pantheon// '06-'07 - copyright

tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 4 / jaargang ’06’07

pantheon//

copyright

// thema// consequences of VINEX // building images // stempelen met stedenbouw // quote: copy and conq auteursrecht t.h.t. 2009 // Dudok revisited? // stylos// Indesem 2007: The Legacy // excursie London // eendagsvlieg / // algemeen// de buren verbouwd // inhaalslag van achterstandswijken // R07: twee projecten geopend // kaft_copyright.indd 1

2-5-2007 17:14:46

pantheon// tweemaandelijkse uitgave van D.B.S.G. Stylos

colofon jaargang 10, editie 4, mei 2007 oplage: 2000 Stylosleden en vrienden van de Stylos Stichting ontvangen pantheon// vijf maal per jaar

over de voorkant luchtfoto van Mexico City .

redactieadres Berlageweg 1 2628 CR Delft pantheon@stylos.nl hoofdredactie Ton Deuling Marjolein Overtoom redactie Helmer Attema Ton Deuling Pieter Eisma Loes Goebertus Marjolein Overtoom Roana Plugge Loet Smeets Ruben Smits Marcello Soeleman aan dit nummer werkten mee Šejla Lagumdžija, Anne Geenen, Benjamin Groothuyse, Caspar Frenken, Nina Aalbers, Indesemcommissie, Bob Bol en Julie Wolsak. advertenties Pieter Eisma

van de voorzitter

drukker Koninklijke De Swart, 's-Gravenhage

Šejla Lagumdžija

omslag Marjolein Overtoom

Zodra de zon begint te schijnen, breken de drukke tijden weer aan.

Zo ook voor Stylos. Er staan een aantal grootse evenementen te gebeuren waar het hele jaar hard aan is gewerkt door het bestuur en onze commissieleden. Indesem 2007: The Legacy, de opening van het paviljoen, de MZN, de SteeOwee en nog veel meer. Ook hebben we ons druk bezig gehouden met het zoeken van onze

Het Delftsch Bouwkundig Studenten Gezelschap Stylos werd in 1894 opgericht ter behartiging van studie- en studentenbelangen van studenten aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft.

opvolgers, die bij het uitkomen van dit nummer net aan jullie

bestuur 113 D.B.S.G. Stylos voorzitter: Šejla Lagumdžija secretaris / PR: Timo Cardol penningmeester: Pieter Eisma onderwijs: Anne Geenen onderwijs: Benjamin Groothuyse paviljoen: Anne Meiborg evenementen: Jonathan van de Bilt excursies: Bob Bol

gepresenteerd zijn. De spanning en het enthousiasme is in ons

adres D.B.S.G. Stylos Faculteit Bouwkunde Berlageweg 1, kab. 1.01 2628 CR Delft

Ondanks dat mogen jullie deze activiteiten zeker niet missen. Het

telefoonnummers bestuurskamer 015 2783697 commissiekamer 015 2784168 secretariaat 015 2781369 fax 015 2783059

bestuurskamertje goed te merken.

Ook voor jullie breken de tijden van presentaties en tentamens aan.

is zeer leerzaam en ontspannend. Dus houd je ogen open en wees erbij!

Heel veel leesplezier in onze mooie, nieuwe pantheon//.//

internet info@stylos.nl http://www.stylos.nl lidmaatschap Stylos 10 euro per jaar gironummer 296475 Stylos Bookshop geopend maandag t/m vrijdag 12.45 tot 13.45 uur Stylos Stichting De Stylos Stichting vervult een vliegwielfunctie ter stimulering van initiatieven van en voor studenten van de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Zij kunnen bij het bestuur van de Stylos Stichting terecht voor financiële en inhoudelijke ondersteuning van hun project. Om u hiervan op de hoogte te houden ontvangt u elke 2 weken B-nieuws en 5 maal per jaar de pantheon//.

kaft_copyright.indd 2

2-5-2007 17:14:57

stylos 2 walking watching sketching London Nina Aalbers

4 eendagsvlieg Loes Goebertus

copyright

5 bkSalon

8 copyright//

Anne Geenen

Marjolein Overtoom Ton Deuling

6 Indesem 2007: The Legacy Indesemcommissie Winy Maas

10 Dudok revisited?

Loet Smeets

16 VINEX, echt zo slecht?

Pieter Eisma

20 stempelen met stedenbouw Roana Plugge

22 building images Helmer Attema

25 consequences of VINEX Marjolein Overtoom

algemeen

28 quote: copy and conquer!

Bob Bol

35 in gesprek met... Madelon Vriesendorp

31 column

Julie Wolsak

Roana Plugge

36 inhaalslag achterstandswijken

32 auteursrecht t.h.t. 2009

Ton Deuling

Marcello Soeleman

38 de buren verbouwd Ruben Smits

40 R07: twee projecten geopend Marcello Soeleman

41 Agenda

inhoudsopgave

p01-p07 stylos 01.indd 1

pantheon 4 '06'07

2-5-2007 12:54:54

Wat krijg je als je een paar eerstejaars met een schetsboek en een docent naar London stuurt? Dit is wat de eerstejaarscommissie 17 april heeft gedaan. Eén taak, één dag. En natuurlijk de stad zelf die voor de nodige inspiratie zorgde.

walking watching sketching London Nina Aalbers

EJC staat voor de EersteJaarsCommissie, een commissie die

’s Avonds troffen velen elkaar weer om samen te eten en daarna op

verschillende activiteiten organiseert voor en door de eerstejaars

een hele andere manier cultuur te snuiven. Het was namelijk die dag

bouwkunde studenten. Een van die activiteiten is de 24-uurs excursie

St. Patricksday, wat betekent dat het mooie Londen wordt bedolven

naar Londen geweest. We hebben ons er vol enthousiasme op gestort,

onder Britten met een groene hoed en een slok teveel op.

en het was dan ook een groot succes.

De terugreis is voor de meesten een zwart gat, buschauffeur Jan

was tevreden met deze

rustige groep.

Het centrale thema van de excursie was, zoals de titel van dit artikel al doet

vermoeden: sketching London. Om dit thema in te leiden en de benodigde vaardigheden op te doen, was er dinsdag 13 maart de workshop CitySketching.

Een groep enthousiastelingen struinde door het Mekelpark onder leiding van de handtekendocent Warwick, om tot dan toe ongeziene schoonheden met fineliner vast te leggen.

In de wetenschap dat we oog moeten hebben voor ‘the piece of pie’,

Ter afsluiting van de reis waren de schetsen die zijn gemaakt, van 10

wat blijkbaar een normale term voor lucht is, en dat handschoenen

tot 20 april tentoongesteld op de eerste verdieping van bouwkunde.

en muts ‘must-haves’ zijn in Londen, krabbelde iedereen braaf in no

Zo kon iedereen mee- of nagenieten van onze toffe trip. Achteraf

time alle schetsvellen vol.

is er maar een ding op te zeggen: Quite marvellous this is.. the EJC really rocks!//

Alleen al de reis naar Londen was een ervaring op zich. We vertrokken om 01u00 ’s nachts om de nacht door te brengen in de bus, in de trein, in de zee. ’s Ochtends stond direct het British Museum op het programma, waar de creatie van Foster verschillende reacties teweeg bracht.

Ook St. Paul’s, de Millenium Bridge en vooral Tate Modern maakten indruk.

Dit is terug te zien in de vele schetsen die er gemaakt zijn. Daarnaast zijn veel hotspots - de ‘huge whoppers’ - van Londen gepasseerd, zoals Swiss Re, Lloyd’s, Tower Bridge, City Hall en Piccadilly Circus. Iedereen had met het kaartje voor vrij reizen per metro of rode dubbeldekker de mogelijkheid om ook hele andere dingen van Londen te zien.

pantheon 4 '06'07

p01-p07 stylos 01.indd 2

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 12:54:57

stylos // copyright // algemeen

p01-p07 stylos 01.indd 3

pantheon 4 '06'07

2-5-2007 12:54:58

Een dag meebouwen aan Blackbox.

eendagsvlieg Loes Goebertus

Al die werkzaamheden voor de entree van bouwkunde achter de hekken van het nieuwe paviljoen maakten mij nieuwsgierig. Wat doen ze nou eigenlijk elke dag? Hoe is het om zelf te bouwen? De aankondiging dat zij een weekend door gingen werken met barbecues in de avond trok mij aan. Dat ze überhaupt ‘s weekends werken zegt eigenlijk al genoeg, ze hebben er plezier in. Ze voelen zich verantwoordelijk. Anders zouden ze op die mooie vroege zomerdag in april toch wel gewoon naar het strand gaan? Ik probeerde het een dagje uit, een dag als bouwvakker.

Zondagochtend 11 uur op de bouwplaats, het werk was al in volle gang. Ik kreeg een helm en veel te grote schoenen, voor de veiligheid...

Gelukkig was ik gewaarschuwd om mijn oudste kleren aan te doen.

‘Hier heb je een kitspuit, je mag de voegen dichtkitten.’ Oh eh.. hoe dan?

Kan ik dat zomaar? Moet niemand het voordoen dan? ‘Heb je wel eens gekit?’ , werd me gevraagd, jawel dat wel, maar aan een echt gebouw?

Beginnen dan maar. De eerste voegen gevuld, ging prima, lekker in het zonnetje, mensen om je heen, kitspuit in je handen, de muziek knalt uit de mega bouwboxen. Na nog geen half uur werd ik al ‘kitkoningin’ genoemd en was het koffiepauze. Relax klussen toch!?

Het voordeel van een dagje vrijwillig paratrooper zijn, is dat je de echte rotklusjes niet hoeft te doen. De zware planken doen de getrainde bouwvakkers ook voor je. Je doet van alles wat, gedurende de dag leer je steeds wat meer en kan je steeds meer. De steiger beklimmen was voor mij eerst nog wel onwennig, allemaal losse planken op deze hoogte? Zitten ze wel goed vast? Moet ik over die enkele losse plank heenlopen? Al gauw was ik erachter dat ze toch echt wel bleven liggen.

Na een dagje bouwen is de weg op de bouwplaats je al een beetje bekend. Ook krijg je van alles mee over het paviljoen. Zo keek ik toe hoe twee huidige bouwvakkers planken met beitels weg moesten slaan, omdat de vorige bouwvakkers niet nauwkeurig genoeg waren geweest en het raam er nu niet goed inpaste. Veel extra werk voor zo'n kleine meetfout, het ging om ongeveer 1 cm en circa een halve dag werk.

Wil jij ook een dagje bouwvakker Aan het eind van de dag was ik doodmoe en zwaar aan eten toe. Zij

spelen? Een steentje bijdragen aan

maar doorwerken… Waar halen ze de energie vandaan? Ik ben me

het aankomende paviljoen? Kom

vanaf toen met de barbecue gaan bemoeien, zodat we gauw konden

dan eens langs op Stylos.

gaan eten. Zo hebben we de dag op de bouwplaats mooi afgesloten met een barbecue en wat biertjes.//

pantheon 4 '06'07

p01-p07 stylos 01.indd 4

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 12:55:06

bkSalon: een openbare bijeenkomst op de faculteit Bouwkunde waarbij studenten uit verschillende stadia van de opleiding de kans krijgen hun werk voor te leggen aan een kritisch publiek.

bkSalon Anne Geenen Caspar Frenken Benjamin Groothuyse Presentaties van semesterprojecten, waarbij een inhoudelijk debat

Doordat bkSalon maandelijks plaatsvindt, krijgen de deelnemers,

ontstaat; waar een bredere kijk gegeven wordt op overkoepelende

studenten, docenten en andere belangstellenden een actueel beeld

thema’s van de projecten; waar plek is voor discussie zonder de

van wat binnen de faculteit word gemaakt en welke problemen

prestatiedruk van reguliere presentaties. Dat is waar veel studenten

bij het ontwerpen aan de orde zijn. Zichtbaar wordt welke trends

behoefte aan hebben en waarvoor bkSalon in het leven is geroepen.

en ontwikkelingen zich in het ontwerponderwijs voordoen;

Onlangs vond de eerste succesvolle bijeenkomst van bkSalon plaats.

uitschieters krijgen extra aandacht, maar ook tekortkomingen in de

De volgende bijeenkomsten staan al in de planning voor 22 mei en

ontwerptechniek komen aan de oppervlakte. Alle projecten worden

19 juni.

verzameld en digitaal beschikbaar gesteld. Hierdoor ontstaat een toegankelijke database van representatieve, opvallende projecten

Tijdens een bkSalon bijeenkomst worden vier projecten gepresenteerd

uit het gehele opleiding.

door studenten uit verschillende stadia van de opleiding. In een informele setting licht ieder van hen in vijf minuten zijn of haar project

bkSalon vormt een vrijplaats voor een ieder die kritiek en feedback

toe. Daarna wordt onder leiding van Suzanne Pietsch (docent faculteit

bij zijn reguliere presentaties mist, en dit op een andere manier wil

Bouwkunde) gedebatteerd over het plan en over onderwerpen die

ontvangen. Ook is het voor studenten een interessante en leerzame

uit het ontwerp naar voren komen. Het publiek is even gevarieerd

mogelijkheid om dieper in te gaan op andermans werk. Aanmelden

als de studenten die presenteren; elke bkSalon zullen visiting critics

om je project te presenteren of opgenomen worden op de mailinglist

op basis van hun specifieke kennis en ervaring een bijdrage leveren

kan via Stylos (bksalon@stylos.nl).//

aan de discussies.

De bkSalon-presentaties zullen zich iedere keer concentreren rond een bepaald thema, aan de hand waarvan de moderator de discussie leidt. Hierbij wordt gekozen voor klassieke thema’s, die de verschillende projecten met elkaar verbinden. Tijdens de bkSalon wordt duidelijk op welke manier er binnen de opleiding, van het eerste jaar tot de master, met een bepaald thema wordt omgegaan. Zo werd er bij de eerste bkSalon dieper ingegaan op de plattegronden van de gepresenteerde plannen. Hoe komt een plattegrond tot stand? Wat is de betekenis van een plattegrond?

stylos // copyright // algemeen

p01-p07 stylos 01.indd 5

pantheon 4 '06'07

2-5-2007 12:55:11

What Can Architecture Do? Does It (Still) Have Power? What Is The Agenda? What Is Relevant?

What Do We Leave Behind?

Indesem 2007: The Legacy Indesem

big problems, big solutions Architecture is in the spotlights. It has a huge potential. Architects fly

Even though architects might be intimidated by large-scale issues

around the world to make fabulous objects. They build everywhere,

and would rather concentrate on the small scale, architecture will lose

for known and unknown cities. Stressed by endless numbers of

its significance when it stops questioning the problems of our time.

publications, full of glossy pictures and colourful artist’s impressions,

Has it become incapable of tackling these issues? What will the new

these objects claim attention for themselves. They attract people and

generation leave behind in 60 years?

raise the local value.

But are these buildings real icons? In the current speedy lifestyle, there

Rotterdam

is a lack of critical contributions. ‘You ask, we build.’ Architecture has

Indesem’07 uses the city of Rotterdam to examine the wider

become an immediate response to an immediate need. And besides

perspective of architecture. Why Rotterdam? Not because it’s close

that, more and more cities behave like collectors of architects, in order

to Delft. Rotterdam has had a sparkling role in urban planning since

to obtain attention.

the 1950’s, mostly due to the bombing of the centre during the

Such an eclectic approach might pull architecture away from its wider

Second World War. It has therefore become the base for an influential

potential: to work on sociological changes, political deliberations,

architectural community with numbers of outstanding architecture

climatic aspirations, technological innovations, etcetera. This approach

offices, the Netherlands Architecture Institute, the Berlage Institute

undermines the depth and meaning of architecture, despite the fame

and the International Architecture Biennale. In 2007, Rotterdam has

and flashiness that it promises. However, architecture could combine

declared itself ‘city of architecture’, stressing the role for architecture

these local ambitions with wider perspectives and considerations. It

in urban planning and branding.

could manoeuvre itself back in the middle of the public discourse.

Nevertheless the future of Rotterdam is unclear. Already it’s one of the

‘Architecture should put itself in the middle of the public debate on

poorer cities in the Netherlands and the place where the commotion

space. Space accommodates current and future political, economic,

between different cultures originated. The city is situated in the delta

and societal demands. Architecture can facilitate the convergence of

of the river Maas and thus threatened by the rising water. The port is

this debate and bring it into reality. Architects can actively visualize

slowly moving towards the North Sea and more areas will be available

this process and comment on it. (...) Is it possible to enlarge the

for an alternative program. But will Rotterdam grow or will it shrink?

scope of architecture again? Can it point to wider issues and show

Can it continue to be a spatial laboratory and use its experience to

alternatives? Can architecture dare to propose and defend, instead

revaluate its legacy? What is the future of the city in a wider scope?

of only contributing cynicism? Can it contribute beyond its own

Will it be Dubai or Detroit?

domain toward other agendas such as globalization, free migration, the division between rich and poor, ecology or demands for a more

coming out

intensive use of the Earth? How can it facilitate or criticize technical

The city of Rotterdam has already created a vision of the city for 2030.

and societal changes, and even economic innovation? In short, can

Indesem’07 will question this vision, suggest alternatives for the future

architecture once again offer a perspective?’ (MVRDV, Winy Maas in

and ‘mirror’ the wider ambitions of the profession. The participants

KM3, p. 38-39)

of Indesem’07 will make proposals for twenty different situations in

Indesem‘07 will investigate the spatial components of these wider

Rotterdam. These situations range from the shopping centre to the

problems and design alternatives. It wants to unfold the upcoming

port and from the highway to the recreation parks. During the 2007

agenda for architecture by imagining the legacy of the new generation.

International Architecture Biennale, the different proposals will be

Or, as one of the submissions stated for the introductory contest,

shown in the city on 20 billboards. Existing images of situations will be

Indesem’07 is about ‘Big problems, big solutions’.

transformed into panoramas of the future. All together, the proposals

In the last 60 years, the world population has tripled, the economy

form a palette of visions for the future of the city.

has multiplied, the built area has grown radically and billions of cars

The billboards are accompanied by a publication and connected to a

have dominated urban planning. What can we expect in de coming

website. These billboards are the ‘coming out’ of architects in the city,

60 years? What will be the effects of climate change, exhausting raw

aiming to alter the introvert debating position of the profession.//

materials, invention of new technologies, the increased density, the

> Indesem Committee: Arend van Waart, Caspar Frenken, Christiaan van Hegelsom, Elsbeth Ronner, Jonathan van de Bilt, Jules Schoonman, Lieke van Hooijdonk, Milan Bergh, Rosie van der Schans, Sanne van Manen, Simone Bijlard & Winy Maas

shifting economies and the ageing population?

pantheon 4 '06'07

p01-p07 stylos 01.indd 6

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 12:55:11

stylos // copyright // algemeen

p01-p07 stylos 01.indd 7

pantheon 4 '06'07

2-5-2007 12:55:24

pantheon 4 '06'07

p08-p15 thema 01.indd 8

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 12:56:24

copyright// Marjolein Overtoom Ton Deuling Kopiëren, we hebben het allemaal wel eens gedaan, expres en per

kopiëren het opnieuw bedenken van ...?

ongeluk. Maar wanneer is het kopiëren van ... verantwoord en wanneer niet? Wanneer is het plagiaat? Ongemerkt worden we door allerlei

Onopzettelijk overnemen is kopiëren, de meesten hebben het nooit

beelden beïnvloed in onze keuzes, maar is dit nou kopiëren, of verstaan

expres gedaan en dan is het niet verantwoord. Maar wanneer is het

we onder kopiëren het opzettelijk overnemen van ...?

klonen van ... niet effectief en wanneer misschien? Strafbaar is het altijd. Jaarlijks worden we niet door allerlei klonen beïnvloed in onze

Kopiëren, we hebben het allemaal wel eens gedaan, expres en

gedachten, is dit nou opgemerkte verbeelding of verstaan we onder

verantwoord. Maar wanneer is het kopiëren van ... per ongeluk?

kopiëren het opnieuw bedenken van ...?

Plagiaat is het. Ongemerkt worden we door allerlei kopieën beïnvloed in onze keuzes, is dit nou verbeelding of verstaan we onder kopiëren

Opzettelijk overnemen is plagiaat, de meesten hebben het nooit expres

het opzettelijk overnemen van ...?

gedaan, maar wel per ongeluk. Maar wanneer is kopiëren effectief en wanneer is het te opvallend? Continu worden we met allerlei kopieën

Opzettelijk overnemen, we hebben het allemaal wel eens expres

geconfronteerd in het dagelijkse leven. Kopiëren is verantwoord mits

gedaan en verantwoord. Maar wanneer is het kopiëren van ... per

het een kopie wordt.//

ongeluk? Plagiaat is het. Ongemerkt worden we door allerlei kopieën beïnvloed in onze keuzes, is dit nou verbeelding, of verstaan we onder kopiëren het na-apen van ...?

Opzettelijk overnemen, we hebben het allemaal wel eens expres gedaan en verantwoord. Maar wanneer is het kopiëren van ... strafbaar en wanneer niet? Plagiaat is het niet altijd. Dagelijks worden we door allerlei kopieën beïnvloed in onze keuzes, is dit nou onopgemerkte verbeelding, of verstaan we onder kopiëren het na-apen van ...?

Kopiëren is het opzettelijk overnemen, we hebben het allemaal wel eens expres gedaan en is verantwoord. Maar wanneer is het kopiëren van ... effectief en wanneer niet? Plagiaat is het niet altijd. Dagelijks worden we door allerlei klonen beïnvloed in onze keuzes, is dit nou onopgemerkte verbeelding of verstaan we onder kopiëren het naapen van ...?

Opzettelijk overnemen is kopiëren, de meesten hebben het wel eens expres gedaan en dan is het verantwoord. Maar wanneer is het klonen van ... effectief en wanneer niet? Strafbaar is het niet altijd. Dagelijks worden we door allerlei klonen beïnvloed in onze gedachten, is dit nou onopgemerkte verbeelding of verstaan we onder kopiëren het na-apen van ...?

Onopzettelijk overnemen is kopiëren, de meesten hebben het nooit expres gedaan en dan is het niet verantwoord. Maar wanneer is het klonen van ... niet effectief en wanneer misschien? Strafbaar is het altijd. Jaarlijks worden we niet door allerlei klonen beïnvloed in onze gedachten, is dit nou opgemerkte verbeelding of verstaan we onder

stylos // copyright // algemeen

p08-p15 thema 01.indd 9

pantheon 4 '06'07

2-5-2007 12:56:29

Wie Hilversum zegt, zegt Dudok. De architect met zijn eigen stijl. De sporen die hij achterliet zijn diep en worden nu bijgeslepen.

Dudok revisited?

Loet Smeets Ook in Hilversum lopen toeristen rond, hun camera’s paraat om al het

10 jaar en met steun van veel collega-architecten, waaronder Berlage,

moois vast te leggen. Zij komen voor twee dingen; het Mediapark en

werd het plan eindelijk uitgevoerd.

de talloze bouwwerken, ontworpen door Dudok. Er zijn maar weinig

Intussen had Dudok niet stilgezeten. Tijdens het ontwerpen van het

steden waar een architect zo duidelijk zijn stempel op heeft gedrukt

raadhuis hield hij zich bezig met de bouw van vier scholen, een complex

als Hilversum. Willem Marinus Dudok had een druk architectenbestaan,

van 100 woningen, een complex van 50 woningen, het ontwerp van de

aangezien hij buiten de werkzaamheden in Hilversum werkte aan

Noorderbegraafplaats, de verbouw van enkele scholen, de bouw van

meerdere projecten in de rest van Nederland. Zo heeft hij voor de

een viaduct en hij was lid van de schoonheidscommissie.

steden Leiden en Den Haag een raadhuis ontworpen. Gerealiseerde projecten buiten Hilversum zijn bijvoorbeeld de Bijenkorf in Rotterdam

Dudok de stedebouwkundige

en de stadsschouwburg in Utrecht.

Minder bekend van Dudok is zijn oeuvre van stedebouwkundig werk. Hij ontwierp de uitbreidingsplannen voor Hilversum en het

De achteringang van het raadhuis

Ondanks tegenslagen een wereldberoemd raadhuis

herstructureringsplan voor het centrum van deze stad.

Dudok begon zijn carrière bij het leger als kapitein bij de Militaire Staf

De planning van het nieuwe raadhuis en de uitbreidingsplannen waren

der Genie in Amsterdam. Daar hield hij zich bezig met fortenbouw, wat

twee projecten waarvoor Dudok aangesteld was. De beide projecten

een voorbode was voor zijn latere beroep. Vanaf 1915 vestigde Dudok

waren onlosmakelijk met elkaar verbonden.

zich in Hilversum, waar hij directeur Publieke Werken werd. In 1928

In 1905 was al een uitbreidingsplan bedacht door de toenmalige

werd hij aangesteld als gemeentearchitect. Tot 1954 zag hij veel van

gemeentearchitect. Dit plan voldeed echter niet in veel opzichten.

zijn ontwerpen gerealiseerd worden, waaronder het wereldberoemde

Dudok begon zijn werk in Hilversum brutaal. Hij kwam binnen

raadhuis in Hilversum. Het ontwerp voor dit gebouw vloeide voort uit

twee weken na zijn aanstelling als directeur Publieke Werken al

Dudoks interesse in het werk van Berlage. Deze beroemde architect

met kritiekpunten op het uitbreidingsplan. Er miste duidelijkheid,

was aan het eind van de 19e eeuw een voorbeeld voor vele architecten

structuur, architectonische zwaartepunten, orde en een heldere

in die tijd. Zijn bouwstijl is echter verre van constant geweest. Berlage’s

aansluiting van het nieuwe op het oude. Er was niet direct plaats

eerste ontwerpen waren in de neorenaissancestijl, hij experimenteerde

voor Dudoks initiatieven, maar vanaf 1920 werden steeds meer van

met historische stijlen. Rond 1885 vond er een ommezwaai plaats, hij

zijn plannen uitgevoerd. Een belangrijk kenmerk was Dudoks rol in de

begon rationalistisch te ontwerpen. De Beurs in Amsterdam is daar

volkswoningbouw. Hij achtte het nodig zelf leiding te hebben over het

het belangrijkste voorbeeld van. Dit gebouw heeft grote invloed

geheel, in samenwerking met de woningbouwverenigingen. Vanuit de

gehad voor het begin van de moderne architectuur in Nederland.

tuinstadgedachte was ‘geen huizen bouwen, maar straten’ zijn credo.

Dudok nam Berlage’s ontwerp voor de Beurs in hartje Amsterdam

Goedkope woningen, maar met een hoog kwalitatieve leefomgeving

hoogst waarschijnlijk als voorbeeld voor zijn eigen ontwerp voor

waren vereist. Dit werd bereikt dankzij compacte stedebouw rond

het raadhuis in Hilversum. Het heeft lang geduurd voor het ontwerp

sociaal waardevolle gebouwen. Dudok: ‘Architectonisch kan men

werkelijk gerealiseerd werd, vanwege de grootte ervan, maar

voordeel doen met belangrijke gebouwen als school en bibliotheek.

vooral vanwege onenigheden met de gemeente Hilversum en de

Men kan daarmee harmonie bereiken en er toch een opvallend

commissie die moest beslissen waar en hoe het raadhuis gebouwd

element van maken: daarom heeft de school een hoog punt en

moest worden. In de eerste decennia van de 20e eeuw voltrokken

lagere vleugels. Dergelijke contrasten zijn nodig om monotomie te

zich snelle veranderingen in architectuurstromingen. Bovendien zat

vermijden in de wijk.’

Hilversum in een groeispurt, er moest drastisch uitgebreid worden.

Hierdoor wijzigden de eisen voor het nieuwe raadhuis continue.

Dudoks ontwerp schommelde tussen Berlage’s sobere architectuur en de tegenhanger hiervan, de stijl van de Amsterdamse School. (Dudok zou zich later ook niet verbonden voelen aan een bepaalde stroming,

'Het zal nog wel honderd jaren duren eer het publiek zijn tegenwoordige verering voor een boom overbrengt op een goed huis'

hij zweefde steeds tussen verschillende stromingen van de moderne De toren

architectuur) De regionale krant De Gooi- en Eemlander uitte kritiek

De Vereniging voor Behoud van Natuurmonumenten heeft Dudok een

op het ontwerp van Dudok. Hij zou teveel de ideeën van architecten

tijdje gedwarsboomd. Aangezien het Gooi waardevol natuurschoon

van de Amsterdamse School, zoals De Klerk en Kramer, kopiëren. Na

bezit, werd zwaar gewogen aan de uitspraken van de vereniging.

10 pantheon 4 '06'07

p08-p15 thema 01.indd 10

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 12:56:39

Plattegrond van Hilversum uit 1940, waarop duidelijk de groene zone rondom de stad te zien is

Herzieningsplan voor centrum van Hilversum, 1971. De gele lijnen geven de autowegen aan

Dudok verweerde zich heftig. Hilversum moest hoe dan ook uitgebreid

Een groot lint van autowegen zou over de bestaande bebouwing een

worden, de mens en de techniek ontwikkelde zich snel. De bedoeling

soort ringweg moeten vormen. Hier en daar zouden tentakels het

was dat dit volgens een uitbreidingsplan diende te geschieden,

centrum in steken om toegang tot de parkeergelegenheden te bieden.

waarin met alle facetten rekening wordt gehouden en dus ook met

Het plan had blijkbaar weinig diepgang en het had weinig van doen

de bescherming van de natuur. Dudok frustreerde zich vooral over het

met stedebouwkunde, want het werd van tafel geveegd. Twintig jaar

volgende: ‘het zal nog wel honderd jaren duren eer het publiek

lag de ontwikkeling van plannen voor de herstructurering van het

zijn tegenwoordige verering voor een boom overbrengt op een goed

centrum van Hilversum stil, begin jaren ’90 werd eindelijk een

huis, en er ontvankelijk voor wordt dat architectuur, evenals alle kunst,

plan aangenomen en begon de uitvoering. Het frappante is dat het

natuur is.’

een knipoog is naar Dudoks ideeën. Veel meer samenhang tussen stedebouw en architectuur, geen hoofdrol voor snelverkeer, maar juist

Hilversum zonder Dudok

voor voetgangers en fietsers. Voor bepaalde centrale punten, zoals

Vanaf zijn aanstelling in de Gooise stad was het centrum een doorn in

grote (verkeers)pleinen werden aparte plannen gemaakt die wel op

het oog van Dudok. Er was te weinig cohesie. De vastgelopen, volle

elkaar aansloten. Dit werd bereikt doordat één bureau de openbare

binnenstad was niet bevorderlijk voor het stadsbeeld en het droeg

ruimtes ontwierp en er tussen de andere actoren voortdurend overleg

mee aan de rommelige structuur. Er was geen samenhang tussen

was. Hilversum neigt weer naar een Dudokiaanse stijl van stedebouw

stedebouw en architectuur. Dudok: ‘het stadsachtige, bekrompen

en architectuur. Na lang uit beeld te zijn geweest is Dudok weer volop

centrum past niet bij het omringende, vrij gebouwde schone tuindorp

in the picture!

(…) Het middendeel is onwaardig aan de buitenrand.’ Reeds waren de uitbreidingsplannen voor arbeiderswijken en andere buitenwijken uitgevoerd. Deze geordende en evenwichtige wijken stonden in contrast met het grillige, structuurloze centrum. Dudok begreep dat er niet een volledig nieuwe binnenstad kon herrijzen. Ondanks dat hij weinig waarde hechtte aan de monumentale gebouwen, ontwikkelde hij plannen waarin de meeste van deze monumenten een plek kregen. Ook deze plannen hadden een lange ontstaansgeschiedenis.

Er werden slechts kleine delen uitgevoerd. Een kritiekpunt was, dat er sprake zou zijn van verplaatsing van bevolkingsgroepen in het kernplan. De toenmalige groep, de arbeiders, die het grootste deel van het centrum bewoonden, zouden te weinig mogelijkheden hebben terug te komen in de vernieuwde kern van Dudok. Verder was de omvang van de plannen natuurlijk behoorlijk groot en brachten ze hoge kosten met zich mee. Hierdoor bracht Dudoks kernplan veel discussie opgang, waardoor de knoop nooit doorgehakt werd om daadwerkelijk de binnenstad drastisch aan te pakken.

In 1954 werd Dudok zeventig jaar en ging hij met pensioen. Met zijn vertrek vervaagden zijn plannen. Waren er eerst nog veel voorstanders,

Herzieningsplan voor centrum van Hilversum, 1992.

in 1971 leken deze hun stem in de besluitvorming te zijn verloren.

Vanuit bedrijfseconomisch oogpunt werd een schema opgesteld waarin vooral de toegankelijkheid van de binnenstad centraal stond.

Het ging hierbij zowel om voetgangers, autoverkeer en treinverkeer. stylos // copyright // algemeen

p08-p15 thema 01.indd 11

pantheon 4 '06'07 11

2-5-2007 12:56:49

de wijk Liebergen gerenoveerd en herbouwd In het interbellum zijn veel wijken gebouwd volgens de tuinstadgedachte. Mensen wonen hier tegenwoordig nog steeds graag, vooral dankzij de stedebouwkundige opzet met de geknikte straten en openbare pleintjes en groenstroken. Inmiddels voldoen deze wijken zowel op stedebouwkundig als architectonisch gebied niet meer. Restaureren is nauwelijks een oplossing, want de meeste

Voorziening en woning geschakeld, Dudok 1920

problemen worden dan maar half opgelost. Sloop en nieuwbouw is vaak goedkoper. Dat levert echter weer problemen op met restafval en een eventueel veranderde leefomgeving.

'Dudoktatuur' in Hilversum

Alles wordt uitgerekt, vergroot en aangepast aan de huidige eisen

Op 16 maart dit jaar vond een centraal debat plaats over het Dudok revisited project. Jaap Huisman leidde het debat. Hij is architectuurcriticus en journalist. Huisman is van mening dat de

Het tuindorp Liebergen in Hilversum is naar ontwerp van Dudok

herbouw in de wijk Liebergen in de weg staat voor nieuwe inbreng

opgeleverd in 1927 en is zo’n populaire wijk die een nog goed

van architecten van deze tijd. Huisman: ‘Maar moet je het verleden zo

bewaarde planmatige structuur heeft. Er staan vooral volks- en

klakkeloos nabootsen, is er dan sinds 1929 niks nieuws onder de zon?

middenstandswoningen. Typische Dudokiaanse kenmerken zijn smalle

Het project wordt juist uitgevoerd door gerenommeerde architecten,

lange schoorstenen en gevel- en raampartijen. Ook in het interieur zijn

waarom introduceren zij niet hun eigen architectuur? Bij gebrek aan

kenmerken te vinden, als boekensteunen en roedenverdelingen.

eigen initiatief en vernieuwende concepten worden dingen die eerder

De meeste woningen voldeden niet meer. Ze hebben een

al succes hadden in een nieuw, bij-de-tijds jasje gestopt. Zo gebeurt

woningplattegrond van 60 m2 en zijn gehorig, nauwelijks goed te

het ook bij muziek bijvoorbeeld. Dit hoeft niet persé verkeerd te zijn,

isoleren en bouwtechnisch versleten. Aangezien de kavels voldoende

maar bij Dudok revisited is er te letterlijk gekopieerd‘. Het wordt het

diep zijn, is er de mogelijkheid om naar achteren uit te breiden. Dit

een saaie, strakke wijk dankzij de strenge regels voor de bewoners, die

levert logischerwijs een smalle tunnelachtige woning op en was dus

geen eigen identiteit aan hun woning kunnen geven’. Huisman geeft

geen optie. In samenspraak met de bewoners is er gekozen voor sloop

toe dat de detaillering perfect is uitgevoerd, met volle aandacht voor

en nieuwbouw. De stedebouwkundige opzet en de woningen hadden

Dudoks architectonische principes. Echter is het zo dat de woningen

echter een hoge waarde voor de bewoners. Om de bouwtechnische en

met 10 % zowel in de breedte als in de diepte gegroeid zijn, en dus

stedebouwkundige problemen op te lossen, zonder dat de kwaliteit

sommige elementen uit hun verband getrokken worden en niet meer

van de wijk verloren zou gaan, is de methode Dudok revisited bedacht

de juiste betekenis hebben, vindt Huisman.

door prof. Ir. H. Ruijssenaars. Als supervisor leidt hij het project en werkt

Het is belangrijk stil te staan bij de Dudoktatuur in Hilversum. De stad

samen met de gemeente en verschillende architectenbureau’s. De

hoeft zeker niet ontdaan te worden van Dudoks werk, maar wordt het

woningen worden volledig volgens Dudoks architectonische principes

niet eens tijd meer vernieuwende architectuur en stedebouw de ruimte

nagebouwd, met scherp oog voor zijn typische detaillering. Alles

te geven? Het gebeurt wel, maar mondjesmaat en buiten bepaalde

wordt echter uitgerekt, vergroot en aangepast aan de huidige eisen.

wijken, waar Dudoks wil wet is. Een recentelijk voorbeeld is natuurlijk

Het straatbeeld blijft hetzelfde, de stedebouwkundige kwaliteit blijft

het nieuwe instituut voor Beeld & Geluid van architectenbureau

behouden en Dudok wordt niet vergeten.

Neutelings Riedijk op het Mediapark.

Gevelaanzicht voor de sloop en gevelaanzicht van Dudok revisited-woningen

12 pantheon 4 '06'07

p08-p15 thema 01.indd 12

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 12:56:51

Interview met H. van Bergeijk, docent aan de TU Delft en voorzitter van de Dudokstichting: Is het Mediapark niet een goed voorbeeld van vernieuwende architectuur in Hilversum?

‘Het Mediapark is meer een soort expo. Het is een stel losstaande gebouwtjes die niks met elkaar en niks met de stad te maken hebben.

Het park is geen Hilversum, het valt er buiten. Het Mediapark is als een soort gezwel, een soort puist.’

In 1993 was er sprake van het deels doorvoeren van Dudoks stedebouwkundige plannen.

Computeranaimatie van een deel van de wijk Liebergen, zoals deze wordt na de herstructurering

Het heeft iets zieligs, het teruggrijpen naar Dudok. En die zieligheid slaat terug op onze eigen tijd, alsof we geen ideeën hebben op dit moment. Dit heeft te maken met het feit dat Nederlanders nooit goede stedebouwers geweest zijn. Dudok is een van de weinigen die begreep dat het maken van de stad begint bij de grootste schaal, om dan vervolgens terug te gaan naar de kleinste schaal. Maar wij (in de huidige tijd) gaan altijd uit van architectuur, en architectuur maakt geen stad. Natuurlijk keek Dudok ook naar anderen, zoals bijvoorbeeld naar Unwin, de man achter de tuinsteden in Engeland. Dudok had daar zijn eigen gedachten over en paste die toe.

Sinds Dudok heeft Hilversum nooit meer iets goed doordacht doorgevoerd. Door de onzorgvuldigheid ontstaan er gaten in de stad.

Worden met Dudok revisited dezelfde doelstellingen, die Dudok zelf voor

Woningen gebouwd volgens de Dudok revisited methode

ogen had, gehaald?

‘Dudok wel of Dudok niet. Laten we duidelijk zijn, het is géén Dudok.

Op het moment dat je iets afbreekt, zelfs al bouw je het identiek weer op, het is geen Dudok meer.

Het is een vervalsing. Een bepaalde ervaring kan je niet meer herhalen.

Die eerste liefde is de meest euforische en die krijg je nooit meer terug.

Als je iets vernietigt, moet je dat ook niet weer terug willen, maar helemaal vernietigen. Niet iets groter herbouwen, dat is een soort omgekeerd Madurodam. Majorodam wordt het dan.

In 2002 is begonnen met de uitvoering van Dudok revisited in de wijk Liebergen, Hilversum. Verwacht wordt dat eind 2008 alle woningen en voorzieningen klaar zijn.//

> 1. Koenders, A. (2001) Hilversum. Architectuur en stedenbouw 1840-1950. Zwolle: Waanders Uitgevers > 2. Bergeijk, H. van (1993) "Het raadhuis", De Architect, nr. 52, blz.

12 t/m 23 > 3. Bergeijk, H. van (1993) "De ontbrekende kern", De Architect, nr. 52, blz. 27 t/m 35 > 4. Boekraad, C. (1993) "Retour à Dudok?", De Architect, nr. 52, blz. 38 t/m 47 > 5. Huisman, J. (2007) "Dudok gijzelt Hilversum (nog steeds)", www.jaaphuisman.nl > 6. Projectbureau Liebergen (2003) "Plan Liebergen. Herstructureringsopgave 2002-2010" > 7. Interview met J. Huisman, architectuurcriticus en journalist > 8. Interview met H. van Bergeijk, docent aan de TU Delft, voorzitter van de Dudokstichting

Herstructureringsplan voor de wijk Liebergen

stylos // copyright // algemeen

p08-p15 thema 01.indd 13

pantheon 4 '06'07 13

2-5-2007 12:56:58

14 pantheon 4 '06'07

p08-p15 thema 01.indd 14

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 12:57:21

stylos // copyright // algemeen

p08-p15 thema 01.indd 15

pantheon 4 '06'07 15

2-5-2007 12:57:41

VINEX-wijken. Bekend én berucht. De periode van VINEX-nieuwbouw duurde tien jaar, van 1995 tot 2005. Nu het dus min of meer af is, is gekeken of VINEX zijn doelen gehaald heeft.

Is het nou echt zo slecht als iedereen denkt? Wat houdt VINEX eigenlijk in?

VINEX, echt zo slecht?

Pieter Eisma

geschiedenis

VINEX-locaties gebouwd (terwijl 70% was afgesproken). Ook de

Even terug in de tijd; in de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening

binnenstedelijke uitbreidingen haalden hun taks niet. Van tevoren

Extra uit 1993 werd bepaald dat er tussen 1995 en 2005 650.000

was 33% geëist, dit is 27% geworden. Wel moet opgemerkt worden

woningen gerealiseerd moesten worden. Het doel was om met deze

dat de verschillen per regio of stadsgewest groot zijn. Sommige regio’s

uitbreidingen het woningentekort terug te brengen naar 2%. In

hebben zich keurig aan de afspraken gehouden, terwijl andere het

de hiervoor aangewezen VINEX-regio’s moesten ongeveer 460.000

bij lange na niet gehaald hebben. Van de zeven regio’s heeft alleen

woningen gebouwd worden. Hiervan moest een derde deel ook

Haaglanden de doelstelling gehaald, van de stadsgewesten heeft iets

binnen de stadsgrenzen komen. Buiten die regio’s moesten dus

meer dan de helft het gehaald.

190.000 woningen gerealiseerd worden. Tot slot moest er in de periode

Dan die andere doelstelling: tweederde van het totaal in de eerste helft

1995 tot 2000 tweederde van het uiteindelijke aantal woningen

van de periode realiseren. Ondanks de grote bouwproductie buiten de

gebouwd worden.

VINEX-regio’s is uiteindelijk 59% gerealiseerd. Ook niet gehaald dus.

In de tweede helft is er minder gebouwd dan in de eerste helft, ook

Het doel van VINEX was de verstedelijking te bundelen binnen de

in de gebieden die al achterliepen.

stadsregio’s en hierin de concentratie van woningen te verhogen.

Deze opzet, ook wel ‘de compacte stad’ genoemd, had als doel dat

De eerder besproken hoogwaardige openbaarvervoerverbindingen

de toenemende autostroom als gevolg van woon- werkverkeer

lopen ook niet als gepland. De afspraak was dat als tweederde van de

ingeperkt zou worden. Naast de korte afstand naar de stad

woningen op een locatie was gebouwd, dan zou de busverbinding

zou dit ook gerealiseerd moeten worden door hoogwaardige

die er eerst was aangelegd, vervangen worden door verbindingen

openbaarvervoerverbindingen.

met de trein of RandstadRail. Hoe het met hiermee afgelopen is,

Om de kwaliteit van de wijken tijdens de bouw al te bewaken, is er

weten we allemaal. In het algemeen kan gezegd worden dat met de

jaarlijks een evaluatie geweest en regelmatig contact geweest tussen

vertragingen in de bouw, de OV-verbindingen ook later kwamen.

de betrokken partijen: het rijk, provincies en gemeentes.

Men wachtte nog liever even af hoe het gebied zich ontwikkelde, voordat deze verbindingen daadwerkelijk aangelegd werden. Een

het einde van de VINEX-periode

groot deel is dus niet in de VINEX-periode aangelegd en is nu nog

Na het laatste jaar van de VINEX-periode is de balans opgemaakt.

steeds in ontwikkeling.

Uiteindelijk zijn er in heel Nederland 680.000 woningen gebouwd, 30.000 meer dan de beoogde 650.000 woningen. Hartstikke mooi zou je denken, maar de waarheid is iets genuanceerder. Een deel van de woningen dat in het begin van de VINEX-periode gebouwd werd, was al gepland voordat VINEX bestond. Dus deze woningen zijn niet ontworpen met het VINEX-gedachtengoed in het achterhoofd, ze worden echter wel als zodanig meegeteld. Dit feit is er ook voor verantwoordelijk dat er in de eerste drie jaar veel meer is gebouwd dan de jaren erna. Deze locaties waar toen veel gebouwd werd, liggen buiten de echte VINEX-locaties. Daar waren juist veel vertragingen

Volgens velen het typische VINEX-beeld; rijtjeshuizen, rijtjeshuizen, rijtjeshuizen..., Ypenburg, Den Haag

door ellenlange juridische procedures en problemen met de besluitvorming.

VINEX nader bekeken

Ook moesten in 2001 door de omgeslagen economie, plannen

Tot zover de getallen. De vertragingen zijn niet het enige punt van

opnieuw ontwikkeld worden. De vraag verschoof namelijk van dure

kritiek. Waar de meeste mensen over vallen als ze VINEX horen, is het

koopwoningen naar minder dure koopwoningen en in het algemeen

feit dat alle huizen op elkaar lijken (alsof één huis vele keren gekopieerd

van koop naar huur.

zou zijn) , dat er teveel rijtjeshuizen zijn en dat de wijken maar één functie zouden hebben. Hierdoor zouden de wijken een saaie bouwstijl

doelstellingen niet gehaald

hebben. Toch is dit vreemd. Er bestaat niet zoiets als dé VINEX-wijk,

Uiteindelijk is 62% van het totale aantal woningen binnen de

want elke wijk is anders en heeft een andere context.

16 pantheon 4 '06'07

p16-p24 thema 02.indd 16

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 13:55:19

Bovendien kun je je afvragen of het erg is dat de wijken dit beeld hebben. De jaren ’30-wijken hebben ook een duidelijke eenvormige stijl, net als die uit de jaren ’50, ’60 en jaren ’80. Niet alleen VINEX-wijken zijn dus eenvormig.

Er bestaat niet zoiets als dé VINEX-wijk, want elke wijk is anders en heeft een andere context.

Als je binnen een wijk inzoomt op het niveau van de straat, valt vooral op dat geen VINEX-wijk hetzelfde is. In elke wijk is (in tegenstelling tot wat veel mensen denken) naar een eigen karakteristiek beeld gezocht. Ook is bij de opbouw van elke wijk voortgeborduurd op oude patronen in het landschap of zijn er juist nieuwe structuren bedacht.

Daarnaast zijn er verschillende soorten buurten en straten (lanen,

Woningexperimenten in Carnisselande, Barendrecht

eilanden en hoven) gebruikt en is dit gecombineerd met verschillende woningtypes en architectuurstijlen.

en Leidsche Rijn), dus het is eigenlijk geen wonder dat mensen zich niet snel thuis voelen. Hoe kun je je identificeren met je wijk als die

De openbare ruimte is minder afwisselend. Hoewel er wel hier en daar

groter is dan een normaal dorp, maar de diversiteit mist?

kleine experimentjes zijn geweest, is er op de meeste plekken nog gewoon een straat met parkeerplaatsen langs de stoep en aan beide kanten rijtjeshuizen met een voortuintje. Het is ook de vraag wie dit beeld het liefste wil; de bewoners, de architect of de stedebouwer?

Misschien is dat wel het hele probleem van de VINEX-wijken; ze zijn te grootschalig om in één keer gebouwd te worden.

Of is dit de enige oplossing binnen de normen en de eisen die de gemeentes gesteld hebben?

identiteitscrisis Doordat de wijken allemaal aan een stad gebouwd zijn of langs grote

Verder inzoomen op het niveau van de woningen laat zien dat de

wegen liggen, is er weinig anders te doen in de wijk dan wonen.

verschillende woningtypes ook bekend zijn; rijtjeshuizen, twee-

Aangezien de benodigde voorzieningen zich dichtbij in de steden

onder-een-kap, appartement en vrijstaand. De variatie uit zich vooral

bevinden, zal dit ook niet snel veranderen. De enige voorzieningen

in de gevel en de kap. Deze zijn traditioneel, retro, postmodern,

die zo’n wijk rijk is, beperken zich tot een basisschool, een supermarkt,

supermodern of mediterraan. Voor elke smaak een gevel en kap, maar

een zorgvoorziening en misschien nog een sportcomplex. Met zulke

over het algemeen blijven de woningen hetzelfde.

voorzieningen is het moeilijk om een echt centrum te creëren. Wellicht

In maar een paar wijken is men (op kleine schaal, maar toch) écht

zal dit in de toekomst nog kunnen veranderen, hoewel er in het

vernieuwend bezig. Daar is geëxperimenteerd met verschillende

stedebouwkundig plan maar weinig rekening mee is gehouden. Ook

patiotypes, woon-werkunits of bijzondere gestapelde types die toch

zijn de woningen rond dit ‘centrum’ niet makkelijk aan te passen tot

grondgebonden zijn.

winkel of een andere functie, omdat ze deze flexibiliteit missen.

Ondanks alle kritiek op de eenvormigheid, wordt wel degelijk

Dit is ook een punt waarbij VINEX op twee gedachten hinkt. Aan de

geprobeerd om zoveel mogelijk afwisseling en variatie in de wijk

ene kant wil men graag een levendige wijk met een bruisend centrum,

te creëren. Hier moet wel weer opgepast worden dat dit niet teveel

aan de andere kant wordt het leven in de VINEX-wijk gepropageerd

gedaan wordt, omdat anders de herkenbaarheid van plekken in de

als rustig en landelijk wonen, met als voordeel dat je toch aan de

wijk niet meer duidelijk is.

stad woont. Misschien mede doordat er weinig te doen is in de eigen wijk, is de VINEX-bewoner ondertussen georiënteerd op meerdere

Binnen de schaal en omvang van een VINEX-locatie moeten de

steden in plaats van alleen de stad waarin ze wonen. Tot nu toe is de

bewoners de kans krijgen om zich te identificeren met hun plek,

wijk nog gewoon de plek waar ze thuiskomen, niet waar ze wonen,

anders wordt een huis nooit een thuis. De diversiteit waar men op

werken en winkelen.

mikte, zou anders een lappendeken van allerlei buurten worden. In de kleine wijken speelt dit probleem echter niet, zij hebben een sterkere

de bewoners

structuur, waardoor men zich beter met een buurt kan identificeren.

Wat vindt de bewoner eigenlijk van zijn wijk? Het merendeel van

Misschien is dat wel het hele probleem van de VINEX-wijken; ze zijn

de bewoners is zeer tevreden over zijn VINEX-woning. Een klein

te grootschalig om in één keer gebouwd te worden. De grootste

percentage is van plan om binnen 1 à 2 jaar weer te verhuizen. Toch

uitbreidingen tellen meer dan 10.000 woningen (o.a. Ypenburg, IJburg

is er ook maar een klein percentage dat voor altijd in zo’ne woning stylos // copyright // algemeen

p16-p24 thema 02.indd 17

pantheon 4 '06'07 17

2-5-2007 13:55:21

Variatie op rijtjeshuizen in de wijk Weidevenne, Purmerend

wil blijven wonen. De woningen worden dus vaak gezien als een tussenstation. Dit komt doordat de keuze voor een huis in een VINEXwijk min of meer gedwongen was, door de markt, of door de eigen financiële situatie.

Over de woonomgeving is men minder tevreden. Dit komt onder andere doordat er een gebrek aan voorzieningen is. Waarschijnlijk is de behoefte aan voorzieningen in een wijk onderschat. Een andere reden is dat heel veel voorzieningen pas laat in de wijk zijn aangelegd, lang nadat er de wijk al bewoond was.

Verder zijn de krappe parkeernormen voor veel bewoners een punt van kritiek. Dit hoort natuurlijk bij het beleid om de automobiliteit te beperken, maar blijkbaar willen veel mensen nog steeds meer dan één auto.

Die andere manier om de mobiliteit te beperken, namelijk de aanleg van veel openbaarvervoerverbingen, wordt nu wel goed gewaardeerd. Hoewel ze pas laat aangelegd werden, scoren ze goed in het tevredenheidonderzoek.

De afwezigheid van groen wordt ook als een gemis ervaren.

Hoewel maar een kwart van de mensen aangeeft dat ze hier totaal ontevreden over zijn, is dit een groot deel ten opzichte van andere nieuwbouwwijken.

De woningen worden dus vaak gezien als een tussenstation. echt zo slecht?

De bewoners zijn, ondanks kleine punten van kritiek, over het algemeen tevreden over hun VINEX-wijk, veel positiever dan de rest van de bevolking. Ook vanuit het oogpunt van de overheid, met betrekking tot het halen van de doelen die gesteld waren, kan gesteld worden dat VINEX goed gelukt is. Het is waar dat sommige wijken erg monofunctioneel zijn en architectonisch gezien ook wel heel saai.

Toch verdient VINEX naar mijn mening wel wat meer credit dan dat wat het nu krijgt.//

18 pantheon 4 '06'07

p16-p24 thema 02.indd 18

> Van ‘t Hoff, M., Jacobson, G., Leroi, M. (2006) Via Vinex. Straatbeeld van 10 jaar Vinex. Rotterdam: Episode Publishers > VROM (2005) Evaluatie Verstedelijking VINEX 1995 tot 2005. Eindrapport. > Dossier VINEX: http://www.vrom.nl/pagina.html?id=7437

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 13:55:30

stylos // copyright // algemeen

p16-p24 thema 02.indd 19

pantheon 4 '06'07 19

2-5-2007 13:55:36

Het lijkt soms wel of alles al een keer bedacht is. Ontwerpers grijpen naar de meest extreme maatregelen om toch nog uniek over te komen. Wordt het echter niet eens tijd te gaan profiteren van deze wereld vol voorbeelden?

stempelen met stedenbouw Roana Plugge

Dat het wiel al eens is uitgevonden, is vrijwel elke bouwkunde student

ontwerpen van architecten die op hun beurt er altijd voor zullen

menigmaal op het hart gedrukt. ‘Ga niet zelf naar een oplossing

zorgen dat de nieuwe wijk een uniek beeld krijgt. Waarom zou je er

zoeken wanneer er al zo vaak is nagedacht over het desbetreffende

dan vooral als stedenbouwkundige nog de moeite voor nemen een

onderwerp, dat er onmogelijk nog nieuwe inzichten gevonden kunnen

uniek ontwerp maken?

worden. Kijk naar de vele gerealiseerde voorbeelden, analyseer welke overeenkomen met je eigen opdracht en leer datgene er uit te filteren dat jouw ontwerp het bijzondere geeft waarnaar je opzoek bent’.

Het is waar dat dit inderdaad veel tijd scheelt en dat een ontwerp,

Waarom zou je als stedenbouwkundige nog de moeite nemen voor een uniek ontwerp?

bedacht op zo’n manier echt niet onderdoet van een eigen verzonnen oplossing. Vele eeuwen van architectuur en stedenbouw gingen

Een wijk die goed ontworpen is en in de praktijk heeft bewezen

ons immers al voor en hebben een immense lijst van voorbeelden

werkbaar en leefbaar te zijn, kan zonder dat het ook maar iemand

achtergelaten. Het ene voorbeeld kan goed zijn, het andere weer

opvalt, zomaar gekopieerd en geplakt worden in een nieuwe situatie.

slecht maar altijd kan er lering uit getrokken worden.

Stedenbouw lijkt zich meer dan architectuur te lenen voor stempelen.

Dat er in een ontwerp oplossingen zijn overgenomen van voorgangers

Zouden we op zoek kunnen gaan naar een stempel die een uitkomst

hoeft niet altijd zichtbaar te zijn. Een architect heeft bijvoorbeeld met

is voor elke stedenbouwkundig ontwerper?

alleen al de materialisatie van het ontwerp nog een ruime keuzevrijheid om er iets unieks van te maken. Gelukkig maar, want anders zouden

Het lijkt op het eerste gezicht best een goed idee om voor een nieuw

er inmiddels veel gebouwen erg veel op elkaar lijken. Zo zal er binnen

stedenbouwkundig plan op zoek te gaan naar een perfecte wijk, deze

de architectuur altijd gestreefd worden naar nieuwe uiterlijke vormen.

te kopiëren en vervolgens te plakken in de nieuwe situatie. Weinig

Stedenbouw spreekt echter uiterlijk minder tot de verbeelding. Een

werk, een plan waarvan je van te voren al weet dat het een goed

wijk krijgt haar beeld immers grotendeels door de architectuur van

werkende wijk oplevert en als klap op de vuurpijl; niemand die er wat

de gebouwen die er staan. Een stedenbouwkundig ontwerper heeft

van merkt, vanwege het veranderde uiterlijk door de invulling van de

hier slechts beperkt invloed op. Het plan wordt ingevuld door de

architecten. Scheelt een hoop tijd en geld en niemand hoeft zich meer te ergeren aan slecht werkende experimenten. Klinkt als Utopia.

Helaas bestaat er (nog) niet zoiets als Utopia. Er zijn natuurlijk vele erg goed werkende wijken, maar een ieder zal de redenen kunnen bedenken waarom deze niet klakkeloos overgenomen kunnen worden. Elke locatie is immers uniek en vraagt om plaatsgerelateerde oplossingen, zoals aansluiten op de bestaande bebouwing en infrastructuur. Ook de grootte van het plan is telkens verschillend.

Een hoog stedelijk plan met de omvang van bijvoorbeeld de grachtengordel van Amsterdam zul je niet kunnen plakken in een kleine uitbreidingswijk van een dorpje op het platteland. Daarnaast hoeft een wijk die nu perfect werkt. over tien jaar helemaal niet meer goed te werken vanwege veranderde eisen aan de leefomgeving.

Al met al veel redenen om toch maar niet al te makkelijk een plannetje te knippen en plakken. Toch moet er een soort van tussenweg zijn. Een oplossing die wel veel overbodig werk weglaat en een einde maakt aan overbodige slecht werkende experimenten. Je zou kunnen denken aan een soort handleiding. Een stappenplan dat je stap voor stap brengt tot het meest ideale ontwerp voor de opdracht. Dat, samen met een lijst van goede en slechte voorbeelden en stedenbouw wordt een makkie.

Een soort van stedenbouw voor dummies, een basis voor elk plan.

Na hier en daar wat rondvragen blijken er inderdaad werken te zijn

20 pantheon 4 '06'07

p16-p24 thema 02.indd 20

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 13:56:00

waar een aantal punten op een rijtje worden gezet. Een stempel kun je

Je zou dus meerdere lijsten moeten maken en niet op zoek moeten

het niet noemen, maar deze werken kunnen als basis worden gebruikt

gaan naar één stempel die alles omvat. Opdrachten zijn zo verschillend

bij het maken van een specifiek stedenbouwkundig plan.

van omvang en locatie, dat het onmogelijk is alles met één plan in te vullen. Je zou voor alle verschillende situaties zo een hele stempeldoos

In 2005 een verscheen bijvoorbeeld een rapport van de hiervoor

bij elkaar kunnen krijgen. Een soort basis die je op je plan kan drukken

speciaal in het leven geroepen adviescommissie gebiedsontwikkeling.

om vanuit daar verder te ontwerpen. Een basislijst met punten waar in

Deze commissie, onder leiding van Riek Bakker, kreeg als taak veertien

elk ontwerp op gelet moet worden, die je er altijd naast kan houden

grote stedenbouwkundige projecten te analyseren en daarvan

als leidraad.

vervolgens de dingen die goed gingen en de dingen die slecht gingen te rapporteren. Dit heeft uiteindelijk geresulteerd in het document

Misschien moeten we ook maar helemaal niet streven naar een stempel

‘De praktijk van gebiedsontwikkeling’. In dit document staan van vijf

of zelfs een stempeldoos met het ideale stedenbouwkundige plan

projecten, o.a. Meerstad, de Blauwe Stad en het Wieringerrandmeer,

voor elke situatie. Elke stad, elk dorp en zelfs elk plein zou op elkaar

de bevindingen gesommeerd. Deze projecten kunnen als leidraad

gaan lijken. Het leuke aan de wereld is juist dat elke plaats uniek is

dienen voor nieuwe projecten. Wat ging er goed en hoe kunnen

en zijn eigen oplossingen heeft. Daarom zou er niet een lijst moeten

deze ervaringen gebruikt worden bij een nieuw project? Helaas gaat

bestaan die van een ontwerper een simpele kopieermachine maakt.

dit document niet zozeer in op de inhoudelijke kwaliteiten van de

De kracht van de stedenbouwkundige zit er juist in dat hij altijd

plannen, maar meer op de procesmatige kant. Voor samenwerking is

streeft naar nieuwe concepten, nieuwe belevingen en overal een

het een goed document om als richtlijn te gebruiken, maar het lijkt

uitdaging in ziet. De constant veranderende maatschappij helpt hem

nog niet op een stappenplan.

daarbij. Toenemende parkeernormen, meer behoefte aan groen en voorzieningen in de buurt zijn slechts een kleine greep uit de grote

Ook op onze eigen faculteit is er zeer recentelijk een boek verschenen

lijst factoren die de ontwerper zullen blijven stimuleren naar nieuwe

waar stedenbouw onderworpen wordt aan een aantal gemakkelijk

oplossingen te zoeken. Echt uniek zullen ze misschien niet altijd zijn,

na te volgen regels. Dit werk, genaamd ‘Ruimtelijke transformaties in

maar wel zo toegespitst op tijd, plaats en ruimte dat er van stempelen

kleine nederzettingen’ wijdt uit over uitbreidingen van kleine dorpen.

geen sprake is.//

De bevindingen worden ondersteund met illustraties van een aantal voorbeelden. Dit begint al meer te lijken op een stappenplan, al kun je het beter gebruiken als een checklist. Deze checklist is voortgekomen uit de fouten die te zien zijn in de voorbeelden. Fouten die zelfs in een goed stedenbouwkundig plan makkelijk te maken zijn, omdat de handelingen snel onbelangrijk kunnen lijken, terwijl ze, wanneer niet

Bronnen: > Bakker, R en anderen (2005) De praktijk van gebiedsontwikkeling. Tussenrapportage van de adviescommissie gebiedsontwikkeling. Amersfoort: Lysias Consulting Group B.V. > Meyer, H en Burg, L. van den en Neven, G. (2007) Ruimtelijke transformaties in kleine nederzettingen West-Nederland: 1850-2000. deel 3 uitbreidingswijken Delft: TU-Delft, faculteit Bouwkunde

goed uitgevoerd, het plan van mindere kwaliteit maken. Bijvoorbeeld of er goed is nagedacht over hoeken, dat er een fraaie oplossing is bedacht voor de scheiding tussen openbaar en privé en dat speelruimtes in het plan geïntegreerd zijn. Het zijn de basisregels die elke stedenbouwkundige in zijn hoofd zou moeten hebben. Toch is het goed dat de regels een keer op een rijtje zijn gezet. Iedereen vergeet wel eens iets en als je na het ontwerpen van een uitbreiding van een dorp de regels nog eens rustig door neemt kun je eventuele missers er nog uit halen. Zo toegepast op één type stedenbouwkundige opgave kan een lijst dus best goed werken.

Je zou voor alle verschillende situaties zo een hele stempeldoos bij elkaar kunnen krijgen. stylos // copyright // algemeen

p16-p24 thema 02.indd 21

pantheon 4 '06'07 21

2-5-2007 13:56:18

On first glance, the image of the kitchen below seems to be a very ordinary, domestic scene.

It shows a rather messy and insignificant place. However, a closer look reveals what this image really is.

building images Helmer Attema

A flood of images reaches us through the media. Media has become

to the Parisian tunnel in which princess Diana died are just some of the

omnipresent. Magazines, newspapers, computer games, video clips

examples, which Demand used for his reconstructions.

and reality soaps all contribute to a form of reality that only exists in the ‘mediascapes’1 of popular culture. These media have their influence

He builds cardboard ‘architecture’ to raise questions on the reliability

on architecture as well. Architecture is closely aligned with image

of media images. The mental images people have of important media

culture, advertising and the media. The attitude to the media becomes

moments, like the Tsunami in Asia or the war in Iraq, are derived from

increasingly important for architects to survive.

images on TV and in newspapers. Mental imagery has a relation to direct sensory observation. Perception cannot be confined to what the

Thomas Demand

eyes record of the outer world. You’ll translate it into a photographic

In fact, the image of the kitchen is a reconstruction in cardboard

memory, because a perceptual act is never isolated. A stream of

of a news photograph of a kitchen in Tikrit, in the underground

innumerable acts, performed in the past survives graphically in your

cell in which Saddam Hussein was captured. The German artist

memory.

Thomas Demand who is occupied with the idea that media culture has its architecture, made this reconstruction. He is best known for

The intention of Demand is not to make his work as complete and

his unconventional photography. He makes images of interior and

realistic as possible. “I make it imperfect in order to be beautiful.”

exterior spaces that initially look real. Reconstructed entirely from

The interiors are carried out in such way that it lets viewers search

coloured paper and cardboard, they are in fact photographs of physical

for traces. The reconstructions give a tour through the remains of an

models, painstakingly reconstructed, mostly scale 1:1. With the speed

event in order to let them demystify the setting. As a viewer, you’ll

of an architect, Demand works on his image, which sometimes takes

realize that it’s possible to trail the events, but you’ll never experience

half a year to complete. A lot of work is put in to a complete three-

all the emotions, pain and violence that the image is referring to and

dimensional model, though the camera position is fixed; a complete

therefore it shows its limitedness. Close inspection of Demand’s life-

three-dimensional model to take a two-dimensional picture.

like images also reveal a lack of detail and, as a result, the artifice of his scenes becomes apparent. To a certain extent the scene has been

The common and familiar subjects, to which the photographs of

reconstructed accurately, but the reality is laid bare upon the moment

Demand at first sight seem to refer, in fact often relaten to scenes, which

you recognize the materials.

have reached our attention through the mass media. The archives of German filmmaker and National Socialist propagandist Leni Riefenstahl

The paradox of understanding images which are incomplete is familiar to daily life. Even in direct perception, an observer glancing at an image might catch little but the most important features. Mental images admit of selectivity. The thinker can focus on what is relevant and dismiss from visibility what is not. By selecting some of the elements, the whole picture can be understood by mental completion. The visual content of images can be reduced to mere flashes of shape or direction.

A mental image can therefore be quite abstract.

The imperfect condition of the image, in photographs like Badezimmer (1997), turns you into an active onlooker reconstructing the scene. The photograph shows the bathroom, in which the politician Uwe Barschel died. By reducing this image, the viewer can develop his own fantasy.

“It’s like to understand how it comes together, how it is constructed, how much we need to kind of trust what we see but without really seeing the truth" 2 The viewer will construct a mental space around the reconstructed image and wonders what happened. The absence of people complicates the mystery and makes the scenes of empty

22 pantheon 4 '06'07

p16-p24 thema 02.indd 22

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 13:56:22

Just as is the case at the moment when you notice that a photograph of Demand isn’t real, a lot of modern architecture falls apart the moment it is built, because all its imperfections are revealed. The real nature of the tectonics, fairness of construction and materials comes to the surface only in the state of decay.

3. Badezimmer (1997) by Demand

In her book 'Privacy and publicity'5, Beatriz Colomina argues that with modernity, the site of architectural production literally moved from the street into photographs, films, publications, and exhibitions. A displacement that presupposes a new sense of space: one defined by images rather than walls. Modern architecture is in her opinion not modernistic because of the use of concrete and glass or its attitude 2. Model (2000) by Thomas Demand

towards new technologies, but because of its new attitude to the media, as found in engaging competitions and publications. Mies van der Rohe, Le Corbusier and the Smithsons embraced mass media to

interiors or abandoned highways rather uncanny.

propagate their images, while their buildings lacked consistency in materiality. They were the first to design with this attitude.

So the art of Demand is imperfect on purpose. It reconsiders the traditional notion of photography as a faithful record of reality,

Worldwide modernist architects built an oeuvre, which consists not

which is saturated with manipulated images. The two-dimensional

only of postcard buildings, but also especially of exhibitions and

representation of reality in magazines and newspaper is quite limited

monographies with images with their individual ideas, preferences

and highly simplified. In the words of Demand himself: “I imagine the

and taste.

4. Bathroom in the house of the future

media as my landscape now and I’m driving the bus through it and show you some peculiar sights or something like that so for me the

visibility and simulation

media is a production side of reality and I’m trying to kind of cope

Today, the credo 'Success is visibility and visibility is success' becomes

with that” 3

even more apparent in more and more fields. People, institutions and practices have a drive to come to images, which is necessary to become

modernism and images

visible, architecture not excluded. Images are unlikely to be challenged

In architecture, images can have a stronger effect than a building

by a medium, upon which architects rely more heavily. The tendency

itself. Repetition of these images makes you memorize them, whereby

to design buildings that are primarily visually attractive, is visible in

the frame of the picture helps to de-contextualize the building and

the work of many contemporary architects.

to see the buildings always from the same angle in an insignificant context.

The primacy of images is one of the most important features of

Le Corbusier spent a lot of time producing images instead of architecture. Honest use of materials was therefore often unimportant.

The canonical images of his Villa Savoie hide that the building is not a truly functional, concrete building representing the main points of modernism. In fact, if we have a look at the images of this house of Le Corbusier under construction, it turns out to be that the bricks are carefully covered with plaster to give the impression that it was built out of concrete.

Another example of this is the House of the Future, by Peter and Allison Smithson, which was nothing more than a full-scale model in plywood and plaster pretending to have a futuristic plastic interior. Carrying out the design in ‘fake’ materials doesn’t make the message of the design less stronger. On the contrary, it states so much the more that the architecture was built for the sake of the images, which have to make clear what their ideas are about. 4

stylos // copyright // algemeen

p16-p24 thema 02.indd 23

pantheon 4 '06'07 23

2-5-2007 13:56:33

consumption culture. By its transformation into commodity, a product

makes clear that the mental architecture evoked by media images is

of culture, such as a piece of architecture, will be reduced to a means

only reliable to a limited extent. Whereas Demand builds architecture

for its own consumption. It has to attract attention and it has to sell

to produce images, many architects build images to produce

itself.

architecture. The significance of modernist architects lies in the way they handled the transformation to an inevitable influence of media

Buildings advertise themselves through images. In his book 'L’echange

images on architecture and today a clear relationship with the media

symbolique et la Mort Baudrillard' compares plastic with the stucco

and publishing is even more needed in architecture.//

6

of the baroque, used for the creation of a wholly artificial nature. By doing so, he explains that the kitschy approach in the baroque was not different from today. In his view, image and appearance have always been two separate things.

Baudrillard sees the contemporary condition as one in which phenomena themselves, as effects, are generated out of the structural code. This is what he means by simulation. In Baudrillard’s scheme, the image is, over time, progressively drawn away from reality until it ceases to bear any relation to reality whatsoever. Images become merely a simulation of the real. Or even replace the real, as is the case in world maps replacing the world, or do not even necessarily have any reality at their basis, or form a kind of hyper-reality which is an intensification of spaces and places.

> 1.The term ‘mediascape’ is invented by Arjun Appadurai. Mediascapes refer to combinations of several media and the influence they have. See also: Appudurai, A, (1996) Modernity at large. Cultural Dimensions of globalization, Minneapolis, The University of Minnesota Press, p. 35. > 2. http://cybermuse.gallery.ca/cybermuse/showcases/meet/artist_ e.jsp?artistid=5977 > 3. idem > 4. Colomina, B. (2006) Domesticity at war: Barcelona: Actar, p.202 > 5. Colomina, B. (1996) Privacy and publicity: MIT Press > 6. Baudrillard, J. (1976) L’echange symbolique et la Mort : Paris: Gallimard > 7. Deleuze, G. and Rosalind Krauss (1983) from: “Plato and the simulacrum”, October, Vol. 27 > 8. Winkler, C. van (2005) Het primaat van de zichtbaarheid. Rotterdam: NAi Uitgevers > 8. Jong, A. de en M. Schuilenburg (2006) Mediapolis: Rotterdam: Uitgeverij 010 > 9. Allen, S. (2000) Practice architecture, technique and representation, Gordon and Breach > 10. Baudrillard, J. ‘The Precession of Simulacra’ in Simulations , New York: Semiotexte, 1983, p.11 > 11. Jencks, C. (1996) What is postmodernism?: London: Academy editions > 12. Arnheim, R. (1969) Visual thinking: London: University of California press

“Simulacrum negates both original and copy, both model and reproduction”, Deleuze explains. He continues to say that Modernity is defined by the power of the simulations described by Baudrillard: “Similarity and resemblance now have as their essence only the condition of being simulated[..]simulation designates the power to produce an effect” 7 Baudrillard outlines this movement as a historical sequence. In the medieval period, images in religious art and crafts directly represented their content. This changed gradually to a clearer separation between image and appearance through the use of false images like mirrors or paintings of the Renaissance and classical period. In turn, the seriality of production in capitalist society is governed by equivalence, in which copies are copied. The most recent development is simulation, whereby the copy has replaced the original and the effect is emphasized.

Today, one becomes flooded with effect images, which move away further and further from reality. Producing images, which have to be striking and visually display complex information in an easily comprehensible way, is one of the main obsessions of architects.

This becomes visible for instance in the collage approach in architectural publishing of putting images from popular culture and cartoonish representations of buildings together or in the rise of the star architects already having an image of what his entry of a competition should look like even without knowing the program.

Architecture is a link in a chain of media processes. A media strategy is vital for architects to propagate their ideas. The work of Demand

24 pantheon 4 '06'07

stylos // copyright // algemeen 6. Space simulator by Thomas Demand (2003)

p16-p24 thema 02.indd 24

2-5-2007 13:56:38

Who hasn’t seen houses lined up as a meandering river these days? Nowhere to cross and nowhere to break through. What happened to all those home-grown houses?

consequences of VINEX Marjolein Overtoom

to get whatever they want. And sometimes people go beyond those given boundaries. The result of all this is that in, let’s say thirty years, not much of the original plans considering the area's character will still be there. The residents will have changed the overall view of their living space and thus the character of Vinex-locations as they are known today.

Because the Vinex-locations have a more similar look when being built than the early twentieth century housing, the difference between first residents and thirty years after will be more visible. A second thing is that the scale of Vinex is a bit larger and therefore magnifies the visible changes.

A similar thing could be said about the social housing projects in the sixties, but the starting point is not the same. In comparison, both were designed to accommodate housing for a lot of people, fast and cheap, but when designing the Vinex-locations, there was no more There used to be differences between houses built for different people,

space left in the cities and the traffic density had also grown rapidly.

but it looks like no one seems to care nowadays. At least not the ones

The point of departure differed. Another thing that played a part in all

who are building and designing these houses. The remarkable thing

this was that the building conditions had changed. In the early sixties

is that even though people like to personalize everything they own,

the economy was still recovering from the Second World War. In the

not all people living in Vinex-locations are alike. Even more, try finding

nineties, when the idea of Vinex first saw the light, the economy was

two households that are alike. You won’t find them.

thriving. People knew they could set demands.

Architects are supposed to be designing for people and their personal demands. Buildings are supposed to fit their users. The thing with Vinex-locations is that that isn’t possible. The owners of a Vinex-house can decorate the interior according to their own wants and needs, but rearranging the walls is something completely different. Because the whole area is designed in order to create fast and cheap new housing, most changes are not allowed to be made. The whole aspect of cheap has gone a bit too far. If the commissioner wants to sell these houses to satisfied customers, he should pay a little more attention to their wants and needs. What is the use of having houses available that will not be sold?

As a result the new building areas were located not in a city but close to a city to be able to provide the exterior space that was wanted. Just

Vinex-locations are quite the experiment. Built completely similar

balconies did not fulfil the demands anymore.

houses in an area near a city. Try to get different people to live there.

So now there were supposed to be houses with exterior space in

See where it leads to.

suburbs. People wanted to live the good life and knew they could.

There are more things that changed during these thirty years between

“The size and character of private houses tell us who we are, who we should be, how much noise we can make.”

Usually people try to do everything they can within given boundaries

social housing projects and vinex. Also the structure of the households had changed. People needed more space and also requested more individuality and options to design their own space.

“Built environments can be seen as sets of stylos // copyright // algemeen

p25-p29 thema 03.indd 25

pantheon 4 '06'07 25

2-5-2007 14:16:50

structured choices and you have to observe those choices whether you like it or not.

Unless you’re big and strong and don’t mind walking through walls all the time.”

The biggest problem with the housing on Vinex-locations is the absence of possibility for change. Almost every new project is being built using concrete construction discs. If instead steel frames would be used there would be more possibilities for the residents to personalise their living space, at lower costs. It is not reasonable to suggest that the residents-to-be should have more to say about their house before it’s being built, simply because the whole idea of cheap and fast housing would be thrown away. If however steel frames were used, the basic idea would not change. It would be a little like k’nex.

The basic costs could be lower, the additional costs of for example the

This can be used to change the exterior also by choosing a certain kind

walls that the residents would have to put in the house would make

of curtains and putting things on the windowsill. It is small, but it is

it the same amount as it is now. The walls would have to be prefab

working. Imagine the difference, if you are walking in a street where

to accomplish this, but if the owners decide they want something

everything is the same and then in a street where the curtains are

completely different, they can.

different from any other house in the same street. It reflects the roof of a life that is lived inside. The differences give a life meaning and what architects are supposed to do, is to design buildings making this uniqueness possible. If one has nothing of their own it is almost like not being there at all. Houses are meant to be lived in, so logically housing should be adjustable to meet these needs. Making a difference will happen eventually.

“Architects are not social engineers.

Architects do not plan or draw or build structures with a great deal of thought about the social patterns those structures create. That’s not what they do."

Architects should consider that as soon as people enter their buildings, things are going to happen that they did not plan to happen, while designing. It is far more interesting to go somewhere you are not supposed to go. Architects should leave some possibilities open and see where it leads. Who knows what wonderful things they never thought of might happen.

One way or another, the personalisation originating from people cannot be stopped. The area’s character is defined by a lot of things.

When we try to see the case of these Vinex-houses on a larger scale, it

Most are determined by the designer. In the case of Vinex, this would

comes to mind that it is far too easy to get lost. This is a logical result

include for example the street stones, the size of the front yard, the

of the equality of environment. People need differences to remember

fence around it, the front door, the window frames. Other things

or recognise where they are, they need differences to guide them.

that are really alike in the beginning but were not necessarily meant

Everyone follows the light because it is different from the dark that

to be are the gardens themselves. The gardens are the first thing to

they are in, in search for something new. Increasing house-numbers

be personalised. Because of the small amount of time that people

does not cover the load. It is not just the houses that need to be

have lived there,

personalised and differentiated.

the plants and flowers planted are still small. Thus the overall height is quite low and the houses are visible from floor to roof. Something else that can be personalised right from the start is what is inside.

26 pantheon 4 '06'07

p25-p29 thema 03.indd 26

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 14:16:55

“Places sculpt behavior. Your house sculpts the behavior of everybody who walks through it and lives in it. Your house is sculpting your behavior right now, in ways you can’t perceive when you try.”

There is no resuscitation of anything that would make one go in there out of curiosity to see what is around the next corner. So in fact by creating these locations, space is lost.

Maybe in thirty years from now it will be different, people will have personalised their houses and it will be ‘space’ again. Maybe the

People should not have to feel like they are only staying over. It should

designers will have seen the results of these Vinex-experiments and

feel like their own place where they feel at home. So what better way

jump to conclusions. That people are people and always will be and

to accomplish this than to let people who live there do this? Because

they will change as will their wants and needs. Houses are really durable

people wanted extra exterior space for themselves, the size of the

if they can adapt to their residents, over and over again.

public spaces has been minimised. This in order to use as few space as

In thirty years from now, Vinex-locations might possibly look very

possible to make sure not the entire country will be built over. A noble

different from what they look like now. In every house, several

goal. However, it is not like space is lost as soon as something

households will have left something for the new owners. The usage will

is being built in that space. Who would want to walk in all these areas

be visible and reflected onto the street image. Trees in yards, additions

without having to get somewhere? There is nothing to see, to gratify

made. The house will no more look like the house of the neighbours

the senses. As soon as the first house is seen, all are seen.

and it will be identifiable. From imitation to individualisation.// > The Psychology of Residential Space, Walt Lockley. > http://www.placedoctor.com > http://www.waltlockley.com > http://ecorys.nl > http://www.jaaphuisman.nll > http://people.zeelandnet.nl > http://www.iea-pvps.org > http://content.answers.com

The Body House in Rotterdam is completely fit to the requirements of the future residents. The house is equipped with a body which contains the most important functions, like the stairs and the installations. This core litterally supports the house. The space on the top floor is a roof terrace, but can also be converted to a enclosed space.

stylos // copyright // algemeen

p25-p29 thema 03.indd 27

pantheon 4 '06'07 27

2-5-2007 14:16:57

Het herhalen van beroemde uitspraken om je eigen ideeën kracht bij te zetten. Het fenomeen quoten is een machtig middel; “Ja die en die zei het ook, dus het moet wel waar zijn…”

quote: copy and conquer!

Bob Bol

Breng eens een bezoekje aan het NAI, of volg voor de verandering eens een lezing op bouwkunde. Iedere uiteenzetting bevat er wel één; een uit zijn context gerukte quote. Een onbetwiste autoriteit, één zinnetje

“The mother art is architecture. Without an architecture of our own we have no soul of our own civilization.”

dat blind door de menigte wordt overgenomen en eindeloos wordt herhaald. Laten we, bij wijze van experiment, eens een aantal quotes

Frank Lloyd Wright

aanwenden voor eigen propaganda.

“Form follows function.”

Louis Sullivan

“Architecture is a social act and the material theatre of human activity.”

Frank Lloyd Wright

“The architect who combines in his being the powers of vision, of imagination, of intellect, of sympathy with human need and the power to interpret them in a language vernacular and true -- is he who shall create poems in stone...”

“All fine architectural values are human values, else not valuable.”

Frank Lloyd Wright De leerling van Sullivan geeft dezelfde boodschap mee. Architectuur kan de ziel van een beschaving bevatten; gebouwen zijn datgene wat de architect aan de mens kan geven om hun leven zo vol mogelijk te

Louis Sullivan

leven door hun omgeving te verreiken en tegelijkertijd te voorzien in hun dagelijkse behoeften.

“Ornament and structure were integral; their subtle rhythm sustained a high emotional tension, yet produced a sense of serenity.”

Louis Sullivan De eerste quote is de meest bekende en meest misbruikte quote in de

“All architecture is shelter, all great architecture is the design of space that contains, cuddles, exalts, or stimulates the persons in that space.”

Philip Johnson

architectuurwereld. Sullivan had een duidelijk beeld van de uitwerking ervan in zijn architectuur. Het werd echter de verantwoording voor talloze architecten om de wereld te verarmen met lege, dode, puur platonische lichamen. Als we de woorden uit zijn volgende twee uitspraken zorgvuldig tot ons nemen, lezen we dat hij pleitte voor een

“The purpose of architecture is to shelter and enhance man’s life on earth and to fulfil his belief in the nobility of his existence.”

humane architectuur. Een architectuur die in eerste instantie dienend is aan de mens. Wat hij bedoelde met “form follows function” is niets

Eero Saarinen

anders dan het recht doen aan de nieuwe materialen die in zijn tijd hun intrede deden; niet proberen gebouwen anders voor te laten doen dan het materiaal waaruit ze zijn opgebouwd.

28 pantheon 4 '06'07

p25-p29 thema 03.indd 28

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 14:16:57

“You have to consider your client. Only out of that can you produce great architecture.

You cannot work in the abstract.”

doen vandaag de dag” heeft echter geen idee wat het inhoudt.

Traditionalisme is niet het klakkeloos kopiëren van dat wat vroeger gebouwd is. Het is een lering uit het verleden, een weg naar de toekomst zonder alle geaccumuleerde waarde van millennia van

I.M. Pei

beschaving te ontkennen. In een zee van mogelijkheden is er slechts één druppel correct, deze druppel bevat een oneindigheid aan goede

De drie bovenstaande uitspraken sluiten in eerste instantie aan op

mogelijkheden. De foute mogelijkheden zijn echter een oneindig

de woorden van Sullivan en Wright. De personen die deze uitspraken

maal oneindigheden groter. Het vinden van deze druppel ligt in het

deden hebben hun eigen woorden echter nooit goed begrepen; in

verleden, niet in de toekomst. Er is immers nog niets in de toekomst,

plaats van op een serieuze manier om te gaan met de behoeften van

dus valt er niets van te leren totdat we de toekomst tot het verleden

de mens dachten zij dat zij als rechterhand van God wel beter wisten

hebben gemaakt.

wat het volk echt nodig had.

“There are no ugly cities.” Álvaro Joaquim de Melo Siza Vieira

“No creator was prompted by a desire to serve his brothers, for his brothers rejected the gift he offered and that gift destroyed the slothful routine of their lives. His truth was his only motive.”

Architect en romanticus; Alvaro Siza kan in elke stad nog wel enige kwaliteit ontdekken. Hij legt enkele tijdloze kwaliteiten uit die

Howard Roark in The Fountainhead van Ayn Rand

schijnbaar in elke stad nog terug te vinden zijn. De vraag is of hij ooit kritisch door het centrum van Rotterdam heeft gelopen, want hier

Rand geeft aan dat de mens alleen in zijn meest pure vorm kan bestaan

lijken al deze tijdloze kwaliteiten te ontbreken.

als hij zijn eigen idealen volgt en zich hierin niet laat beïnvloeden door de mening van de personen om hem heen. Een directe kritiek op alles waar onze maatschappij nu voor staat; een maatschappij waar iedereen

“Materialism is the marvel of the modern world.... but materialism is now bumping up against its limitations. Our machines have caused global warming. Our chemicals have poisoned the oceans. Our emphasis on the material has produced angst and alienation...”

John Massengale Een van de hoofdpunten van het Modernisme was de uitdrukking van technologische vooruitgang in architectuur. Dat was bijna een eeuw geleden. We zitten nu in een vicieuze cirkel; het bouwen met moderne materialen omdat we modern willen zijn, het willen uitvinden van moderne materialen omdat we anders niet modern meer kunnen zijn. Laten we deze drang eens opzij zetten, erkennen dat er in het verleden genoeg te leren valt, en simpelweg bouwen zoals dat ooit bedoeld was.

“Remember, if it’s ugly, it’s not traditional.”

John Massengale Traditionalisme is een woord dat iedere hedendaagse architect doet huiveren. Iedereen die het afdoet als iets dat “we niet meer

zich laat leiden door de persoon die naast hem staat, een maatschappij die drijft op elke volgende piek van een modegolf, een maatschappij waarin het vak van de architectuur is verschalkt door deze zee en voor niets anders staat dan de glossy plaatjes in de architectuurmagazines en het verafgoden van de “starchitects”.

“Ik bouwde mijn eerste huis toen ik zeventien was. Het zat vol decoraties. Ik was vierentwintig toen ik mijn tweede huis bouwde; het was wit en kaal: ik had tussendoor gereisd. De tekeningen van dit tweede huis lagen op mijn tekentafel.

Het was in 1911. Ik werd plotseling getroffen door de willekeurige plaatsing van de openingen in de gevel (deuren en vensters). Ik maakte ze zwart met houtskool. De zwarte vlekken spraken nu de een of andere taal, maar een onsamenhangende. Opnieuw werd ik getroffen door het ontbreken van een regel of wetmatigheid. Verbijsterd realiseerde ik me dat ik in een totale chaos werkte. Toen ontdekte ik voor mijn eigen gebruik de noodzaak van een regulerend instrument. stylos // copyright // algemeen

p25-p29 thema 03.indd 29

pantheon 4 '06'07 29

2-5-2007 14:16:57

Deze obsessie zou voortaan in mijn hoofd blijven hangen.”

Le Corbusier Le Corbusier ontdekt dat hij van nature een slechte architect is. Hij zou de rest van zijn leven spenderen aan een zoektocht naar het regulerende instrument. Het trieste is dat hij het vertikte om de lessen uit het verleden tot zich te nemen. Al de verantwoording die hij vond in de klassieke gebouwen waren zijn eigen interpretatie ervan; de interpretatie van de slechte architect die hij daarvoor ook al was.

“What is it that a young student actually studies to become an architect? Is there a body of information to be mastered, such as for example the foundations of biology or medicine? There is a practical side requiring training and an apprenticeship of several years, but where are the thick books containing all of accumulated architectural knowledge, labelled “Principles of Architecture” (analogous to, say, “Principles of Physics”) and running into one thousand pages? Surprisingly, thick architecture books are either full of pictures of contemporary “star” architects and their buildings, or they only address the history of architecture, featuring dead architects and their buildings. Architecture today seems to have no basis - not one that uses architectural traditions and analytic thought for today’s designs. Students are taught by example that buildings of the past offer no lesson applicable to the contemporary built environment.”

Nikos A. Salingaros Een stelling om over na te denken…// Dit artikel is onderdeel van een reeks, die zich zal uitbreiden met het verschijnen van elke nieuwe pantheon// in 2007. > Nikos A. Salingaros. A Theory of Architecture > Ayn Rand. The Fountainhead > http://www.geocities.com/SoHo/1469/flw.html > http://massengale.typepad.com > http://www.2blowhards.com

30 pantheon 4 '06'07

p25-p29 thema 03.indd 30

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 14:16:57

column Roana Plugge

Plaatjes jatten Sinds de komst van internet en in het bijzonder zoekmachines is het voor ons bouwkundestudenten een stuk makkelijker geworden. Geen uren meer tevergeefs zoeken in de bibliotheek naar referentiebeelden die aansluiten op jouw ontwerp, maar gewoon snel ff googelen. Niet meer met een stapel boeken naar scanners om het beoogde plaatje in een matige kwaliteit digitaal te krijgen, maar simpelweg een klikje met je rechtermuisknop op een plaatje en het mooie rijtje met daarin ‘copy’ verschijnt. Slechts dezelfde handeling, alleen dan met het woordje ‘paste’, op een leeg vlak in je presentatie volstaat voor het hebben van een mooi plaatje in meestal goede kwaliteit. Supersnel heb je zo een complete presentatie met passende referentiebeelden…

Andermans referentiebeelden... plaatjes waar ooit iemand de moeite voor genomen heeft om te fotograferen, photoshoppen en noem zo maar op. Plaatjes die in eerste plaats en misschien wel in enige plaats bedoeld waren voor visuele ondersteuning aan een ander verhaal.

Kan dat zomaar? What happened to the copyright? Ik doe het ook hoor, iedereen doet het. De meesten zijn zich van geen kwaad bewust wanneer ze een plaatje van google ‘copy-pasten’ in eigen werk. Ook niet wanneer er bij het plaatje het mooie copyright symbool staat en zelfs ook niet wanneer er bij het indrukken van de rechtermuisknop een ‘message box’ verschijnt waarin staat dat het plaatje beschermd is met kopieerrecht. Lang leve printscreen! Geen kopieerbeveiliging of pdf-bestand kan ons ervan weerhouden het plaatje op te nemen in ons werk.

Waar is de controle? Is die er eigenlijk wel? Zou er voor de website van bijvoorbeeld architectenweb.nl, waar duidelijk een kopieerbeveiliging op de plaatjes zit, iemand aangesteld zijn die controleert of hun alleenrecht wordt nageleefd? Zoiets valt moeilijk te controleren denk ik. Je kunt onmogelijk al het werk van studenten nakijken of er niet misschien toevallig op illegale wijze een plaatje in is beland. Nu zijn studenten ook redelijk onbelangrijke factoren in het ‘illegale plaatjes circuit’, maar als ik nu tijdens mijn stage zonder gewetenswroeging een plaatje jat en in een presentatie plaats is dat hele andere koek.

Wordt dat dan wel beter gecontroleerd en welke consequenties zijn verbonden aan het gebruik van een illegaal verkregen plaatje?

Kortom, copyright in deze tijd roept bij mij nogal wat vragen op en ik denk niet dat ik daarin de enige ben. Is het dan nog wel van deze tijd, die bescherming van plaatjes? Gewoon afschaffen die handel!

Dan kunnen wij tenminste met een gerust hart andermans plaatjes blijven jatten.//

stylos // copyright // algemeen

p31-p34 thema 04.indd 31

pantheon 4 '06'07 31

2-5-2007 13:03:01

Sinds haar ontstaan wordt kunst wordt gekopieerd, geplagieerd, en oneigenlijk gebruikt.

De kopieermachine, en natuurlijk het Internet hebben dit steeds eenvoudiger gemaakt.

Om dit te voorkomen, hebben we het auteursrecht. Maar hoe houdbaar is dit nog, met de razendsnelle ontwikkelingen van digitale technieken in het achterhoofd?

auteursrecht t.h.t. 2009 Marcello Soeleman

auteursrecht en auteurschap

toestemming rijker worden van iets wat niet van hen is. Je rechten

Zodra je iets maakt, is het van jou. Een maquette, een tekening, een

vervallen echter (deels), als je deze verkoopt. Dit wordt ‘overdragen van

foto, al is het maar een kleine schets: het is jouw eigendom. Dit betekent

auteursrecht’ genoemd. In zo’n overdracht wordt in een geschreven

dat als iemand anders er gebruik van wil maken, diegene uitdrukkelijk

contract precies vastgelegd welke rechten worden overgedragen. Bij

toestemming aan jou moet vragen. Dat is wettelijk verplicht. En alleen

een licentie wordt alleen toestemming gegeven (aan één bedrijf ) om

jij, of jouw erfgenamen, kunnen die toestemming verlenen.

een werk te verspreiden, maar het auteursrecht blijft van jou.

Dit is in grote lijnen de strekking van de Auteurswet zoals die in 1912 tot stand is gekomen. Hierin is vastgelegd dat “alleen de maker van een werk van letterkunde, wetenschap of kunst, of diens wettelijke

Informatievoorziening in de veertiende en vijftiende eeuw was zeer gebrekkig, zeg maar niet aanwezig

erfgenamen, het recht hebben om het werk openbaar te maken of te verveelvoudigen”. Waarom was die wet er niet eerder, kan je je

het digitale tijdperk

afvragen?

En toen was er het Internet. Ontstaan in 1983 als informatienetwerk van universiteiten en van het leger, breidde het zich in de jaren ’90 snel

Voor de uitvinding van de boekdrukkunst was er niet of nauwelijks

uit, toen het publiek het ontdekte. Naarmate meer mensen toegang

sprake van rechten op werken. Dat was ook niet nodig, omdat de

kregen tot het Internet, groeide ook het misbruik ervan. Al heel snel

informatievoorziening in de veertiende en vijftiende eeuw zeer

begonnen hackers illegaal software te verspreiden, in te breken in

gebrekkig was, zeg maar niet aanwezig, en veel mensen analfabeet

systemen, en bestanden digitaal te kopiëren en te verspreiden. Dit

waren. Toen in Europa de eerste universiteiten ontstonden, werd de

kon natuurlijk niet lang onopgemerkt blijven. Iedereen herinnert zich

bourgeoisie, die toen nog exclusief toegang had tot de universiteit,

nog wel het geval van Napster, toen Metallica in 1999 een rechtzaak

nieuwsgierig naar de beschikbare informatie. Zij lieten boeken maken

aanspande tegen de aanbieder van gratis muziekdownloads, en later

door ondernemers, die vervolgens door de eveneens opkomende

meer bands en vooral ook rappers volgden. Dit had als gevolg dat de

vrije handel werden verspreid. Toen later de boekdrukkunst zich

populariteit van die gratis diensten alleen maar groeide, totdat Napster

ontwikkelde en steeds populairder werd, ging de Overheid exclusieve

in 2001 werd gesloten. Nu leeft Napster verder als betaalsite. Maar wat

drukrechten verlenen aan de drukkers (uitgevers), dus niet aan

deze dienst ook populair maakte, was dat het de eerste was die een

de auteurs. Nog steeds nemen veel uitgevers op in hun algemene

nieuwe techniek op het Internet benutte: peer-to-peer-software, die

voorwaarden voor massaproductie van je boek, dat je als schrijver

het mogelijk maakte om gebruikers grote bestanden te laten delen met

de rechten aan hen verkoopt. Later, eerst gedeeltelijk met het Britse

anderen via het Internet, zonder dat daar een speciale e-mailservice

‘Statue of Anne’ van 1710, en nog later helemaal met de Conventie

of een systeem van servers aan was verbonden. De site was slechts

van Bern van 1886, verschoof het eigendom van de drukrechten van

een medium: het waren de gebruikers die de bestanden direct aan de

de uitgevers naar de auteurs. Nu was het als auteur niet langer nodig

‘klanten’ leverden, via de site.

om je te registreren om drukrechten te verkrijgen; deze krijg je nu automatisch, als je het werk maakt.

Na het ‘Napster incident’ was het hek van de dam: nieuwe soortgelijke sites schoten als paddestoelen uit de grond (Morpheus, KaZaA,

Deze rechten houden in dat je als kunstenaar het exclusieve recht hebt

LimeWire, BitTorrent en eDonkey zijn slechts enkele voorbeelden).

om het werk te publiceren, te kopiëren en deze kopieën te verkopen,

Allemaal gebruikten ze de techniek van peer-to-peer file sharing,

om het werk te importeren of te exporteren, om ‘afgeleide werken’ te

wat het controleren van bestanden (of het nu muziek is of andere

maken (dus een ander werk dat jouw werk bevat, bijvoorbeeld een

kunstuitingen) steeds moeilijker maakt. Toch blijven bedrijven,

collage), en om je rechten te verkopen aan anderen. Ook heb je het

instanties en artiesten volharden in de strijd tegen het illegaal

recht om als auteur genoemd te worden, en om bezwaar te maken

verspreiden van software en bestanden. Echter, met een nieuwe

tegen elke vorm van misbruik van je werk.

ontwikkeling, die een revolutie moet betekenen voor het Internet, het ‘digitale leven’ en zelfs het echte leven, lijkt de controleerbaarheid

Deze wet zorgt er dus ook voor dat je geld kan verdienen aan het

van de Auteurswet helemaal onuitvoerbaar te worden, ja zelfs

exploiteren van je eigen kunst, en dat anderen niet zonder jouw

overbodig.

32 pantheon 4 '06'07

p31-p34 thema 04.indd 32

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 13:03:01

Web 2.0: de belofte

(de man achter AJAX en Ruby on Rails) is al bezig met enkele typische

Internetgoeroe van het eerste uur, Kevin Kelly, voorziet een grote

Web 2.0 diensten: Basecamp, waarmee mensen gezamenlijk aan een

toekomst voor het Internet. Hoezeer het ons leven al heeft beïnvloed,

project kunnen werken, Backpack, voor het bijhouden van persoonlijke

is allang duidelijk, maar nu lijkt het Web door te dringen tot dat aspect

informatie, Writeboard, een online tekstverwerker, en Ta Da List, voor...

waar het nooit écht mee te maken heeft gehad: je eigen huiskamer.

nog-te-doen lijstjes. Eenvoudig, maar ontzettend doeltreffend.

Web 2.0 moet die stap maken, en dat doet het onder meer door alle softwareprogramma’s die jij op je computer hebt staan overbodig

De basisingrediënten van Web 2.0 zijn delen, sociaal, simpel, snel,

te maken.

open, en gratis, aldus de profetische woorden van Kelly. Inderdaad, het Nieuwe Web lijkt het credo van Napster te hebben overgenomen,

Het eerste principe van Web 2.0 is delen. Het delen van links,

en wil alles gratis (of in ieder geval spotgoedkoop) aanbieden

foto’s, lijsten, contacten, muziek, je voorkeuren, je hobbies, je

aan iedereen. Meteen rijst dan de vraag: hoe zit het dan met het

gemoedstoestand; kortom je hele leven. Dit is niet nieuw: al jarenlang

auteursrecht? Met onze privacy? Met onze identiteit?

timmeren sites en diensten als Cu2.nl, MSN Messenger, de file sharing sites van hiervoor, en niet te vergeten Hyves aan de weg. Wat Web

Web 2.0: de andere kant

2.0 anders doet, is dat het informatie op een andere manier ordent:

Het Web 2.0 vereist nadrukkelijk van de internetter dat deze bereid is

door middel van trefwoorden, of ‘tags’. Deze tags ken je zelf toe: je zet

zijn hele hebben en houden, gratis, online beschikbaar te maken. Dit

bijvoorbeeld een vakantiefoto van het Pantheon op Flickr.com (een

alleen al brengt vele problemen met zich mee: dat niet iedereen dit

van de eerste sites die uitdrukkelijk gebruik maakt van dit principe),

wil is al een eerste bezwaar. Nu al weet Google wat je intypt, dus weet

en kent er een of meer tags aan toe, bijvoorbeeld 'Pantheon Rome

het ook je interesses, weet Microsoft met wie je chat en kent Apple je

vakantie'. De eerstvolgende keer dat jij, of iemand anders deze tags

muzieksmaak. Dit zal steeds erger worden: ooit zullen je privégegevens

in de zoekbalk invoert, is de kans groot dat jouw foto tussen de lijst

gebruikt worden voor advertenties en spam, en uiteindelijk ook voor

zit. En dit is nog maar het begin. De website waar je de tag hebt

andere, meer gevoelige zaken, ondanks de uitdrukkelijke mededeling

ingevuld, houdt nauwkeurig bij welke andere tags je aanklikt, en reikt

dat 'verstrekking van je gegevens aan derden' niet zal gebeuren als

je vervolgens andere foto’s van het Pantheon, Rome of zelfs dit blad

je je ergens online aanmeldt. En, aangezien alles veel eenvoudiger

aan die je interessant zou kunnen vinden. En tegelijkertijd wordt je

beschikbaar is geworden, komt Big Brother wel heel erg dichtbij.

foto geplaatst op de wereldkaart van Google Maps en Google Earth, samen met andere foto’s van dezelfde plek. Zo zie je meteen welke

Ook het probleem van beveiliging wordt lastiger. Nu al is de gemiddelde

andere mensen een foto hebben gemaakt van de plek; kan je gelijk

PC nauwelijks accuraat te beveiligen; hackers en crackers vinden vrijwel

een ‘comment’ achterlaten op zijn of haar profiel op de site.

altijd een weg naar binnen. Hoe zal dat straks zijn, als al je documenten online staan? Beveiliging door slechts een gebruikersnaam en een

Web 2.0 linkt niet alleen informatie, het linkt mensen aan elkaar

wachtwoord is erg karig, zeker gezien de vele technieken die hackers kunnen gebruiken om in te breken. Zeker zeldzame kunstwerken en andere werken waar een auteursrecht op rust, zullen zeer gewild

Gevolg: informatie is veel nauwer met elkaar verbonden. En Web 2.0

zijn: een hele nieuwe vorm van internetcriminaliteit lijkt een logisch

linkt niet alleen informatie, het linkt mensen aan elkaar. Dit is mogelijk

gevolg.

dankzij programmeertechnieken zoals AJAX en Ruby on Rails: deze programmeertrucs zorgen ervoor dat webpagina’s niet verversd

De logistieke problemen zijn omvangrijk, maar niet onoplosbaar; het

hoeven te worden als nieuwe informatie beschikbaar is, wat het

kabelnetwerk zal veel omvangrijker moeten worden, toegang tot het

gebruikersgemak zeer ten goede komt. Door deze technieken wordt

Internet zal net zo gemakkelijk moeten zijn als een gesprek voeren

de kloof tussen de browser en programma’s op je computer steeds

met je mobiele telefoon. Maar dit is niet onoverkomelijk, hoewel het

kleiner. Toen webmail bijvoorbeeld nog ontzettend langzaam was,

probleem van een stroomuitval – wat ooit eens zal gebeuren – dan

gebruikten mensen veel liever een mailprogramma op de computer.

nog niet is opgelost.

Maar nu snelheid geen probleem meer is (Gmail en Windows Live Mail zijn al even snel – zo niet sneller – dan een mailprogramma)

Terwijl de internetter als consument hier de grote winnaar aan het

zie je deze programma’s steeds minder. Webdiensten gaan op den

worden is, wordt de internetter als producent de dupe, zo lijkt het.

duur ook andere software vervangen. Installeren van software wordt

Dat is dus ook de (grafische) digitale kunstenaar, de muzikant, de

overbodig. Deze diensten werken hetzelfde als de oorspronkelijke

softwareontwikkelaar en andere producenten. ‘Illegale’ kopieën zijn

software, maar nu wordt het veel makkelijker om dingen met elkaar

nauwelijks meer illegaal te noemen, als straks werkelijk íedereen

te delen. Uiteindelijk, zegt Kevin Kelly, zal dit gebeuren met álle

er beschikking over heeft. Hier moet wel bij gezegd worden, dat

softwareprogramma’s, waardoor uiteindelijk de browser het enige

professionals er het meest onder te lijden hebben. Voor amateurs, of

overgebleven programma op je computer is. Heinemeier Hansson

beginners die nog moeten doorbreken is het Web 2.0 wel een uitkomst, stylos // copyright // algemeen

p31-p34 thema 04.indd 33

pantheon 4 '06'07 33

2-5-2007 13:03:01

omdat zij nu veel meer mogelijkheden hebben om zich te uiten en

het, zoals in het geval van YouTube duidelijk wordt, een onmogelijk

hun werk te verspreiden.

karwei, het principe is vastgeroest in het, met deze razendsnelle ontwikkelingen in het achterhoofd, achterhaalde auteursrecht.

Terwijl YouTube.com (nog zo’n pionier van Web 2.0, deze site concentreert zich op video’s van hun gebruikers) krampachtig alle

Hoe het ook zij, het auteursrecht en de Auteurswet zijn aan een

'copyrighted material' (dus videoclips, filmfragmenten enzovoort) van

grondige herziening toe. In ieder geval voor digitale media; in het

zijn site aan het verwijderen is, en terwijl vrijwel elke aanbieder van

geval van beeldende kunst en architectuur wordt kopiëren al lastiger,

gratis downloads overstapt naar het betaalde internetverkeer, lijkt deze

maar ook op foto's van deze werken kan een auteursrecht rusten.

ontwikkeling niet meer te stoppen. Elke poging van deze sites om het

Web 2.0 beïnvloedt alle aspecten van ons leven, en als het fenomeen

auteursrecht te beschermen is dus vruchteloos. Hoe hels het karwei

echt aan gaat slaan, worden de mogelijkheden eindeloos. Wat voor

van de Auteurswet digitaal uitvoeren is, blijkt maar weer uit het feit

implicaties dit heeft voor het rechtssysteem, onze wetten en regels is

dat er miljoenen video's op YouTube staan, en er dagelijks meer dan

onmogelijk te voorspellen, maar zeker is dat vele daarvan onhoudbaar

65.000 video’s worden geplaatst. Daarnaast wordt dagelijks meer dan

blijken te zijn, en voor een groot deel zullen worden aangepast. Met

200 terabyte (204.800 gigabyte) aan informatie uitgewisseld.

het auteursrecht als eerste slachtoffer.//

zin en onzin van het auteursrecht

Literatuur: > Wolting, F. (jaar onbekend) "copyright, kunst en het Internet", www.vpro.nl, http:// www.vpro.nl/data/laat/copyrights/copyrights.html > Ringelestijn, T. van (2005) "Web 2.0: Software wordt sociaal", www.bright.nl, http://www.bright.nl/06-web-2-0-software-wordt-sociaal > Tonie (2006) "Web 2.0 als collectief wereldbrein", www.bright.nl, http://www. bright.nl/web-2-0-als-collectief-wereldbrein > Homepage Beeldrecht, www.beeldrecht.nl > Engelfriet, A. (2006) "Spoedcursus auteursrecht: De rechten verkregen door het auteursrecht", www.iusmentis.com, http://www.iusmentis.com/auteursrecht/ spoedcursus/rechten/ > Dusollier, S. (2003) "Auteursrecht en cultuur in de digitale omgeving"

Hoe houdbaar is het auteursrecht nog? In de Verenigde Staten werd er al wat liberaler mee omgegaan. Daar wordt de wet copyright genoemd, en heeft het meer betrekking op de bescherming van het werk zelf dan van de auteur. Hierdoor wordt vaak gebruik gemaakt van een implementatie van die wet: fair use. Dit houdt in dat het verveelvoudigen en gebruiken van werken waar een copyright op rust is toegestaan, zolang degene die dat doet er geen geld mee verdient

> "Copyright", wikipedia.org, http://en.wikipedia.org/wiki/Copyright

of er op een andere manier een economisch voordeel eruit haalt. Ook het verwerken van een werk in je eigen werk (het samplen van muziek, of het maken van een collage zijn goede voorbeelden) wordt hiermee toegestaan. Aangifte mag altijd gedaan worden, dan beslist de rechter of er sprake is geweest van fair use of niet.

het auteursrecht en de Auteurswet zijn aan een grondige herziening toe Maar met de digitale ontwikkelingen in het achterhoofd, voldoet ook deze wet niet aan de revolutie die zich aan het aftekenen is.

Kelly ziet parallellen met de Industriële Revolutie, een vergelijking die niet eens zo heel erg vergezocht is. Het verkrijgen van informatie en het dupliceren van werken wordt steeds eenvoudiger, en controle uitoefenen wordt ondoenlijk. Deels lijken door deze ontwikkelingen de oorspronkelijke hackers hun doel te bereiken: dat doel was om het Internet vrij toegankelijk te maken voor iedereen, en dat informatie op het Internet, data, en software, vrij voor iedereen te bereiken en te gebruiken moet zijn. De groep gelooft niet in restricties op het verspreiden en kopiëren van data en software. Echter, deze aanpak is funest voor de cultuur- kunst- en mediaindustrie. Deze draait in essentie om ruilhandel tussen geld en intellectuele rechten (of een bundeling daarvan) op kunstwerken; hiermee verliest de kunstenaar zijn grootste bron van inkomsten.

Maar de krampachtige manier waarop bedrijven en artiesten hun naam willen beschermen door middel van het jagen op hackers en het verwijderen van 'illegale data' is zinloos aan het worden. Niet alleen is

34 pantheon 4 '06'07

p31-p34 thema 04.indd 34

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 13:03:02

De partners van bekende architecten blijven vaak in de schaduw van hun echtgenoot. Bij Madelon Vriesendorp-Koolhaas is dit niet het geval. Wie is deze bijzondere kunstenares die het intussen wereldberoemde OMA mede opgericht heeft?

in gesprek met...

Madelon Vriesendorp

Julie Wolsak

Met wie hebt u het bureau OMA opgericht?

de cover van dat andere boek constateerde, adviseerde hij Rem om

Rem en ik hebben samen met Elia en Zoe Zenghelis het bureau

dezelfde cover te gebruiken. De mensen waren aangetrokken door

opgericht. Dit hebben we naar aanleiding van de Casabella

het schilderij en bleven er maar naar kijken.

Competition in 1975 gedaan. Elia en Zoe kwamen toen veel naar New York voor nog andere competities.

Hoe zou u uw werk willen bestempelen. Kunt u uw werk in een specifieke

Vandaag zijn Elia en Zoe uit elkaar, ik weet alleen van Elia dat hij

stroming kunnen plaatsen?

opnieuw les geeft. Zij zijn beide niet meer actief binnen het bureau.

De non-existing stroming?! Je zou kunnen zeggen dat het een

Verder ben ik zelf ook niet zo actief meer binnen OMA, het bureau is

mengeling is tussen figuratief en realistisch, iets van Playground

erg gegroeid en veranderd. Bij het oprichten van het bureau hield ik

Surrealisme. Ik doe altijd heel verschillende projecten. Het gaat

mij vooral bezig met collages.

van schrijven tot het maken van een documentaire voor de Franse televisie. Deze documentaire ging over Skyscrapers en had dezelfde

Hadden jullie verwacht dat het bureau zo groot zou worden?

naam als een van mijn schilderijen (Flagrand délit). Eigenlijk maak

We hadden nooit dit kunnen voorspellen. Ik denk dat Rem nu op

ik heel veel uiteenlopende projecten. Ik ben nu bijvoorbeeld bezig

het hoogtepunt is van zijn succes. We hebben wel het bureau zien

met het beeldhouwen van modellen voor tuinen voor een kennis die

groeien en dit is niet in een dag gebeurd. Dit is het resultaat van heel

tuinarchitect is, maar ook met het ontwikkelen van games.

veel werk.

Wat ik het leuks vindt om te doen zijn kleine interventies op bestaande elementen, elementen bij elkaar voegen zodat het heel iets anders

Hoe verliepen de eerste jaren van OMA?

wordt. Verder geef ik nog steeds les in kleur aan de universiteit van

Iedereen zeg altijd dat het tien jaar duurt voordat een architectenbureau

Edinburgh.

een beetje gaat lopen. Dit is in ons geval ook waar. Je moet altijd eerst je eigen naam gaan opbouwen voordat mensen vertrouwen in je krijgen.

Welke kunstenaars en architecten zijn daarbij voor u een

In de eerste jaren van O.M.A. waren we vooral bezig met prijsvragen.

inspiratiebron?

En hoe het toen is gelopen, dat weet bijna iedereen we

Ik ben geneigd om alleen maar vrouwen te noemen, maar de 19e eeuw architect Sir John Soane heeft me vroeger heel veel geïnspireerd, nu

Heeft u een architectuurachtergrond?

nog steeds eigenlijk. Verder kan ik mensen opnoemen als de architect

Nee, helemaal niet. Nadat ik op het Montessori heb gezeten, ben ik

Lina Bo Bardi, en als kunstenaars Ingre, Hergé van Kuifje, Arbi Kitaj

aan de Rietveld Academie in Amsterdam gaan studeren. Later ben

en Dali.

ik naar London verhuisd waar ik overdag als freelancer werkte voor bookcovers bij Pangelwing. ‘s Avonds studeerde ik aan de Central

Beïnvloeden Rem en u elkaars werk?

School of Art.

In het begin, toen we nog in New York waren heeft Rem wel invloed

De ontmoeting tussen Rem en mij heeft ook niks met architectuur

gehad op mijn werk. Dit was vooral met onze studies over New York

te maken. Rem was het neefje van mijn moeders vriendin van de

City. Nu heeft hij geen directe invloed meer op mijn werk, hoewel ik

Art School. We ontmoetten elkaar op en feestje, maar waarschijnlijk

geloof wel dat je altijd indirect invloed op elkaar heb zoals de context

hebben we elkaar ontmoet al in een vorig leven!

dat ook altijd doet. We hebben wel samen gewerkt, maar dat kan je

Het schilderij ‘Flagrant delit’, dat de voorkant siert van ‘Delirious New

Ik lees altijd het schriftelijke werk van Rem en geef

York’, is het werk van u dat wij verreweg het beste kennen. In hoeverre is

daar commentaar op, maar ik weet niet in hoeverre

dit schilderij representatief voor uw werk?

hij rekening houdt met mijn mening. Ik kleur alleen

Op dit moment is het schilderij absoluut niet representatief voor mijn

de tekeningen in. Kunst en architectuur kunnen

werk. Toen ik in het verleden actief was in New York, was het dat echter

goed samengaan. Kunstenaars kunnen zich prima

wel. Ik heb toen ik daar woonde, een studie gedaan naar deze stad.

ontplooien tot architect, het maakt in principe niet

Wat leuk is, is dat dit schilderij oorspronkelijk helemaal niet bedoeld

echt uit wie een gebouw ontwerpt.//

geen invloed noemen.

was voor de voorkant van het boek van Rem. Het schilderij was al de voorkant van een ander boek, maar toen Rem’s editor het succes van stylos // copyright // algemeen

p35-p40 algemeen 01.indd 35

pantheon 4 '06'07 35

2-5-2007 14:19:54

Verpaupering van de achterstandswijken, slechte integratie, rellen in de Utrechtse wijk Ondiep. Dit soort berichten verslechteren de naam van deze wijken en veroorzaken angst en gevoel van onveiligheid. Met leegloop van deze wijken tot gevolg. Om dit te voorkomen zijn nieuwe investeringen in deze wijken nodig.

inhaalslag van

achterstandswijken Ton Deuling

Door de verslechtering van de achterstandswijken lopen deze leeg.

Door het realiseren van playgrounds en Cruijff Courts, maken deze

Het is een neerwaartse spiraal die doorbroken moeten worden. De

instanties van de openbare ruimte een veilige plek, waar de jeugd

PVDA heeft grootste plannen voor deze wijken, maar hoe wordt hier nu

kan spelen. Doormiddel van een sociaalcontactpunt in de vorm van

mee omgesprongen en wat heeft dit tot gevolg. Al jarenlang zoeken

een playground, ontmoeten de jongeren elkaar door sport en spel, zo

architecten en stedenbouwkundigen oplossingen voor het inrichten

verbeter je de woon-,leef- en speelkwaliteit in zo’n wijk.

van de openbare ruimte. Maar houden ze ook genoeg rekening met

De Richard Krajicek Foundation heeft sinds haar oprichting laten zien

de jeugd en de sociale factor van deze ruimten? Deze sociale factor

dat ze een belangrijke sociale maatschappelijke taak vervult op het

is in de loop van de tijd zeer belangrijk geworden, de jeugd zit vaker

gebied van het verbeteren van de speelomgeving van jongeren in

binnen en de mensen kennen elkaar niet meer. De stad moet niet

achterstandswijken. Na de eerste playground die in 1998 opgericht is in

leeglopen, wat verpaupering van wijken tot gevolg heeft dit moet

Den Haag, zijn er nu 10 kwalitatief goede playgrounds in verschillende

worden voorkomen. Een architect die hier zeer nadrukkelijk mee bezig

steden gerealiseerd. De missie van deze foundation is het stimuleren

is, is Marlies Rohmer, architect te Amsterdam, zij denkt na over het

van sportieve activiteiten, in een sociaal veilige omgeving, in de wijken

bouwen voor de volgende generatie. In haar boek, Bouwen voor de

waarvoor de mogelijkheden hiervoor nu nog ontbreken. Om deze

Next Generation, dat in April 2007 uit is gekomen, beschrijft ze haar

missie te bereiken worden multifunctionele playgrounds gerealiseerd

visie over hoe een stad aantrekkelijk blijft voor de jeugd. Ze probeert

in achterstandswijken. Deze playgrounds moeten ervoor zorgen dat

de wereld van de jeugd in kaart te brengen door het verzamelen

er naast een nieuwe fysieke infrastructuur er ook plaats is voor het

artikelen over jongeren. Haar eigen bewoording is, het leggen van een

ontwikkelen van een sociale infrastructuur. Deze nieuwe speelplekken

cultuur-dimensie over de opgave. Door deze dimensie wil ze de buurt

bieden de jeugd en de buurt een kans om met elkaar in contact te

een meerwaarde mee geven. Ze realiseert zich dat het allemaal bij de

komen, hierdoor wordt de samenhang in de buurt vergroot en de

jeugd begint. Marlies Rohmer wil in haar eigen werk al enige tijd de

buurt veiliger. Een goede manier om dit te bereiken is via sport, de

gescheiden werelden van de gezondheidszorg, onderwijs en wonen

jeugd ervaart dit niet alleen als een fijne manier van tijdsbesteding,

bij elkaar te brengen. Dwarsverbanden zien en het in hokjes denken

tevens zien zij dit als een middel om hun kracht te meten op een

doorbreken, waarmee ze de buurt socialer maakt, en het onderlinge

sociaal verantwoorde wijze. De sociale verantwoordelijkheid kan op

contact tussen bewoners stimuleert.

vele manieren bereikt worden, maar dit is een zeer belangrijke factor in achterstandswijken. Deze visie komt overeen met die van Marlies

Doormiddel van een sociaalcontactpunt in de vorm van een playground, ontmoeten de jongeren elkaar door sport en spel, zo verbeter je de woon-,leef- en speelkwaliteit in zo’n wijk.

Rohmer, het enige verschil is dat ze op een verschillende manier hun bijdrage leveren.

Het verbeteren van de woonkwaliteit Hoe kan een architect van de wijk een plezierige woonomgeving maken? Volgens Rohmer zijn hier een aantal aanpassingen voor nodig.

Bijvoorbeeld door stoepen te verbreden en de overgang van privé naar openbaar te vergroten. In deze zone kunnen de buurtbewoners elkaar ontmoeten. Met dit onderlinge contact groeit het respect en

Sint Algedanplein, Den Haag

Nicolaas Beestplein, NL Architects

het besef van en voor elkaar. Zo wordt de woon- en leefkwaliteit verbeterd aldus Rohmer.

Rohmer is niet de enige die zich bekommert om de volgende generatie. Uit onverwachte hoek komt hulp. Instanties, als de Johan Cruijff Foundation en de Richard Krajicek, werken mee aan de leefkwaliteit van kansloze jongeren in achterstandswijken. Juist in deze wijken is de woon- en leefkwaliteit voor de jeugd onder de maat.

36 pantheon 4 '06'07

stylos // copyright // algemeen

Playground Utrecht de Gagel

p35-p40 algemeen 01.indd 36

2-5-2007 14:19:57

s

Speelplekken in de wijk Sinds kort komt er weer meer aandacht voor speelplekken in de wijk. Mede door de Richard Krajicek Foundation en de Johan Cruijff Foundation wordt dit thema actueel. Maar niet alleen deze instanties richten zich hierop. De architectuur- en stedenbouwkundige opgave is om niet alleen de woning, maar ook de openbare ruimte een sociale functie te geven. In dit licht heeft Marlies Rohmer begin jaren negentig in de Nieuwe Marktbuurt een multifunctionele speelkooi gerealiseerd. Haar theorie hierbij is dat je deze speelplek moet inrichten op verschillende leeftijdsgroepen, dit omdat ouderen vaak zo lang

Brede school De Matrix, Hardenberg

mogelijk jong willen blijven en dat zij dus ook gebruik willen maken van deze openbare ruimte. Dat vraagt om een rijk en zorgvuldig vormgegeven openbare ruimte, waar interactie tussen verschillende

ontwerpopgave combineren met een extra sociale opgave. Marlies

levensgroepen kan plaatsvinden. Deze plekken vergroten ook de

Rohmer stelt zichzelf hier nog een eis aan de ontwerpopgave, namelijk

veiligheid in de wijk, aldus Rohmer. Volgens Rohmer zijn er naast

de sociale eis. Deze sociale ontmoetingsplek kan bijdragen aan het

de straat en de openbare ruimte nog meer trefpunten in de stad te

sociale maatschappelijk gevoel in de wijk, wat weer bijdraagt aan de

creëren. Dit zie je in haar ontwerp voor de school in de VINEX-locatie

veiligheid in de wijk. Hierdoor wordt en blijft een wijk veilig en leefbaar

Wateringse Veld, waar ze een openbaar toegankelijke tribune heeft

en wordt leegloop voorkomen.

geplaatst die door de buurt voor manifestaties gebruikt kan worden.

Iets vergelijkbaars doet zij in Hardenberg waar ze om de school een

Het verbeteren van de leefbaarheid in achterstandswijken kan bereikt

park vol speelplekken heeft ontwikkeld. Rohmer zegt hierover, dat

worden door het sociaal-maatschappelijke gevoel te vergroten.

ze deze ideeën zelf aandraagt. Vervolgens is het de vraag hoe het

Volgens Marlies Rohmer pak je dit aan door sociale trefpunten in een

schoolbestuur en de gemeente dit oppakken. Het gaat volgens Rohmer

wijk/stad, door deze sociale trefpunten komen mensen met elkaar in

om de interactie met de opdrachtgever die natuurlijk zelf ook een visie

contact. Door dit contact groeit het besef en respect voor elkaar. Maar

heeft. Haar fascinatie zit vooral in de sociale processen achter een

dit initiatief hoeft niet alleen van architecten of stedenbouwkundigen

bepaalde ontwerp oplossing.

te komen, dit zie je bij instanties als de Johan Cruijff Foundation en de Richard Krajicek Foundation. Deze instanties proberen dit sociale

Marlies Rohmer stelt zichzelf nog een eis naast de ontwerpopgave, namelijk de sociale eis.

aspect door sportief met elkaar bezig te zijn te creëren. Zo zijn er veel verschillende manieren om, het sociaal-maatschappelijke gevoel in een wijk te vergroten. Door deze methoden is er weer een toekomst voor de achterstandswijken.

De Matrix, Hardenberg Deze brede school die door Marlies Rohmer ontworpen is, is een goed voorbeeld van de sociale interesse van deze architect in de ontwerpopgave. Deze school komt te staan op een voormalig agrarisch gebied, wat ontwikkeld wordt tot woonwerkgebied. De Matrix vormt het centrum van deze nieuwe wijk. Binnen het concept van de brede school zijn onderwijs, kinderopvang, zorg en welzijn gelijkwaardige partners. Het programma van de Matrix omvat een complex programma, waarin verschillende functies gecombineerd dienen te worden. De school heeft een herkenbare uitstraling, het is een gebouw voor de jeugd, sport en spel. Het bevat een centraal hart, waar rondom vier clusters liggen die de verschillende functies herbergen. Door deze clusters krijgen deze verschillende functies hun eigen identiteit. In het centrale hart bevindt zich een aula die uitgebreid kan worden voor grotere activiteiten, hierboven bevindt zich een gymzaal en op het dak is een sportplein gerealiseerd. Door deze stapeling van functies torent het gebouw boven de wijk uit, waardoor het een herkenbaar baken voor de jeugd en ouderen in de wijk wordt. Dit baken moet een ontmoetingsplaats voor jong en oud worden. Dit sociale element is een zeer goed voorbeeld van de

>www.archined.nl >Building Business, November 2006 >www.cruijffcourts.org >www.krajicek.nl

stylos // copyright // algemeen

p35-p40 algemeen 01.indd 37

pantheon 4 '06'07 37

2-5-2007 14:19:58

De kop van Civiele Techniek is grondig gerenoveerd. De grijze betonkolos heeft een glazen kopvleugel gekregen met een patroon. Het nieuwe imago van CiTG is ontworpen door architectenbureau Jeanne Dekkers Architectuur uit Delft.

de buren verbouwd Ruben Smits

Overal in de TU-wijk worden bomen gekapt, wegen afgezet en vervangende parkeerplaatsen gemaakt. De voorbereidingen voor het nieuwe Mekelpark zijn in volle gang. Dit is echter niet het enige dat aangepakt wordt. Er is kortgeleden bij de buren van Civiele Techniek druk gebouwd. De hele kop van het gebouw is vernieuwd. Zoiets blijft voor bouwkundestudenten natuurlijk niet onopgemerkt. Maar wat zijn eigenlijk de ideeën achter de verbouwing? Waarom was renovatie überhaupt nodig?

Het gebouw is gerenoveerd voor de nieuwe huisvesting voor Geotechnologie (Technische Aardwetenschappen). Deze faculteit is in 1997 samengegaan met de faculteiten Civiele Techniek en Geodesie tot een nieuwe faculteit, Civiele Techniek en Geowetenschappen (CiTG). Tot voor kort zat de afdeling Geotechnologie in een eigen

Render nieuwe kopvleugel CiTG

gebouw aan het Mijnbouwplein. Het idee achter het samengaan

De nieuwe kop van Civiele Techniek, is een soort ‘glazen doos’ die in

met de andere faculteiten is het bevorderen van de samenwerking,

het verlengde van Civiele Techniek ligt. Deze ‘doos’ is 2 verdiepingen

daarom is besloten om de verschillende afdelingen in één gebouw

lager dan Civiele Techniek en loopt volgens hetzelfde maatsysteem

te huisvesten. Het centrale gebouw is Civiele Techniek geworden,

door. Er is qua algemene vorm niet veel veranderd ten opzichte van

omdat hier nog voldoende ruimte over was. Het gebouw aan het

de oude vleugel. Dit gebouw is in de jaren ’70 gelijktijdig met het

Mijnbouwplein is inmiddels verkocht en Geotechnologie is verhuisd

hoofdgebouw van Civiele Techniek ontworpen door Van den Broek en

naar haar nieuwe huisvesting.

Bakema. Het gerenoveerde gebouw heeft een aantal dichte balkons en een groot diagonaal balkon over de gehele gevel aan de kant van

"De samenwerking tussen de verschillende afdelingen is uitgangspunt binnen een transparant, open en efficiënt ontwerp."

de Mekelweg en twee diagonale balkons aan de kopse kant van het gebouw. De balkons zijn een voortzetting van de verdiepingen in het hoofdgebouw van CiTG. De gevels zijn volledig van glas, waarop een patroon is geprint. De hoofdingang van het gebouw zit op de eerste verdieping en is toegankelijk via een grote trap aan de buitenkant.

Deze trap vormt een soort tegenbeweging van het diagonale balkon in de gevel aan de Mekelweg. Hij zit aan de buitenkant om de hoofdingang van Geotechnologie te benadrukken, het oog wordt zo direct naar de hoofdingang getrokken. De hoofdingang zelf zit op de eerste verdieping, omdat zij dan direct aansluit op de verbindende as van het hele CiTG-gebouw.

"De entree wordt gevormd door een royale buitentrap die toegang biedt tot de eerste verdieping, wat in de oorspronkelijke opzet van het CiTG-gebouw de binnenstraat is."

De ontwerpopgave voor het gebouw bestond voornamelijk uit het vormgeven van de samenwerking tussen de verschillende afdelingen binnen het CiTG-gebouw. Omdat er gevraagd werd om een transparant en open ontwerp heeft Jeanne Dekkers gekozen Kopvleugel CiTG voor de renovatie

38 pantheon 4 '06'07

p35-p40 algemeen 01.indd 38

voor een glazen vliesgevel. Aangezien het om de kop van het

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 14:20:00

Geotechnologie vanuit verschillende standpunten

gebouw ging, moest het "een aanvulling op het reeds bestaande

diagonale lijn volgt. Oorspronkelijk zou er ook een trap in de uitbouw

hoofdgebouw vormen en uitdrukking geven aan de essentie van

komen, maar die is wegens budgettaire redenen geschrapt.

de daarin gehuisveste onderdelen in een bijzondere architectuur’" Daarnaast moest het gebouw de identiteit van Geotechnologie

De gebruikers van het gerenoveerde gebouw van Geotechnologie

bepalen en uitstralen. Ook wil de TU graag meer openheid van de

zitten net een paar weken officieel in hun nieuwe onderkomen.

gebouwen met het oog op de aanleg van het nieuwe Mekelpark. Voor

Studenten verbazen zich over de lange trap en het ontbreken van

deze ingrijpende renovatie van de kop van Civiele Techniek werd de

voldoende andere voorzieningen om naar boven te komen. Ze klagen

volledige constructie gestript, alleen de hoofddraagconstructie werd

over de slechte bereikbaarheid voor mindervaliden. Een ander aspect

behouden. De gevels met enkel glas waren toe aan vervanging. Het

in het ontwerp waar sommige studenten niet over te spreken zijn is de

maatsysteem en de belijning van het oude gebouw werd wel behouden

bereikbaarheid van de balkons. Deze blijken als rookruimte gebruikt

en in de glasgevel tot uiting gebracht. Wat betreft de indeling is er vrij

te worden. Het probleem is echter dat er maar weinig deuren inzitten

weinig aan het ontwerp veranderd. Wel is het gebouw op de kop

en dat daardoor overdreven afstanden afgelegd moeten worden om

verlengd. Hier zijn de dubbelhoge tekenzalen gelijkgetrokken met

op het balkon te komen.//

de begane grond, deze lagen in het ontwerp van Van den Broek en Bakema sterk terug ten opzichte van de begane grond.

"De belijning van het hoofdgebouw krijgt in dit ontwerp een eigentijdse vertaling en wordt door middel van uitstekende erkers binnen het gevelontwerp toegepast."

De glasgevel werd voorzien van een zeefdruk die behalve het architectonische beeld ook functies als zonwering en vermindering van zontoetreding vervult. Doordat de hele gevel van glas is, komt er erg veel licht binnen in het gebouw. Het patroon op de ruiten zorgt dat er niet te veel zonlicht binnentreedt. Hiervoor was een bedrukking van ongeveer 70% van het glasoppervlak nodig. Dit is bereikt door een pixelpatroon. De pixels zijn donkerblauw en licht grijsblauw gekleurd. Het patroon valt van binnenuit nauwelijks op, omdat de kleuren sterk overeenkomen met de Hollandse luchten.

De zeefdruk stelt een doorsnede van aarde voor, die voor deze functie is bewerkt. Er is voor een doorsnede van aarde gekozen om de identiteit van Geotechnologie te benadrukken. Er gaan echter geruchten dat het patroon na bewerking helemaal niet meer doet denken aan een aardedoorsnede. Het idee wordt wel gewaardeerd, maar door de bewerking is het niet echt meer herkenbaar volgens de aardwetenschapsstudenten zelf. De belijning van het hoofdgebouw wordt benadrukt door de balkons. Deze balkons zijn

Schetsontwerp door Jeanne Dekkers

de glazenwasserbalkons uit het ontwerp van Van den Broek en Bakema.

De diagonale balkons zijn het gevolg van de zichtlijnen die binnen het gebouw tussen de verschillende verdiepingen zijn aangebracht. Deze zichtlijnen zijn in de gevel als balkons gemaakt, om de samenwerking tussen de verschillende verdiepingen te benadrukken. Dit staat ook symbool voor de samenwerking tussen de verschillende afdelingen van de geclusterde faculteit. Hiervoor is een lange doorgaande trap van de hoofdingang naar de bovenste verdieping gemaakt die de

> 1. Jeanne Dekkers Architectuur, Geotechnologie TU Delft (folder). > 2. Wind, Henk (2007) "Glazenwasserbalkon basis voor nieuwe gevel", Bouwwereld, jrg. 2007, nr. 4, pp. 18-20. afbeeldingen > 1. Wind, Henk (2007) "Glazenwasserbalkons basis voor nieuwe gevel", Bouwwereld.nl, http://www.bouwwereld.nl/web/show/id=45582/contentid=6944/ jumpto=intro/showall=true#intro. > 2. Jeanne Dekkers Architectuur, Geotechnologie TU Delft (folder).

stylos // copyright // algemeen

p35-p40 algemeen 01.indd 39

pantheon 4 '06'07 39

2-5-2007 14:20:03

Elke pantheon// van dit jaar doet een verslag van enkele evenementen in het kader van Rotterdam 2007: City of Architecture. Deze keer: de opening van het nieuwe Las Palmas op de Wilhelminapier en De Boogjes aan het Eendrachtsplein.

R07: twee projecten geopend Marcello Soeleman

De Boogjes voor en na

De Boogjes Het appartementencomplex de Boogjes, gelegen aan het Eendrachtsplein, is ontworpen door architect Hammel en in 1979 gebouwd. Op 20 april 2007 is het verbouwde complex heropend.

Twee impressies

Het is een stedelijke wand van de Nieuwe Binnenweg, een lange Las Palmas

straat die, vanaf het complex naar het westen voert, richting

Na de Tweede Wereldoorlog, waarin ook de Wilhelminapier in het

Schiedam. Het complex bestaat uit vier bouwblokken, met winkels

bombardement van 1940 zwaar werd getroffen, mochten Van den Broek

op de begane grond en woningen op de verdiepingen, bereikbaar

& Bakema in 1952 Las Palmas ontwerpen: een werkplaatsengebouw

via portieken. De winkels worden geschaduwd door karakteristieke

van de Holland Amerika Lijn. Het gebouw is een monument van het

arcades (‘De Boogjes’), waardoor ze terugliggen ten opzichte van de

Nieuwe Bouwen, waarin de skeletconstructie een open plattegrond

voorgevel. Destijds paste het project perfect in het plaatje van de

(met een vloeroppervlak van ca. 20.000 m2 over vijf bouwlagen) en

stadsvernieuwing uit die tijd. Maar al snel na oplevering bleek dat het

een vrije gevel mogelijk maakten. Omdat de Holland Amerika Lijn

niet helemaal was wat mensen ervan hoopten. Het winkelende publiek

haar functie verloor, raakte het gebouw in onbruik. Na verschillende

voelde zich niet op zijn gemak onder de donkere arcades: ze waren

functies gehuisvest te hebben (onder meer een discotheek) gaat

erg laag en de kolommen waren veel te breed, wat het onaangename

het gebouw nu onderdak verlenen aan het nieuwe Beeldinstituut,

gevoel veroorzaakte.

dat het Fotomuseum, de SKVR (de Rotterdamse kunstvereniging) en Kuub3 (een vereniging voor nieuwe media, fotografie, video en

Hier moest Mecanoo in 2001 een oplossing voor verzinnen. Zij besloten

Internet) omvat.

toen om de arcaden te slopen, en de nieuwe, glazen winkelpuien met 2,60 meter naar voren te brengen. De vier blokken worden

Bovenop het gebouw wordt een nieuwe dakopbouw gebouwd;

gegroepeerd door een lange luifel die over de hele lengte doorloopt,

ontworpen door Benthem Crouwel. Er worden een aantal luxe villa’s

en aan de twee koppen verticaal worden omgeklapt. Mecanoo claimt

en kantoren ondergebracht. Deze dakopbouw strookt met een streven

hiermee het effect van een boekensteun te willen bereiken; dit moet

van de gemeente Rotterdam, dat het bouwen van penthouses op

versterkt worden door een invulling van telkens wisselende gedichten,

bestaande gebouwen stimuleert. Dit lijkt ook de enige reden te zijn

met witte letters achter het glas van de verticale luifel, beheerd door

voor deze dakopbouw; al deze functies zouden prima in het gebouw

Poetry International Rotterdam. Dit ontwerp moet de problemen van

zelf kunnen worden ondergebracht. De penthouse geeft echter wel

het oude complex oplossen; het verwijderen van de dikke kolommen

een prominente plek om je woning of je kantoor te vestigen, van

is zeker een verlichting, hoewel het jammer is dat het karakteristieke

waaruit een prachtig uitzicht over de stad gegarandeerd is. Het nieuwe

van het complex er ook mee verloren is gegaan.//

complex is op 18 april door koningin Beatrix geopend.

Las Palmas voor en na

40 pantheon 4 '06'07

p35-p40 algemeen 01.indd 40

Gevel aan de Nieuwe Binnenweg

stylos // copyright // algemeen

2-5-2007 14:20:06

Agenda 24-03 t/m 13-05

Gebouwengezichten locatie: NAI, Rotterdam

tentoonstelling info: www.nai.nl

Het NAi en Ballast Nedam hebben samen de fotografieopdracht: GebouwGezichten uitgeschreven. Twaalf jonge, talentvolle fotografen zijn geselecteerd en gevraagd hun visie te geven op hoe de mens verbonden is met zijn of haar gebouwde omgeving. Op deze tentoonstelling het werk van deze fotografen.

02-03 t/m 10-05

Bouwen met karton locatie: RAP Architectuurcentrum, Leiden

tentoonstelling info: www.rapsite.nl

In de tentoonstelling ‘Bouwen met Karton’ staat karton centraal als innovatief en recyclebaar bouwmateriaal. Er worden levensgrote architectuurprojecten belicht die van karton zijn gebouwd. De tentoonstelling laat daarnaast ook gebruiksvoorwerpen van karton zien zoals meubels, kabelgoten en een noodwoning. Bovendien zijn er kunstwerken van papier en karton te bewonderen.

09-05 t/m 16-05

Indesem The Legacy locatie: Bouwkunde, Delft

seminar info: www.indesem.nl

Indesem consists of a week-long workshop for 80 international students, combined with a lecture series. Indesem The Legacy deals with the position of designers within important developments like climate change and the depletion of resources. What are we aiming for and how will we achieve it? How do we want to leave the world behind? What will be our generation’s legacy?

13-04 t/m 02-06

Hertzberger’s Amsterdam locatie: Arcam, Amsterdam

expositie info: www.arcam.nl

In 2007 wordt Herman Hertzberger 75 jaar en bereikt hij definitief de status van eminence grise. Van alle ontwerpen die Herman Hertzberger maakte voor Amsterdam, zijn de maquettes bijeen gehaald. Opvallend is het grote aantal scholen in Hertzberger’s Amsterdamse oeuvre.

09-03 t/m 10-06

Dutch Mountains locatie: Casa Casla, Almere

tentoonstelling info: www.indesem.nl

Tentoonstelling van Francine Houben en haar bureau Mecanoo. In het werk van Mecanoo speelt de interactie tussen landschap en architectuur een grote rol. Op de tentoonstelling zijn o.a. de studies van Almere te zien.

26-04 t/m 24-06

Wij leven hoog locatie: Architectuurcentrum Rondeel, Deventer

tentoonstelling info: www.rondeeldeventer.nl

Een tentoonstelling over de functie van dakbegroeiing: esthetisch, functioneel of pure noodzaak.

Architectuurcentrum Rondeel in Deventer gaat met deze expositie dieper in op alles wat een daktuin kan betekenen. Foto’s belichten de esthetische kant van daktuinen, modellen laten zien hoeveel water kan worden gebufferd, projectpresentaties tonen de techniek, deskundigen vertellen over hun filosofie rond dit thema, lezingen gaan in op een beter leven met groendaken.

23-06 t/m 24-06

Dag van de architectuur locatie: Nederland

evenement info: www.dagvandearchitectuur.nl

De Dag van de Architectuur heeft in 2007 het thema ‘tijdelijk verblijf’. Uiteenlopende gebouwen die zich lenen voor een tijdelijk verblijf, kunnen worden bezocht. Hotels, poliklinieken, kantoorgebouwen, noodlokalen van scholen, restaurants, winkelcentra en wachtruimtes zijn stuk voor stuk plaatsen waar men tijdelijk verblijft. Bezoekers worden in dit weekend meegenomen op een architectonische ontdekkingstocht langs en door de gebouwen en kunnen zo proeven van de sfeer die zo’n tijdelijk verblijf oproept. Het is de kans om op plaatsen te komen die normaal gesproken slechts voor een select publiek toegankelijk zijn.

26-05 t/m 01-09

Le Corbusier locatie: NAi, Rotterdam

tentoonstelling info: www.nai.nl

Deze tentoonstelling geeft een uitvoerige introductie tot het werk van de architect, en biedt nieuwe inzichten in de wereld van Le Corbusier.

Naast zijn belangrijkste architectonische projecten toont het NAi ook meubels, schilderijen, textiel, tekeningen en boeken van de hand van Le Corbusier.

24-05 t/m 02-09

Internationale Architectuur Biënnale locatie: De Kunsthal, Rotterdam

biennale info: www.biennalerotterdam.nl

De derde Architectuur Biënnale Rotterdam zal zich richten op de krachten die de 21ste-eeuwse stad vormen in een wereldwijde context van snelle verstedelijking. Wie en wat maakt de stad en wie voorspelt haar toekomst? Het middelpunt van de Biënnale is de Kunsthal. Er vinden tentoonstellingen, lezingen, debatten en conferenties plaats.

kaft_copyright.indd 3

2-5-2007 17:15:09

kaft_copyright.indd 4

2-5-2007 17:15:18