lijnbaan krijgt een stroom van kritiek over zich heen. Maar er

toekomstige toonaangevende projecten, die de stad weer op de kaart

gebeurt nu tenminste wat. Daarbij belooft het komende themajaar

zetten als dé architectuurstad van Nederland. De naam die de stad zelf

veel goeds te brengen.

heeft hooggehouden, en die het dit jaar, opnieuw, mag bewijzen. //

Wat brengt het komende jaar allemaal voor de Maasstad? Na een grootse opening door burgemeester Opstelten in het Bijenkorfrestaurant dat op 17 januari is gehouden, werd afgetrapt met een nieuwe tentoonstelling over 400 jaar het Schielandhuis en omgeving. Het was het begin van een diverse en grote verzameling activiteiten, die het hele jaar door de architectuur in de stad onder de loep nemen. Onder andere een kunstveiling in de Euromast, (vak)beurzen in de Cruiseterminal,

48 pantheon 3 '06'07

p42-p48 algemeen 02.indd 48

> 1. www.archined.nl >> De Lijnbaan in debat > 2. www.rotterdam2007.nl Bronnen: www.archined.nl >> Rotterdam 2007 City of Architecture geopend, 19 januari 2007 www.archined.nl >> De Lijnbaan in debat www.rotterdam2007.nl > Foto: de Erasmusbrug van UN Studio, met op de achtergrond Montevideo van Meccanoo en het World Port Center van Norman Foster.

s t yy l loos s / // /i n f ibleme l d/ / / / a al lggeem m ee e n

6-3-2007 17:10:50

16:27:21

Agenda 13-03

Competition Indesem location: cabinet 7.51, faculty of Architecture

prijsvraag info: www.indesem.nl

9-16 May 2007, the international design seminar Indesem The Legacy will take place. Sign up for the week-long workshop of the seminar before the 13th of March!

13-03

Groene Vingers locatie: ARCAM, Amsterdam

tentoonstelling info: www.arcam.nl

Centraal in deze tentoonstelling staan de groene scheggen. Amsterdam is opgezet door middel van een vingerplattegrond waarin rode zones worden doorbroken door groene scheggen. In de tentoonstelling worden deze scheggen individueel onder de loep gelegd, aan de hand van verschillende onderwerpen, zoals de geschiedenis en toekomst van deze gebieden, begrenzing,stadsplanning, infrastructuur en milieu.

26-01 t/m 06-05

Architectuur van de nacht locatie: NAi, Rotterdam

tentoonstelling info: www.nai.nl

De ontwikkeling in de lichttechniek maakt steeds weer nieuwe betoverende gevels mogelijk. De wereldtentoonstellingen, waar de nieuwste technische snufjes aan een groot publiek werden getoond, hebben hierin altijd een belangrijke rol gespeeld. Aan het begin van de twintigste eeuw maakten lichtontwerpers met de gloednieuwe gloeilamp dramatische choreografieën voor monumentale gebouwen.

15-02 t/m 06-05

Out of the light / Into the shadow locatie: deSingel, Antwerpen

tentoonstelling info: www.desingel.be

De Japanse architecten Kazuyo Sejima en Ryue Nishizawa werken samen onder de naam Sanaa (Sejima And Nishizawa Associated Architects). Hun realisaties zijn minimalistisch, technisch geavanceerd en bouwtechnisch uitdagend. Tot hun portfolio behoren het ‘Dior Building’ in Tokio (2003) en het ‘21st Century Museum for Contemporary Art’ in Kanazawa (2004). Momenteel werken zij aan zeer prestigieuze bouwopdrachten, onder meer het New Museum in New York (opening 2007) en de ‘Dépendance du Louvre’ in het Franse Lens (opening 2009).

09-05 t/m 16-05

Indesem The Legacy locatie: Bouwkunde, Delft

seminar info: www.indesem.nl

Indesem consists of a week-long workshop for 80 international students, combined with a lecture series. Indesem The Legacy deals with the position of designers within important developments like climate change and the depletion of resources. What are we aiming for and how will we achieve it? How do we want to leave the world behind? What will be our generation’s legacy?

16-02 t/m 20-05

Mapping the City locatie: Post CS-gebouw, Amsterdam

tentoonstelling info: www.stedelijk.nl

Deze tentoonstelling richt zich op de relatie tussen kunstenaars en de stad vanaf circa 1960 tot heden. Centraal staat de manier waarop kunstenaars hun blik werpen op de stad. De nadruk ligt daarbij op de stad als sociale gemeenschap, op handelingen, poses, stadse rituelen.

De tentoonstelling bestaat uit een combinatie van werken uit de collectie van het Stedelijk Museum en internationale bruiklenen, met een accent op fotografie, videokunst en ruimtelijke installaties.

20-01 t/m 03-06

Moderniteit in de Tropen locatie: NAi, Rotterdam

tentoonstelling info: www.nai.nl

De tentoonstelling, gemaakt in samenwerking met het Pusat Dokumentasi Arsitektur (PDA) in Jakarta, laat bijzondere ontwerpen uit de Indische archieven in beheer van het NAi zien. De ontwerpen zijn tussen 1850 en 1950 in voormalig Nederlands-Indië tot stand gekomen.

Opvallend aan deze architectuur is de combinatie van specifiek Indische en moderne internationale kenmerken.

71293_Omslag.indd kaft_in beeld.indd 3 3

09-03-2007 11:19:32 8-3-2007 16:27:24

Klaar voor de start?

Continu Engineering speelt als intermediair al jarenlang een vooraanstaande rol op de bouwkundige en civieltechnische arbeidsmarkt. Onze kennis van de markt en ons opgebouwde netwerk zorgt er voor dat we heel gericht en snel een brug slaan tussen jou en je toekomstige nieuwe werkgever. Ben jij op zoek naar je eerste baan?

Wij begeleiden jaarlijks ruim duizend bouwkundigen en civieltechnici op een toegankelijke en persoonlijke wijze in hun zoektocht naar een nieuwe baan. Discretie en zorgvuldigheid zijn hierbij vanzelfsprekend gewaarborgd.

Ben jij op zoek naar je eerste baan?

Kijk op www.continu.nl

Continu Engineering heeft vestigingen in: Amsterdam, Arnhem, Breda, Eindhoven, Capelle a/d IJssel, Maastricht en Utrecht

www.continu.nl 71293_Omslag.indd kaft_in beeld.indd 4 4

DÉ INTERMEDIAIR OP DE BOUWKUNDIGE EN CIVIELTECHNISCHE ARBEIDSMARKT

// th e Le Co alge 09-03-2007 11:19:36 8-3-2007 16:27:25

kaft_in b