pantheon// '06-'07 - icoon

tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 5 / jaargang ’06’07

pantheon//

icoon

// thema// high rise in the Netherlands // hoogtevrees // mooi modern, mooi en de drie Louises // fotoreportage vergane en vergeten iconen // stylos// Indesem 2007 billboards // stylosTM // proefkonijnen van de bachelor // algemeen// handboek voor de Starchitect // beeldenstorm // R07: visies en folly's // consumptieArchitectuur // kaft_icoon.indd 1

12-7-2007 12:31:07

pantheon// tweemaandelijkse uitgave van D.B.S.G. Stylos

colofon jaargang 10, editie 5, juli 2007 oplage: 2000 Stylosleden en vrienden van de Stylos Stichting ontvangen pantheon// vijf maal per jaar

over de voorkant een wereld vol iconen.

tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 5 / jaargang ’06’07

pantheon//

icoon

redactieadres Berlageweg 1 2628 CR Delft pantheon@stylos.nl hoofdredactie Loet Smeets Ruben Smits redactie Helmer Attema Ton Deuling Pieter Eisma Loes Goebertus Marjolein Overtoom Roana Plugge Loet Smeets Ruben Smits Marcello Soeleman aan dit nummer werkten mee Jurgen Beliën, Oenke de Boer, Bob Bol, Edwin Gardner, Šejla Lagumdžija, Anne Meiborg, Sanne Smeets en Roderick Trompert. advertenties Pieter Eisma

// thema// high rise in the Netherlands // hoogtevrees // mooi modern, mooi en de drie Louises // fotoreportage vergane en vergeten iconen // stylos// Indesem 2007 billboards // stylosTM // proefkonijnen van de bachelor // algemeen// handboek voor de Starchitect // beeldenstorm // R07: visies en folly's // consumptieArchitectuur //

van de voorzitter

drukker Koninklijke De Swart, 's-Gravenhage

Šejla Lagumdžija

omslag Marjolein Overtoom

Ons MidZomerNachtfeest heeft de vakantie ingeluid. Ook voor het bestuur van Stylos is het einde in zicht. De Corbusierreis, de SteeOwee en de overdracht resten nog, daarna mag 114 het van ons overnemen.

Het afgelopen jaar hebben verschillende teams heel veel energie in ons grootste project, het paviljoen, gestoken. Er zijn momenten

Het Delftsch Bouwkundig Studenten Gezelschap Stylos werd in 1894 opgericht ter behartiging van studie- en studentenbelangen van studenten aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft.

geweest waarbij iedereen dacht dat het een onmogelijke taak

bestuur 113 D.B.S.G. Stylos voorzitter: Šejla Lagumdžija secretaris / PR: Timo Cardol penningmeester: Pieter Eisma onderwijs: Anne Geenen onderwijs: Benjamin Groothuyse paviljoen: Anne Meiborg evenementen: Jonathan van de Bilt excursies: Bob Bol

was. Door met elkaar samen te werken en alsmaar door te gaan,

adres D.B.S.G. Stylos Faculteit Bouwkunde Berlageweg 1, kab. 1.01 2628 CR Delft

kijkje nemen naar het resultaat van het afgelopen jaar en tegelijk

telefoonnummers bestuurskamer 015 2783697 commissiekamer 015 2784168 secretariaat 015 2781369 fax 015 2783059 internet info@stylos.nl http://www.stylos.nl lidmaatschap Stylos 10 euro per jaar gironummer 296475 Stylos Bookshop geopend maandag t/m vrijdag 12.45 tot 13.45 uur Stylos Stichting De Stylos Stichting vervult een vliegwielfunctie ter stimulering van initiatieven van en voor studenten van de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Zij kunnen bij het bestuur van de Stylos Stichting terecht voor financiële en inhoudelijke ondersteuning van hun project. Om u hiervan op de hoogte te houden ontvangt u elke 2 weken B-nieuws en 5 maal per jaar de pantheon//.

hebben we hetgeen bereikt wat jullie nu voor de ingang van het Bouwkundegebouw kunnen aanschouwen. Op 29 juni opende het paviljoen voor het eerst haar deur. Via deze ingang konden jullie een

is het een ingang voor het 114e bestuur om het vanaf hier over te nemen en het af te maken tot in kleine detaills.

Dit is de laatste pantheon// die in ons bestuursjaar wordt uitgegeven. Ik denk dat wij als bestuur trots kunnen terugkijken op het afgelopen jaar. Ik bedoel niet alleen de naar de activiteiten, maar ook de persoonlijke ontwikkelingen van de bestuursleden waar Stylos ook een kans voor biedt. Ik wens het komende bestuur veel succes en hoop dat jullie Stylos weer tot een hoger niveau kunnen brengen.

Iedereen een fijne vakantie, dan kunnen we in september er weer hard tegenaan. Heel veel leesplezier, ook bij deze pantheon// en ik wens de commissie nog veel plezier het komende half jaar.//

kaft_icoon.indd 2

12-7-2007 12:31:12

stylos 2 StylosTM Jurgen BeliĂŤn Roderick Trompert

4 proefkonijnen van de bachelor Marcello Soeleman

5 gez: krntm blckbx

icoon 8 icoon//

Anne Meiborg

Ruben Smits Loet Smeets

6 Indesem: The Legacy

10 high rise in the Netherlands

Caspar Frenken

Pieter Eisma Loet Smeets

14 design your own life Ton Deuling

15 fotoreportage: gebouw & karakter Loes Goebertus Loet Smeets

20 hoogtevrees Ruben Smits

algemeen

22 vergane en vergeten glorie Marjolein Overtoom

32 R07: visies en folly's

24 het veertig meter hoge icoon van Amsterdam

Marcello Soeleman

Sanne Smeets

33 consumptieArchitectuur

27 mooi modern, mooi en de drie Louises

Timo Cardol

Bob Bol

34 handboek voor de Starchitect

30 wonen in Hongkong

Marcello Soeleman

Loes Goebertus

36 beeldenstorm Edwin Gardner

38 vakantiebijlage Oenke de Boer

40 libero 41 agenda inhoudsopgave

p01-p07 stylos 01.indd 1

pantheon 5 '06'07

11-7-2007 16:30:29

114 pantheon 5 '06'07

p01-p07 stylos 01.indd 2

stylos

//

icoon

//

algemeen

11-7-2007 16:31:11

Stylos™ Jurgen Beliën Roderick Trompert Is er een plaats waar verandering onvermijdelijker is dan bij het bestuur van een studievereniging? Vast wel, maar elk jaar een nieuw groepje ijverige, koppige studenten met grootse plannen, dat kan niet anders zijn dan breken met tradities. Aankomend jaar zijn wij die studenten.

Aan ons de taak om de autonome entiteit genaamd Stylos een jaar lang te onderhouden en te laten groeien. Wij als personen zijn dus ondergeschikt. Stylos is het geheel, het doel en het middel. Maar ondertussen zijn wij ook de gezichten. Wanneer je hierover nadenkt kom je tot de conclusie dat dit niet werkt in een dynamische situatie.

Personen kunnen niet optreden als gezicht, als icoon, wanneer ze elk jaar veranderen van rol. Voor buitenstaanders, zoals eerstejaars studenten, is dit een verwarrende situatie.

Vandaar ook dat wij als bestuur komend jaar erg in willen zetten op het neerzetten van Stylos als merk. Een merk dat synoniem staat voor verbreding, ontplooiing en verdieping. Stylos is nu natuurlijk al een plek waar studenten méér kunnen. Een instelling die verder gaat daar waar de faculteit ophoudt. Maar in hoeverre is dit eigenlijk bekend bij de studenten? Veel studenten zijn wel bekend met zaken die door Stylos gedaan worden maar ze zijn zich er niet bewust van dat Stylos erachter staat.

Daarom is onze grootste doelstelling van het aankomende jaar het brengen van consistentie in de communicatie naar buiten toe, van zowel de individuele commissies als de vereniging in zijn geheel. Dit willen we onder andere doen door het duidelijk definiëren van een huisstijl om iedereen die te maken heeft met externe communicatie zoals posters, flyers en websites een handreiking te doen. Maar ook door een herkenbare, centrale Stylosplek binnen de faculteit te creëren, die fungeert als uithangbord voor Stylos en al zijn activiteiten. Dit alles om de studenten bewuster te maken van het bestaan van Stylos en het volledige scala aan activiteiten wat het te bieden heeft.

Worden wij iconen? Waarschijnlijk niet. Worden wij iconografisch? Dat zeker! Daarom streven wij ernaar dat Stylos elk jaar even vertrouwd blijft, ongeacht de wisselende gezichten binnen het bestuur. Kom komend jaar dus niet bij ons commissie doen, maar kom bij Stylos commissie doen.//

vlnr.

Eva Dubbelboer (Voorzitter), Roderick Trompert (Penningmeester/PR), Maaike Lina (Secretaris), Jurgen Beliën (Onderwijscommissaris Bachelor), Bas Wetzel (Onderwijscommissaris Master), Bram Harding (Commissaris Evenementen), Suzanne Vis (Commissaris Paviljoen) stylos

p01-p07 stylos 01.indd 3

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07

11-7-2007 16:31:11

Het bacheloronderwijs op Bouwkunde was aan een grondige herziening toe. Zoveel was duidelijk na het afgelopen jaar; klachten van studenten én docenten hebben ertoe geleid dat er nu veranderingen in gang worden gebracht. Ook Stylos had een aandeel in deze herzieningen. En dit semester zijn de eerste zaken getest, met een pilot in de Bachelor 4.

proefkonijnen van de bachelor Marcello Soeleman

Semestercoördinator Herman Prast spreekt liever niet van

horen: het eerste kwartaal was dan wel ‘vakantie’, er waren ondertussen

proefkonijnen: “Als ik niets over de veranderingen had gezegd, was het

wel zes reguliere tentamens voor ingepland. Tel daar je herkansingen

gewoon een ‘zwaar semester’ ”. Maar in deze pilot werden een aantal

bij op, en je hebt een flinke tentamenperiode… van één week. Hier

ingrijpende veranderingen getest: voor het eerst werd de scheiding

had Prast overigens al voor gewaarschuwd. Hij is van mening dat

tussen kennis- en ontwerpkwartaal in praktijk gebracht. Hierbij

er twee tentamenperioden van twee weken moeten komen in de

krijg je in het eerste kwartaal alleen vakken als draagconstructies,

nieuwe opzet in plaats van één en drie weken. Er zou sprake zijn van

installatietechniek en tentamenvakken, en in het tweede kwartaal

een extra herkansingsweek na het semester, maar dat is niet meer

alleen de ontwerpopdracht en de daarmee geïntegreerde vakken.

doorgegaan.

Maar dat was niet het enige wat getest werd. De deelnemende

Het tweede kwartaal begon meteen met de locatieanalyse; deze moest

studenten werden het tweede kwartaal gesplitst in twee groepen:

nog voor de eerste begeleiding af zijn. Dit gaf meteen aan hoe hoog het

de ene groep, de ateliergroep, kreeg een eigen plek op de Cornelis

tempo zou liggen: na zes weken was het alweer tijd voor de presentatie

Drebbelweg, met computer en een kluisje, waar zij altijd terechtkonden

van het Voorlopig Ontwerp. Dit zou eigenlijk na 5,5 weken al moeten,

(zoals het onderwijs op Bouwkunde ooit bedoeld was). De andere

maar vanwege Hemelvaart en Pinksteren werd het een aantal dagen

groep, de consultgroep, kreeg dit allemaal niet: zij konden twee keer

verschoven. Het kwartaal duurde dan ook langer dan het normaal

per week, op afspraak, langskomen voor begeleiding en moesten

duurt (tien weken in plaats van zeven), de eindpresentatie was in de

daarna ook weer weg.

eerste tentamenweek.

Ook werd, als klap op de vuurpijl, je ontwerp niet door je begeleidende

De beoordeling door een andere docent heeft ook veel tongen

docent beoordeeld, maar door een docent van een andere groep. Dit

losgemaakt. Feit blijft dat docenten toch nooit écht op één lijn te

had nogal wat gevolgen voor de presentatie: je moest nu ook zeer

krijgen zijn. Er was door Prast alles aan gedaan om de beoordeling

duidelijk je proces inzichtelijk maken aan die andere docent.

zo objectief mogelijk te maken (onder andere met zeer uitgebreide criterialijstjes, die al snel het karakter van – kinderachtige – afvinklijstjes

De studenten konden van tevoren onder andere aangeven of ze

kregen), maar subjectiviteit is nu eenmaal iets dat er niet uit te krijgen

consult- of atelieronderwijs wilden volgen en op welke dagen ze

is. Je was wel minder afhankelijk van je begeleidend docent, maar het

ontwerpbegeleiding wilden. De groepen werden op basis van deze

frustrerende was, dat je soms werd afgerekend op punten waar je nooit

gegevens ingedeeld. Aan de wensen van iedere student kon voldaan

met je begeleidend docent over gesproken hebt.

worden; opvallend was dat slechts 89 van de 251 ingeschreven studenten (30%) kozen voor atelieronderwijs. Blijkbaar werkt men

Het hele kwartaal is als een roes voorbijgegaan. De hoge intensiteit was

toch liever thuis…

goed om je scherp te houden, maar aan het eind waren veel mensen er toch echt klaar mee. Dat merkte je, als je rondkeek op de Drebbelweg.

Van een proefproject kan eigenlijk nauwelijks meer gesproken worden:

Een aantal logistieke en roostertechnische problemen waren zeer

volgend semester gaan de eerstejaars er ook aan geloven. Prast:

vervelend, maar eigenlijk niet meer dan logisch bij zo’n experiment.

“Aangezien deze opzet sowieso wordt ingevoerd, heeft de pilot het

Erger is, dat er nog geen harde conclusies te trekken zijn van deze

karakter van een onderzoek naar kinderziekten gekregen. Met andere

test. Dit komt vooral doordat er zoveel tegelijk getest is. Het is de

woorden, wat kunnen we leren van de fouten.”

vraag in hoeverre het ene resultaat het andere beïnvloedt; in de ‘echte’ wetenschap wordt immers ook slechts één variabele getest, terwijl

In theorie werkt het: de totale tijd die voor de vakken als studielast

alle andere omstandigheden hetzelfde worden gehouden. Volgend

staan is niet veranderd, het is alleen anders ingedeeld. De praktijk

schooljaar, als de BSc1 deze semesteropzet zal gaan gebruiken, zal

blijkt toch echt weerbarstiger. Een van de eerste opmerkingen in de

begonnen worden met een ontwerpkwartaal. Of het sowieso slim

studentenevaluatie was dat vergeleken met het ontwerpkwartaal,

is om eerstejaars, die compleet nieuw zijn op deze opleiding, op te

het kenniskwartaal als vakantie werd ervaren. Vreemd, omdat in het

zadelen met deze opzet is een andere vraag, maar feit is dat er nog heel

eerste kwartaal achttien punten verdiend konden worden, tegenover

wat aan gesleuteld moet worden om er een soepel lopend systeem

in het tweede kwartaal. Onder de studenten waren andere geluiden te

van te maken.//

4 pantheon 5 '06'07

p01-p07 stylos 01.indd 4

stylos

//

icoon

//

algemeen

11-7-2007 16:31:12

Op 29 juni opende paviljoen Blackbox voor het eerst haar deur. Een vooropening, omdat het paviljoen nog niet totaal gerealiseerd is. Helaas hebben we deze datum niet gehaald om het gehele plaatje rond te krijgen.

gez: krntm blckbx Anne Meiborg

Het begon allemaal eind augustus 2005. Het paviljoen dat hiervoor stond, paviljoen ScafFold001 brandde totaal af. Gelijk begonnen de Stylos-radertjes te werken. Wat is Stylos zonder paviljoen? Al meer dan tien jaar had Stylos buiten de faculteit haar eigen plek. Een plek waar workshops, lezingen en ook haar bekende feestjes werden gehouden. Maar het belangrijkste was wel dat Stylos haar visitekaartje kwijt was. Een paviljoen als dit maakt Stylos uniek tussen andere studieverenigingen. Genoeg redenen dus om een nieuw paviljoen te realiseren.

Eind september kwam voor het eerst de commissie bij elkaar. Vol goede moed en geen idee wat ons allemaal te wachten stond zijn we begonnen aan het proces. Een planning over het gehele proces tot aan een nieuw paviljoen was de eerste stap. Eind januari 2007 zou er volgens die planning een nieuw paviljoen staan. 'Onhaalbaar' kregen we van veel mensen te horen. Maar nu zijn we hier maar een halfjaar vandaan, en kijk eens wat er bereikt is. Het Blackboxplaatje van de buitenkant is af, nu de verassing binnen nog.

Het afgelopen jaar was heftig. Maar wat was er dan zo heftig aan? Een initiatief als dit klinkt als muziek in de oren voor de bouwkundestudent.

Er kwamen veel inzendingen op de ontwerpprijsvraag en veel studenten hebben zich uiteindelijk gebonden aan dit project.

Vanaf september 2006 was er een team opgesteld van vijf studenten, nooit of minimaal in aanraking geweest met een bouwplaats, laat staan met het managen ervan. Het grootste obstakel waar we constant tegen aangelopen zijn heb je niet, of in zeer kleine mate, in de 'echte' wereld: namelijk het niet hebben van geld. Het constant met bedrijven in overleg gaan, sponsorboekjes sturen, noem maar op.

Vanaf september zal er weer hard gewerkt worden om het paviljoen af te ronden. Hiervoor zijn we op zoek naar mensen die het kernteam willen vormen. Dit zal bestaan uit een projectmanager, een uitvoerder en een planner/inkoper. Deze taken zijn full-time en je krijgt een vergoeding in studiemaanden of -punten.

Wil of kun je hier niet full-time hiermee bezig gaan, dan kun je natuurlijk ook bouwvakker worden. De vergoeding hiervoor is afhankelijk van hoeveel dagen je bouwt, vijf, tien of vijftien studiepunten.

Geef je op via info@stylos.nl of bel Stylos (015-2783697).//

stylos

p01-p07 stylos 01.indd 5

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07

11-7-2007 16:31:14

What would you put on top of the agenda? What is the future of architecture? What will be your legacy? The results of Indesem: The Legacy are exhibited on 15 billboards, placed on various locations within Rotterdam. Visit www.indesem.nl for a map with all locations.

Indesem: The Legacy pantheon 5 '06'07

p01-p07 stylos 01.indd 6

stylos

//

icoon

//

algemeen

11-7-2007 16:31:35

Indesem / Winy Maas / International Architecture Biennale Rotterdam / TU Delft / Stylos / Werkplaats Typografie stylos

p01-p07 stylos 01.indd 7

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07

11-7-2007 16:31:56

pantheon 5 '06'07

p08-p14 thema 01.indd 8

stylos

//

icoon

//

algemeen

11-7-2007 16:33:03

icoon// Loet Smeets

Het onzichtbare zichtbaar maken In de vierde eeuw na Christus werd het Christendom verbonden met de antieke filosofie. ‘De wereld van de ideeën’ wordt vanaf toen de Andere Wereld genoemd. Er is een wezenlijk onderscheid tussen dit onzichtbare rijk en de zichtbare wereld. In de Andere Wereld bestaat onze tijd niet, er is tijdloosheid, het eeuwige leven. Gods aanwezigheid, in de vorm van de drie-eenheid (Vader, Zoon en Heilige Geest), is er vanzelfsprekend. Zo ook de moeder Gods Maria en tienduizenden heiligen. Gewone stervelingen zijn er niet.

Uiteraard hebben mensenogen nooit God de Vader en de Heilige Geest kunnen aanschouwen. Deze heiligen kunnen dus ook niet afgebeeld worden. God de Zoon is echter verworden tot mens en is dus ook af te beelden, evenals andere heiligen.

De icoon moet een actueel beeld geven van hoe de heilige nu is. Hij is bij God in de Andere Wereld en heeft een verheerlijkt lichaam. De essentie van de icoon is het weergeven van de menselijke trekken bij de af te beelden heiligen.

Een schildering of afbeelding is niet vanzelf een icoon. Er gaat een lang proces aan vooraf. De iconograaf volgt een weg van gebeden en vasten. Daarbij komt dat hij kennis moet hebben van de iconografische tradities en bepaalde codes of wetsregels. Het proces verloopt hetzelfde zoals God de wereld heeft geschapen: van duisternis naar een wereld van licht. Heeft de icoon dit laatste stadium bereikt, dan is er een venster op de hemel onthuld. Dan wordt het onzichtbare zichtbaar.

Alles kan tegenwoordig een icoon zijn In onze tijd, de tegenwoordige tijd komt de icoon tevens voor buiten het Christendom. Alles kan eigenlijk een icoon zijn: b-voetballers die met Spice Girls zijn getrouwd, slecht zingende popsterren, vorsten van ministaten en dochters van hotelketeneigenaren. Ook een gebouw kan een icoon zijn, het kan een venster onthullen op een bepaalde stroming. Of op een stad, een land of een persoon. In dit geval gaat er tevens een proces aan vooraf eer iets icoon wordt. Het verschil met de afbeeldingen van de heiligen is dat het proces niet vastligt. Er zijn überhaupt geen standaard methoden en er is van tevoren niet bekend wie of wat icoon wordt en hoe dit gebeurt.

Volgens de Brit Charles Jencks, auteur van het boek 'The iconic building', is een goed iconisch gebouw altijd vatbaar voor verschillende interpretaties. Zo zien sommigen in het operagebouw in Sydney een zeilboot, en anderen groepsseks van schildpadden. Voor je het themagedeelte van deze Pantheon// leest, ga eens na wat jij vindt dat een icoon is.// stylos

p08-p14 thema 01.indd 9

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07

11-7-2007 16:33:06

For a long time, the Dom tower has been the tallest building in Utrecht. Until 1968, it was even the tallest in the Netherlands. But with the new Belle van Zuylen tower, designed by Architekten Cie, this is going to change. Compared to this new tower, every ‘high rise’ building in the Netherlands will be diminished to just a normal building.

high rise in the Netherlands Pieter Eisma Loet Smeets pantheon// spoke with Branimir Medić, one of the partners of

What is the reasoning behind building such a tall tower in Leidsche Rijn,

Architecten Cie. Together with Pi de Bruijn, he is the project architect

where there are no real high rise buildings?

of this tower. Because of previous cooperation, the office was asked

If you look at Utrecht, there is the Dom tower, which was the tallest for

by the principal ‘Burgfonds’ to make a design for a high rise building

a long time. It is 112 meters tall and built in 1382. Since then, the Dom

in Leidsche Rijn, Utrecht.

has been the only high rise building in the skyline. So I don’t think it is strange to have this big tower.

The building, with its height of 262 meters, will be the tallest building of

Besides that, Leidsche Rijn will become a new centre which is going

the Netherlands and also one of the tallest of Europe. Was this height

to be inhabited by thousands of people. This tower will be an icon for

requested by the principal?

the new centre, so it is city marketing for the new place.

The intention was to make it higher than the highest point in the Netherlands so far, but through the development of this project we came to this size. We didn’t ever think about how high it really should

This tower will be an icon for the new centre.

be. The final height is a result of research, program, place and site, Do you also want to make a statement about the height to encourage

structure, everything.

other cities?

No, we didn’t want to make any statement, because if you go to Asia, there are thousands of such buildings. We tried to make a building, which – we thought – would fit into the Dutch landscape. Our building is not a repetition of the same floor if you go higher, but we tried to make some relation to the ground and we also wanted to finish the building at the top. It is very important that the building is somehow smoothly landing into the landscape, so that it is changing from horizontal to vertical.

The space underneath the tower, is it accessible for the public?

It is an open public space. It was definitely our wish to have some accessible structure, not an exclusive thing for some people. It is accessible, you can stand underneath it, you can go inside and take the elevators to go upstairs. There will be a visiting centre and maybe a little museum. It is a publicly accessible thing in that sense, everybody can enter it. That is very important for such structures, that you have a chance to participate, the whole society is not exclusive.

And further, we believe that this form could somehow fit better in the Dutch landscape, from horizontal, going up and opening again at the top. It is not really trying to be the American expression of the rocket, a typical banking expression, but it is more related to the setting.

You were talking about the relation between the public environment and the building, but we read on the website that it should be a city on itself with all the facilities. Doesn’t this look like you isolate the building from the surroundings?

No, the building consists from a set of functions.

There are four legs, with normal apartments, with diagonal elevators. vertical section of the tower

10 pantheon 5 '06'07

p08-p14 thema 01.indd 10

stylos

//

icoon

//

They more or less function as separate buildings. If you look higher,

algemeen

11-7-2007 16:34:13

there is a hotel and a congress centre. Above that are offices and on

For tall towers the vertical transport is an important aspect. For the most

the top is housing again, with special bridges in between. There are

towers it seems to be easier than for the Belle, because of her exceptional

direct shuttles to a public platform upstairs. Everybody can go there

form. What kind of solution was found?

and drink coffee, enjoy the view and learn something about the Dutch

The best way to understand the vertical ways is to look at the scheme

landscape, because you have a tremendous view.

on the left.

The feet of the four legs can be considered as independent buildings

But if you turn it around, millions of people can see the tower on the

with their own entrances and vertical transport.

horizon. A big issue in Holland is that people think a tall building is

For the main part in de building, there are three shuttles. They start

‘polluting’ the horizon. Don’t you think that people will say the same

from the square in the middle underneath the tower. The shuttle is a

about this building?

double-decker elevator, so it has a huge capacity. Two of the shuttles

It is the same with the windmills which are over 100 meters high. This

are going to the public floors (blue). From those public spaces people

discussion is just based on somebody’s feeling, that it is spoiling the

can take smaller elevators to the different floors above or beneath them,

landscape.

to the office floors (purple), to the hotel (pink) or to the conference

When I go to Noord-Holland and I see those gigantic windmills, I find

floors (green). The third shuttle is going straight up to the highest level,

them fantastic. I don’t think there is a rational way to explain it. You

where there is also a public space and viewing platform.

can also say that it is beautiful that something happens at the horizon.

Everybody has a right to have an opinion about it. When this design was announced, there was a poll on the website; there were more positive than negative reactions.

The building is not only interesting for its height, but also for the width; it’s almost 100 meters at the top.

By the way, the building is not only interesting for its height, but also for the width; it’s almost 100 meters at the top. So in this project the

So you always have to change elevators to get somewhere?

width is a more important measure than the height. It is maybe the

It is a very fast system because of the fact that the shuttles don’t have

widest building ever built, so it is really a challenge.

stops in between. And indeed you always have to change elevators, stylos

p08-p14 thema 01.indd 11

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07 11

11-7-2007 16:34:53

If we know that it is possible in this form, we know how to change it gradually to the design we had in the first stage.

This principle idea is the basis for the final design. It is only for the sake of calculations, construction research and safety research. Next come the ‘gadgets’.

When the market changes and there is not enough interest for the offices, is the building flexible in a way that the unused offices can be transformed interior of the tower

into apartments or the other way around?

I always appreciate it when a building is able to adopt the fluctuations

but that is actually what we want. The public floors, where people

in the market. It is of course a lot easier to transform an office into an

change elevator, become like come-together-places where people

apartment, because the height of an office is higher than the height

meet each other.

of an apartment.

What kind of construction is used for this building?

At this moment the project is in the stage of getting permissions and

It is a steel construction. There are no internal cores; the construction

getting everything done with the city council. What is the next stage?

is on the outside of the building. The real problem of the construction

We hope that in a few weeks we can start with the preliminary design.

is not above the ground, but underneath it. In Holland you have a soft

We think that will be finished in a year. Then of course we begin with

ground and there is an incredible pressure on it.

definitive design, what will take around 1,5 years. In 3 years we hope to be ready to start with tendering and that will take also several

Sustaninability is a hot item nowadays. How is this subject integrated

months. It is a huge building so it takes a lot of time. We call the

in the design?

progress for such projects ‘elephant pregnancy’. In total I think it will

Firstly we are trying to make the building CO2 neutral. We also try to use

take around seven years from the beginning of the design until the

some natural sources for energy. And maybe some solar cells will be

building is completed.

placed. Also it is a very sustainable and efficient structure. The structure is going to be interesting for its users for a long time.

Besides that, it is a compact building, which is good for nature and the environment, because you spoil less ground. There are a lot of components that make a contribution to the sustainability. The mixed use program of the building allows for recycling of heating and cooling between functions. This reduces the intake of energy of the building.

This principle idea is the basis for the final design. Next come the ‘gadgets’.

On previous images, we saw that each leg of the tower was different from the others. In the diagram we see that the tower is completely symmetrical.

What is the reason for this change?

The images with the uneven legs were our first designs. This design was accepted by our client. We thought it could also be accepted by the community because it has an attractive and intriguing form. The next stage is to prove that the structure is possible to build. For the sake of calculation we made the tower symmetrical. If we’ve calculated the construction, we believe it is possible to make small changes without having to make big calculations again. We believe that with further research in the wind tunnel we are going to prove that it is better to have asymmetrical legs, to cope with the strong winds at the top.

For the research for lifts and fire safety we also use this principle idea. location of the Belle van Zuylen tower in Leidsche Rijn

12 pantheon 5 '06'07

p08-p14 thema 01.indd 12

stylos

//

icoon

//

algemeen

11-7-2007 16:35:05

It is a fact that in Holland the procedure is longer and more complex than in most other countries, like for example China. It is not only because of the large number of regulations in Holland, but it is also because everyone has something to say. What we talked about before, it matters what all the people in the environment think about a tower like this. It really can have influence on the project here in Holland.

With how many people do you work on such projects?

The most important thing is that you immediately work with a lot of advisors. With this project, international and national companies work together, because then you have international and national knowledge. In a meeting, when three people of our office are around the table with two people from each other company, we are with a total of twenty people.

I prefer a smaller group, then there is far better control. I like to work with the minimum number of people. Otherwise you have a lot of opinions and maybe there will be powerplay.

We were talking about the building being an icon for the Netherlands, but it is also on of the tallest towers in Europe. Is there something you want the tower to say to Europe, and maybe to the world?

We believe that this building is a kind of icon which can be somehow related to the Dutch landscape. We tried to explain it as an extension of the horizontality into the tower. We never thought about a classical tower, we thought always about a tower which can be somehow associated to the place, that was our idea; extending the landscape into the air. This would fit perfectly into the Dutch idea.// http://www.bellevanzuylen.info All images by Architecten Cie

various sketches in the early stage of the design

stylos

p08-p14 thema 01.indd 13

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07 13

11-7-2007 16:35:10

Billy, Ivar, BESTÅ, VESTÅ en zo kun je nog wel even doorgaan. Wie kent het niet? IKEA, het is inmiddels een algemeen bekend begrip geworden. Bijna elke student heeft er zijn kamer mee vol staan. En voor wie het dan nog niet genoeg is, kan tegenwoordig ook een huis bij IKEA kopen.

design your own life Ton Deuling

IKEA is inmiddels niet meer weg te denken uit de doe-het-

bewoners krijgen een gratis gesprek met een binnenhuisarchitect

zelfmaatschappij. De blauw met gele gebouwen waar duizenden

van IKEA en een voucher van 450 euro om bij IKEA meubels aan te

mensen hun meubels kopen en ze dan zelf in elkaar mogen draaien zijn

schaffen.

alom bekend. Over het algemeen zien de IKEA-vestigingen er hetzelfde uit, maar niet als je in Zweden, Noorwegen, Finland, Denemarken, Engeland en straks ook in Duitsland en Polen woont. Hier kun je naast al deze meubelen nu ook een huis aanschaffen. Je ziet het al voor je

De enige vrijheid die de bewoner krijgt is dat hij zelf zijn eigen meubels mag uitkiezen, of niet?

dat je naar IKEA gaat en terug komt met een huis dat je dan zelf in elkaar kan zetten. Dit beeld klopt niet helemaal, de woningen worden

Mensen die een Boklok woning laten bouwen, hebben dus zeer weinig

in elkaar gezet door professionele bouwvakkers, waarna jij met al je

inspraak in hoe zij gaan wonen. Boklok probeert een eenheid te creëren

mooie IKEA-meubelen in je nieuwe IKEA-woning kan intrekken. Het

door zelfs het interieur te bepalen door een IKEA interieurdeskundige.

klinkt natuurlijk allemaal erg aanlokkelijk, als je van IKEA houdt. Maar

Deze ontwikkeling in de woningbouw is een zeer ernstige, woningen

is dit nou eigenlijk allemaal zo prachtig? Waar blijft de eigen inbreng

worden identiek en de differentiatie verdwijnt. Wie weet wonen we

en smaak van de bewoner zelf? Willen mensen in allemaal identieke

over tientallen jaren allemaal wel in IKEA woningen en leven we

woningen wonen? Ver-IKEA-niseren we de samenleving niet door nu

allemaal hetzelfde leventje.//

zelfs in IKEA te gaan wonen?

Het IKEA-huis is een concept van BoKlok, een joint-venture van de Zweedse meubelgigant en projectontwikkelaar Skanska. Boklok is ontwikkeld door drie vrouwen, een binnenhuisarchitect van IKEA, een ingenieur van Skanska en een freelance architect. Deze vrouwen hebben onderzoek gedaan naar de verwachtingen van een woning.

Ze kwamen erachter dat mensen een huis willen dat een licht en open karakter heeft, een grondgebonden woning die toegang biedt naar

het concept

een groene omgeving. Om de woning goedkoop te houden, maar het designniveau hoog, besloten ze het proces te gaan prefabriceren.

Er zijn verschillende soorten woningen te kiezen en er zijn zelfs appartementen te koop in een echte IKEA-flat. De woningen zijn zeer gewild, IKEA heeft zoveel aanvragen dat ze nu zelfs een loterij moeten organiseren om de woningen eerlijk te verdelen.

Door goedkope geprefabriceerde woningen probeert IKEA nu ook de huizenmarkt te veroveren.

Kaupunkivilla, Finland

De toekomstige bewoners van een IKEA-huis moeten zich wel realiseren dat ze weinig tot geen inspraak hebben over de inrichting van de woning. Om de woning goedkoop te houden, worden alle woningen van hetzelfde type identiek gemaakt. Bij het ontwerpen van de woning wordt al bepaald welke IKEA-keuken erin wordt geplaatst, zelfs de bekleding van de vloer en de wand zijn al bepaald. De enige vrijheid die de bewoner krijgt, is dat hij zelf zijn eigen meubels mag uitkiezen. Toch wordt ook deze keuze enigszins beïnvloed: de bron: www.boklok.com

14 pantheon 5 '06'07

p08-p14 thema 01.indd 14

stylos

//

icoon

//

algemeen

terraced house, UK

11-7-2007 16:35:17

stylos

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07 15 fotosessie: gebouw & karakter Den Haag 19 juni 2007 gefotografeerd door: Loet Smeets en Loes Goebertus

p15-p23 thema 02.indd 15

11-7-2007 16:36:47

16 pantheon 5 '06'07

stylos

//

icoon

//

algemeen

Leef

Bepalen de karakters het karakter van het gebouw of bepaalt het gebouw het karakter?

p15-p23 thema 02.indd 16

11-7-2007 16:36:57

stylos

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07 17

Leeft men prettiger in een gebouw met bijpassend karakter of past men zich aan aan het karakter van het gebouw?

p15-p23 thema 02.indd 17

11-7-2007 16:37:04

18 pantheon 5 '06'07

stylos

//

icoon

//

algemeen

Welke invloed heeft de functie op het karakter van het gebouw?

p15-p23 thema 02.indd 18

In ho

11-7-2007 16:37:14

stylos

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07 19

In hoeverre hebben mensen invloed op het karakter van een gebouw?

p15-p23 thema 02.indd 19

11-7-2007 16:37:21

Overal ter wereld bouwen steden iconen. Hoge of extravagante gebouwen. Vaak wil de stad hiermee een teken geven aan het bedrijfsleven. Kijk wij zijn een moderne stad met 'golden opportunities'. Slaat de iconische hoogtedrang echter niet door?

hoogtevrees Ruben Smits

Elke stad probeert bedrijven naar zich toe te trekken door middel

Een stad als Bilbao, waar voorheen weinig mensen een beeld bij

van een goed imago. Dit imago wordt gepresenteerd met een icoon,

hadden, heeft zich compleet op de kaart gezet met in eerste instantie

een bouwwerk in de stad dat het gevoel van de stad weergeeft. Het

het Guggenheim museum van Frank O. Gehry, en later ook door

bouwwerk moet ook de toekomstvisie van de stad verbeelden en

verschillende bouwwerken van Calatrava, zoals het vliegveld. Dit zijn

een statement zijn. Steden proberen door middel van nieuwbouw

eerder extravagante dan zeer hoge gebouwen. Als een ‘nietszeggende’

van iconen elke keer de meest aantrekkelijke stad te blijven voor

stad als Bilbao zich zo op de kaart kan zetten met een enkel museum,

bedrijven. Hierdoor ontstaat een soort wapenwedloop tussen de

dan kan New York natuurlijk niet achter blijven. Daar verschijnt dus

grote steden in de wereld die allemaal het belangrijkst willen zijn en

ook een Guggenheim museum van Gehry. Uiteraard zal het museum

mee willen (blijven) tellen in de wereld. Over het algemeen zijn iconen

in New York groter en imposanter worden, het blijven immers

van steden hoge gebouwen, die bepalend zijn in de skyline. Elke stad

Amerikanen. Zeker nu de twin towers zijn weggevallen heeft New

wil het hoogste en meest extravagante gebouw om aan te geven

York behoefte aan nieuwe iconen. Ook in andere steden zijn culturele

dat er veel mogelijk is in de stad en dat het dus aantrekkelijk is voor

gebouwen de iconen van de stad, bijvoorbeeld het Opera House in

bedrijven die niet zitten te wachten op allemaal beperkende wetten

Sydney en het Joods Museum in Berlijn.

en regels. Een imposant gebouw is ook nog eens DE manier om op te vallen en status en macht uit te stralen. Daarnaast is een icoon goed

Relatief oude iconen, zoals de Eiffeltoren in Parijs en het Atomium in

voor de stad, omdat de bewoners zich ermee kunnen identificeren.

Brussel, zijn vaak overblijfselen van wereldtentoonstellingen die om

Door de trots op ‘hun’ stad zijn ze meer tevreden en dat resulteert in

uiteenlopende redenen niet zijn afgebroken na de tentoonstelling.

een prettig woon-werkklimaat. De icoon kan in zo’n geval zelfs een

Tegenwoordig worden iconen echter in razend tempo gebouwd

emotionele waarde hebben voor de bewoners van de stad of zelfs voor

met als doel het aantrekken van bedrijven en toeristen. Begin 20ste

de hele wereld. Kijk maar naar de ramp van 11 september, niet alleen

eeuw is de drang naar iconische hoogbouw in een stroomversnelling

de ramp op zich was verschrikkelijk, maar zeker ook het verlies van

geraakt en ook nu worden er weer overal ter wereld iconen uit de

zo’n belangrijk icoon. De trots van Amerika en de icoon van vrijheid

grond gestampt. Die iconen zijn lang niet altijd culturele gebouwen,

en ongekende mogelijkheden was neergehaald.

veel vaker zijn het kantoor- en woongebouwen. Vooral de strijd om het hoogste gebouw is erg in trek. De ene wereldstad bouwt een hoge toren en nog voordat hij af is bouwt de volgende stad alweer een hogere toren. Op het moment worden in Azië verscheidene torens gebouwd die allemaal pretenderen het hoogst te worden. De bekendste hiervan is natuurlijk de Burj Dubai, deze stond gepland op 808 meter met 162 verdiepingen. Op het moment houden de architecten de hoogte echter angstvallig geheim aangezien de toren eventueel hoger kan en er onder andere in Dubai zelf plannen zijn om hoger te bouwen dan die 808 meter. Er gaan geruchten dat de Burj Dubai de 1000-meter grens zou kunnen overschrijden en de Al Burj zou zelfs 1200 meter hoog gaan worden, de laatste wordt echter nog niet gebouwd. Ook in China worden veel hoge gebouwen gebouwd.

Steden gaan erg ver om een icoon aan de stad toe te voegen, zonder pardon worden wijken weggevaagd om plaats te maken voor de meest prestigieuze projecten, zoals voor de Olympische Spelen. Op deze manier proberen China en andere opkomende economieën zichzelf op de kaart te zetten als nieuwe markt voor grote bedrijven.

Lage lonen en ‘soepele’ arbeidsvoorwaarden dragen hier natuurlijk aan bij. Zelfs Nederland doet op zijn eigen manier mee aan de ‘race to space’, alhoewel er lang niet zo idioot hoog gebouwd wordt als

Burj Dubai in aanbouw

20 pantheon 5 '06'07

p15-p23 thema 02.indd 20

render Burj Dubai

stylos

//

icoon

bijvoorbeeld in Dubai. Rotterdam heeft de Euromast, Den Haag het //

algemeen

11-7-2007 16:37:23

iconen van over de hele wereld

ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en Utrecht krijgt de Belle van Zuylen. Allemaal gebouwen die bepalend (zullen) zijn voor de

"Wat wij nodig hebben, is een nieuw begin, een Renaissance..."

skyline van de stad en bedrijven zijn nou eenmaal gek op sprekende skylines. Van deze ontwikkelingen maken architecten handig gebruik

We moeten terug naar de oorsprong. Volgens Koolhaas staat Dubai

en ze reizen als sterren over de wereld om elke stad van een uniek

voor de keuze om andere steden te volgen in de 'gekke en zinloze

icoon te voorzien.

race' of de eerste geloofwaardige stad op architectonisch gebied in de twintigste eeuw te worden. Omdat Koolhaas de komst van de

Nu er overal ter wereld gebouwen verschijnen die elkaar overtreffen in

'Dubai Renaissance' kansloos acht als er niet een of andere 'feature'

hoogte beginnen er ook tegengeluiden te ontstaan. Zeker door de ramp

aan vast zit, werkt hij voor het ontwerp samen met beeldhouwer Anish

van 11 september zijn mensen met het gevaar van zo’n hoog gebouw

Kapoor, landschapsarchitect Petra Blaisse en industrieel ontwerper

geconfronteerd, namelijk de beperkte ontsnappingsmogelijkheden in

Konstantin Grcic. In feite creëert Koolhaas hiermee natuurlijk weer een

geval van een noodsituatie. Ironisch genoeg lijken er sindsdien alleen

nieuwe iconische architectuur, echter een die zich niet onderscheidt

maar meer en hogere wolkenkrabbers gebouwd te worden. Binnen de

in hoogte, maar in eenvoud en stedebouwkundige plaatsing. Is dit de

architectonische wereld gaan echter steeds meer stemmen op voor

toekomst van de iconische architectuur? Wat als deze trend doorslaat,

lager bouwen, mede omdat door velen nog steeds gedacht wordt

ligt de nadruk in de architectuur over 100 jaar misschien op gebouwen

dat 1000 meter wel ongeveer de bovengrens is. Met deze reden heeft

onder de grond? Bestaat architectuur dan nog zoals nu, of heeft de

Nederlands starchitect Rem Koolhaas samen met Fernando Donis in

binnenhuisarchitectuur het overgenomen?//

Dubai een project voorgesteld met een hoogte van ‘slechts’ 300 meter.

Het gebouw zou een anti-icoon moeten worden en een tegengeluid zijn voor de hoogtedrang die volledig uit de hand lijkt te lopen. Met het gebouw probeert Koolhaas geenszins de strijd om de hoogte aan te gaan met andere gebouwen in de omgeving. Ook de extravagante architectuur zweert Koolhaas met zijn gebouw af, hij heeft getwijfeld over een verdraaiing in het gebouw, maar uiteindelijk is het een smalle plak van 300 meter hoog en 200 meter lang geworden zonder verdere poespas. Hiermee wil hij het einde van de huidige drang naar iconische hoogbouw inluiden. Koolhaas zei op het International Design Forum dat de huidige trend leidt tot een betekenisloze overdosis extremen,

> 1. http://www.afrotterdam.nl/nl/programma_onderdelen.html > 2. http://www.architectenweb.nl/aweb/redactie/redactie_detail.asp?iNTypeID=56 &iNID=9648 > 3. http://skyscraperpage.com/diagrams/? > 4. Norel, Henriëtte van (2007) "Hemelbestormer; Dubai krijgt de hoogste toren ter wereld", TECHNO!, jrg. 3, nr. 2 april/mei, pp. 38-41 afbeeldingen > 1. http://library.thinkquest.org/TQ0311600/Images/twintowers1.jpg > 2. http://blogs.usyd.edu.au/bizart/Guggenheim%20Bilbao%202.jpg > 3. http://content.answers.com/main/content/wp/en/4/40/Sydney_Opera_House_ Sails.jpg > 4. http://www.pvphysica.tn.tudelft.nl/Fotos/Fotos%20Parijs/Eiffeltoren36ErikV.jpg > 5. http://www.kolesqueeste.nl/images/atomium2.jpg > 6. http://www.architectenweb.nl/aweb/redactie/redactie_detail.asp?iNTypeID=56 &iNID=9648 > 7. http://www.flickr.com/photos/95344852@N00/303617008/ > 8. http://img81.imageshack.us/img81/762/burjdubai28af.jpg

extravagantie en profilering van ego’s.

voorstel Rem Koolhaas voor Dubai

stylos

p15-p23 thema 02.indd 21

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07 21

11-7-2007 16:37:26

Sommige gebouwen worden herinnerd. Andere niet. Van tevoren is het moeilijk om te weten of een gebouw een icoon zal worden of niet omdat het kenmerkend is voor de gedachtegang van de betreffende tijdsperiode, of over een tijdsperiode. Gebouwen, of steden, hoeven niet eens echt bestaan te hebben om te worden herinnerd.

vergane en vergeten glorie Marjolein Overtoom

Neem Atlantis; iedereen kent de naam, er zijn films over gemaakt en boeken over geschreven. Hoewel er niemand is die weet hoe Atlantis eruit heeft gezien of waar het gelegen moet hebben, heeft Atlantis op de een of andere manier een enorme indruk achtergelaten.

“Verder bouwden zij torens en poorten aan weerszijden van de bruggen

Het doet er dus niet toe of er beelden van gebouwen zijn, of kennis van

bij de uitgang naar de zee. De steen wonnen zij uit groeven die zich

hoe het gebouwd is, voordat het de naam ‘icoon’ kan dragen.

zowel in het midden op het eiland bevonden als op de twee andere

Het is veel vaker voorgekomen dat er een heel groot complex gebouwd

landstroken; de kleur ervan was wit, zwart en rood. Hiermee spaarden

werd in dienst van een religie. In Egypte heeft koning Echnaton een

zij tegelijkertijd een ruimte uit voor dubbele scheepsdokken die door

nieuwe hoofdstad laten bouwen, in Amarna, genaamd Áchet-Aton.

de rots zelf overdekt waren. Sommige van de gebouwen trokken zij in

Echnaton aanbad de zonnegod Aton en de stad is daarom ook geheel

één enkele kleur op; voor andere maakten zij een veelkleurig patroon

georiënteerd op de zon. Niet iedereen was het eens met het bestaan

door de verschillende stenen afwisselend te gebruiken, om het geheel

van deze zonnegod, de meesten geloofden in de zonnegod Ra.

een wat speelser aanzien te geven. Zo was de harmonie van de

Ongeveer 20 jaar na de stichting van de stad werd die weer verlaten,

gebouwen een lust voor het oog. De muur die rondom de buitenste

en nog iets later werden de sporen van deze variant van de religie en

gordel liep, bedekten zij met koper door het als een soort pleisterwerk

de stad zo goed mogelijk uitgewist. Dit was een stedenbouwkundig

te gebruiken; de muur rondom de binnenste gordel bedekten zij met

ontwerp waar de religie zorgde dat er rekening gehouden werd met

tin en die rondom de Akropolis zelf met orichalcum, dat schitterde als

de omgeving, niet de esthetische waarde.

vuur.” -Platoon Verzameld Werk – deel 4 Het aparte is dat niet alle iconen gebouwd zijn met de bedoeling een icoon te worden, of in ieder geval met de serieuze bedoeling een icoon te maken. Iedere ontwerper heeft stiekem wel de hoop dat zijn of haar gebouw een icoon wordt. Een gebouw kan icoon zijn voor verschillende dingen. Het kan een icoon worden voor de architectuur, of bijvoorbeeld voor een cultuur. Toch liggen deze twee dicht bij elkaar, de architectuur is namelijk ook een afspiegeling van de gedachtegang in een bepaalde periode.

De Chinese muur was bedoeld om indringers, in dit geval de Mongolen, tegen te houden. Daardoor is het vooral een icoon voor de cultuur, maar de manier waarop de muur door het landschap slingert en Andere oude voorbeelden zijn de tempels van Gizeh, de Sfinx en de

ondergeschikt is aan de omgeving en ook op vrijwel onbegaanbare

Chinese muur. Dit zijn niet alleen iconen in de bouwkunst, maar ook

plaatsen gebouwd is, is het toch een knap architectonisch staaltje,

van de culturen waar ze vandaan komen. Het aparte aan de piramides

of steentje.

en de sfinx is dat niet eens bekend is, of wetenschappelijk bewezen,

De piramides zijn gebouwd als icoon voor de farao, niet als icoon voor

hoe ze zijn gebouwd. Er zijn wel ideeën over hoe het waarschijnlijk

de architectuur. Ook hier is het gebouw belangrijk geworden voor meer

is gegaan, maar per gebouw zijn dat er meerdere. Eerst zouden de

dan wat oorspronkelijk het plan was. Door een icoon te willen maken

piramides door slaven gebouwd zijn, met blokken die ergens ver

is er veel in het werk gezet om dat te realiseren, en daardoor zijn er

vandaan moesten komen en die daarna op de piramide in opbouw

grootse bouwwerken ontworpen die ook van betekenis waren voor

gesleept werden. Nu denkt men dat het geen slaven waren die de

de architectuur. Het ene is het gevolg van het andere.

piramides gebouwd hebben, maar arbeiders in loondienst met best

Er zijn wetenschappers die geloven dat de piramides van Gizeh niet

wat aanzien. Onder de voorpoten van de Sfinx zou nog een holle ruimte

gebouwd zijn om als graf voor de farao te dienen, maar deel uitmaken

of kamer zijn, maar de Egyptische regering geeft geen toestemming

van een veel groter complex. De piramides zouden dan in dezelfde lijn

voor onderzoek. Men is er nog niet over uit hoe deze bouwwerken

als de sterren in de riem van Orion gebouwd zijn zoals ze in 10.500 voor

tot stand zijn gekomen.

Christus aan de hemel stonden. De Sfinx zou daar ook toe behoren,

22 pantheon 5 '06'07

p15-p23 thema 02.indd 22

stylos

//

icoon

//

algemeen

11-7-2007 16:37:28

evenals Angkor Wat in Cambodja. Maar zelfs dan was dit alles niet

maar zijn het niet. Het kan ook zijn dat ze worden overschaduwd door

bedoeld als icoon voor de architectuur maar voor de religie. Hoewel

iets dat in eerste instantie meer opvalt. Marion Mahony Griffith werkte

als dit het geval was, het dan wel een stedenbouwkundig project

samen met Frank Lloyd Wright en tekende veel van zijn ontwerpen

van enorme omvang geweest zou zijn en dan had het toch zeker een

voor presentaties. Ook heeft ze een aanzienlijk deel van zijn ‘Wasmuth’

belangrijk icoon in die context moeten zijn.

portfolio gevisualiseerd. Zij gebruikte voor het eerst verschillende lijndiktes bij het tekenen om de diepte in tekeningen aan

Van de modernere iconen is beter bekend hoe ze gebouwd zijn,

te geven. Deze manier van tekenen heeft nog steeds veel navolging

waarvoor ze gebouwd zijn en door wie ze gebouwd zijn. Tegenwoordig

in architectuurtekeningen, handmatig en digitaal.

worden bouwwerken af en toe ook gebouwd met als doel een icoon

Anna Keichline heeft de voorloper van de moderne holle baksteen

te worden.

uitgevonden. Er kan (geluids-) isolatie ingesloten worden, de baksteen

De Eiffeltoren bijvoorbeeld is duidelijk een icoon van architectuur

is vuurbestendig en veel lichter dan de voorgaande bakstenen. Dit

door het innovatieve materiaalgebruik in die tijd. Het moest een

zorgde ervoor dat er een nieuw soort bouwen ontstond.

uithangbord voor Parijs zijn tijdens de wereldtentoonstelling en dat is het daardoor ook geworden. Het mooie van de bouwwerken

Er gaat vaak een hele hoop aan vooraf voordat een icoon geboren

die voor wereldtentoonstellingen zijn ontworpen is dat het meestal

wordt. Auto’s zijn een icoon van de moderne westerse wereld, maar

daadwerkelijk iconen zijn geworden. Andere voorbeelden hiervan zijn

zonder wiel was daar weinig van terecht gekomen. Zonder beton,

het Atomium in Brussel, de Erasmusbrug in Rotterdam en het Crystal

cement, steenovens en gereedschap had de wereld er heel anders uit

Palace in Hyde Park. Al deze gebouwen hadden iets innovatiefs in zich

gezien en waren we heel wat iconen armer geweest. Voordat er iets

ten tijde van de bouw. Dat was door bijvoorbeeld het materiaalgebruik.

‘groots’ gemaakt kan worden, moet er eerst een hoop ‘kleins’ gemaakt

Dit was een uitgelezen kans om een icoon te maken en die is dan ook

worden. Alle gebouwen worden opgebouwd uit kleinere elementen

met beide handen aangepakt om echt iets nieuws uit te proberen.

die samen het geheel vormen. De onderste steen is even belangrijk

Toch is het niet altijd nodig om iets vooruitstrevends met een

als de bovenste steen.//

bouwwerk te doen om het tot een icoon te maken. Het kan zijn dat het vooruitstrevende al eerder is gedaan, zoals de koepel van het

http://architecture.about.com http://touregypt.net/featurestories/amarna.htm

Pantheon en later de koepel van de dom in Florence. De overspanning die men wilde hebben bij de Dom, was een paar honderd jaar eerder geconstrueerd voor het Pantheon, maar men wist niet meer hoe dat gedaan was. Toen heeft Brunelleschi een andere manier bedacht.

Soms wordt het wiel opnieuw uitgevonden omdat het oude verloren is gegaan.

In het geval van deze koepels is het juist een icoon geworden omdat het al een keer eerder gedaan was, maar daarna vergeten, en weer opnieuw uitgevonden. Ook cement is twee keer uitgevonden. Eerst door de Romeinen, opus caementicum genaamd, maar dat proces is in de middeleeuwen verloren gegaan. Het cement dat nu gebruikt wordt is niet alleen van een andere samenstelling door optimalisatie van de gewenste eiegnschappen, maar ook omdat het vanuit een andere invalshoek is ontstaan.

Meestal is van tevoren niet aan te geven wat iconen worden en wat niet.

Soms zijn er mensen of gebouwen die een icoon hadden moeten zijn, stylos

p15-p23 thema 02.indd 23

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07 23

11-7-2007 16:37:29

Op het voormalige Daniël Willinkplein zou in eerste instantie een kerk komen. Maar een woongebouw brengt meer rendement op en dat was nodig in crisistijd. De zogenaamde Wolkenkrabber is de eerste hoogbouw in Amsterdam. Welke bewoners beklommen de trappen van de Wolkenkrabber? Wat betekende de Wolkenkrabber voor Amsterdam?

het veertig meter hoge icoon van Amsterdam Sanne Smeets

H.P. Berlage werd aan het begin van de 20e eeuw door de Amsterdamse

J.F. Staal (1879-1940)

gemeenteraad gevraagd een plan te ontwerpen voor de ontwikkeling

De architectuur voor de plek op het Victorieplein (vroeger het Daniël

van het onontwikkelde gebied ten zuiden van de stad tussen de

Willinkplein) achtte Berlage van zeer groot belang. Het gebouw

rivieren de Schinkel en de Amstel. In 1904 kwam hij met een ambitieus

markeerde een belangrijk punt van het Plan Zuid. Architect J. F. Staal

plan van kronkelende straten, dat mooi op de stad aansloot. Na

kreeg de opdracht het woongebouw van twaalf verdiepingen te

onderzoek bleek dit te kostbaar en weinig efficiënt. Berlage werd terug

ontwerpen. Het heeft kenmerken van de Amsterdamse School maar

naar de tekentafel gestuurd.

ook van het functionalisme. De symmetrische toren heeft in het midden een lift en trappenhuis met aan beide zijden een appartement.

Voor het eerst werd er goed aandacht besteed aan hoe mensen prettiger kunnen wonen

Gebruikte materialen zijn gewapend beton, gele baksteen, staal en glas.

Staal vestigde zich in 1902, samen met A. J. Kropholler als architect in het Nederlandse aannemersbedrijf van zijn vader: Staal en Haalmeyer.

In 1914 presenteerde Berlage een nieuw plan, met kaarsrechte nauwe

Vanaf 1903 ontwierpen zij gebouwen, die in het begin ook door het

straten en langwerpige bouwblokken, doorsneden met enkele brede

aannemersbedrijf van zijn vader werden gebouwd. Enkele door

hoofdassen. In het plan werden woningen voor alle inkomensgroepen

Staal en Kropholler ontworpen gebouwen zijn de kantoren van de

opgenomen, er was ruimte voor groen, water en pleintjes. Voor het

levensverzekeringsmaatschappij “De Utrecht” in Amsterdam en

eerst werd er goed aandacht besteed aan hoe mensen prettiger

Leeuwarden.

kunnen wonen, aan de kwaliteit van de woonomgeving. Dit plan

In 1910 werd de samenwerking tussen Staal en Kropholler verbroken

bleek veel beter realiseerbaar en in 1917 verleende de gemeenteraad

en ging Staal zijn ontwerpen in de stijl van de Amsterdamse School

goedkeuring. In de jaren 1917 tot 1931 werd de wijk Nieuw Zuid

uitvoeren. De villa’s in het Park Meerwijk te Bergen waren zijn eerste

gebouwd, bestaande uit de Stadionbuurt, de Apollobuurt en de

gebouwen in deze stijl. Enkele andere ontwerpen van Staal zijn:

Rivierenbuurt. Ook een groot deel van de Nieuwe Pijp behoort tot

de Bloemenveiling te Aalsmeer, het Nederlande paviljoen op de

het Plan Zuid.

Wereldtentoonstelling te Parijs, de Kas Bank aan de Nieuwezijds Voorburgwal te Amsterdam, de Koopmansbeurs in Rotterdam en

De stijl van Berlage kan gezien worden als de basis van de Amsterdamse

diverse woningen in de Amsterdamse Rivierenbuurt.

School, hoewel zijn stijl soberder van karakter is. Hoofdkenmerken van

(bouwtekening van Staal)

de Amsterdamse School zijn het gebruik van veel baksteen en het toepassen van versieringen in gevels, in baksteen of gebeeldhouwd

Hoogbouw

natuursteen. Vanwege het gebrek aan versieringen valt de Beurs

J.F. Staal was al langer bezig met hoogbouw voor woningen, hij was

van Berlage bijvoorbeeld niet onder de Amsterdamse School, in

ervan onder de indruk tijdens zijn verblijf in Amerika. Maar in Nederland

tegenstelling tot wat veel mensen denken.

keek men nog angstvallig naar de hoge gebouwen waar mensen in konden wonen. Eigenlijk mocht in Amsterdam nog geen hoogbouw verrijzen, maar voor hiervoor werd een uitzondering gemaakt en het is dan ook de eerste wolkenkrabber van Amsterdam.

Maar mensen moesten met hun voordeur contact hebben met de aarde De Wolkenkrabber staat op een punt waar drie belangrijke wegen samenkomen en is veertig meter hoog. Het heeft twee gezichten: de zijkanten en de achterkant zijn sober uitgevoerd. De voorkant ziet er heel anders uit met de grote liftschacht van glas in het midden, wat in die tijd heel modern was.

De Amsterdammers vonden eigenlijk dat je mensen niet kon laten

24 pantheon 5 '06'07

p24-p33 algemeen 01.indd 24

stylos

//

icoon

//

algemeen

11-7-2007 16:42:13

twee loodgieters, twee schilders, een timmerman, een stoker voor de kolen (later de olie) en een bedrijfsleider die alle nodige klussen klaarden. Hilwis BV deed haar best om de leegstand te verminderen: als nieuwe huurder kreeg je een modern behangetje er gratis bij. Om de verdieping bevindt zich een houten vloer en een betonnen vloer om zo de hoge kosten iets te drukken.

De Amsterdammers kwamen in het begin naar het hoge gebouw om voor een kwartje met de lift omhoog te gaan en van het uitzicht te genieten.

WOII De lift, de centrale verwarming en de waterpomp...het was in die tijd een grote luxe. Maar alles functioneerde op elektriciteit en die werd steeds schaarser tijdens de oorlog. Toen de elektriciteit op rantsoen werd gesteld, was bewoner G. Sonderman inventief en leidde de stroom om zodat de Wolkenkrabber enige tijd langer van elektriciteit gebruik kon maken.

Maar dit duurde niet lang, de bewoners moesten de trap nemen naar de 12e verdieping, sjouwend met emmers water. De winter was streng en gemorst water bevroor meteen op de traptreden. De centrale verwarming deed het al gauw niet meer, de bewoners installeerden eigen kolenkachels met de pijp uit het raam hangend.

Bijzondere bewoners Gerben Sonderman (1908-1955) werd opgeleid tot militair vlieger op de militaire luchtvaartschool. Vanaf 1938 werkte hij bij Fokker als testpiloot. In 1940 werd hij gemobiliseerd en tijdens de Duitse inval in wonen in een dergelijk hoog gebouw. Er waren toentertijd al

mei van dat jaar haalde hij als vlieger met een Fokker G1 jachtkruiser

wel hoge gebouwen, maar die deden dienst als kantoor. Of voor

drie Duitse vliegtuigen neer. Hij werd enige tijd door de Duitsers

goederenopslag, maar mensen moesten met hun voordeur contact

geïnterneerd en voegde zich hierna bij het verzet. In 1942 dook hij

hebben met de aarde. Het was toen ongekend hoog.

korte tijd onder en Sonderman werd vervolgens de rechterhand van

De constructeurs die moesten gaan tekenen waren ook angstig, zou

kolonel P.J. Six van de Ordedienst, de illegale militaire organisatie die

het wel blijven staan op die drassige grond? Het is gebouwd op 896

zich steeds meer manifesteerde als een verzetsbeweging.

heipalen.

De familie Sonderman kreeg in 1944 ook te maken met het verzetswerk 12 verdiepingen huis

door de komst van de agent Dijckmeester naar de Wolkenkrabber.

Men vond het woord Wolkenkrabber in het begin maar niks, teveel een

Dijckmeester maakte een transformator en kon zo tevens contact

germanisme. Skyscraper was nog te modern, vandaar dat het gebouw

maken met Prins Bernard in Engeland. De verbinding was glashelder

in het begin werd bestempeld als het ’12 verdiepingen huis’.

en zo zond hij elke dag vanuit de Wolkenkrabber uit.

De bouw begon 1931 en verliep goed, maar uiteindelijk viel het toch

Dijckmeester en Sonderman hebben angstige momenten meegemaakt,

duurder uit dan gedacht. Hierdoor waren de huren hoger en in de

in de buurt en in het gebouw woonden veel Joden. Anne Frank woonde

crisistijd waren er niet veel mensen die zich dat konden veroorloven.

met haar familie op het Merwedeplein, waarop de Wolkenkrabber

In het jonge bestaan van dit grote gebouw was er dan ook nog veel

uitkijkt, totdat ze moesten vluchten naar het Achterhuis. Tijdens de

leegstand. Alleen rijke mensen konden zich er vestigen.

laatste razzia van de Nazi’s die de Wolkenkrabber omsingelden, konden Dijckmeester en Sonderman net op tijd de zender verstoppen.

Hilwis BV, de Exploitatie Maatschappij voor de gehele buurt, zorgde

Maar hij was niet de enige beroemdheid die in de Wolkenkrabber

goed voor de buurt en zijn bewoners: er was een vast team van

heeft gewoond. stylos

p24-p33 algemeen 01.indd 25

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07 25

11-7-2007 16:42:15

De ouders van Julia Culp (1880-1970) brachten haar al vroeg in

Icoon

aanraking met muziek. Julia kreeg een viool in haar handen gedrukt

Het 12verdiepingenhuis op het Victorieplein heeft zo nogal wat

en haar zusje Bertha werd achter de piano gezet. Op elfjarige leeftijd

meegemaakt door de jaren heen. W.F.Hermans schreef erover in

moest Julia al optreden van haar vader.

zijn boek ‘De tranen der Acacia’s’ en in het boek Turks Fruit van J.

Julia Culp werd een wereldberoemde mezzosopraan en trad op

Wolkers speelt het gebouw ook een rolletje. Een icoon voor de stad.

in Berlijn en New York en voor Koningin Wilhelmina. Ze werd de

Het ontwerp van J.F Staal is een voorbeeld geweest voor andere

‘Nederlandse nachtegaal’ genoemd. Haar tweede man wilde alleen

architecten, zoals H.Hertzberger. In een interview met Trouw zegt hij:

met haar trouwen als ze zou stoppen met rondreizen. Dat zij zich op

“De woningen en gebouwen in Plan Zuid van Berlage hebben een zeer

het hoogtepunt van haar carrière terugtrok, droeg er zelfs toe bij dat

hoge kwaliteit, doordat ze met veel liefde en aandacht zijn ontworpen”.

zij zoveel als een levende legende werd. Haar man overleed spoedig

Hertzberger is van mening dat de Wolkenkrabber het mooiste gebouw

daarna.

van Nederland is. Hij koos dit 12verdiepingenhuis omdat het de kroon

De Nazi’s kwamen aan de macht en Julia Culp verhuisde terug naar

vormt op het stedebouwkundige plan van Berlage. In zijn visie is Plan

Nederland en betrok met haar zusje Betsy een flat in de Wolkenkrabber.

Zuid het mooiste stedebouwkundig ensemble van Nederland.

In de oorlog liepen zij en haar zusje als joodse vrouwen gevaar.

Uiteindelijk dook Julia onder. Omdat ze konden aantonen dat zij

Monumentenlijst?

onvruchtbaar waren (ze waren 59 en 63 jaar!) hoefden Bertha en Julia

De Wolkenkrabber verdient overduidelijk een plek op de

geen ster te dragen. Ze keerden terug naar de Wolkenkrabber waar ze

Monumentenlijst. Ongeveer tien jaar geleden is er een individuele

ook na de oorlog bleven wonen. Niet lang na de dood van haar zusje

procedure voor het gebouw gestart, vlak daarna werd er een

overleed Julia in haar woning.

inventarisatie gemaakt voor de selectie van monumenten die op de lijst komen waarbij de Wolkenkrabber buiten de boot viel. Vorig jaar

De Wolkenkrabber is nog steeds een populaire locatie met een paar

augustus heeft Bureau Monumenten & Archeologie Amsterdam de

huurwoningen en voornamelijk koopwoningen, de bewoners blijven

Wolkenkrabber bij Stadsdeel Zuideramstel aangedragen voor de lijst.

er lang wonen.

Het stadsdeel heeft besloten om geen woonobjecten te selecteren voor de lijst, de huren van de woningen zouden onmiddellijk omhoog gaan en dat vond het stadsdeel niet acceptabel. Hiermee anticipeert de gemeente op de mogelijke nieuwe Woonwet van het ministerie van VROM. Gelukkig heerst er algehele overeenstemming dat de Wolkenkrabber van J.F Staal wel op de lijst van Monumenten thuishoort. Nu moeten het stadsdeel Zuideramstel en het ministerie van VROM nog overtuigd worden.//

> 1. 'J.F. Staal', Forum, augustus 1993 > 2. www.wikipedia.nl > 3. www.zuidelijkewandelweg.nl > 4. www.bma.amsterdam.nl > 5. radio-interview met architectuurhistoricus Jort den Hollander (VPRO 2005)

26 pantheon 5 '06'07

p24-p33 algemeen 01.indd 26

stylos

//

icoon

//

algemeen

11-7-2007 16:42:23

Het woord 'mooi' is al geruime tijd uit het jargon der architecten verbannen. Zijn we niet meer in staat om 'mooi' te bouwen of kunnen we 'mooi' niet meer herkennen?

Bob Bol

mooi modern, mooi en de drie Louises

Fernando Távora, een Portugese professor en architect maakte in 1960

Távora heeft in de rest van zijn dagboek steeds naar een intellectuele

een wereldreis om het gebouwde oeuvre van de ‘groten’ van de 20e

verantwoording gezocht voor de gebouwen die hij aanschouwde. Na

eeuw van dichtbij te beleven. Hij hield een nauwkeurig dagboek bij

zijn bezoek aan Taliesin voelde hij dat hij deze verantwoording niet

waarin hij zijn emoties beschreef en zijn bevindingen schetste. Het

meer nodig had voor goede architectuur:

meest indrukwekkende deel van dit dagboek zijn de pagina’s waarin zijn bezoek aan Taliesin van Frank Lloyd Wright wordt beschreven. Dit

"Waar begint architectuur en eindigt de kunst in de gebouwen van

gebouw, in gebruik als de Frank Lloyd Wright School van Architectuur,

Wright? En waar stopt de architectuur en begint het landschap en de

liet haar Portugese bezoeker achter in tranen:

stedenbouw (…) de kracht van integratie in Taliesin is zo sterk dat God

Taliesin van Frank Lloyd

zich beledigd mag voelen in de gedachte dat Wright ook een schepper "Ik focuste niet op details maar voelde een rijkdom aan vorm, een

is van dat landschap!"

comfort dat ik tot dan toe nooit had gevoeld in moderne architectuur.

Ik voelde me alsof ik terug was in de middeleeuwen, in Griekenland

Hij voelt dat hij na het bezoek aan Taliesin genoeg heeft aan het woord

of in Mexico, in de aanwezigheid van een kathedraal, een Parthenon

'mooi'. Taliesin was geschapen zoals het moest zijn, zonder discussie,

of een Azteekse tempel. Zo was de integriteit van de architectuur (…)

zoals de vorm van een vinger of de kleur van een bloem. Ze zijn…

ik voelde dat ik Taliesin volkomen had begrepen en was emotioneel

omdat ze zijn. Eerder in zijn dagboek vertelt hij over zijn ontmoeting

uitgeput."

met het Gropius huis in Lincoln. Hij gebruikte al zijn beschikbare intelligentie om de gedachte achter dit huis te begrijpen. Na het zien

"Alles wat ik op mijn reis heb mogen aanschouwen heb ik begrepen

van Taliesin staat het Gropius huis in zijn herinnering als een koelkast

door intellect; maar hier, mijn korte bezoek staat mij toe te voelen

op een heuvel.

zonder een uitleg nodig te hebben. De gebouwen van Taliesin zijn dertig tot veertig jaar oud; echter, zouden het ruïnen zijn dan zouden

Jonge architecten staan vandaag de dag niet meer open voor de

ze nog steeds die gigantische kracht van expressie bevatten zoals

schoonheid en de kwaliteiten van de architectuur uit het verleden.

de monumenten van het verleden; wat zou er van Villa Savoie of van

Er valt veel te leren, maar de kwaliteiten worden niet herkend

het Seagram gebouw overblijven? Tijd bevoorrecht architectuur en

omdat de gebouwen van te voren al worden afgedaan als 'iets van

landschap in Taliesin, iets waarvan ik niet geloof dat kan gebeuren

vroeger dat we nu niet meer doen.' In opleidingen worden studenten

bij 90% van de moderne architectuur (…) We praktiseren nu de

gestimuleerd nieuwe vormen te bedenken en innovatieve materialen

architectuur van 'gedecoreerde skeletten' terwijl Wright in staat was

te gebruiken; het uiterlijk telt, de architectuur van 'gedecoreerde

organismen te creëren."

skeletten.' Frank Lloyd Wright was de laatste grote architect die de

stylos

p24-p33 algemeen 01.indd 27

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07 27

11-7-2007 16:42:43

Kunstwerk van een landschapsarchitecte:de route wordt bepaald door twee grote stalen platen en verandert zo de beleving van het uitzicht op de Øresund

De interactie tussen de binnen- en de buitenruimte

Route langs het gebouw ontworpen door een kunstenaar

tijdloze kwaliteiten ook daadwerkelijk kon toepassen. Hij probeerde

creëren, een plaats toegankelijk voor het hele volk, een plaats waar

geenszins gebouwen met een klassiek uiterlijk neer te zetten, hij zette

mensen konden relaxen, lunchen en daarbij ook nog kunst bekijken.

simpelweg de evolutie van de architectuur voort. De architectuur

Dit was in directe contradictie met de opvatting over kunst die toen

van Wright is in principe te voelen in ieder oud stadshart, in ieder

heerste. Kunst was er voor de geïnteresseerden, kunst was alleen

provinciaal dorp, in ieder kustplaatsje aan de Middellandse Zee. Maar

weggelegd voor de intellectuelen, en de tentoonstelling van kunst was

aangezien deze plaatsen niet staan gebrandmerkt als architectonische

een imposante aangelegenheid die alle nederigheid van de bezoeker

bezienswaardigheid zullen studenten hun oogkleppen niet afdoen

vereiste. Er was hevige kritiek op de eerste plannen van Jensen, omdat

wanneer ze dergelijke plaatsen bezoeken. Wright zou voor een

zij in strijd waren met alles waar de kunstwereld voor stond.

openbaring kunnen zorgen, omdat zijn gebouwen wel te boek staan

Jensen liet zich niet van zijn stuk brengen en de twee architecten

als architectonische bezienswaardigheden, zodat er wel met aandacht

gingen aan de slag. Zij spendeerden de eerste maanden van het

naar gekeken wordt en de tijdloze kwaliteiten wellicht wel herkend

ontwerpproces aan het analyseren van de locatie. Dagenlang zaten

kunnen worden. Moeten we nu alle jonge architecten naar Amerika

zij in het gras om te ontdekken hoe het landschap werkte, hoe de

sturen om voor de verandering architectuur eens te voelen in plaats

zon het terrein op verschillende tijdstippen belichtte, welke bomen

van te bediscussiëren?

behouden moesten blijven, hoe het uitzicht over de Øresund ten volste benut kon worden.

het Louisiana museum voor moderne kunst Er bestaat ergens in Europa een plek waar dezelfde kwaliteiten in

De uitkomst van hun inspanning was de eerste fase van het

moderne architectuur te vinden zijn. Deze plek ligt in Denemarken, 35

gebouw; een uitbreiding van het oude landhuis met enkele glazen

kilometer ten noorden van Kopenhagen. Een plek waar architectuur

wandelgangen en drie paviljoens, waaronder één café, iets wat

niet gezien kan worden, maar kan worden gevoeld. De historie van

toentertijd ondenkbaar werd geacht in een kunstmuseum. Het

deze plaats legt uit waarom het 'mooi' genoemd mag worden, waarom

gebouw breidde zich vervolgens uit in verschillende richtingen. De

het vocht tegen de dogma's van de architectuur- en kunstwereld en

architecten leerden van de eerste jaren dat het museum open was,

dankzij de visie van één man is geëvolueerd tot wellicht de mooiste

en konden zo inspelen op de waarnemingen die zij deden onder de

plaats van Europa.

bezoekers. Ze pasten hun nieuwe uitbreidingen aan aan de evolutie van de kunst, zonder ooit een compromis te maken aan de schoonheid

De grondlegger van Louisiana was Knud W. Jensen, een vriend van

van het landschap en het uitzicht. Het museum werd geleidelijk aan

Gunnar Didrichsen van het Didrichsen museum. Samen deelden ze

onderdeel van het landschap, hoge delen werden deels ingegraven

een interesse deelden voor moderne kunst en architectuur. Jensens

en sommige delen bevonden zich zelfs geheel ondergronds. Een

fascinatie voor moderne kunst groeide zodanig dat hij besloot een

aaneengesloten circulaire route kon zo worden bewerkstelligd zonder

collectie te verzamelen en deze tentoon te stellen in een museum

het uitzicht te belemmeren, en de bovengrondse delen werden zo

naar zijn eigen visie: een droombeeld waarin iedereen ongestoord

gesitueerd dat het uitzicht altijd deel uitmaakte van de ervaring die

kon genieten van de schoonheid die moderne kunst te bieden had.

het museum bood. Nu staat er een museum dat 11.500 vierkante meter

Hij vond een geschikte plaats voor deze droom in Humlebæk aan

beslaat, maar nergens in haar totale omvang zichtbaar is.

de Øresund, op een landgoed van Alexander Brun met daarop een negentiende-eeuws landhuis. Jensen huurde twee jonge architecten

Waarom mogen we Louisiana nu mooi noemen?

in: Jørgen Bo en Wilhelm Wohlert. Zij kregen de opdracht om een

Louisiana is mooi omdat het nooit de intentie heeft gehad om zichzelf

museum te ontwerpen geïntegreerd met het oude landhuis, het

te profileren als een architectonisch meesterwerk dat op moet vallen.

landschap en de kunst die er zou komen te hangen. In samenwerking

Het is nederig, dienend aan de mens, het landschap en het uitzicht.

met twee landschapsarchitecten moesten ze een plaats van rust

Het is mooi omdat mensen er ongedwongen kunst kunnen bekijken.

28 pantheon 5 '06'07

p24-p33 algemeen 01.indd 28

stylos

//

icoon

//

algemeen

11-7-2007 16:42:50

nstenaar

Bezoekers genieten van kunst, landschap en uitzicht

Kinderen spelen in de beeldentuin

De bezoekers voelen zich uitermate op hun gemak. Je ziet mensen

geweest. Het museum is geëvolueerd over een tijdspanne van meer

een expositie bekijken, genieten van een kop koffie, een plekje zoeken

dan dertig jaar. In plaats van een ontwerp gemaakt aan een bureau

in het landschap om uit te rusten in de buitenlucht. Je ziet kinderen

op afstand, is het gebouw ter plekke ontworpen, aan de hand van

spelen, rennen, van de heuvels van het glooiende landschap afrollen.

directe waarneming. De architecten hebben nooit de moeite gedaan

Je ziet mensen een duik nemen in het frisse water van de Øresund.

om hun eigen kunststuk neer te zetten, zij hebben gewoonweg gedaan

Het meest zorgvuldig ontworpen deel van het museum is geen

wat het beste was. Nu staat er een onmiskenbaar ‘mooi’ gebouw, dat

expositieruimte, geen museumwinkel, geen entree, maar het cafetaria

simpelweg is omdat het is.

met aangrenzend terras. Het cafetaria is op verschillende manieren toegankelijk en biedt een spil in de route naar zowel de verschillende

Frank Lloyd Wright zei over Taliesin ooit: "Ik wist goed dat een huis

expositieruimten als de buitenruimte. Louisiana is mooi omdat er geen

nooit op een heuvel geplaatst zou moeten worden of iets dergelijks.

onderscheid gemaakt kan worden tussen natuur en gebouw, het is een

Het moet van de heuvel zijn. Eraan toebehorend. Heuvel en huis

perfecte symbiose tussen landschap en menselijke ingrepen. De glazen

moeten samenleven, beiden gelukkiger met elkaar." Hij was in staat dit

wandelgangen zijn deels verborgen achter begroeiing, maar de kunst

te bewerkstelligen in Taliesin. Jørgen Bo en Wilhelm Wohlert bereikten

in deze gangen is zichtbaar van buiten, en de beelden in de beeldentuin

dit in Louisiana. Eenieder die het toelaat architectuur te voelen zal een

zijn zichtbaar van binnen. Zelfs de grotere uitbreidingen doen nergens

gelukkiger mens zijn na een bezoek aan een van deze locaties. Mijn

af aan het landschap, zij voegen slechts toe. Door de begrenzing die

eigen bezoek kenmerkte zich door een verrijking aan inzicht. Helaas

zij vormen wordt de beeldentuin intiemer, maar alsnog bestaat er

hoorde ik een architectuurstudent klagen dat hij Louisiana maar niets

nergens een plek die overzicht geeft aan de gehele buitenruimte. Bij

vond. Hij kon nergens een stuk gebouw vinden waar hij een foto van

iedere meter die de bezoeker loopt doet hij een nieuwe ontdekking,

kon maken. Hij leefde door het oog van zijn camera, en was niet in staat

om iedere hoek van het gebouw is weer een nieuw stuk natuur te

om de schoonheid van het geheel te bevatten. Dit kenmerkt wellicht

vinden, soms aangevuld met een kunstwerk. En zo werkt het museum

het grootste probleem van de architectuurwereld van vandaag.

van binnen ook. Het is geen gebouw, het is een complex. Er bestaat een hoofdroute, maar iedere zaal is op verschillende manieren toegankelijk. Twee verschillende bezoekers kunnen elkaar tien keer tegenkomen maar uiteindelijk de expositie hebben bewonderd in een totaal verschillende volgorde. Het gebouw overheerst echter nergens

Dit artikel is onderdeel van een reeks, die zich zal uitbreiden met het verschijnen van elke nieuwe pantheon// in 2007.

de kunst, ook hiervoor wordt een ideale setting gecreëerd. Alleen het landschap wordt steeds weer betrokken bij de expositie. Men daalt af, stijgt vervolgens weer op om geconfronteerd te worden met een geheel nieuw perspectief van het al eerder waargenomen uitzicht.

Veel kunst is zelfs geïntegreerd met het landschap en het uitzicht, als een kroon op de originele bedoelingen van Knud W. Jensen. Zijn droom is werkelijkheid geworden in Louisiana, met dank aan de

> Fernando Távora, Diary of a Journey, ongepubliceerd > Bruce Brooks Pfeiffer, Wright, 2005 > Gail Satler, Frank Lloyd Wright’s Living Space, 1999 > Frank Lloyd Wright, The Early Work of Frank Lloyd Wright > Donald Leslie Johnson, Frank Lloyd Wright versus America: The 1930s, 1994 > Nikos A. Salingaros, A Theory of Architecture, 2006 > www.louisiana.dk > www.taliesin.edu > www.didrichsenmuseum.fi

inspanningen van twee jonge architecten. Daarnaast is het museum wat het is, omdat het nooit een geheel vooraf ontworpen gebouw is stylos

p24-p33 algemeen 01.indd 29

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07 29

11-7-2007 16:42:57

Hongkong is een van de dichtst bevolkte landen ter wereld. Die hoge bevolkingsdichtheid komt voornamelijk door de vele hoogbouw die er gebouwd is. Hoe kunnen flats van 40 tot 60 verdiepingen hoog nog een prettige woonomgeving bieden?

wonen in Hongkong Loes Goebertus

Hongkong was tot 1997 een Britse kolonie. Het land omvat 1084 km2

wonen

en is verdeeld in vier hoofdgebieden: Hongkong Island, Kowloon,

Veel woningen in de flats zijn rond de 40m2. Men betaalt hier toch

The New Territories en de 234 omliggende eilanden. Deze eilanden

rond de 1000 euro per maand voor, waardoor vaak zowel de vader als

verschillen in grootte en zijn voor het merendeel onbewoond.

de moeder fulltime moeten werken. De opvoeding voor de kinderen

Toch is Hongkong een van de dichtst bevolkte landen ter wereld.

wordt overgenomen door de grootouders.

In meubelwinkels kom je veel compacte ´alles-in-een´-meubels tegen,

1. leidingschachten buitenom

de voorsteden

die zo min mogelijk ruimte innemen.

Hongkong heeft niet zozeer een hoge bevolkingsdichtheid doordat

Aangezien het een kleine woning is, wordt hier zo min mogelijk

alles is volgebouwd, maar doordat de hoogte in is gebouwd. Hongkong

tijd doorgebracht. Lunchrooms en bibliotheken zitten na schooltijd

kent veel voorsteden met flats van 40 tot 60 verdiepingen hoog, met

stampvol met leerlingen die hier hun huiswerk doen. Het is dan ook

daaromheen enkel natuurlijk landschap. Ondanks dat deze flats veelal

de gewoonste zaak van de wereld dat men met een kopje koffie drie

dicht op elkaar staan kent Hongkong bijna geen onprettige straten.

uur lang een tafeltje bezet houdt. Ook privé afspraken en zakelijke

Dit komt voornamelijk doordat de flats telkens worden geclusterd in

besprekingen worden vaak in publieke gelegenheden gehouden.

een ommuurde wijk, soms vrij toegankelijk, soms streng bewaakt. Er

Van de kinderen wordt verwacht dat ze hard werken, men is erg

zijn zowel rijke als arme ommuurde wijken en zowel gemengde als

prestatie gericht.

monofunctionele.

Hongkong kent veel voorsteden met flats van 40 tot 60 verdiepingen hoog, die geclusterd zijn in ommuurde wijken.

Het sociale leven verplaatst zich naar openbare ruimtes en cafés .

Hiernaast bestaan er ook luxere en grotere woningen in de flats.

Laagbouw komt niet veel voor, maar is ook aanwezig. Zo bestaat er

2. slecht onderhoud

Deze ommuurde wijken hebben publieke plinten, waardoor het

een luxe villawijk, het zogenaamde ´Wassenaar´ van Hongkong. Hier

straatleven levendig en aangenaam blijft, tenminste zolang de

wonen voornamelijk expats, maar ook een aantal chinezen. Deze villa

winkels geopend zijn, dankzij de lange werktijden in Hongkong

wijk is ook ommuurd en wordt 24 uur per dag bewaakt, men mag

het grootste deel van de tijd het geval is. De plinten worden gevuld

alleen met een bepaalde pas naar binnen. De villa´s zelf zijn ook stuk

door zowel winkels, werkplaatsen als andere openbare functies.

voor stuk ommuurd en staan dicht op elkaar.

In nieuwbouwprojecten krijgt de begane grond vaak een flinke

3. Feng Shui gebouw

hoogte met een geheel vrij indeelbare plattegrond. De invulling

vormgeving

wordt overgelaten aan de markt, waardoor men naast winkels en

De vorm van de enorme flats wordt voornamelijk bepaald door de eis

werkplaatsen ook crèches, makelaars, drukkerijen, inzamelpunten

dat alle vertrekken van een woning, dus ook de badkamer en keuken,

van oud papier, garages, tempels, gezondheidcentra, restaurants en

een raam moeten hebben. Leidingen lopen allemaal buitenom,

hondenkennels vindt. De invulling kan zowel zorgen voor specialisatie

waartussen de was hangt. Veel flats hebben een soort inhammen,

en concentratie als tot zeer gemengde milieus, hoe dan ook zorgt het

waar alle leidingen lopen en de ramen van de badkamers op uitkomen.

voor een levendige, prettige straat.

De wet dat alle vertrekken een raam moeten hebben is er onder

Een ander belangrijk punt van deze voorsteden is de snelle verbinding

andere om te voorkomen dat mensen een eigen bedrijfje beginnen

met het centrum. De belangrijkste transportmiddelen zijn de trein

in hun keuken of badkamer. Tevens schijnen ze er qua onderhoud en

en metro, de KCR en MTR. Deze rijden om de vijf minuten en zitten

schoonmaken nogal een bende van te kunnen maken.

bijna altijd stampvol. Alle stations, voornamelijk onder de grond, zijn levendig door de vele winkels en digitale reclame in de stations.

Vooral in het centrum zijn er hele gangenstelsels onder de grond die

Alle vertekken van een woning dienen van een raam te zijn voorzien.

nooit een onveilig gevoel geven door de grote hoeveelheid mensen die daar continu aanwezig is. Verlaten nare gangen onder de grond,

Een andere invloed, die niet erkend wordt maar wel erg voor de

evenals zwervers, komen bijna niet voor. Hongkong kent ook maar

hand ligt, is de Feng Shui-gedachte. Volgens Feng Shui is het beter

weinig sloppenwijken.

als alle vertrekken daglicht binnen krijgen, nog beter is het wanneer

4. Cheung Chau Island

30 pantheon 5 '06'07

p24-p33 algemeen 01.indd 30

stylos

//

icoon

//

algemeen

11-7-2007 16:43:05

5. plattegronden Sham Wan Towers Hongkong

6 & 7. voorsteden Hongkong

het licht van meerdere kanten komt, waardoor veel woningen erkers

OMA. Hongkong-Chinezen gebruiken voorbeelden van over de hele

hebben.

wereld.

Feng Shui is een filosofie van meer dan 3000 jaar oud die leert hoe de omgeving het geluk kan beïnvloeden. Letterlijk betekent Feng Shui

de eilanden

´wind en water´. De Feng Shui principes passen de architectuur aan,

De kleinere eilanden hebben veelal hun geheel eigen invulling.

aan de onzichtbare stromingen en geesten van de plek. Het vertelt

Cheung Chau is zo een klein eiland, waar geen auto's rijden. Af en

welke invloeden vormgeving en inrichting op het welzijn en geluk

toe ziet men hier een Chinees langs fietsen, soms met zijwieltjes.

van de mens hebben, en hoe negatieve invloeden veranderd kunnen

De individuele woningen zijn maximaal drie lagen hoog en men

worden in positieve. Feng Shui richt zich op de relatie tussen mens en

herkent de oude structuren. Kleine straatje kris kras door elkaar, iedere

de omgeving en specifiek op de harmonie tussen natuurlijk gecreëerde

woning met zijn eigen luifel en uitbouw. Ook hier vindt men parkjes

vormen. Alles wat de mens maakt, is in principe niet natuurlijk, wel

en andere openbare ruimtes en is de begane grond veelal gevuld

kan het in harmonie met de natuur worden gebracht.

met voorzieningen.

Een voorbeeld van Feng Shui is dat de achteruitgang nooit in een rechte lijn mag staan met de ingang, anders riskeert men dat de

onderhoud

bezoeker het gebouw binnenkomt en het direct aan de achterkant

Gebouwen worden slecht onderhouden, nadat een gebouw gebouwd

weer verlaat. Ook is het volgens Feng Shui slecht voor de bewoners

is wordt er vaak niet meer naar omgekeken. Veel achterstallig

als de straat direct op hun flatgebouw uitkomt, wat dan ook bijna

onderhoud geeft flats een verpauperde uitstraling. Wanneer een

nooit voorkomt.

uitzonderlijke flat wel overgeschilderd is springt deze er ook direct

Soms heeft een gebouw grote gaten, zoals te zien op afbeelding 3.

uit, felle kleuren tegen de grauw geworden andere gebouwen. In de

Deze gaten zijn er wegens de negatieve stromingen.

metro worden reclames uitgezonden over hoe je raam eruit kan vallen als je deze niet goed onderhoudt.

Originaliteit blijft een zwak punt van de Chinese cultuur die al duizenden jaren op navolging gericht is.

Wanneer een gebouw te oud is wordt deze veelal gesloopt en komt er een nieuwe voor in de plaats, bijna allemaal van beton. In de toekomst zou hier wellicht een andere oplossing voor moeten komen, gezien de grondstoffen niet voor altijd voorradig zijn. Bovendien zorgt al deze

Qua architectonische vormgeving hebben de voorsteden weinig

sloop en herbouw voor veel vervuiling. De lucht in Hongkong is bijna

te bieden. De meeste gebouwen zijn kopieën. Originaliteit blijft

nooit blauw, door de continue vervuiling.//

een zwak punt van de Chinese cultuur die al duizenden jaren op navolging gericht is. Een voorbeeld is de prijsvraag voor het nieuwe gemeentehuis in Hongkong, waar een van de ontwerpen wel erg lijkt op het ontwerp voor het hoofdkantoor van de Chinese TV van

Bronnen: > Artikel: ArchitectuurNL # 02 / 2007, Leren van China, Gated communities en publieke plinten p.12-14 > http://nl.wikipedia.org/wiki/Feng_Shui > www.geledraak.nl

stylos

p24-p33 algemeen 01.indd 31

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07 31

11-7-2007 16:43:14

Elke pantheon// van dit jaar een verslag van enkele evenementen in het kader van Rotterdam 2007: City of Architecture. Deze keer: de Internationale Architectuurbiënnale in de Kunsthal en expositie Follydock op Heijplaat.

R07: visies en folly's Marcello Soeleman

bouw het onmogelijke: Follydock

tentoonstelling in de Kunsthal: POWER en POWERtalk

Op 26 mei werd de expositie Follydock geopend. Er worden

De Internationale Architectuurbiënnale van dit jaar had als thema

verschillende fantasievolle bouwwerken getoond, die het resultaat

POWER: Producing the Contemporary City. In de Kunsthal wordt

zijn van een ontwerpwedstrijd voor kunstenaars, vormgevers en

een tentoonstelling gehouden, waarin verschillende architecten en

architecten. De opdracht was een originele folly te ontwerpen, in

professoren hun visie geven over de ontwikkeling en groei van de

de context van het Rotterdamse havengebied. Hierbij moesten

stad in de 21e eeuw.

de beperkingen van de beroepspraktijk overwonnen worden, en

Huis van Ki

In deze kerk zijn enkele nog te bouwen follies te zien

de grenzen opgezocht worden tussen fantasie en werkelijkheid.

In de komende eeuw zullen steden weer explosief groeien; nu al

De setting van de expositie is de wijk Heijplaat, gelegen op een

trekken per dag wereldwijd 150.000 mensen van het plattenland naar

schiereiland: een verlaten havengebied, scherp contrasterend met een

de stad. Welke mechanismen zorgen ervoor dat deze groei opgevangen

knus woonwijkje met ruim opgezette arbeiderswoningen.

word? Welke krachten produceren de hedendaagse stad?

Wat vooral opvalt aan de expositie is dat zij niet af is: zeker de helft van

De tentoonstelling is opgebouwd uit vijf cirkelvormige podia, begrensd

de folly's moet nog worden gebouwd, en voor sommige was nog niet

door smalle, dicht op elkaar staande houten stijlen. Elk podium

eens materiaal. Zeer jammer, want het was leuk geweest om achter

vertegenwoordigt de visie van een persoon of duo. Een van de vijf

elke hoek van het schiereiland een andere folly tegen te komen. Zo

podia is voor Keller Easterling, die een grote rol ziet voor multinationals

zou het hele schiereiland een expositieruimte worden. Door deze

bij de ontwikkeling van de stad. Deze kunnen het aanzien van de stad

onafheid is de tentoonstelling op dit moment vooral gefragmenteerd

bepalen. Hubert Klumpner en Alfredo Brillembourg zijn geïntrigeerd

en onsamenhangend; van sommige kunstwerken zou je helemaal niet

door de informele, ongecontroleerde ontwikkeling van de stad:

zeggen dat ze ook onderdeel van Follydock zijn. Wellicht dat hier in

mensen die zelf hun huizen bouwen, zonder voorafgaand plan. Dit

de zomer verbetering in komt.

noemen zij “the power of the powerless”, en het is de taak van de architect om ook hierop in te spelen.

Er zitten wel enkele interessante folly's bij degene die al af zijn. Het

In de Tubes Box

'Huis van Ki' van Jan van Schaik is een levende folly: een holle boom,

Aansluitend op deze tentoonstelling waren er een aantal vrijdagen

waar je binnenkomt door een nauwe, lage opening. Eenmaal binnen

(8 juni was de laatste) debatten tussen verschillende deskundigen op

ervaar je een natuurlijke, zeer besloten, bijna sacrale ruimte. Deze

het gebied van stadsontwikkeling: POWERtalk. Op vrijdag 8 juni traden

sacraliteit is ook geprobeerd te bereiken in de 'Free Standing Dome',

onder meer landschapsarchitect Adriaan Geuze en de Rotterdamse

van Aeneas Wilder uit Schotland. Echter de openheid en de enorme

wethouder van Ruimtelijke Ordening Hamit Karakus in debat.

grootte van de koepel, plus het feit dat het gat bovenin ook erg groot

De Tubes Box van buiten, op de achtergrond ligt Blimp

is, draagt hier helaas niet aan bij. De 'Tubes Box', van R. Valverde en A.

In een aardig gevulde zaal werd gediscussieerd over waar we met de

Schneider, is op het eerste gezicht een aantal gestapelde pvc-buizen.

Randstad naartoe willen in de toekomst: willen we één Superrandstad,

Er zit echter een opening in de stapel, waardoor je naar binnen kan

of willen we dat de huidige steden hun eigen identiteit behouden?

lopen. In deze ruimte leveren de honderden ronde openingen van

De algemene consensus was dat de individuele steden vooral zichzelf

de buizen een duizelingwekkende ervaring op. Ook een leuk idee is

moesten blijven, maar dat er wel een stedelijke verdichting moest

'Blimp', van Franzen et al Architecten. Deze folly is het Hollandse weer

plaatsvinden. We moeten met elkaar voor elkaar openstaan. Misschien

ondersteboven: het regent bovenop de wolk, terwijl het eronder droog

was het door deze consensus dat het debat nooit écht ontvlamde;

is. Onder de wolk bevindt zich een romantische ontmoetingsplek, met

een diplomatiek praatje van minister Jacqueline Cramer van VROM en

een prachtig uitzicht over de skyline. Jammer dat de folly met hekken

politiek zwaargewicht Eelco Brinkman droeg er ook niet aan bij.

is afgeschermd, en je er dus niet onder kan komen (veiligheid?)...

Laten we hopen dat er in de zomer meer folly's gebouwd gaan worden, zodat Follydock een echte expositie wordt.

Informele ontwikkeling van de stad, in de tentoonstelling in de Kunsthal

> www.follydock.nl

32 pantheon 5 '06'07

p24-p33 algemeen 01.indd 32

Waar we écht naartoe gaan met de Randstad? Alle mooie praatjes ten spijt, er moet nu wel een duidelijke visie komen, anders blijven we heen en weer schipperen, zonder koers en zonder doel.// > www.iabr.nl > www.rotterdam2007.nl

stylos

//

icoon

//

algemeen

11-7-2007 16:43:17

We leven in een consumptiemaatschappij waar iedereen toegang heeft tot alles. We see; we buy; we fly. Met onze digitale camera's leggen we de hele wereld vast en consumeren we de 'hotspots' der architectuur. Maar wat is dan nog de essentie van een gebouw?

consumptieArchitectuur Timo Cardol

Architectuur in onze consumptiemaatschappij. Op een zaterdag willen

dan nog nauwelijks keus om zich te vormen naar deze grootheden

duizenden mensen op het Empire State, Sydney wordt geroemd

en reageert in deze 'gebieden' met het enige sterke antwoord dat

om zijn Opera House en Amsterdam trekt miljoenen toeristen met

zij nog kan bieden, namelijk masssaconsumptie. Vergunningen voor

haar oude panden en vele grachten. Consumeren lijkt de sleutel tot

nieuwe ondernemingen worden maar al te graag afgegeven want

succes.

de grondprijzen zullen hierdoor rap stijgen. Meer gebouwen, meer commercie, de stad bloeit! De stempel van een maatschappij die steeds

Steeds meer huren dure kledingmerken de meest toonaangevende

meer individuen creĂŤert en daar de nadruk op wil leggen.

architecten in. Architecten krijgen de sterrenstatus van profvoetballers en hun gebouwen zijn de gewonnen wedstrijden. Want wie wil nou

Op een gegeven moment zullen niet alleen gebouwen maar ook

niet sterspeler Rem Koolhaas? En zonder een top 10 van Le Corbusier

mensen zich daardoor anoniemer gaan voelen in de stad. Gevolg

kun je toch eigenlijk niet meepraten.

hiervan is een identiteitscrisis tussen individuen die hun eigen plek willen opeisen waar dan eigenlijk geen ruimte meer voor is.

De media verheffen architecten tot Goden om hun bouwwerken; die daar op hun beurt weer gretig op ingaan. Hun gebouwen spreken tot

Het is tijd geworden om weer naar het belang van het geheel te

de verbeelding, maar we zijn er nog niet uit welke. De architect als

kijken, voordat onze maatschappij overgeconsumeerd raakt.//

producer zonder notie van het stuk wat spelen gaat, louter ontwerpend om een gebouw neer te zetten dat in de trend past, of liever nog een nieuwe trend zet. Ons vakgebied is momenteel erg onderhevig aan trends en zodoende dus ook aan massacomsumptie.

Is er dan een specifieke manier om architectuur te consumeren? De media zullen graag de meest opvallende gebouwen bij de massa brengen, want nieuw is nieuws, dus dat verkoopt. Maak maar iets groots, dan kom je wel in de boeken. De architecten zullen daar uiteraard mee instemmen. Zij zorgen er immers voor dat het 'fysieke gebouw' te consumeren valt en leggen de consumeerbaarheid nog meer vast door het concept en de achterliggende gedachten kenbaar te maken. Uiteraard zijn er dan ook nog de consumenten die - makkelijk als ze zijn - keer op keer klakkeloos de mening van de media overnemen.

De 9-tot-5'er, tot nu toe gewend geraakt aan inlegplafonds, bevinden zich nu ook in een designkantoor. Hij weet zich geen raad en kan zich niet plaatsen in het anonieme glazen doosje. Is het niet de essentie van een gebouw om mensen zich er thuis te laten voelen en gebruiksvriendelijk (lees: functioneel) te zijn? Het lijkt tegenwoordig wel meer te gaan over hoe men erover praat dan wat er in werkelijkheid is.

Steden raken steeds voller met grote opvallende gebouwen, de 'Battle of the Monoliths' is begonnen. Een stad vol individuen die anoniem de dialoog met elkaar aan willen gaan maar dat eigenlijk niet kunnen. Vanuit die dialoog blijkt dat de stad haar identiteit gaat ontlenen aan deze individuen en anoniemer zal worden. De stad heeft stylos

p24-p33 algemeen 01.indd 33

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07 33

11-7-2007 17:01:23

Iedere bouwko/architect wil natuurlijk beroemd worden. En hoe kan je beter beroemd worden dan via de media? Ja, tuurlijk, je zou een geweldig gebouw kunnen ontwerpen en dan hopen dat mensen het lang genoeg aanprijzen, maar dat is erg omslachtig. Nee, het is veel beter om mensen ervan te overtuigen hoe geweldig je wel niet bent.

handboek voor de Starchitect Marcello Soeleman

wat ís een Starchitect?

stap 1b: ga met de trends mee

Dat is natuurlijk de eerste vraag die de nieuwsgierige mens zichzelf

Als je onderdeel bent van de avant-garde, is dat zeker in jouw voordeel.

stelt. Het meest voor de hand liggende antwoord is: een Starchitect

Dit lijkt stap 1 tegen te spreken, maar de kleinere pioniers van de

is een architect die beroemd is geworden. Maar hoe beroemd is dat?

nieuwe stromingen zijn net zo goed beroemd geworden als de eerste

Als je bekend bent onder je vakgenoten, is dat leuk (het kan je een

‘probleemkinderen’. Deze nieuwe stroming is wel begonnen met een

aantal leuke opdrachten opleveren – het zit allemaal in het netwerk).

nieuw idee, maar als je netjes meelift op het succes van de échte

Maar je hebt het pas écht gemaakt als je alom bekend bent bij het

pionier, dan kom je er ook wel.

algemene publiek, de leken. stap 2: ontwerp een landmark

Frank Lloyd Wright aan het werk; fantastische foto om jezelf te promoten

Een hogere status geven aan een architect is niets nieuws; dit stamt

Om een succesvolle Starchitect te zijn, moet je toch wel weten hoe

uit de Renaissance, toen kunstenaars krediet gingen krijgen voor wat

je een goed gebouw ontwerpt. Of in ieder geval, een gebouw dat de

ze maakten. Het waren de ‘Grote Modernisten’ (Johnson, Wright, Le

aandacht trekt. Liefst zo veel aandacht, dat het een nieuwsitem wordt.

Corbusier) die voor het eerst écht een beroemde status kregen; dit

Het maakt dan niet eens uit waarom: misschien is het ontzettend

kwam vooral doordat ze wisten hoe ze de media moesten bespelen.

duur, of er is veel weerstand vanuit het volk. Wolkenkrabbers zijn

Toen Le Corbusier in New York aankwam, zei hij dat de wolkenkrabbers

hier uitermate geschikt voor. Het maakt niet uit, als het gebouw (of

te laag waren. Het leverde hem een persconferentie op, gegarandeerde

stadsplan) maar aandacht krijgt.

aandacht voor zijn lezingen, en de (gedeelde) opdracht voor het gebouw van de Verenigde Naties. Hoezo foute media-aandacht?

Het gebouw dat als ultieme voorbeeld genoemd zou kunnen worden, is natuurlijk het Guggenheim museum in Bilbao, ontworpen door

Philip Johnson op de cover van Time Magazine

Alles leuk en aardig, maar hoe wordt je dan zo beroemd als deze

Frank O. Gehry (let op de O: dit soort details zijn zeer belangrijk als

mensen? Of nog beter, hoe zorg je ervoor dat je nóg beroemder

je jezelf overtuigend wilt presenteren). Dit gebouw is bijzonder, niet

wordt? Dat lijkt ontzettend moeilijk, maar het valt best mee. Je

alleen omdat het een ontzettend flashy en duur gebouw is, maar

hoeft er niet eens een goede architect voor te zijn. Volg simpelweg

vooral omdat het de stad Bilbao opnieuw op de kaart heeft gezet. Het

het onderstaande stappenplan, en alles moet goed komen. Succes

gebouw was een prestigieuze en financiële boost voor de stad; én het

gegarandeerd!

was natuurlijk de instant claim-to-fame voor Gehry.

stap 1: wees controversieel

stap 3: sta in - of nog liever, op de cover van - een belangrijk

Dit is toch wel één van de centrale kenmerken van de Starchitect.

vakblad

Johnson, Le Corbusier, Koolhaas, Weeber; ze hebben/hadden

Als je net zo’n flashy gebouw als het museum in Bilbao ontwerpt, is

allemaal zo hun eigen ideeën over de maatschappij, architectuur

dit al bijna gegarandeerd, maar het kan natuurlijk geen kwaad om

en welke rol dit in de maatschappij speelde. Le Corbusier vond

jezelf nog extra te promoten. Zorg in ieder geval dat er een interview

dat architectuur de maatschappij kon veranderen; Weeber vond

met je wordt gehouden. Zo kan je je controversiële ideeën nog beter

juist het tegenovergestelde, en nam de bestaande ideeën (die hij

tentoonspreiden.

karakteriseerde als 'truttigheid') geregeld op de hak door enorme, anonieme woongebouwen te ontwerpen (de Zwarte Madonna en

stap 4: sta in - of nog liever, op de cover van - een avant-garde

de Peperklip bijvoorbeeld).

magazine Dit is dé manier om bekend te worden bij het grote publiek, wat je natuurlijk wilt bereiken. Time Magazine wil nog wel eens beroemde architecten op z’n cover zetten. Moet je wel internationaal bekend zijn, maar dat heb je er natuurlijk voor over. Ook Nederlandse bladen hebben wel eens een interview met een architect. Maar wees wel kieskeurig; een interview met Het Parool geeft natuurlijk meer prestige dan een interview met de Weekend. Je bent natuurlijk wel integer, hè?

34 pantheon 5 '06'07

p34-p40 algemeen 02.indd 34

stylos

//

icoon

//

algemeen

< Het Plan Voisin: Le Corbusiers megalomane plan om het historische centrum van Parijs compleet te slopen en te vervangen door deze enorme appartementencomplexen.

11-7-2007 16:44:19

stap 5: maak een boek zo dik als de Bijbel

je hand kan zetten, dat elk gebouw dat je ontwerpt in de vakbladen

Je hoeft het niet eens zelf te schrijven; dit besteed je uit (of je laat je

komt. Kritiek op je ontwerpen wuif je simpel weg met sterke oneliners,

secretaresse schrijven terwijl jij orakelt). Maar de helft van het boek vul

of gewoon met een compleet ander punt wat niet zoveel met de

je natuurlijk met onbegrijpelijk uitziende diagrammen en paginagrote

kritiek te maken heeft. Zorg in ieder geval dat de mensen je geloven.

foto’s van wat dan ook. Zorg wel dat er echt onderzoek is gedaan naar

Dat is nog veel belangrijker dan dat je gelijk hebt, want dat heb je

wat je in de diagrammen zet. Het hoeft niet allemaal waar te zijn, maar

meestal toch niet.

het moet toch wel wat dieper gaan dan het plaatje. tip 4: sta in overzichtsboeken, studieboeken, geschiedenisboeken De gouden tip 4: als je écht blijvend succes wil houden, moet je de grote boeken halen, die je níet zelf hebt geschreven. Overzichtsboeken voor geïnteresseerde leken is een vereiste (boeken over steden moet je zeker gehaald hebben), en als je gebouwen getoond worden in ‘Architecture Now!’ of ‘Architecture Today’ is dat ook zeker goed voor je status. Zorg dat mensen biografieën over je schrijven, en laat ze je zo veel mogelijk veren in de reet steken. Hoe meer hoe beter.

MVRDV en Rem Koolhaas staan bekend om hun enorme manifesten

Laat die roem maar komen!

Als het goed is ben je nu bekend bij vakgenoten én leken. Maar een echte beroemdheid blijft beroemd, tot ver na zijn dood. Hoe je dit doet zie je in de volgende tips. tip 1: blijf controversieel Om de aandacht vast te houden, moet je natuurlijk continu je vreemde, megalomane ideeën tentoonspreiden. Zij het met je gebouwen, zij

who wants to be a star?

het door middel van nog meer bijbeldikke boeken, maar het moet

Toen Gehry’s museum klaar was, en hij was toegetreden tot de elite van

wel een min of meer constante stroom zijn. Anders loop je het gevaar

het architectenvak, wilde iedereen een ‘Bilbao’. Dus ontwierp hij nog

te eindigen als eendagsvlieg: de nachtmerrie van iedereen met grote

een Bilbao. En nog een. En nog een. Als je tegenwoordig een gebouw

ambities.

ziet waarvan de gevel bestaat uit heel veel dubbelgekromde platen titanium, die over en onder en door elkaar heen lopen, hoef je niet

tip 2: gedraag je als een klootzak

meer te raden… bij Rem Koolhaas gaat het er al lang niet meer om

Je bent beroemd, iedereen houdt van je; dus kan je je het ook wel

of z’n gebouwen goed in elkaar zitten. Als ze de bladen halen, zijn ze

veroorloven om ontzettend arrogant en bazig te doen. Frank Lloyd

voor hem geslaagd.

Wright was hier de absolute uitblinker in. Niet alleen vond hij dat hij de grootste architect was van zijn tijd, maar ook de grootste die er

Als beroemdheid heb je evenveel mensen die van je houden als

ooit zou zijn. Hij was vaak onbeleefd en onverschillig naar z’n cliënten

mensen die je haten. Of dit komt doordat je slechte gebouwen

toe, en hij deed vooral wat hem uitkwam. Door verschillende mensen

ontwerpt of omdat je je als een klootzak gedraagt, kan variëren, maar

tussen jou en het publiek te zetten (een secretaresse, een PR-afdeling),

het feit blijft. Roem legt een enorme druk op je. Dit geldt niet alleen

creëer je afstand, wat natuurlijk alleen maar goed is voor het imago

voor architecten, maar voor iedereen; er wordt ontzettend veel van

van de nieuwe Starchitect.

je verwacht, en als je die verwachtingen op de één of andere manier niet waarmaakt, kan je in een heel groot zwart gat vallen.

tip 3: weet hoe je de media aanpakt Als het goed is, heb je nu een aantal klappen van de zweep gehad.

Welke van deze stappen ben je bereid te nemen? Wat is de waarde van

Je staat in prestigeuze tijdschriften, en je komt regelmatig op TV

roem? Los van de erkenning en het geld, wat voegt het toe? Is roem,

en op de radio. In sommige artikelen staat klinkklare onzin over je,

erkenning, het doel? Of wil je, ‘gewoon’, goede gebouwen ontwerpen,

in andere word je zo opgehemeld dat de schrijver kwaliteiten in je

waar mensen gelukkig in worden? Is dat niet waar het om gaat, en

ziet waarvan je weet dat je ze niet hebt. Vooral zo laten dus. En als

komt de roem dan niet vanzelf? En, mocht die roem dan onverhoopt

doorgewinterde celebrity weet je natuurlijk hoe je de media zo naar

niet komen, is dat dan zo erg...?// stylos

p34-p40 algemeen 02.indd 35

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07 35

11-7-2007 16:44:20

Genoeg geklaag over de zichzelf herkauwende architectonische vakpers. Stop het gezeur over de navelstaarderij van ons metier, open je vizier voor andere beelden, onbekende namen en vreemde projecten...

beeldenstorm Edwin Gardner

Makkelijker gezegd dan gedaan. Het is namelijk niet zo makkelijk om

Daarnaast laten ze andere kanten van ‘onze’ architectuur zien,

aan het zwarte zuigende gat van het sacrale architectonisch object

verborgen stedelijke ruimtes of historische referenties. Hoe hebben ze

te ontsnappen. Er zijn echter toch diegenen die het proberen, maar je

bijvoorbeeld de obelisk op het Sint-Pieterplein in Rome ooit overeind

moet misschien ergens anders zoeken dan in het design/lifestyleschap

gekregen? Compleet met historische prenten wordt dit uit de doeken

bij de AKO of bij je lokale design en architectuurbladen- en

gedaan (zie de blog Pruned).

boekenboer. Een van de mediadomeinen waar nieuwe perspectieven op architectuur worden geopend is op het internet en wel op

Naast dat deze nieuwe garde architectuurjournalistiek ons juist niet

een specifiek aantal blogs. Deze blogs zijn het die in dit nieuwe

alle verse projecten van al onzer architectenhelden voorschotelt

mediadomein de gevestigde architectuurdogma’s naar de kroon

(hoewel er zat blogs zijn die dit wel doen), is de mechaniek erachter

steken. Deze blogs meten zich namelijk, in bereik, met de mainstream

en de schrijfstijl een totaal ander fenomeen dan in de gedrukte media.

architectuurwebsites, of overtreffen die zelfs.

Vaak wordt een blog gerund door een individu, zo ook deze blogs.

Dit zorgt voor een heel sterke persoonlijke stijl en levert ook snel

Dit is ook opgepikt door Storefront, een ‘galerie’ (ontworpen door

een karakteristieke stijl of ‘tone of voice’ op per blog, waar dit bij een

Steven Holl en Vito Acconci) voor kunst en architectuur in New York,

regulier tijdschrift iets is wat actief bewaakt moet worden. Ook is de

die van 29 mei t/m 2 juni een evenement (lezingen, discussies) en

stijl intiemer, losser, opener en stelt de schrijver zich veel kwetsbaarder

een tentoonstelling Postopolis organiseerde rond vier van de blogs:

op. Je kunt immers onder elke ‘post’ je commentaar of kritiek kwijt in

BLDGBLOG, City of Sound, Subtopia en Inhabitat.

een ‘comment’ die voor iedereen te lezen is.

Wat is er dan zo anders aan wat deze blogs te berde brengen? Wel,

Er mag dus rustig geconcludeerd worden dat de nieuwe media zowel

deze bloggers kijken vooral met een architectonische bril naar allerlei

in vorm als inhoud, dogma’s openbreekt. Dat is opmerkelijk, zeker voor

andere velden. De ondertitel van Subtopia is bijvoorbeeld ‘A field guide

een discipline als architectuur die al eeuwen een zeer sterk ontwikkelde

to military urbanism’. Een greep uit de titels van artikelen op BLDGBLOG

eigen vertoog heeft met de daarbij behorende publicaties.//

kunnen niet anders dan je architectonische nieuwsgierigheid prikkelen: ‘Sound-designing the L.A. earthquake’, ‘Soil-bombing Iceland’, ‘Urban rock walks, or: how to podcast a landscape’, ‘Musicalizing the weather through landscape architecture’, ‘Sheared Urban Symmetries’, ‘The Topography of Hell’, ‘Subterranean bunker-citiet’, ‘Sci-Fi Mecca’, ‘Architectural Dermatology’.

Deze blogs projecteren architectonisch denken op militaire strategieën, geologische structuren en kosmische fenomenen, maar wel op een ‘licht’ verteerbare manier en tot denken stemmend.

'galerie' Storefront, New York

36 pantheon 5 '06'07

p34-p40 algemeen 02.indd 36

stylos

//

icoon

//

algemeen

11-7-2007 16:44:21

Real Estate for the Future posted by: Alexander Trevi Monday, June 11, 2007 “Lo’ihi Development Co. is to start selling lots in Hawaii with spectacular 360º ocean views for the introductory price of $36.05.

The catch: these prime real estates are still submerged more than 3,000 feet below sea level and won’t surface Pruned

for another 10,000 years. That is, if the submerged volcanic island will actually break the surface.

Nevertheless, the real estate entrepreneurs want to create “online chat rooms and newsletters to discuss everything from street names to what kind of government to install” and “hold a ‘homeowners association’ meeting -- a boat ride over the volcano -- every April Fool’s Day.”

Reyner Banham Loves Los Angeles posted by: Dan Hill on Wednesday March 21, 2007

City of sound

“Architectural critic Reyner Banham explores Los Angeles in this 1972 BBC documentary.”

“When we got married I had no idea he would do something like this, he just said he was going to do some decorating.”

Strange harvest

posted by: Sam Jacob on February 6, 2006 9:34 PM “With its ceiling frescos, gilded cherubs, marble pillars and chandelier, it has drawn admiring comparisons with the Palace of Versailles. Only the widescreen TV in the corner betrays the fact that this is no stately home or museum, but Dennis and Norma Nelems’s two-bedroom retirement flat. Mr Nelems, 65, a former cabinet maker, has spent six years and £30,000 lovingly transforming the lounge of the apartment in Cleveleys, near Blackpool.”

The Underground Geographer posted by: Bryan Finoki on Saturday, April 08, 2006 “The salty barren bombing ranges through out the American West which had, during the Cold War, turned near uninhabitable and unwanted landscapes into something modern and functional. The desert, we read,

Subtopia

“was alive with the technological sublime, a proving ground for America’s military superiority, technological prowess, and mastery over the limits of nature.” He also points out how the military architecture of the Cold War, like missile silos and installations “are in a sense, the highest expression of the modernist dictum “form follows function.” And so, to look at these landscapes is to look through the prism of rationale that governs them, the architectural logic of the economies which have created them.”

The Lonely Planet Guide to Micronations: An Interview with Simon Sellars posted by: Geoff Manaugh on Wednesday, November 22, 2006 “You could write a heavy political treatise on the significance of micronations, but who would read it? Lonely

BLDGBLOG

Planet certainly wouldn’t publish it. Our mantra was always to focus on places that travellers could actually visit – that is, micronations with actual land, rather than cybernations, or micronations on the moon – so the guidebook format seemed ideal. These places set themselves up as real countries, for the most part, and a good proportion of them take their statehood very seriously, so it was an interesting exercise to outline their “visa requirements” and their laws and regulations as a way of testing the validity of their claims.” stylos

p34-p40 algemeen 02.indd 37

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07 37

11-7-2007 16:44:25

Naar Frankrijk? Niet ver van de Middellandse Zee zijn een heleboel interessante bouwwerken te bekijken. Zoek een camping in de buurt van Avignon en vergeet niet naar de volgende bouwwerken toe te gaan. Of zoek het wat dichter bij, want ook in Nederland kun je diverse bezienswaardigheden bezoeken.

vakantiebijlage Oenke de Boer

Pont d’Avignon

kunstmatige waterloop via het aquaduct de rivier de Gardon. De bouw

In Avignon zelf kun je natuurlijk niet om de Pont d'Avignon (eigenlijk:

begon in 38 na Chr. en werd voltooid in 52 na Chr. Zo werkten ongeveer

Pont Saint Benezet) heen. Het is de oudste brug over de Rhône en

1000 arbeiders in 14 jaar tijd aan de bouw ervan en gebruikten

stamt uit de 12e eeuw. De brug bestaat voor de helft uit hout en in

daarvoor meer dan 50.000 ton steen, vaak in grote blokken.

1184 was deze klaar voor gebruik.

De Pont du Gard is 49 meter hoog, bestaat uit 3 niveaus, waarvan

In 1226 is de brug verwoest, daarna is er een gotische brug gebouwd

de bovenste 275 meter lang is. Het onderste gedeelte is een weg,

volgens hetzelfde principe als de Pont du Gard. De lengte was 900

het bovenste gedeelte diende als waterleiding. De waterbedding is

meter en had 22 bogen. De brug is in 1377 bestraat. In 17de eeuw is

afgedekt met stenen platen waarop je zou kunnen lopen, maar het is

hij gedeeltelijk ingestort, nu rest er nog een halve brug.

wel zo gevaarlijk dat de toegang is afgesloten. Het is namelijk nogal

De legende zegt dat een herder, die in de bergen bij Avignon woonde

smal en er zijn geen armleuningen.

een stem uit de hemel had gehoord die zei dat er een brug over de Rhone moest komen. Hij is naar Avignon gegaan en heeft daar het

Het aquaduct had een capaciteit van 35.000 kubieke meter water per

verhaal verteld. Hij heeft er zelf heel veel tijd en moeite in gestopt

dag en voorzag de badhuizen, bronnen en fonteinen van Nîmes van

om de brug gebouwd te krijgen en hij is daardoor later ook heilig

water tot ongeveer de 3e eeuw na Chr.

verklaard. De brug heeft toen zijn naam gekregen.

Het was geheel zonder metselspecie gebouwd, alles werd op zijn plaats gehouden door ijzeren “klemmen”. Vanaf de 4e eeuw werd er minder onderhoud aan gepleegd. In de 9e eeuw werd het onbruikbaar omdat er te veel troep in lag wat de doorgang van het water belemmerde.

Mensen in de omgeving namen daarna stenen van de burg voor eigen gebruik mee. Het grote aquaduct werd, gedeeltelijk verwoest in het La Lône gebied, in de 6e eeuw na Chr. verlaten.

In de 18e eeuw is de Pont nog als brug gebruikt. In deze en de 19e eeuw werd de Pont gerestaureerd en diende ook als toeristische trekpleister. In 1985 werd het toegevoegd aan de Werelderfgoedlijst van UNESCO.

Pont du Gard De Pont du Gard (Aqueduc de Nemousus) is een typisch voorbeeld van Romeinse bouwkunst niet ver van Nîmes en Uzès in Frankrijk. Het bouwwerk behoort tot de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Zo rond het jaar 50 na Chr. ontwierpen en bouwden de Romeinen een 50 kilometer lang aquaduct voor waterlevering aan Nîmes. De inlaat bevond zich aan de Source d’Eure-bron te Uzès. Het gemiddelde verval van het aquaduct bedroeg 24 centimeter per kilometer en het natuurlijk reliëf werd gebruikt voor het transport, zodat het water uit zichzelf naar de stad stroomde.

Het kolossale bouwwerk demonstreert het Romeins vernuft op architectonisch gebied. Op een hoogte van 48 meter passeert de

38 pantheon 5 '06'07

p34-p40 algemeen 02.indd 38

stylos

//

icoon

//

algemeen

11-7-2007 16:44:29

Nîmes en la Grande Expo

Dagtochtjes: fietsen op de Hoge Veluwe

Op 400 meter van de Pont du Gard bevindt zich de grote tentoonstelling

Altijd al geinteresseerd geweest in moderne kunst? Ga dan naar park

la Grande Expo. De Grande Expo is bovenal bedoeld als aanzet tot de

de Hoge Veluwe, voor het Kroller-Muller Museum. Hier hangt en staat

ontdekking van het leven in Nîmes in de Romeinse tijd, van de plaats

heel veel mooie en moderne kunst. Let bij het binnenkomen van het

die het water in die tijd innam en van de verschillende technieken die

park ook op de entreehuisjes.

toegepast werden om de bruggen en het aquaduct te bouwen.

Vergeet vooral niet het jachtslot St. Hubertus (1914-1920) te bezoeken. Dit is speciaal ontworpen voor de familie Kroller-Muller,

Voor het bewonderen van nog meer Romeinse bouwkunst:

inclusief meubilair en de omgeving van de woning. De vijver is

Arena van Nîmes. De Arena van Nîmes (Frans: Les Arènes de Nîmes) is

speciaal aangelegd bij dit huis. De plattegrond heeft de vorm van een

een goedbewaarde arena en tevens amfitheater in Nîmes, gebouwd

hertengewei. De architect (Berlage) wilde een symmetrisch huis, maar

tussen 50 en 100 na Chr. Het is geïnspireerd op het Colosseum in Rome.

de eigenaresse wilde dat in haar kamer een uitbouw kwam zodat zij

Het bouwwerk is 113 bij 101 m groot, de binnenvloer is 70 bij 38 m. De

de vijver beter kon bewonderen. Dat heeft de heer Berlage (na veel

ovale arena heeft een lengte van 69 m en werd met een hoge muur

gemopper) toch maar in het ontwerp opgenomen. In het huis zit een

afgezet. Aan de buitenkant zijn twee niveaus met elk zestig bogen te

centrale verwarming en een lift wat erg modern was in het begin

onderscheiden; voor de zestig ronde booggewelven op de begane

van de 20e eeuw. De meubels zijn zodanig bij de kamers ontworpen

grond bevindt zich een rij stevige Toscaanse pilasters. Op de verdieping

dat het bijna onmogelijk is om het huis anders in te richten. Het St.

daarboven ligt de nadruk op de Toscaanse zuilen op hoge piëdestals

Hubertusslot is het hele jaar door te bezichtigen in kleine groepen.

of voetstukken. Van de het gedeelte daarboven, een staand vlak op

Een andere bezienswaardigheid is de radioweg in het Kootwijkse Zand.

de kroonlijst, resteren alleen nog brokstukken. Binnen bood deze

Hier staat het zendgebouw, ontworpen en gebouwd in dezelfde tijd

arena plaats aan 24.000 toeschouwers verdeeld over 34 tribunes, die

als het St. Hubertus slot. Het is ontworpen door de heer Luthmann. Het

konden plaatsnemen in vier zones die samenhingen met de sociale

is het eerste in gewapend beton uitgevoerde gebouw in Nederland.

status van de kijkers.

De decoraties zijn van de hand van de beeldhouwer H. A. van den Eijnde.

De arena is ontworpen voor gladiatorengevechten, maar werd in de Middeleeuwen verbouwd tot een versterkt dorp en had tot 1812

Na al dat fietsen is het goed om ergens wat te drinken. De beste plek

twee kerken, een klein kasteeltje en circa 220 huizen. Tegenwoordig

is Theepaviljoen de Posbank, in Rheden. Dit gebouw is gerealiseerd

worden er stierengevechten, concerten en voorstellingen in de arena

tussen 1997 en 2002. Het gebouw valt op door de grote overstekken

gegeven. Bezoekers kunnen gebruikmaken van een gratis audiotour

tot 14 meter. Bijzonder is ook de “vakwerkconstructie” van staal en

met een iPod in meerdere talen.

boomstammen, die deze overstekken moet opvangen. Het gebouw verbruikt 40 procent minder energie dan vergelijkbare traditionele gebouwen. Het gebouw heeft een grasdak. Op dit dak zijn zonnepanelen geplaatst.// www.architectuur.org/luthmann01.php http://www.architectuur.org/architectengroep04.php www.palais-des-papes.com www.avignon-et-provence.com/tourisme/pont-du-gard www.vers-pont-du-gard.fr

stylos

p34-p40 algemeen 02.indd 39

//

icoon

//

algemeen

pantheon 5 '06'07 39

11-7-2007 16:44:34

libero Mediapolis

The Iconic Building

In Mediapolis worden in hoog tempo ideeën, concepten en

Al een tijdje geleden gepubliceerd, maar niettemin een must in deze

voorbeelden op de lezer afgevuurd. Het boek leest als een hardop

pantheon//. In ‘The iconic building’ verkent Charles Jencks een steeds

voorgelezen gedachtegang van de schrijvers, waarbij Snoop Dogg en

vaker voorkomend verschijnsel in architectuur, het icoon.

Manuel Castells in een en hetzelfde deel worden besproken.

Jencks bespreekt een groot aantal iconische gebouwen als

“Mediapolis is een verkenning in vogelvlucht van het karakter van de

trendwatcher tegelijkertijd met sarcasme en enige bewondering.

stedelijke popcultuur en de rol die deze speelt in ons begrip van de

In tegenstelling tot veel critici en architecten, beschouwt hij de

stad”. Deze treffende samenvatting die door de auteurs zelf is gegeven,

ontwikkeling niet als iets noodzakelijk negatiefs, voornamelijk niet

geeft aan dat het niet de intentie was om een volledig werk te maken.

omdat iconische architectuur volgens hem een grotere vrijheid van

Het is geschreven zonder een legaal wetenschappelijke werkwijze en

de verbeelding teweegbrengt.

zonder losse eindjes aan elkaar te knopen, speels en activerend; het

Egoïstisch formalisme van een nieuw soort celebrity-architecten samen

zet aan tot denken, maar geeft geen echte antwoorden.

met economisch ontwikkelingen leidt tot een architectuur die primair

Wie of wat bepaalt hoe steden er in de toekomst uit zien? Het antwoord

gericht is op de uiterlijke verschijningsvorm en het iconische effect

van Schuilenburg en de Jong op de centrale vraag van de biënnale is

dat ze voortbrengen. Iconic building beschrijft deze ontwikkeling en

op verschillende manieren beantwoord door de relatie met media in

probeert het te verklaren.

de 21ste eeuw te benadrukken. In het eerste deel wordt bijvoorbeeld

Iconische gebouwen als het museum in Bilbao of de architectuur van

beschreven hoe computergames virtueel hun bijdrage leveren, in

Zaha Hadid lijken voornamelijk in te spelen op een wow!-syndroom,

het tweede muziek die een sonische groepsvorming of een ‘scenius’

zoals Aaron Betsky het ooit heeft genoemd, maar Jencks laat zien dat

teweegbrengt en in het laatste deel nodale architectuur.

iconen eigenlijk doordrenkt zijn met verborgen betekenissen.

Er is een duidelijke structuur aangebracht in het boek, maar omdat

Deze 'enigmatic signifiers' zijn afgeleid van voorwerpen, de natuur

de auteurs niet echt diep op de onderwerpen ingaan en de teksten

of de kosmos en zijn metaforisch op een leuke en creatieve manier in

hoofdzakelijk bestaan uit fragmenten van voorbeelden, details en

beeld gebracht door middel van schetsen in het boek die zijn gemaakt

academische verwijzingen is het goed mogelijk ergens midden in het

door de kunstenares Madelon Vriesendorp. Zo heeft zij bijvoorbeeld

boek te beginnen met lezen.

de op de cover preikende afbeelding van het SwissRe Headquarters

De gepassioneerde obsessie van de auteurs voor de relatie tussen de

in London op verschillende manieren in cartoons vertaald van een

stad en media wordt in Mediapolis echter op elk willekeurig punt in het

schroef, een raket of een penis.

boek duidelijk, zodra je meegesleurd wordt in een achtbaanritachtige

Het hoofdstuk over Ground Zero is nogal onnodig lang, maar over

woordenstroom van audio-hallucinaties en stedelijkheid, bedolven

het algemeen is the iconic building zeker niet langdradig of saai. De

word met informatie over militaire games en verstrikt raakt in hypnoses

schrijfstijl is niet droog of technisch, er komen geen ingewikkelde

van het virtuele. De speelse schrijfstijl en de toegankelijik geschreven

definities in voor. De tekst wordt bovendien gelardeerd met een

gedachtegang maken het boek overal prettig leesbaar en bij vlagen

groot aantal korte interviews met architecten en vele afbeeldingen en

zeer interessant.//

schetsen die een welkome aanvulling vormen op de tekst.//

Mediapolis Alex de Jong & Marc Schuilenburg 010 publishers Nederlands, 2007, ISBN 978906450633 240 blz.

40 pantheon 5 '06'07

p34-p40 algemeen 02.indd 40

stylos

//

icoon

//

The Iconic Building: The Power of Enigma Charles Jencks Engels, 2005, ISBN: 9780847827565 Frances Lincoln 224 blz.

algemeen

11-7-2007 16:44:36

Agenda 09-05 t/m 07-07

Utrecht studentenstad locatie: Architectuurcentrum Aorta, Utrecht

tentoonstelling info: www.aorta.nu

In de tentoonstelling zal het publiek de verschillen in studentenhuisvesting tussen ‘toen’ en ‘nu’ kunnen bekijken en beleven. Doordat het interieur van studentenkamers uit verschillende perioden is nagebootst kunnen bezoekers het tijdsbeeld echt ervaren, ook architectonische veranderingen krijgen veel aandacht.

12-05 t/m 01-09

Jean Prouvé locatie: NAi, Rotterdam

tentoonstelling info: : www.nai.nl

Jean Prouvé ontwikkelde zich tot een van de grootste ontwerpers van de twintigste eeuw. Uit zijn verbeelding ontsproot een aantal van de meest toonaangevende gebouwen en meubelstukken. Het zijn stuk voor stuk krachtige iconen die opvallen door hun eenvoud, soberheid en constructie.

25-05 t/m 01-07

Theo van Doesburg en de Stijl locatie: Architectuurcentrum RAP, Leiden

tentoonstelling info: www.rapsite.nl

Dit jaar is het 90 jaar geleden dat Theo van Doesburg het tijdschrift De Stijl oprichtte. Deze tentoonstelling schenkt aandacht aan de invloed van Van Doesburg op zijn tijd en laat zien hoe hij heeft samengewerkt met belangrijke architecten en kunstenaars. De tentoonstelling belicht de veelzijdigheid van Theo van Doesburg.

25-5 t/m 30-08

Follydock locatie: Heijplaat

prijsvraag info: www.follydock.com

Follydock is een ontwerpwedstrijd voor kunstenaars, vormgevers en architecten. De opdracht is om een originele folly (een fantasiebouwwerk) te ontwerpen, in de context van het Rotterdamse havengebied Heijplaat. Twintig tot veertig uitgekozen ontwerpen worden op Heijplaat gebouwd, en zullen toegankelijk zijn tijdens de Follydock Expo.

15-06 t/m 08-09

Ligplaats Amsterdam locatie: Arcam, Amsterdam

tentoonstelling info: www.arcam.nl

De zomer staat bij Arcam in het teken van bouwen op Amsterdams water. Naast drijvende woningen, maken ook een theater in het IJ, snelwegen, een kerkschip, een bibliotheek en drijvende tuinen deel uit van de tentoonstelling. Amsterdamse voorbeelden zijn de drijvende woningen op IJburg, plannen voor drijvende wijken in het IJmeer en een drijvend hostel in de Houthavens. De expositie vertelt het verhaal van verleden, heden en toekomst met tekst en beeld, en met maquettes van drijvende gebouwen.

15-06 t/m 30-09

Icoon van het Modernisme locatie: NAi, Rotterdam

tentoonstelling info: www.nai.nl

Met de tentoonstelling Icoon van het Modernisme - Van Doesburgs Aubette geeft het NAi een beeld van een van de weinige gerealiseerde projecten van de veelzijdig kunstenaar Theo van Doesburg (1883-1931). De herinrichting van het interieur van de Aubette waarmee Van Doesburg in 1926 begon werd in het begin van 1928 voltooid. De Aubette was een groot restaurant en in feite een historisch monument uit de 18e eeuw in Straatsburg.

16-06 t/m 26-08

Wonen op Amsterdams water locatie: Arcam, Amsterdam

expositie info: www.arcam.nl

Een expositie die uitkijkt op een buitenexpositie in het Oosterdok. De buitenexpositie wordt een verzameling drijvende objecten, variërend van een historisch woonschip tot een pas voltooide drijvende villa. ‘Wonen op Amsterdams water’ verbindt de historie van het wonen op schepen en arken via de situatie van vandaag, met de mogelijkheden voor de toekomst. In het project komen daarom zowel traditie als toekomstperspectieven aan de orde.

25-09

Bouwen aan de toekomst locatie: Beatrixtheater, Utrecht

congres info: www.bouwcollege.nl

Jubileumcongres 35 jaar bouwcollege. Tijd voor nieuw en tijd voor de toekomst. Tijdens het congres kan men deskundigheid en kennis opdoen.

29-07

Bezoek de maquettecollectie van het NAi locatie: NAi, Rotterdam

rondleiding info: http://www.nai.nl

De maquetteverzameling van het NAi is ondergebracht in Schiehal A op het Van Nelle fabriekscomplex. Elke laatste zondag van de maand wordt het NAi Open Maquettedepot speciaal voor het publiek opengesteld. Een rondleider toont u in deze geklimatiseerde depotruimte de maquettes die het NAi beheert. Voor deze exclusieve rondleiding zijn echter een beperkt aantal plaatsen beschikbaar. U dient dus vroegtijdig

kaft_icoon.indd 3

12-7-2007 12:31:27

kaft_icoon.indd 4

12-7-2007 12:31:37