pantheon// '07-'08 - afrika

tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 1 / jaargang ’07’08

pantheon// Afrika

// thema// doe alsof je thuis bent // project Somaliland // Afrika terug naar haar roots // Afrika-manifestatie // // apartheid in Johannesburg // stylos// aannemend architect of koppig kunstenaar? // een kijkje binnenin // // algemeen// Rotterdam onder de loep // beyond the border // global architecture of capitalism // fly-in communities kaft_copyright.indd 1

5-11-2007 16:01:02

pantheon// tweemaandelijkse uitgave van D.B.S.G. Stylos

colofon jaargang 11, editie 1, november 2007 oplage: 2000 Stylosleden en vrienden van de Stylos Stichting ontvangen pantheon// vijf maal per jaar

over de voorkant glas in lood door John Miller, ‘three pyramids’

redactieadres Berlageweg 1 2628 CR Delft pantheon@stylos.nl hoofdredactie Loes Goebertus Marcello Soeleman redactie Helmer Attema Ton Deuling Pieter Eisma Loes Goebertus Marjolein Overtoom Roana Plugge Loet Smeets Ruben Smits Marcello Soeleman aan dit nummer werkten mee Eva Dubbelboer, Bas Wetzel, Marleen Aarts, Maryse Karsten. advertenties Pieter Eisma drukker Koninklijke De Swart, 's-Gravenhage

over de ledenpas Je hebt het misschien al opgemerkt: de ledenpas zit dit keer niet bij de eerste Pantheon// uitgave van het jaar.

Maar maak je geen zorgen: de ledenpas is momenteel in productie en zal binnenkort in je brievenbus liggen!

omslag Marjolein Overtoom

van de voorzitter Eva Dubbelboer Een nieuw Stylos jaar een nieuw bestuur met nieuwe mensen. Dit Het Delftsch Bouwkundig Studenten Gezelschap Stylos werd in 1894 opgericht ter behartiging van studie- en studentenbelangen van studenten aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. bestuur 114 D.B.S.G. Stylos voorzitter: Eva Dubbelboer secretaris: Maaike Lina penningmeester: Roderick Trompert onderwijs bachelor: Jurgen Beliën onderwijs master: Bas Wetzel paviljoen: Suzanne Vis evenementen: Bram Harding adres D.B.S.G. Stylos Faculteit Bouwkunde Berlageweg 1, kab. 1.01 2628 CR Delft telefoonnummers bestuurskamer 015 2783697 commissiekamer 015 2784168 secretariaat 015 2781369 fax 015 2783059 internet info@stylos.nl http://www.stylos.nl lidmaatschap Stylos 10 euro per jaar gironummer 296475 Stylos Bookshop geopend maandag t/m vrijdag 12.45 tot 13.45 uur Stylos Stichting De Stylos Stichting vervult een vliegwielfunctie ter stimulering van initiatieven van en voor studenten van de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Zij kunnen bij het bestuur van de Stylos Stichting terecht voor financiële en inhoudelijke ondersteuning van hun project. Om u hiervan op de hoogte te houden ontvangt u elke 2 weken B-nieuws en 5 maal per jaar de pantheon//.

Wij vragen om een donatie van 45 euro per jaar (pas afgestudeerden betalen de eerste twee jaar 10 euro). Aan bedrijven vragen wij 90 euro. gironummer 1673413

kaft_copyright.indd 2

jaar ben ik één van die nieuwe mensen. Ik ben dit jaar de voorzitter van Stylos, een mooie taak! De eerste paar weken zijn nu voorbij en er is al zoveel gebeurd. Er komt vanalles op je af, zoveel dingen die je moet doen, onvoorstelbaar. Elke keer komen er weer dingen op mijn pad waarvan ik denk: “oja, dat hoort er natuurlijk ook bij…” Eén van die dingen is het schrijven van dit stukje, het stukje ‘van de voorzitter’.

En wat schrijf je nou in zo’n stukje?

Ik dacht, ik stel mijn hele bestuur erin voor, zodat jullie een beetje weten wie wij zijn. En als afsluiting nodig is iedereen uit om een keer langs te komen op Stylos om ons nog beter te leren kennen, want iedereen is altijd welkom! Welkom voor een praatje, welkom met vragen, welkom met klachten, welkom met alles!

Maar dat stuk was helaas te lang geworden, als ik het nog verder zou inkorten bleef er niks van over. Dus helaas kan ik het bestuur hierin niet aan jullie voorstellen, maar de uitnodiging om langs te komen blijft staan!//

5-11-2007 16:01:08

stylos 2 aannemend architect of koppige kunstenaar?

Marleen Aarts Bas Wetzel

5 een kijkje binnenin...

Maryse Karsten

Afrika 7 Afrika// Loes Goebertus Marcello Soeleman

8 doe alsof je thuis bent Pieter Eisma

12 project Somaliland Loes Goebertus

16 Afrika terug naar haar roots Ruben Smits

19 apartheid in Johannesburg Ton Deuling

24 African Perspectives Africaines

algemeen

Antoni Folkers Joe Osae-Addo

26 beyond the border Marjolein Overtoom

30 global architecture of capitalism Marcello Soeleman

34 fly-in communities Roana Plugge

37 R07: Rotterdam onder de loep Marcello Soeleman

40 radiant city Roana Plugge

41 Agenda

inhoudsopgave

p01-p07 stylos 01.indd 1

pantheon 1 '07'08

5-11-2007 16:17:36

De Stylosreis stond deze zomer in het teken van Le Corbusier. Zes studenten tourden twee weken door Frankrijk om een beeld te krijgen van deze beroemde architect. De losgekomen discussie spitste zich toe op de rol van de architect tegenover de maatschappij.

aannemend achitect of koppige kunstenaar?

Marleen Aarts Bas Wetzel De relatie tussen architect en maatschappij is altijd gespannen.

Door de industrialisatie kregen architecten hier de beschikking

Welke positie dient een architect in te nemen tegenover de

over staal als constructiemateriaal. Dit gaf de mogelijkheid om veel

maatschappij? Moet de architect eigenwijs zijn en dat doen wat

meer verdiepingen te stapelen en zelfs wolkenkrabbers te bouwen.

hij denkt dat het beste zou zijn voor de maatschappij; een nieuwe

Probleem was dat deze nieuwe manier van bouwen niet benut

architectuur voorschrijven? Of moet hij vooral ontwerpen wat de

werd met een nieuwe architectuur. De gevel werd namelijk zonder

maatschappij van hem vraagt; doen wat van hem verwacht wordt?

problemen verhuld door natuurstenen platen, waarop Romeinse bogen en versieringen een stenen draagconstructie suggereerden.

Beide benaderingen van de positie van de architect komen voor in

Zo was het nou eenmaal geleerd en zo hoorde architectuur blijkbaar

de architectuur en de vraag is waar de samenleving het beste mee af

te zijn.

zou zijn. De zogenaamde ‘Koppige Kunstenaar’ die een toekomstvisie maakt en met zijn revolutionaire architectuur de samenleving stuurt.

Le Corbusier’s antwoord op de beax-arts kitsch resulteerde in een

Of een ‘Aannemend Architect’ die kijkt hoe zijn ontwerp het beste past

architectuur gebaseerd op geometrische vormen. Het voldoen aan de

in de bestaande maatschappij.

functie met minimale middelen, zoals een vliegtuig dat doet, waarbij

De Koppige Kunstenaar is het beste toe lichten door Le Corbusier

de vorm de resultante is van de functie om het voertuig zo effectief

als voorbeeld te nemen. Hij wilde de industrialiserende samenleving

en economisch mogelijk te kunnen laten functioneren. Dat was zijn

verlossen van de op dat moment dominante ‘Les Beaux Arts’-

beeld van de ware schoonheid. Dat wilde Le Corbusier ook voor de

architectuur. Deze stroming was gebaseerd op eeuwenlange traditie,

architectuur; een architectuur van elementaire vormen zodat de vorm

waardoor het toevoegen van versiersels een hoofdrol was gaan spelen.

zelf voor de schoonheid zorgt en niet de overbodig toegevoegde

Deze ambachtelijke architectuur paste zowel qua functionaliteit als

ornamentiek. Zijn mening daarover was zeer uitgesproken.

esthetiek niet meer bij een tijd waarin auto’s aan de lopende band ’Architectuur is het vakkundige, nauwkeurige en magnifieke spel van

werden geproduceerd.

samengevoegde volumen in het licht. Onze ogen zijn gemaakt om de Een goed voorbeeld van Beaux Arts architectuur niet meer spoorde

vormen in het licht te zien. De schaduwen en de lichte delen onthullen de

met de manier van bouwen, is The Flatiron building in New York.

verschillende vormen. Kubussen, kegels, bollen, cilinders en piramiden zijn de voornaamste primaire vormen die goed door licht worden onthuld. Hun beeld nemen we scherp en tastbaar waar, zonder ambiguïteit. Daarom zijn het mooie vormen, de mooiste vormen. Iedereen is het daarover eens, zowel het kind, de wilde als de metafysicus. Het is de bestaansvoorwaarde zelve voor alle beeldende kunsten.’1 Le Corbusier had lak aan het heersend architectonisch beeld. Zijn werk werd het voorbeeld voor de radicaal nieuwe functionaliteit en esthetiek in de architectuur, en inspireerde een hele generatie nieuwe architecten. Hij maakte architectuur voor een utopische samenleving.

Dit was nodig om zijn modernistische visie zo duidelijk mogelijk te presenteren aan de maatschappij. Het nadeel was alleen dat hij de realiteit uit het oog verloor. Door een ideale architectuur te maken verwachtte hij dat de maatschappij zich vanzelf zou aanpassen aan zijn ideaalbeeld. Het probleem is echter dat de maatschappij zich niet snel

Villa Savoye

aanpast aan de architectuur, dit duurt een aanzienlijke tijd.

Dit was namelijk ook het geval bij het ontwerp voor de Indiase stad

pantheon 1 '07'08

p01-p07 stylos 01.indd 2

stylos // Afrika // algemeen

5-11-2007 16:17:44

?

Chandigarh. Hij ontwierp de stad naar zijn (westerse) ideaalbeeld van een stad, in de veronderstelling dat de maatschappij zich daar wel naar zou aanpassen en zich hetzelfde zou ontwikkelen als het westen.

Een grid van autowegen, onderverdeeld naar zeven verschillende intensiteiten, zou de stad gaan doorkruizen. Jaren na de realisatie van de stad bleek dit heel anders uit te pakken. Het verschafte infrastructurele systeem bleek niet te passen in de Indiase cultuur en ontwikkeling. Daardoor ontstond er een westerse stad, met faciliteiten zoals gescheiden banen in een weg en zelfs een ‘snelweg’, maar die werd bewoond door mensen uit een derdewereldland. Inmiddels 50 jaar verder, komt er meer leven in de stad waardoor de zeven verschillende gradaties van wegen, meer en intensiever gebruikt worden, maar nog lang niet volgens de visie van Le Corbusier. Zelfs tegenwoordig mogen de meeste Indiërs al blij zijn de beschikking te hebben over een fiets of riksja, laat staan over een gemotoriseerd voertuig. De wijde opzet van de infrastructuur is daarmee eerder een belemmering voor de inwoners in plaats van een aanwinst.

Er is hier helaas een inschattingsfout gemaakt bij de plaatsing in tijd en locatie. Le Corbusier was hierin te vooruitstrevend, zijn idee paste niet in de Indiase maatschappij van de jaren ’50 van de vorige eeuw.

Chandigarh

Zijn vooruitstrevendheid is ook op kleinere schaal duidelijk zichtbaar.

Vraag is dan vervolgens of het ontwerp dan niet beter op de tekentafel

De lichte, luchtige en ruimtelijke villa voor de familie Savoye bleek

had kunnen blijven. Het ontwerp was namelijk wel waardevol als een

totaal onfunctioneel omdat het gebouw niet te personaliseren

statement in de geschiedenis voor de architectuur maar niet als een

was. Wanneer er een meubelstuk of zelfs een schilderij aan de villa

leefbare villa. Het was een wapen in de architectuurdiscussie van die

toegevoegd zou worden zou het ontwerp uit balans gebracht en

tijd, een gebouwd argument tegen ‘des beaux-arts’ om zijn visie waarbij

aangetast worden. De bewoners waren in wezen onderdeel van het

alle elementen van het gebouw de functie dienen, te ondersteunen.

kunstwerk en dienden volgens de opgelegde regels te leven. Ze

Zijn extreme ontwerp was glashelder en zou terugkomen in de meer

konden geen invloed uitoefenen op hun persoonlijke omgeving en

leefbare ontwerpen van zijn volgers.

werden verplicht te leven in een totaal geregisseerde omgeving.

Een voorbeeld van een statement dat enkel op de tekentafel is Flatiron Building

gebleven is het Plan Voisin uit 1925. Hier maakte Le Corbusier een misvatting op het maatschappelijk vlak. Het idee was om een deel van Parijs te slopen en wonen en werken te bundelen in grote torens.

Een groot open maaiveld zou overblijven. Dit maaiveld werd weer opgedeeld door een raster van snelwegen. Het concept was per saldo goed: er konden zeer veel mensen op een klein oppervlak wonen, er bleef er veel groen over en de bereikbaarheid zou ideaal zijn geweest.

Het wenselijke sociale contact dat ontstaat als woningen en openbare ruimte worden gemengd zou echter zijn verdwenen. Het plan is daarom gelukkig nooit uitgevoerd.

Architecten die Le Corbusier als voorbeeld namen, konden de verleiding niet weerstaan een dergelijk plan wél in praktijk te brengen.

Dit is gebeurd bij het plan van Siegfried Nassuth voor de Bijlmermeer.

Hieraan ligt duidelijk Le Corbusier’s Plan Voisin ten grondslag. De grote sociale onveiligheid die in de Bijlmermeer ontstond, toont aan dat de radicale plannen van Le Corbusier in de praktijk niet gewerkt zouden hebben. Toch was Le Corbusier’s plan van onschatbare waarde voor de architectuur. De traditionalistische manier van volkshuisvesting uit die tijd werd ter discussie gesteld en er ontstond een basis voor het zoeken naar nieuwe concepten voor het wonen in hoge dichtheden.

stylos // Afrika // algemeen

p01-p07 stylos 01.indd 3

pantheon 1 '07'08

5-11-2007 16:18:04

aangezien ze te conceptueel zijn. De aannemende architecten nemen hoofdgedachtes van een stroming over en laten deze evolueren tot praktische bruikbare gebouwen. Beide typen architecten zijn daarom van elkaar afhankelijk en vervullen ieder een eigen rol binnen de architectonische ontwikkeling. De hoofdmoot van de architectuur moet daarom vooral aannemend zijn, anders zou het merendeel van onze huizen onbewoonbaar zijn. Maar af en toe moet een koppige kunstenaar flink de bezem door de kast halen om de architectuur wakker te schudden en weer op het goede spoor te zetten.

De architectuur van vandaag dwaalt steeds meer af in ‘aannemend’ gebied. Het mediatijdperk vraagt om een beeldende, herkenbare architectuur. Architectuur wordt steeds meer verbonden met trends.

Het wordt steeds meer belangrijker gevonden dat een ontwerp voldoet aan het heersende beeld dat in architectuurtijdschriften wordt gesteld, dan dat men streeft naar een zo bruikbaar mogelijke oplossing voor de gestelde opgave. Er moet weer eens met een schone bril gekeken worden naar de maatschappij, in plaats van door een architectonische koker. Wat past er bij de huidige samenleving?

Hoogste tijd voor een nieuwe koppige kunstenaar?!//

Plan Voisin

Een dergelijke koppige kunstenaar die vooruitstrevende en soms utopische plannen ontwikkelt, wordt gevolgd door ‘aannemende architecten’ die dan ook in de overgrote meerderheid zijn. Zij veroorzaken bepaalde stromingen niet, maar zetten deze juist voort. Een aannemende architect zoals Siegfried Nassuth, neemt

>1 Dat is Architectuur – Sleutelteksten uit de twintigste eeuw, Hilde Heynen, p. 124 >2 Architectural Theory B. Evers; Publisher Taschen, 2006 >3 Modern architecture since 1900, Curtis, W.J.R., Publisher, Phaidon Press Limited, London, 2003 >4 Modernism, Richard Weston, Publisher, Phaidon, London 2002 >5 Moderne architectuur; een kritische geschiedenis, Kenneth Frampton, Sun, London 2001

de grondbeginselen van zijn stroming als basis maar kijkt bij het ontwerpen meer naar wat de opdrachtgever van hem verwacht. Zijn ontwerpen zijn minder extreem dan die van de koppige kunstenaar, maar resulteren vaak in beter bruikbare gebouwen en daarmee in functionelere architectuur. De aannemende architect maakt wat door de maatschappij als gebruikelijke architectuur wordt gezien.

Aannemende architecten worden erg gewaardeerd. De opdrachtgever heeft het vertrouwen dat zijn gebouw gaat functioneren zoals hij gewend is, en de architect zal weinig weerstand van vakgenoten ontvangen aangezien hij aangepast is aan het in die tijd en plaats heersend architectonisch beeld. Het gevaar is dat de aannemende architect de architectonische ontwerpen zo ver aanpassen aan de actuele maatschappelijke vraag dat de conceptuele idealen uit het oog verloren worden. Het enige wat telt voor de opdrachtgever is de nieuwste architectuur welke enkel mooier en meer vernieuwend moet zijn dan voorgaande ontwerpen van collega architecten.

Het doel waarbij architectuur gerelateerd wordt aan de gewoonten en gebruiken, de functie en de psyche van de mens, staat niet meer centraal. De architectuur verliest dan haar ware betekenis.

Voor beide ontwerpbenaderingen is natuurlijk iets te zeggen.

Twee tegengestelde aanpakken, twee tegengestelde problemen.

De ontwerpen van de koppige kunstenaar geven sturing aan de maatschappij en zorgen voor grote vooruitgangen binnen de architectuur, maar missen vaak een toets aan de werkelijkheid

pantheon 1 '07'08

p01-p07 stylos 01.indd 4

stylos // Afrika // algemeen

5-11-2007 16:18:05

Dit semester is er weer begonnen aan de bouw van het paviljoen. Een nieuw kernteam heeft zijn tanden in het project gezet en zal het afronden. Maryse Karsten die de functie inkoop en sponsoring dit semester op zich heeft genomen zal hieronder wat vertellen over haar ervaring.

een kijkje binnenin...

Maryse Karsten

Toen mij werd gevraagd iets te schrijven over het paviljoen, heb ik lang

goederentransport tot waar er films worden gemaakt. Dat was echt

nagedacht wat dat dan zou zijn. Er is al zoveel over geschreven dat een

heel erg leuk om te zien. Dat soort bedrijven mogen wat mij betreft

nieuwe inval op het onderwerp bijna onmogelijk is. Toch is er één ding

blijven komen.

waarin ik nog origineel kan zijn en dat is mijn eigen ervaring.

Op dit moment zijn we hard bezig het paviljoen af te maken, we

Deze afgelopen drie maanden ben ik een stuk wijzer geworden.

werken nu binnenin de box. Dit houdt in dat de binnenbox gebouwd

Hoewel ik verwacht had te leren over de bouw en details ben ik er

wordt en de buitenbox wordt afgewerkt. De binnenbox bestaat uit

vooral achter gekomen hoe moeilijk het is om samen te werken met

een bar, een wc en op de verdieping bevind zich een vergaderruimte.

andere mensen. Hoewel iedereen hetzelfde doel voor ogen heeft

Als eerste zijn we de ruwbouw aan het maken, die bestaat uit een

zullen de manieren om dat te bereiken per persoon verschillen. Dit is

houtskeletbouw constructie. Deze is nu bijna af. Daarna gaan we

dan nog de meest ideale situatie. Pas echt lastig wordt het als men niet

beginnen met de afwerking die bestaat uit acrylaatplaatjes waar

op eenzelfde lijn zitten wat betreft het te bereiken doel.

de LED-verlichting achter komt. Hierop komen de logo’s van alle

Toen ik hier aan begon was mijn doel het afmaken van het paviljoen

sponsoren van het paviljoen. Ik kijk er nu al naar uit om in die fase van

en daarbij dan zoveel mogelijk leren. Nu begin ik mij langzaam te

de bouw te zijn. De binnenbox krijgt dan zijn uiteindelijke uitstraling.

realiseren dat het misschien niet om het afmaken van het paviljoen

Ik ben zelf heel benieuwd wat voor effect die afwerking zal hebben

draait. Waar dit project voor is opgezet is om studenten een kans te

op de gehele ruimte.

geven iets geheel zelfstandig te doen en daar van te leren. Iets wat mij

Eind januari zal het paviljoen klaar zijn en zullen we er eindelijk gebruik

vanaf jongs af aan geleerd is, het zal jullie ook niet geheel onbekend

van kunnen maken. Ik kan niet wachten op alle activiteiten die er gaan

voorkomen, is dat je van je fouten leert.

plaatsvinden en vooral op wat voor functie die verlichte box daarin

Is het wel zo erg als het paviljoen niet afkomt? Het draait om het

zal hebben.//

proces wat je doorgaat en hoeveel je daarvan leert. Het is fijn als er een eindresultaat is in de vorm van een paviljoen maar het werkelijke resultaat ben je zelf.

Mijn taak in dit project is om de inkoop en sponsoring te organiseren.

Uiteraard neemt sponsoring de meeste tijd in beslag. Het is vooral heel veel aan de telefoon hangen om te zorgen dat ze je niet vergeten. Als sponsorklant ben je geen prioriteit voor een bedrijf. Het wordt een stuk leuker wanneer er eenmaal iets uit voort komt. Dat zijn de bedrijven die echt wat zien in studenten en die zich ervan bewust zijn dat wij later die bedrijven gaan leiden.

Ik ging bijvoorbeeld op afspraak bij een audiovisueel bedrijf.

Die man heeft ons het hele bedrijf laten zien van innovaties tot de vergaderruimte

binnenbox gezien door de taatsdeur

effect van de binnenbox op de ruimte

stylos // Afrika // algemeen

p01-p07 stylos 01.indd 5

pantheon 1 '07'08

5-11-2007 16:18:13

pantheon 1 '07'08

p01-p07 stylos 01.indd 6

stylos // Afrika // algemeen

5-11-2007 16:18:50

Afrika// Marcello Soeleman Loes Goebertus Deze pantheon// heeft als thema Afrika, om dit bijzondere continent en zijn architectuur onder de aandacht te brengen.

Dit jaar viert de TU Delft zijn 33ste lustrum. Het lustrum staat dit jaar in teken van duurzame ontwikkelingen, voornamelijk gericht op Afrika.

Over de Afrikamanifestatie is meer te lezen op pagina 8.

Ontwikkelingshulp is nog altijd hard nodig in Afrika. De bevolkingsaantallen blijven drastisch stijgen, waar de voedselproductie niet tegen op kan. Hierdoor ontstaan hongersnoden en veel ellende.

In Afrika zijn veel ontwikkelingshulporganisaties actief. Zij helpen onder andere door, voor ons vanzelfsprekende voorzieningen, zoals watervoorzieningen, scholen en ziekenhuizen, op te bouwen. Ook helpen ze door lokale ondernemers de mogelijkheid te geven een zelfstandig bestaan op te bouwen. Onafhankelijkheid van Afrikaanse landen is voor vele hulporganisaties het uiteindelijke streefdoel.

Afrika is financieel dan misschien wel arm, maar het continent kent wel degelijk architectonische hoogtepunten. De ronde kleihutjes en rieten dakjes hebben hun eigen charme en kwaliteiten. Maar ook uit de tijd van de koloniale overheersing is veel bijzondere architectuur overgebleven.

Een voorbeeld van bijzondere architectuur in Afrika zijn de rotskerken in Lalibela in EthiopiĂŤ, te zien op de afbeelding hiernaast. Deze kerken zijn in de 13e eeuw geheel uit rotsen gehakt, zodat de kerken in het geheim gebouwd konden worden. Het is een complex van 11 monolithische kerken en wordt soms ook wel het achtste wereldwonder genoemd.

Naast deze kerken is er nog veel meer unieke architectuur te vinden in Afrika, zoals de Grote Moskee van DjennĂŠ, de Marokkaanse Kasbah's en natuurlijk de piramiden van Giza.//

> foto's door Loes Goebertus

stylos // Afrika // algemeen

p01-p07 stylos 01.indd 7

pantheon 1 '07'08

5-11-2007 16:19:26

Geen enkel continent is zoveel gekoloniseerd als Afrika. Een paar Europese landen hebben ongeveer elk stukje vrije grond geclaimd, voor de grondstoffen of gewoon voor de macht. En wat doe je als je zo ver van huis bent? Dan maak je het toch een beetje je thuis. De bouwstijl in Afrika is dan ook sterk beïnvloed door de komst van de kolonisten.

doe alsof je thuis bent Pieter Eisma

hoe het begon Vanaf de 15e eeuw werden in Afrika koloniën gesticht. Eerst waren dit nog kleine nederzettingen langs de kust van Afrika, later zijn hele gebieden gekoloniseerd. De Portugezen zijn hiermee begonnen, gevolgd door Groot-Brittannië, Frankrijk, Spanje en Nederland. Toen het uiteindelijk zelfs ‘hip’ werd een kolonie te hebben, wilden ook Duitsland, Italië en België een eigen kolonie. Vanzelfsprekend moesten ze genoegen nemen met de overgebleven gebieden, maar dat gaf niet, als ze maar een kolonie hadden.

De volken die zich in Afrika vestigden, namen hun eigen cultuur mee. Ze hadden hun eigen normen en waarden die ze opdrongen

Grote Moskee van Djenné

aan de lokale bevolking. Ook de bouwstijlen die ze in het thuisland hadden, gebruikten ze in de veroverde gebieden. Dit is natuurlijk

ze langer bleven staan. Hierdoor hebben deze gebouwen de tand des

met aanpassingen aan het lokale klimaat gedaan, maar de afkomst

tijds doorstaan en zijn ze nog steeds te bekijken. Voorbeelden hiervan

is duidelijk te zien.

zijn te zien in Groot Zimbabwe, een ruïne van een oude verlaten stad in Zimbabwe.

Na de tweede wereldoorlog zijn de meeste gebieden gedekoloniseerd.

De Afrikaanse landen kregen weer een eigen bestuur. Toch is de invloed

De Grote Moskee van Djenné in Mali is juist compleet uit klei en hout

van die kolonisatie nog steeds duidelijk te zien. Logisch, want sommige

opgebouwd. Dit gebouw is oorspronkelijk gebouwd in de 13e eeuw,

landen zijn nog maar enkele tientallen jaren zelfstandig. Zo is in vele

maar in 1834 verwoest door de Britten. In 1907 is hij weer opnieuw

Noord-Afrikaanse landen de voertaal nog steeds Frans en kun je in

gebouwd. De moskee wordt door velen gezien als de grootste prestatie

Zuid-Afrika Nederlandse en Engelse plaatsnamen ontdekken.

van de Sahel-architectuur. In dezelfde stijl is ook de Djingareiber Moskee in Timboektoe gebouwd.

De grote overeenkomst in alle stijlen is het gebruik van lokale materialen, zoals steen, hout en klei. lokale architectuur Maar wat was nu precies de lokale architectuur waar de Europeanen invloed op hadden? Was er wel sprake van een architectuur?

Punt is natuurlijk dat je moeilijk kunt spreken van een Afrikaanse architectuur. Daarvoor is het een te groot gebied. Afrika kent vele gebieden met elk een eigen bouwstijl, aangepast op klimaat en cultuur. De lokale architectuur heeft tot de 15e eeuw gehad om zich te ontwikkelen, daarna kwamen de Europeanen en hebben zij de bouwstijl beïnvloed.

De grote overeenkomst in alle stijlen is het gebruik van lokale materialen, zoals steen, hout en klei. Sommige bouwwerken zijn van reusachtige rotsblokken gemaakt, zoals de Egyptische piramides, in andere gebieden zijn de gebouwen juist opgebouwd uit kleine keien of zijn complete rotsen geïntegreerd in de gebouwen. Steen als bouwmateriaal werd vaak bij belangrijke gebouwen gebruikt, zodat

pantheon 1 '07'08

p08-p15 thema 02.indd 8

Djingareiber Moskee in Timboektoe

stylos // Afrika // algemeen

5-11-2007 16:23:32

De hele regio in het westen van Afrika maakte gebruik van inheemse

kleine rol. In de 17e en 18e eeuw begonnen ze zich toch langzaam te

bouwtradities, waarbij vooral in hout gebouwd werd. Benin, een stad

bemoeien met overzeese gebieden. In eerste instantie waren ze alleen

in Nigeria, bestond uit een groot complex met houten huizen, waarvan

actief in Amerika, India en Brits West-Indië. Pas later in de 19e eeuw

het grootste gedeelte in 1897 ook weer door de Britten verwoest is.

begonnen de Britten zich ook te interesseren voor Afrika. Uiteindelijk

In het westen van Afrika en met name in Ethiopië waren er meerdere

hebben de Britten een groot deel van Afrika gekoloniseerd. Toen het

bouwstijlen te vinden. Axumitische architectuur was een monolithische

koloniseren door de Eerste Wereldoorlog tot stilstand kwam, hadden

stroming. Complete tombes en kerken zijn uit de rotsen uitgehakt. De

ze 30% van de hele Afrikaanse bevolking onder zich. Het doel was

bevolking had af en toe contact met de Arabieren en deze invloed is

om heel Afrika te veroveren (‘Cape to Cairo’), maar dit is door de door Frankrijk en Duitsland bezette gebieden niet gelukt.

De invloed van de Britten in de koloniën is vooral terug te zien in de Georgische en Victoriaanse architectuur. In elk land is dit uiteraard op andere manieren gegaan. Zuid-Afrika bijvoorbeeld is veroverd op de Nederlanders. Onder invloed van de ‘Boere’ is hierdoor de bouwstijl veranderd. Deze eenvoudige, puriteinse stijl heeft op zijn beurt de stijl van de nieuwe bezetters beïnvloed, zodat hier een mengelmoes van verschillende stijlen te vinden is.

stone town op Zanzibar

De Britse invloed op de Zuid-Afrikaanse architectuur zie je terug in

ook in deze kerken te zien. Bekende voorbeelden hiervan zijn de Tombe

de 18e-eeuwse Georgische bouwstijl. Deze stijl kenmerkt zich door

van koning Kaleb en het Bad van koningin Sheeba in Axum, maar ook

simpele timpanen (in tegenstelling tot de Kaaps-Hollandse barokke

de obelisken waarvan er nu nog één exemplaar overeind staat. De

gevels), platte daken, bakstenen muren en leien dakpannen. Mooie

woningen in Ethiopië zijn van zandsteen gemaakt, een materiaal dat

voorbeelden van de Georgische architectuur zijn te vinden in de

in de regio veel te vinden is.

Maleise wijk in Kaapstad, zoals het Bertram House, en rond de Artificers’ Square in Grahamstown.

Verder naar het zuiden was de Swahili architectuur, ontstaan door invloeden van Arabische handelslui die de havens aandeden. De

De romantische Victoriaanse stijl werd rond 1900 erg populair in

eerste bouwwerken in deze stijl zijn gebouwd met koraal. Niet alleen

en rond Kaapstad en heeft zich in Zuid-Afrika gemanifesteerd door

de muren, maar ook het dak werd met dit materiaal bekleed. Later

decoratieve, gietijzeren elementen, koperbeslag, golfplaten luifels,

werd hetvervangen door steen. Bekende overblijfselen van deze stijl

veranda’s en glas-in-loodramen. Deze gietijzeren decoraties hebben

zijn het Paleis van Husuni Kubwa, ten westen van Kilwa in Tanzania

zelfs hun eigen Afrikaanse benaming gekregen, namelijk ‘broekie-kant’,

en Stone Town op Zanzibar.

vanwege de gelijkenis met de kanten randen van damesondergoed.

Voorbeelden van de Victoriaanse architectuur zijn te zien in voorsteden

Woningen werden vaak van materialen gemaakt, die minder duurzaam

van Kaapstad, zoals Wynberg, Mowbray, Observatory en Woodstock,

waren. De bekendste woningen in Afrika zijn de rondavels. Dit zijn

maar ook in beroemde wijnplaatsen als Stellenbosch en Tshwane

ronde huisjes met een kegelvormig dak van gevlochten riet en gras

(Pretoria).

en muren opgetrokken uit leem, koemest en dierenhuiden. Andere huisjes werden gebouwd van draagbare matten van riet of huid op

koloniën van Frankrijk

een frame van takken.

Het koloniseren door de Fransen is in twee periodes op te delen; die van

Echt opvallend onder de inheemse woningen zijn de Ndebele-huizen, voorkomend in het zuiden van Afrika. De muren van deze rechthoekige huizen zijn door vrouwen beschilderd met geometrische motieven in primaire kleuren. Een ander mooi voorbeeld van een inheemse bouwstijl zijn de uhlongwa’s, de woningen van de Zulu’s. Deze hebben een rond frame van takken, bedekt met gevlochten gras, in de vorm van een bijenkorf.

Het doel was om heel Afrika te veroveren, ‘Cape to Cairo’. koloniën van Groot Brittannië In het veroveren van gebieden speelde Groot-Brittannië eerst een

Ndebele-huizen in Zuid-Afrika

stylos // Afrika // algemeen

p08-p15 thema 02.indd 9

pantheon 1 '07'08

5-11-2007 16:23:41

het eerste en die van het tweede rijk. Bij het eerste rijk waren ze vooral

banken die in het stadsbeeld opvallen door een elegante maatvoering

actief in Amerika en India, maar dit verloren ze na de val van Napoleon.

en gestileerde vormgeving. De referentie naar de vormentaal van Le

Het tweede rijk was een stuk groter dan het eerste en omvatte vele

Corbusier (brise-soleil en pilotis) is hier duidelijk te zien. Toch is het

landen in vooral het noordwesten van Afrika en Madagaskar.

geen kopie, het kan meer gezien worden als een Afrikaanse vertaling van het Europese modernisme.

Voor elk gekoloniseerd land geldt dat de kolonisten een grote invloed hebben gehad op de gebouwde Afrikaanse omgeving. Voordat de

Ook al is het werk van Laurens aangepast aan het lokale klimaat, het

kolonisten in Afrika aankwamen, kende Afrika nog maar weinig steden.

staat nog wel op zichzelf, het heeft geen duidelijk band met de lokale

De steden die toen onder het regime van Europese landen gebouwd

architectuur. Pas later, in 1950, wordt gezocht naar een vermenging van

zijn, hebben hierdoor ook een duidelijke westerse stempel gekregen.

de moderne bouwtechniek met de Afrikaanse culturele context.

In steden met een Franse koloniale achtergrond is vaak de invloed van Haussmann te herkennen. Zo heb je bijvoorbeeld in Dakar in Senegal

koloniën van Nederland

de Avenue George Pompidou die het centrum van de stad doorkruist,

In de begintijd van het koloniseren (15e eeuw) werden voornamelijk

met precies in het midden het ‘Place de l’Indépendance’. Het lijkt toch

handelsnederzettingen gesticht langs de Afrikaanse en Amerikaanse

verdacht veel op Parijs.

kusten. Dit waren eerst nog tussenstations naar verder gelegen bestemmingen, zoals Indonesië. Later ging Nederland er met andere

Kenmerken bij de Britten en de Fransen was ook het idee dat achter

landen toe over om koloniën te verwerven. Sommige van deze

de bouwwerken zat. Deze zijn gebouwd met een imperialistische

handelsposten, bijvoorbeeld die op Kaap de Goede Hoop en in

gedachte in het achterhoofd. Beide volken waren zeer snel met

Nederlands-Indië, evolueerden daarbij tot echte kolonies, waarbij

bouwen van imposante gouvernementspaleizen in pas veroverde

Zuid-Afrika toch wel de bekendste is. Andere kolonies gingen verloren

gebieden. Op deze manier wilden ze meteen aan de lokale bevolking

of bleven kleine pleisterplaatsen voor Nederlandse schepen.

laten zien dat zij de baas waren. koloniën van België België was één van de weinige landen in West-Europa dat nog geen koloniën had in 1900. Dit komt omdat België in de tijd van de vroege

De typische Hollandse gevels zijn hierin duidelijk te herkennen, waardoor het lijkt of de huizen rechtstreeks vanuit een oudHollandse stad gekopieerd zijn.

kolonisatie nog geen onafhankelijk land was. De toenmalige koning richtte zich, net als Duitsland, dat ook pas laat koloniën had, op Afrika.

De Zuid-Afrikaanse architectuur is vanaf het prille begin beïnvloed

Vrijwel heel Afrika was al verdeeld tussen de Europese landen, waarbij

door het klimaat, de beschikbare bouwmaterialen en de sociale

Frankrijk en Groot-Brittannië de meeste gebieden hadden. Er was

structuur. Tijdens de heerschappij van Nederland en Engeland waren

echter nog een groot gebied over in Midden-Afrika, de Kongo-Vrijstaat.

er twee soorten huizen. De huizen van de kolonisten en de huizen van

In 1908 werd dit Belgisch Congo. Daarvoor is het ruim twintig jaar

de oorspronkelijke bevolking. Verschillende kunststromen hebben

privé-eigendom van de koning geweest, wat nogal grote gevolgen

invloed gehad op de bouwstijlen in Zuid-Afrika, zoals de Rococo,

heeft gehad voor de bevolking. Het land werd namelijk letterlijk

het neoclassicisme, de Romaanse en de Gotische stijl. Later waren

geëxploiteerd, waardoor de bevolking niet goed behandeld werd.

er ook invloeden te zien van de Barok en art nouveau. De huizen in

Voor 1920 was ontwerpen van gebouwen het werk van dokters en militairen.

woontorens in Kinshasa, ontworpen door Claude Laurens

Niet alleen voor Congo, maar ook voor meer koloniën geldt dat de gebouwen pas rond 1920 door architecten ontworpen werden.

Hiervoor was dit het werk van onder andere dokters en militairen.

In de provincie Katanga, waar een explosief groeiende mijnindustrie was, hebben architecten zich voor het eerst kunnen manifesteren.

Destijds was de art deco in het thuisland erg populair, dus hiervan zijn in diverse steden van die provincie markante sporen te vinden. De woningen van blanke werknemers vertonen weer erg veel gelijkenis met de villa-architectuur van de Belgische kuststeden.

Leopoldstad (tegenwoordig Kinshasa) heeft vele gebouwen die door de Belgische architect Claude Laurens ontworpen zijn. Hij ontwierp grootschalige appartementengebouwen, commerciële complexen en

10 pantheon 1 '07'08

p08-p15 thema 02.indd 10

stylos // Afrika // algemeen

5-11-2007 16:23:41

Zuid-Afrika zijn vaak een mix van verschillende stijlen: rechthoekige

meerdere plannen in Algerije, zoals die voor Nemours en de

plattegronden, geïnspireerd op de westerse architectuur en rieten

wederopbouw van Algiers. Deze zijn overigens nooit gebouwd. Elders

daken, wat veel oude huizen in die regio hadden.

op het continent waren Steffen Ahrens en Ernst May in Zuid-Afrika respectievelijk Nairobi en Mombasa actief. Soms rijst de vraag of Afrika

Halverwege de 18e eeuw ontwikkelde zich in Zuid-Afrika, dankzij de

niet de speeltuin van Europa was, omdat er zoveel nieuwe concepten

komst van de Hollanders, de Kaaps-Hollandse stijl. Deze stijl kenmerkt

uitgeprobeerd zijn.

zich door symmetrie, prominente puntgevels en schuine daken. De

Vele nieuwe steden zijn na de kolonisatie gebouwd of sterk uitgebreid.

typische Hollandse gevels zijn hierin duidelijk te herkennen, waardoor het lijkt of de huizen rechtstreeks vanuit een oud-Hollandse stad gekopieerd zijn. Er zijn veel klokgevels, groen-wit houtwerk en rieten daken te zien.

De typische topgevel zorgt ervoor dat het dak bij harde wind niet kan wegwaaien en het raam in de centrale puntgevel voorziet de zolder van licht. Deze Kaaps-Hollandse stijl is veel te vinden in en rond Kaapstad en stadjes als Graaff-Reinet, Stellenbosch en Paarl, waar de vele wijnhuizen vaak in deze stijl zijn gebouwd. nieuwe stijlen Na de Tweede Wereldoorlog kregen de meeste koloniën langzamerhand hun onafhankelijkheid terug. Tegen die tijd hadden ze de oorspronkelijke functie, namelijk het opbrengen van grondstoffen en het ondervangen van het bevolkingsoverschot in Europa, verloren.

Vaak werden de koloniën gehouden om macht uit te drukken. In de tussentijd vormden zich nieuwe stromingen in de architectuur, gevoed door het gevoel dat er op zoek moest worden gegaan naar een nieuwe identiteit.

Jamia Moskee in Nairobi

Hier kwamen nog steeds architecten van buiten Afrika aan te pas. Nu

Soms rijst de vraag of Afrika niet de speeltuin van Europa was, omdat er zoveel nieuwe concepten uitgeprobeerd zijn.

probeert men oude technieken in nieuwe gebouwen te integreren.

Zo zijn er meerdere voorbeelden, waarbij een ingenieus systeem gebruikt is voor airconditioning. Hierbij wordt het klimaat binnen in de gebouwen aangenaam gehouden met een minimum aan

Tegen het einde van de 19e eeuw, werden de gebouwen in Afrika

energieverbruik. Over dit onderwerp is verder in deze pantheon//

gebouwd in stijlen, die uiteenliepen van Mediterraans tot Noord-

meer te lezen.

Europees. Voorbeelden van typische koloniale steden zijn nog steeds te zien in onder andere Saint-Louis, Senegal en Grand-Bassam. Soms

Tegenwoordig heeft de moderne architectuur in Afrika veel

werden zelfs gebouwen in Europa geprefabriceerd en in elkaar gezet

overeenkomsten met de huidige bouwstijlen die je in veel grote

in Afrika. De Europese bouwtraditie zette zich door in de bouw van

steden in de rest van de wereld ziet: grote, glazen kantoorgebouwen,

typisch Europese landhuizen in Zambia, de woningen van de Boere

betonnen hotels en appartementen en glanzende winkel- en

in Zuid-Afrika en vele gebouwen in steden.

entertainmentcomplexen.

Al tijdens de bezetting van de Europese landen, kwam er een

Elk land dat een ander land heeft gekoloniseerd, heeft een stukje van

hernieuwde interesse in het traditionele bouwen. Dit had zijn

haar geschiedenis in het land gestopt. De tijd van de koloniën heeft

oorsprong in Caïro en breidde zich in het begin van de 20e eeuw uit

een grote invloed gehad op de culturen van Afrika en een onuitwisbare

naar Algerije en Marokko. Tegen die tijd waren bij diverse koloniale

indruk achtergelaten op de Afrikaanse architectuur.//

gebouwen elementen uit de traditionele Afrikaanse architectuur te ontdekken. Goed voorbeeld hierbij is de Jamia Moskee in Nairobi. In andere gevallen probeerden architecten Europese en lokale stijlen te mixen, te zien in Bagamoyo.

De invloed van moderne architectuur werd pas echt goed zichtbaar in de jaren ‘20 en ’30 van de twintigste eeuw. Le Corbusier ontwierp

> Koloniale architectuur in Congo: Een nog onbekend patrimonium en een ‘gedeeld erfgoed’, http://cas1.elis.rug.ac.be/avrug/forum_ 0702/johanlagae.htm > Wikipedia, http://nl.wikipedia.org/wiki/Koloni%C3%ABn, http:// en.wikipedia.org/wiki/Architecture_of_Africa > Zuid-Afrika : Architectuur, http://www.zuid-afrika.nl/id/1/194/architectuur.html

stylos // Afrika // algemeen

p08-p15 thema 02.indd 11

pantheon 1 '07'08 11

5-11-2007 16:23:42

In de zomer 2007 hebben drie studenten van de TUDelft Somaliland bezocht om hier het Berbera Marine Centre te ontwikkelen. Het doel van dit centrum is het stimuleren van het toerisme en hiermee ook de economie. De situatie waar het land zich in verkeerd brengt meerdere complicaties met zich mee…

project Somaliland Loes Goebertus Wat is Somaliland?

Dit betekent onder andere strenge veiligheidsmaatregelen voor

Somaliland, microsoft word herkent het niet. De meeste mensen

buitenlanders.

zeggen, Somaliland, bestaat dat? is dat niet gewoon Somalië? Niet helemaal.

Potenties van Berbera

Somaliland is onofficieel een onafhankelijk land binnen de grenzen

Berbera is de grootste havenstad van Somaliland aan de Golf van Aden.

van Somalië. Somaliland kent de grenzen van het voormalige Britse

Zij telt ongeveer 40.000 inwoners.

Somaliland. Bij de onafhankelijkheid van Somalië in 1960 is Somaliland

“Somaliland is Somalië’s vergeten succesverhaal”, wordt vaak gezegd. Er

samengevoegd met het voormalige Italiaanse Somalië. In 1991 riep

is nagenoeg geen sprake van criminaliteit, de haven functioneert prima

Somaliland zijn onafhankellijkheid uit, maar dit is nog door geen

en de ambtenarij is redelijk effectief. Vroeger was Berbera een stad vol

enkel land erkend. Wel heeft het land een eigen regering, eigen geld

handel en visserij, maar tijdens de oorlog zijn de meeste gebouwen

en een eigen paspoort.

verwoest en hierna nooit meer heropgebouwd. Wederopbouw na

Somaliland ligt aan de Golf van Aden. Het inwoneraantal wordt

de oorlog is datgene waar Somaliland mee geholpen moet worden.

geschat op 3,5 miljoen inwoners. 55% van de bevolking bestaat uit

Berbera heeft de potentie de economische en toeristische hoofdstad

nomaden.

van de regio te worden. Berbera ligt op een geografische gunstige locatie, het heeft mooie witte stranden, een historische stad en een

De onafhankelijkheid van het

bestuur dat open staat voor samenwerking om Berbera tot een succes

land schrikt toeristen af. De

te maken.

reisadviezen die men thuis opzoekt zijn als volgt: “Somalië

Stichting Daryeel

is geografisch en politiek op

Stichting Daryeel wil de uitdaging aangaan een succes te maken

te delen in drie regio’s:

van Berbera. Daryeel is in 2003 door Nederlandse en Somalische

Somaliland (noordwesten),

studenten opgericht. Zij geloven erin dat samenwerking met en

Puntland (in het noordoosten)

inzet van Somaliers zelf van groot belang is voor de ontwikkeling

en Centraal- en Zuid- Somalië.

van Somaliland.2

Puntland ten zuiden van de stad Galkayo en Centraal- en

Daryeel wilt in Berbera het Berbera Marine Centre (BMC) ontwikkelen. Dit

Zuid-Somalië zijn onveilig. (…) Vanwege de oorlog tussen Ethiopië

bestaat uit een hotel en andere recreatie- en business mogelijkheden.

en de Unie van Islamitische Rechtbanken in met name Centraal- en

Hiermee wil Daryeel werkgelegenheid en mogelijkheden creëren voor

Zuid-Somalië worden Nederlandse burgers sterk ontraden naar deze

de lokale bevolking.

gebieden te reizen. In Centraal- en Zuid-Somalië en Puntland aanwezige Nederlanders worden geadviseerd deze gebieden direct te verlaten.

Het Berbera Marine Centre

Nederland kan geen consulaire bijstand verlenen aan in Somalië

Daryeel heeft TU studenten gevraagd om het project Berbera Marine

verblijvende Nederlanders.” 1

Centre op gang te brengen. In de zomer van 2006 zijn er studenten naar

De regering van Somaliland neemt extra maatregelen betreffende

Somaliland geweest en hebben zij geconcludeerd dat er behoefte aan

de veiligheid van buitenlanders. Zij willen absoluut niet dat een

en potentie is voor toerisme. Afgelopen zomer zijn drie TU studenten

buitenlander iets overkomt. Dit zou namelijk negatief nieuws over

naar Somaliland gereisd om het Berbera Marine Centre te ontwerpen

Somaliland verspreiden en het streven naar onafhankelijkheid en hulp

en om het business plan te schrijven.

van buitenaf niet ten goede komen.

In het verleden zijn er troepen uit het zuiden van Somaliland geweest

Het doel van het BMC is het stimuleren van toerisme en daarmee

die NGO (non-governmental organisation) werkers in Somaliland

de economie. De bedoeling is dat het hotel voornamelijk gerund

ontvoerd en vermoord hebben. Dit zijn geplande ontvoeringen

zal worden door Somalische vrouwen. Somalische vrouwen werken

geweest om de onafhankelijkheid van Somaliland tegen te werken.

over het algemeen harder dan mannen. Tevens zijn er in Somaliland

Het zuiden wil namelijk niet dat Somaliland onafhankelijk wordt.

organisaties die opkomen voor vrouwenrechten en zelfstandigheid van

Somaliland wil dit soort ontvoeringen koste wat kost voorkomen.

vrouwen stimuleren. Tot nog toe is het gebruikelijk dat de vrouw thuis

12 pantheon 1 '07'08

p08-p15 thema 02.indd 12

stylos // Afrika // algemeen

5-11-2007 16:23:46

blijft, het huishouden doet en voor de kinderen zorgt. Pas wanneer vrouwen hun eigen geld gaan verdienen kunnen zij zich zelfstandiger opstellen. Consequenties die vrouwen aannemen met zich meeneemt zijn onder andere wel dat er een crèche zou moeten komen.

De uitdaging Het ontwerpen van een dergelijk BMC in Somaliland neemt veel factoren met zich mee die anders zijn dan hier. Een bezoek aan het land zelf is dan ook zeker een vereiste. Zo hebben wij, twee studenten van bouwkunde, Hans Culp en Loes Goebertus, en een student TBM, Michiel Wolthuis, afgelopen zomervakantie Somaliland bezocht. Michiel zal het business plan voor het hotel schrijven. De bouwkunde studenten zullen het in eerste instantie het hotel van het BMC ontwerpen.

De belangrijkste factoren die we in Somaliland onderzocht hebben betreffende het ontwerp van het hotel zijn de flexibiliteit, de klimaatfactoren, de lokale technieken en materialen, de veiligheid, de cultuur en architectuur en de kwaliteit.

Flexibiliteit Wat voor het ontwerp van het hotel voornamelijk belangrijk is, is de flexibiliteit en mogelijkheid tot uitbreiding. Hoogstwaarschijnlijk zal er niet meteen genoeg geld zijn om alles te bouwen en zal er in de toekomst uitbreiding, dan wel aanpassing, gewenst zijn. Er zal naar investeerders en subsidies gezocht moeten worden om het project uitvoerbaar te maken. In eerste instanties zal het BMC enkel Somalilanders trekken, die naar Berbera reizen voor familiebezoek en werk. Tevens zal het resort recreatie en zakelijke mogelijkheden bieden voor de lokale bevolking. Zo zullen er trouwzalen en congreszalen te huur zijn en zal er onder andere een spa komen. In de toekomst zullen misschien Ethiopiërs gebruik maken van het BMC, aangezien Ethiopië zelf geen zee meer heeft sinds Eritrea een onafhankelijk land is. Een andere doelgroep kunnen de hulporganisaties in Somaliland zijn en in de verre toekomst misschien ook toeristen uit het buitenland. Hiervoor is de onafhankelijkheid van Somaliland van groot belang. Tegen de tijd dat dit bereikt is, zijn mogelijkheden tot uitbreiding nodig.

Lokale materialen Een ander belangrijk aspect van het BMC is het duurzame aspect.

Hierbij moet vooral gedacht worden aan het gebruik maken van plaatselijke technieken en lokale bouwmaterialen. Een probleem is dat er bijna geen lokale bouwmaterialen aanwezig zijn. Het klimaat is er zo droog, dat dit enkel steen is. Steen is echter duur door de bewerking die het moet ondergaan. De onbewerkte ‘goedkope’ steen wordt enkel gebruikt als fundering en in oude gebouwen. De uitstraling die het heeft wordt als armoedig ervaren. Andere lokale bouwmaterialen zijn leer en gevlochten grasmatten, gemaakt door vrouwelijke nomaden.

Deze materialen zijn maar beperkt beschikbaar. Je ziet ze bij geen enkel luxer gebouw terug.

Bijna alle andere bouwmaterialen worden geïmporteerd uit Dubai, deze bouwmaterialen zijn grotendeels afkomstig uit China. Zo zijn er in Somaliland wel ‘aluminiumfabrieken’, al zijn dit eigenlijk stylos // Afrika // algemeen

p08-p15 thema 02.indd 13

pantheon 1 '07'08 13

5-11-2007 16:24:11

geen fabrieken, maar montagewerkplaatsen van de aangeleverde

overdreven. Op straat kijken mensen je hoogstens nieuwsgierig of

aluminiumprofielen. Verder worden er in Somaliland ‘betonstenen’

bang aan, omdat ze niet aan blanken gewend zijn. In de bus proberen

gemaakt, maar ook hiervoor is het cement geïmporteerd. Hoewel

mensen gesprekken met je te houden, iets wat door hun gebrekkige

de kwaliteit van deze betonstenen slecht is, zijn de huizen hier toch

Engels lastig is. Als mensen lastig tegen je doen, sturen anderen ze

van gebouwd.

voor je weg. Iedereen helpt elkaar en is heel vriendelijk. Het gebrek

De uitdaging is met zoveel mogelijk lokale bouwmaterialen en

aan de kennis van de engelse taal is vaak het grootste probleem op

technieken een zo uniek mogelijk ontwerp te maken. Bepaalde lokale

straat. Daarom is het gemakkelijker met een Somalilander de stad in

materialen zouden door de juiste toepassing een niet armoedige,

te gaan.

nieuwe uitstraling kunnen krijgen.

Voor Somaliland is het zo belangrijk dat toeristen niks overkomt, Klimaatfactoren

dat het zelfs verboden is buiten de steden te rijden zonder bewaker.

De klimaatfactoren zijn ook een belangrijk punt voor het ontwerp.

Bij bijna elk stad of dorp zijn controleposten langs de weg die het

De temperatuur in Berbera is gemiddeld zo’n 40 graden en daarnaast

voorbijgaande verkeer halt houden en controleren.

kan er hevige moesson wind zijn. Er valt maar 5-10 cm regen per jaar, maar wel in stortbuien. In het heetste seizoen komt de temperatuur

De veiligheid heeft dus een grote invloed op toerisme en op het

soms boven de 50 graden. In de zon zitten is dus wel het laatste dat

ontwerp van het BMC. Ten eerste houden de onafhankelijkheid en

je daar wilt.

de reisadviezen de toeristen weg. Komen ze wel, dan moeten zij met bewaking reizen als zij de stad uit willen. Ten tweede, wat meer

De aanwezigheid van steen komt goed van pas bij deze temperaturen.

invloed heeft op het ontwerp zelf, zullen er maatregelen als omheining

Verder zijn dubbele daken en dubbele muren goede middelen om de

moeten zijn, hoewel er ook openheid gewenst is, en zullen er tralies

warmte zoveel mogelijk buiten te houden. Openbare ruimtes hoeven

voor de ramen moeten komen, wat architectonisch niet bepaald

geen muren, laat de wind er maar doorheen waaien! Hoewel je de

wenselijk is.

moesson wind liever niet door het restaurant hebt waaien.

Cultuur/ architectuur Planten en fonteins zorgen voor verkoeling, echter is drinkwater

De lokale cultuur, leefgewoontes en architectuur hebben natuurlijk

schaars en wil je het niet verspillen. Een project waar Daryeel ook

ook invloed op het ontwerp. De lokale cultuur neemt voornamelijk

mee bezig is, is het introduceren van de WaterPyramid in Berbera.

eisen met zich mee die betrekking hebben op het gebruik. 99% van

Dit is piramidevormig en zuivert (zee)water met behulp van zonne-

de bevolking is islamitisch, bijna alle vrouwen dragen hoofddoekjes,

energie. Dit zal niet alleen ten goede komen aan het BMC, maar aan

heel zelden zie je hun haar. Consequenties die de cultuur met zich

heel Berbera. Deze WaterPyramid zal op het terrein van het BMC

meebrengt zijn bijvoorbeeld dat een man en vrouw alleen een

komen.

hotelkamer mogen delen als zij hun trouwakte kunnen tonen. Toiletten

3

voor mannen en vrouwen zijn het liefst zo gescheiden dat zij niet Veiligheid

twee deuren naast elkaar zijn, maar verder van elkaar verwijderd zijn.

De veiligheid heeft, naast dat het de toeristen op afstand houdt, ook

In sommige restaurants zijn er gescheiden ruimtes waar mannen en

een architectonische invloed. Alle grotere gebouwen in Somaliland

vrouwen eten, maar dit zal in het hotel niet toegepast worden. Wel kan

hebben een muur met scherpe glasscherven om hun kavel. Bovendien

het voorkomen dat vrouwen schotten om hun eettafel willen, omdat

zijn bijna alle ramen voorzien van tralies. Deze tralies worden standaard

zij hun burka af moeten doen om te eten en mannen hun haar niet

bij het aluminium raamkozijn geleverd.

mogen zien. De meeste grootste verschillen in de cultuur hebben te maken met het verschil tussen man en vrouw. Wat het geloof ook met

De hotels waar momenteel hulporganisaties verblijven zijn allemaal

zich meebrengt is dat er een gebedsruimte zal moeten zijn gericht op

bewaakt. Er zit een omheining om het terrein, er zitten tralies voor de

Mekka. Men bidt er vijf keer per dag.

ramen en de poort wordt 24 uur bewaakt. Kom je als buitenlander laat terug, dan wordt er soms moeilijk gedaan. Ze willen liever niet hebben

In de lokale architectuur zie je veel bogen. Eetruimtes en zitruimtes

dat je laat nog het hotel verlaat. De meeste hulporganisaties die

zijn vaak verbonden door deze bogen. Ook andere doorgangen en

momenteel in Somaliland verblijven zitten in de hoofdstad, Hargeisa.

buitenruimtes bestaan vaak uit bogen. Het skelet van een gebouw

Deze mensen mogen het terrein van het hotel enkel overdag verlaten,

en de bogen worden gemaakt van gewapend beton. De tussenmuren

zij moeten dit dan van te voren melden en mogen nooit alleen weg.

worden meestal gevuld met betonnen bouwstenen. Ornamenten

Dit terwijl wij als blonde Nederlandse studenten gewoon de straat

worden van gips gemaakt en worden er tegenaan ‘geplakt’. De

op liepen, meestal wel met een Somalilander erbij, anders hadden

buitengevel wordt veelal geschilderd of er wordt natuursteen

we een groot taalprobleem. Als je daar over straat loopt, lijken alle

gestapeld. Vaak wordt dit alles geschilderd in lichte warme kleuren,

voorzorgsmaatregelen waar andere zich aan moeten houden zo enorm

zoals lichtroze en zalm. Ook het natuursteen en de voegen worden

14 pantheon 1 '07'08

p08-p15 thema 02.indd 14

stylos // Afrika // algemeen

5-11-2007 16:24:12

vaak in alle kleuren geschilderd. Op de buitengevel van winkels wordt

zit, koelkasten maar geen goed stopcontact om hem aan te sluiten,

geschilderd wat zij verkopen, aangezien er nog veel analfabeten

stoelen waar de gouden randjes afvallen, plastic ‘kroonluchters’ met

zijn.

een spaarlamp erin en plastic planten ter decoratie. Het briefje in je hotelkamer met ‘wij zijn voorzien van een tennisbaan, voetbalveld

In nieuwbouw worden grote glaspuien gezien als ‘luxe’. Natuurlijk is

en kleine gym’. Vraag je bij de receptie om tennisrackets, nee die

glas bij 40 graden niet bepaald een wenselijk materiaal. Om de zon

hebben ze niet. Loop je eens het terrein over, nergens een tennisbaan

buiten te houden wordt vaak spiegelglas in een bruine of blauwe tint

of voetbalveld te vinden. Wel is er een overvloed aan loungeruimte,

gebruikt. Dit spiegelglas wordt in Nederland vaak bij kantoorgebouw

wel drie verdiepingen, waar enkel de begane grond van gebruikt

gebruikt en wekt hierdoor niet bepaald een aangename sfeer op.

wordt. De loungeruimte is een combinatie van teveel verschillende materialen en kleuren die afzonderlijk best mooi kunnen zijn, maar

De lokale architectuur is vaak een samenstelling van veel te veel

samen vloeken. Er is een mooie tuin aanwezig, maar deze heeft

verschillende materialen, waardoor het een rotzooitje oogt en de

geen directe verbinding vanuit het hotel. Net zoals de bungalows,

kwaliteit van de materialen niet meer tot hun recht komen. Het is

de weg van het hoofdgebouw naar de bungalows is niet meer dan

dus een uitdaging de materialen op de juiste manier te gebruiken,

een zandweg langs de parkeerplaats waar de auto’s ook over rijden.

maar toch bij de lokale architectuur te laten passen. Daarnaast zal

De tuinen liggen voor de verhuurbare zalen, maar de parkeerplaats

de cultuur zijn invloeden hebben op de indeling van de ruimtes en

is het alles verbindende element. Waarom niet die tuinpaden als alles

het programma.

verbindend element maken? Qua planning en kwaliteit hebben ze nog een hoop te leren.

Kwaliteit Tijdens ons bezoek in Somaliland hebben wij meerdere bouwbedrijven,

De uitdaging

bouwwerken en bouwplaatsen bezocht. Het eerste dat opvalt is de

Aan ons nu de uitdaging met zoveel mogelijk lokale bouwmaterialen,

bouwvolgorde en afwerking. Tijdens de ruwbouwfase wordt de

rekening houdend met de hete zon en harde wind, de cultuur en lokale

badkamer bijvoorbeeld al helemaal betegeld, waardoor alle tegels

architectuur een uniek hotel te ontwerpen. En dan maar hopen dat

vies worden van het cement. De vloer wordt al betegeld, terwijl de

we genoeg controle op de uitvoering kunnen hebben, zodat ze het

ramen er nog ingezet moeten worden. Ze dekken de vloer niet af, dus

deze keer wel netjes afwerken.//

‘maken ze het daarna wel weer schoon’. Dit wordt onmogelijk als alles opgedroogd is. Afplakken bij het schilderen kost teveel moeite of daar hebben ze nog nooit van gehoord. De muurverf is vaak uitgelopen op de plinten en er zitten verfvlekken op de vloer. De mooie houten deuren, geïmporteerd uit Dubai, worden erin gezet, waarna er verf op

> 1. http://www.minbuza.nl/nl/reizenlanden/reisadviezen,reisadvies_somalie.html > 2. http://www.daryeel.eu > 3. www.aaws.nl voor meer informatie over ‘The WaterPyramid Solution’ afbeelding kaart: www.economist.com foto’s: bouwbedrijf Lucky Star en door Loes Goebertus

wordt gemorst. Net opgeleverde huizen hebben vaak overal verfresten, maar niemand maakt zich er druk over. Gaat hier dan kwantiteit boven kwaliteit?

Als een Somalilander zelf een hotel zal bouwen is de kwaliteit vaak ver te zoeken. Het ‘luxe’ Maansoor hotel bestaat uit een en al kitsch.

Goedkope plastic ‘kristallijkende’ kraanknoppen, die er binnen een paar maanden afvallen, keukenkastjes waar het plasticlaagje nog op stylos // Afrika // algemeen

p08-p15 thema 02.indd 15

pantheon 1 '07'08 15

5-11-2007 16:24:14

De Afrikaanse architectuur is sinds de kolonisatie bepaald door de westerse architectuur. Nog altijd wordt de westerse architectuur als voorbeeld gebruikt door veel Afrikaanse architecten.

De eigen architectuur is echter in opkomst, Afrika herontdekt haar geschiedenis.

Afrika terug naar haar roots Ruben Smits

Kinderen met hongerbuikjes, onder de vliegen, zittend in de brandende

onder andere de architectuur uit de krottenwijken. Al gauw denk je

zon. Dat is het eerste beeld dat bij veel mensen opkomt als het over

hierbij aan golfplaten en betonblokken. Over het algemeen wordt er

Afrika gaat. Het continent, dat het armste is van de wereld, krijgt veel

vanuit gegaan dat er weinig verschil is tussen deze hutten. Cordelia

aandacht van ontwikkelingsorganisaties die deze beelden in blijven

Osasona heeft dit onderzocht en kwam tot de conclusie dat er wel

publiceren. Mensen denken dat de meeste Afrikanen in leemhutjes

degelijk duidelijke verschillen zijn. Hierbij gaat het niet alleen om

op het platteland wonen en leven van de landbouw, alsof de tijd er

decoraties, maar ook om indeling en routing. De grote verscheidenheid

eeuwenlang heeft stilgestaan. Niets is minder waar. Afrika kent een rijke

aan architectuur in Afrika riep de vraag op of er wel gesproken kan

geschiedenis van sterk ontwikkelde beschavingen. De Egyptenaren

worden van één Afrikaanse architectuur. Het onderwerp dat de meeste

zijn hier een mooi voorbeeld van. Eén van de eerste beschavingen

discussie opriep, was de vraag over de toekomst van de bouwkunst in

met een eigen schrift. Zij bouwden de piramides, waarvan nog steeds

Afrika. Moet de Afrikaanse architectuur terugkeren naar haar roots van

niet duidelijk is hoe ze precies gebouwd zijn. Een ander voorbeeld zijn

vóór de koloniale tijd, of is de koloniale architectuur een onderdeel in

de Ashanti. Een volk van goudsmeden en één van de weinige volken

het proces en moet daar dus op verdergegaan worden?

dat serieuze tegenstand kon bieden aan de Europese kolonisten. Het

piramides van Gizeh, Egypte

rijk van de Ashanti was op haar hoogtepunt tussen 1100 en 1300 en

Een belangrijke conclusie tijdens het congres was dat er eigenlijk niet

strekte zich uit van de kust bij Ghana tot noordelijk van de Niger. In de

gesproken kan worden over één Afrikaanse architectuur, omdat het

dertiende eeuw is ook de eerste moskee van Djenné gebouwd, gelegen

zo breed is. De traditionele Afrikaanse architectuur omvat de tenten

in het huidige Mali ten zuiden van de Niger. De moskee is een aantal

van de Toeareg, maar ook de leemarchitectuur uit Mali en natuurlijk

keer herbouwd en staat er, in zijn huidige vorm, sinds 1907. Ook nu

de piramides in Egypte. Deze traditionele bouwwijzen worden vaak

nog is de Ashanti een machtige bevolkingsgroep in Afrika, met name

nog steeds door de lokale bevolking op het platteland gebruikt. In

in Ghana maakt ze een groot deel uit van de bevolking.

de grote steden wordt er daarentegen steeds meer op een moderne, westerse manier gebouwd. Er verschijnen betonnen gebouwen met

grote moskee in Djenné, Mali

Deze rijke geschiedenis heeft voor een groot architectonisch erfgoed

enorme glazen gevels die ook in de rest van de wereld een symbool

gezorgd. Bekende voorbeelden zoals hiervoor genoemd, zijn de

zijn van vooruitgang en beschaving. De Afrikaanse landen proberen

piramides van Gizeh en de grote moskee van Djenné. Andere zeer

op deze manier bedrijven te trekken en hun derdewereldimago van

interessante bouwwerken zijn de rotskerken in Ethiopië, volledig in

zich af te schudden. De vraag is of dit wel de goede manier is. Ten

de rotsen uitgehakte kerken. Ook de ruïne van Groot Zimbabwe in

eerste is beton relatief duur in Afrika. Daarnaast is er in de hele wereld

Zimbabwe spreekt tot de verbeelding. Dit is het overblijfsel van een

een groeiende bewustwording van het broeikaseffect en de gevolgen

van de grootste middeleeuwse steden ten zuiden van de Sahara en

hiervan. Hierdoor ontstaat ook steeds meer aandacht voor ecologisch

zij bestaat uit ruïnes van zo’n 300 complexen. Het centrum wordt

bouwen. Betonnen gebouwen met veel glas zijn in tropische gebieden

omsloten door muren van bijna 11 meter hoog en ongeveer 250 meter

echter verre van ecologisch, omdat ze erg snel opwarmen en er dan

lang. In de Afrikaanse architectuurwereld begint besef van deze rijke

dus airconditioning nodig is om de gebouwen koel te houden.

architectuur steeds dieper door te dringen. Op het moment wordt nog heel veel naar het westen gekeken en wordt haar stijl vervolgens nagebouwd. Hierdoor kan er niet echt gesproken worden van een typische Afrikaanse architectuur.

Afgelopen juni is het eerste African Architecture Today congres gehouden aan de Kwame Nkrumah Universiteit in Kumasi, Ghana.

Vanuit heel Afrika, maar ook uit Europa en de VS, waren sprekers en deelnemers uitgenodigd om te debatteren over de hedendaagse Afrikaanse architectuur. Het doel was een definitie te geven van ruïnes van groot zimbabwe, Zimbabwe

Afrikaanse architectuur en de toestand waarin zij zich bevindt. Ook werd besproken welke richting de Afrikaanse architectuur volgens hen op zou moeten gaan. Onderwerpen die aan bod kwamen waren

16 pantheon 1 '07'08

p16-p25 thema 03.indd 16

downtown Harare, Zimbabwe

stylos // Afrika // algemeen

6-11-2007 15:48:02

De traditionele Afrikaanse bouwvormen zijn echter uitermate goed aangepast aan het klimaat. In de lemen hutten is het zelfs bij een buitentemperatuur van meer dan 30 graden Celsius nog behaaglijk.

De Afrikaanse houtskeletbouw is ook goed aangepast aan de hitte door het gebruik van grote overstekende dakranden. Deze zorgen voor veel schaduw wat opwarming voorkomt.

De van oorsprong Ghanese architect Joe Osae-Addo, slotspreker van het African Architecture Today congres, opperde dan ook om de traditionele architectuur van Afrika nieuw leven in te blazen.

Hij stelde dat Afrikaanse architecten moeten gaan werken aan aanvaardbare voorstellen, rekening houdend met locale materialen, sociale structuren en het klimaat. Osae-Addo heeft gestudeerd in Groot-Brittannië en daar en in de VS twintig jaar gewerkt. Enkele jaren geleden is hij teruggekeerd naar Ghana en heeft in de hoofdstad Accra

exterieur huis Osae-Addo in Accra, Ghana

zijn bureau gevestigd. Hij was erg teleurgesteld in de huizen van

gemaakt van verkoelende wind onder de vloer. Voor ventilatie door het

betonblokken, beton die uit Groot-Brittannië wordt geïmporteerd.

huis zijn er houten schuifwanden gemaakt en als bescherming tegen

Daardoor is hij op het idee gekomen om met lokale materialen te

de zon zijn de ramen voorzien van jaloezieën over de volle lengte. De

gaan bouwen. Zelf is hij al druk bezig met deze manier van bouwen.

bouw was niet zonder tegenslagen door de slechte verkrijgbaarheid

Hierbij wordt uitgegaan van traditionele technieken en materialen

van materialen, de moeizame productie van leembakstenen en de

die in landelijke gebieden voor handen zijn, bijvoorbeeld hout en

slecht opgeleide bouwvakkers. Desondanks is het gebouw naar alle

leembakstenen. Deze bakstenen worden niet gebakken, maar in de zon

tevredenheid afgerond. Zonnepanelen zorgen voor licht en warm

gedroogd. Door gebruik te maken van deze technieken en materialen

water. Het ver overstekende dak zorgt voor schaduw, evenals de

kan er erg goedkoop en energie-efficiënt gebouwd worden. Ook wilde

bomen in de tuin en de jaloeziën. In 2003 werd met de bouw begonnen

hij geen airconditioning maken, dat terwijl de temperatuur in Ghana

en in de herfst van 2004 was het volledig gereed voor bewoning.

regelmatig de dertig graden passeert en de vochtigheid er rond de negentig procent ligt. Volgens Osae-Addo zijn er goedkopere en energie-efficiëntere alternatieven. Er zijn al verschillende projecten die Osae-Addo op deze manier aan het realiseren is.

Het eerste voltooide project is zijn eigen huis in Accra, de hoofdstad van Ghana. Hij heeft het ontwerp gemaakt vanuit Los Angeles en woont er nu met zijn vrouw en kind.

‘I wanted to explore ideas of light, cross ventilation, and lightness of structure.’

Het huis is gelijkvloers en heeft een oppervlakte van ruim 230 vierkante meter. De plattegrond is L-vormig met in de ene vleugel de slaapkamers en de tv-kamer en in de andere vleugel de keuken en eetkamer. Het huis heeft een balkon rondom het huis, dit is geïnspireerd door koloniale Engelse bungalows en de binnenplaatsplattegronden van Ghanese plattelandshuizen. Er zijn geen interne gangen, dit

interieur huis Osae-Addo in Accra, Ghana

zorgt voor een vrije beweging van licht en lucht door de ruimtes.

Met dit gebouw wil Osae-Addo een voorbeeld zijn voor andere

De draagconstructie is van hout met muren van leembakstenen.

Afrikaanse architecten en ze op een andere manier naar de traditionele

Verder bevat het huis in plaats van airconditioning een natuurlijk

architectuur laten kijken. Zijn bedoeling is een nieuwe beweging in

ventilatiesysteem. Het plan om geen airconditioning in het huis te

gang te zetten, waarmee Afrika zich kan onderscheiden ten opzichte

maken stuitte op de nodige weerstand bij zijn vrouw. Uiteindelijk heeft

van de rest van de wereld. Hij noemt deze manier van bouwen zelf

zij er geen spijt van gekregen dat hij zijn zin heeft doorgedrukt, het huis

‘inno-native’, een samentrekking van innovative en native. De stijl

is altijd behaaglijk door een even slim als simpel ventilatiesysteem. De

maakt gebruik van traditionele, native, bouwtechnieken en zet deze op

goede ventilatie wordt veroorzaakt door het feit dat de houten vloer

een innovatieve manier in die helemaal in de trend van milieubewust

ongeveer een meter boven de grond staat. Hierdoor wordt gebruik

bouwen past. stylos // Afrika // algemeen

p16-p25 thema 03.indd 17

pantheon 1 '07'08 17

6-11-2007 15:48:04

zonnewarmte-absorptie door vloer, snelle opwarming gebouw

zonnewarmte-absorptie door serre, langzame opwarming gebouw

De techniek die Osae-Addo in zijn eigen ontwerp heeft toegepast

grotere rol gaan spelen in de wereldwijde architectuur. Is deze manier

is vooral geschikt voor een omgeving met een constante hoge

van bouwen ook geschikt voor hoogbouw, oftewel, kan zij toegepast

temperatuur en de nodige wind. In gebieden als de Sahel en Sahara,

worden in sterk verstedelijkte omgevingen? Werkt het dan nog even

waar de temperatuur overdag ruim de dertig graden Celsius passeert

goed, of is er dan sprake van een omgekeerd muis-olifantprobleem?

en ’s nachts het vriespunt nadert, is deze bouwmanier een stuk minder

Het muis-olifantprobleem houdt in dat een muis relatief veel moet eten,

geschikt. In deze gebieden wordt vanouds echter op een manier

doordat hij veel huid heeft ten opzichte van zijn inhoud. Een olifant

gebouwd die goed aangepast is aan dit klimaat en ook erg goedkoop

heeft relatief weinig huid, verliest hierdoor relatief weinig warmte en

en ecologisch is. Onder andere de grote moskee in Djenné is op deze

hoeft dus relatief weinig te eten. Een klein hutje is te vergelijken met

manier gebouwd. De basis bestaat uit leembakstenen, die Osae-Addo

de muis, maar het hutje heeft juist een voordeel van zijn grote aandeel

ook gebruikt heeft in zijn huis. Van deze leembakstenen worden de

‘huid’, hiermee wordt namelijk zonnewarmte opgevangen. Er wordt

muren gemaakt. De organische, sculpturale vormen, zoals te zien zijn

dus relatief veel zon opgevangen voor de inhoud. Als je een heel groot

bij de moskee, worden bereikt door een afwerklaag van leem. Deze

gebouw hebt, heb je relatief weinig muren die zon vangen, waardoor er

afwerklaag wordt in Djenné elk jaar bijgewerkt tijdens een festival

minder warmte per inhoud afgegeven kan worden. Een ander probleem

dat hiervoor speciaal is opgericht. De muren zijn tussen de 0,4 meter

in de stedelijke omgeving is wellicht de schaduw van andere gebouwen

en 0,6 meter dik. Doordat ze zo massief zijn, nemen ze overdag veel

die de opname van zonnewarmte beletten.

zonnewarmte op. Door de warmtecapaciteit van de muren blijft het

Kan Afrika het voortouw nemen door traditionele bouwtechnieken

binnen in het gebouw fris. Als de temperatuur ’s nachts daalt, geven

aan te passen aan de huidige eisen? Zal de Afrikaanse architectuur

de muren hun warmte af, waardoor het ook dan behaaglijk is. Dit is

gekenmerkt worden door het ecologische aspect?

dus een erg ecologische manier van bouwen, aangezien er enerzijds kosten en vervuiling door airconditioning wordt voorkomen en aan

Het African Architecture Today congres moet een tweejaarlijkse

de andere kant de verwarmingskosten verdwijnen.

conferentie worden. Tot doel werd gesteld om bij het volgende congres ook de voormalig Portugese en Franse koloniën er meer bij te betrekken. Ook wil men het congres op een andere locatie houden.

Wellicht kunnen op volgende congressen deze vragen beantwoord worden.//

houtskelet met isolatie van strobalen

bouw van traditionele Afrikaanse hut

Ook in gematigde klimaten kan de leembouw een aanzienlijke energiebesparing opleveren. Er zijn wel enkele aanpassingen nodig.

Hierbij moet je denken aan het dikker maken van de muren en isoleren met strobalen. Ook moet er voor gezorgd worden dat er geen water langs de muren sijpelt, want dan stroomt het leem weg, of de muren moeten zo behandeld worden dat ze dit kunnen verdragen. Er zijn al huizen in Amerika en Duitsland die volledig zelfvoorzienend zijn op het gebied van energie en vrijwel nooit verwarming nodig hebben. Met het oog op de klimaatverandering zal energiebesparing een steeds

18 pantheon 1 '07'08

p16-p25 thema 03.indd 18

> 1. http://en.wikipedia.org/wiki/Architecture_of_Africa > 2. http://www.krachtvancultuur.nl/nl/actueel/2007/juli/afrikaanse_architecturen. html > 3. http://www.dwell.com/homes/new/8603547.html > 4. http://africanarchitecture.blogspot.com/search/label/Energy%20Afficient%20Trad itional%20African%20Architecture > 5. http://africanarchitecture.blogspot.com/2007/02/building-with-mudstraw-baleand-timber.html > 6. http://www.treehugger.com/files/2007/02/building_green_7.php > 7. http://www.physorg.com/news103728570.html afbeeldingen > 1. http://www.usu.edu/markdamen/ClasDram/images/01/pyramids.JPG > 2. http://www.travelblog.org/Photos/619641.html > 3. http://en.wikipedia.org/wiki/Architecture_of_Africa > 4. http://www.cricketump.com/images/various/Harare,%20capital%20of%20Zimba bwe.JPG > 5. http://www.dwell.com/homes/new/8603547.html > 6. http://africanarchitecture.blogspot.com/2007/02/building-with-mudstraw-baleand-timber.html > 7. http://africanarchitecture.blogspot.com/search/label/Energy%20Afficient%20Trad itional%20African%20Architecture

stylos // Afrika // algemeen

6-11-2007 15:48:06

13 jaar geleden, de racistische Nationale Partij treedt af in Zuid-Afrika, Mandela’s ANC neemt de macht over. De Apartheid was voorbij, gelijkheid zal voortaan ook in Zuid-Afrika gelden. Het ANC begint een beleid van ‘rechtstellende actie’ dit om de ongelijkheden uit het verleden te beëindigen. De Apartheid is voorbij, of toch niet?

apartheid in Johannesburg Ton Deuling

Apartheid geworteld in stedelijke patronen

Apartheid. Tevens wijzen zij op de slechte woningkwaliteit van de door

Stedelijke patronen ontstaan door verschillende bouwperioden in de

het RDP gebouwde huizen. Een andere verklaring voor dit verschijnsel

loop van de geschiedenis. Deze patronen kenmerken de stad en maken

moet worden gezocht in de huizenbouw door projectontwikkelaars.

de stad tot wat hij is. Onder de Apartheid in Zuid-Afrika zijn stedelijke

De overheid laat de volkshuisvesting naast het RDP over aan

patronen ontstaan, die het beleid van de toenmalige regering

projectontwikkelaars. Zij willen de grondprijs zo goedkoop mogelijk

verwoorden. Townships aan de rand van steden zijn kenmerkend

houden, waardoor vooral huizen gebouwd worden aan de rand van

voor deze periode. De Apartheid is na 13 jaar nog steeds merkbaar in

de steden. Dit werkt verstedelijking in de hand en bovendien houdt

de opzet van steden.

het ook de rassenscheiding in stand.

Townships (Lokasie in het Arikaans) zijn stedenbouwkundige

Doordat in Zuid Afrika de aandacht vooral gericht is op de

verblijfsgebieden die gebouwd zijn onder de Apartheid. Deze

woningverbetering voor de zwarte bevolking, maakt de Zuid-

werden vooral gebouwd aan de randen van steden voor de niet-witte

Afrikaanse overheid dezelfde gescheiden wijken als onder de

bevolking. De moderne townships hebben kleinere huizen en zijn

Apartheid. De Apartheid heeft Johannesburg gevormd en doet dat

verder verwijderd van de steden. Ze worden tegenwoordig gebruikt

nog steeds, volgens Lael Bethlehem (directeur van het JDA). Het JDA

door de arme bevolking van Zuid-Afrika.

is een ontwikkelingsbureau voor Johannesburg. Zij verlenen steun aan economische ontwikkeling programma’s. Het JDA werkt samen

Een stad waar dit zeer goed zichtbaar is Johannesburg, of kortweg

met de universiteit Witwatersrand, dit omdat het Black Economic

Jo’burg. In Johannesburg waren wijken voor zwarte en blanke

Empowerment eist dat 2/3 van de opdrachten naar zwarte architecten

mensen strikt gescheiden, de zwarte bevolking woonde in townships

moet gaan. Er zijn echter veels te weinig zwarte architecten, omdat

aan de rand van de stad. Soweto, was de grootste township van

architect als een eliteberoep wordt gezien en er nauwelijks zwarte

Johannesburg. Deze stedelijke patronen zijn nog steeds zichtbaar in

architecten zijn die als rolmodel kunnen dienen. Apartheid is geworteld

het huidige Johannesburg. Hoe komt het dat er in 13 jaar nog steeds

in Johannesburg, mensen worden er elke dag mee geconfronteerd. De

geen gemengde wijken zijn waar de blanke en zwarte bevolking met

een moet zeer lang reizen naar zijn werk de ander woont al in de stad,

elkaar samenleeft?

een van de vele voorbeelden van overblijfselen uit de Apartheid. Zo

In 1994 werd het Reconstruction and Development Programme, aan

zijn er nog talloze voorbeelden te vinden, Apartheid heeft het leven

het Zuid-Afrikaanse parlement voorgelegd. Dit is een programma

in Johannesburg voor altijd veranderd.

dat de levensstandaard van alle Zuid-Afrikanen moet verbeteren.

Hetgeen bereikt moet worden in een vredige en een stabiele omgeving

Black Economic Empowerment

die gekarakteriseerd wordt door een evenwichtige en groeiende

Het Black Economic Empowerment is een organisatie die probeert de

economie.

economie volledig te benutten door een pragmatische groeistrategie.

Tijdens de Apartheid werd de niet witte bevolking uitgesloten van

Het Reconstruction and Development Programma is in het leven

participaties aan de Afrikaanse economie, dit zorgde voor meer

geroepen door het ANC van Mandela. Dit programma moet de sociaal

armoede. BEE wil dit verschijnsel aanpakken door de economie aan

economische problemen aanpakken die zijn ontstaan onder het

te pakken op zijn zwakste punt, de onevenwichtigheid.

regime van de Apartheid.

De armoede in het land bestrijden heeft de prioriteit. Daarnaast moet het RDP ook zorgen voor de oplossing van de hoge woningnood in Zuid Afrika. Volgens het RDP zijn tussen 1994 en 2001 1.1 miljoen goedkope huizen met overheidssubsidie gebouwd voor 5 miljoen mensen van de in totaal 12.5 miljoen mensen die nog geen goede woonomgeving hadden. Critici vinden deze cijfers onterecht. Zij vinden dat de wijken die door het RDP zijn ontstaan een sterke overeenkomst tonen met de wijken die gebouwd werden onder de stylos // Afrika // algemeen

p16-p25 thema 03.indd 19

pantheon 1 '07'08 19

6-11-2007 15:48:07

Zuid-Afrikaanse architecten nemen het voortouw

Dave Dewar heeft zelf ook pogingen ondernomen om wijken te

Ook Zuid-Afrikaanse architecten zien het probleem. Er is sprake van

maken, waar wel straten en huizenblokken staan. Onder de rook van

een spanningsveld tussen de volkshuisvestingsprogramma’s voor de

District Six, bouwde hij 133 units van twee tot drie verdiepingen hoge

nieuwe zwarte bevolking, van de nieuwe zwarte overheid en de visies

gebouwen. Het resultaat lijkt op een woonerf met een architectuur

van individuele architecten en stedenbouwkundigen. De overheid

die wel iets weg heeft van sociale woningbouw in de Forum-stijl.

is bezig aan een soort wederopbouwprogramma die woonruimte

Straten zijn breed, waardoor er soms meer binnenpleinen ontstaan en

moet bieden aan de achtergestelde zwarte bevolking. De overheid

daarmee voor meer leefruimte zorgen. Maar zoals overal in Zuid-Afrika

is teveel bezig met dit programma, dat het voorbij gaat aan hoe dit

ligt ook hier criminaliteit op de loer.

moet worden opgelost. De volkshuisvestingsprogramma’s kiezen

Dewar is tevreden over het resultaat. De dichtheid is volgens hem het

voor het ideaal van één woningen per kavel. Voor architecten is het

succes van de wijk, 238 huizen per hectare. Toch voldoet het resultaat

sleutelwoord in Zuid-Afrika dichtheid. Steden waarin mensen dicht op

niet helemaal aan zijn ideaal. Dewar wilde meer een mix van lage-,

elkaar leven, hierdoor ontstaat er een straatleven. Echter dit vergt een

midden en hoge inkomens, maar hij heeft klasseprobleem onderschat.

langetermijnplanning en die heeft de Zuid-Afrikaanse overheid niet.

De mensen met hogere inkomens waren bang voor bendes. Toch zijn

Deze vorm van politiek is gebaseerd op dezelfde politiek als die van

alle woningen verkocht, zij het tegen een lagere prijs dan verwacht.

de Group Areas Act en Slumps Act tijdens de Apartheid: de essentie

Toch is dit een van de eerste niet-raciale projecten die van de grond

zat toen in de anti-stad.

is gekomen tijdens het Apartheidsregime.

Het gevolg van deze ontwikkeling is dat architecten in Zuid-Afrika zelf moeten strijden voor het ideaal wat zij voor ogen hebben. In

Lombard East

Zuid-Afrika is er een kleine groep architecten die opstaat en die met

Ook architect Peter Rich ziet veel in collectieve verantwoordelijkheid.

dit gegeven aan de slag gaat. Aan de hand van twee voorbeelden

Hij heeft in de buitenwijk Lombardy East van Johannesburg een project

in Kaapstad en Johannesburg wordt de voorgangerrol die deze

opgezet, waarbij alle subsidies van de toekomstige bewoners in één

architecten nemen behandeld.

pot werden gestopt. Met dat geld werd een stuk grond gekocht en de huizen gebouwd. Gelegen op een heuveltje kijken de bewoners

Group Areas Act

uit over de township Alexandra. Aan de voet van de heuvel ligt de

De Group Areas Act, was een parlementsdaad die ontstaan is onder

berucht door de vele ‘carnappings’ ,London Road. De meeste mensen

de Apartheidsregering. Deze wet was van essentieel belang om de

uit Lombardy East komen uit Beirut, een deel van Alexandra waar de

niet-blanke bevolking te kunnen weren uit de stad. Het zorgde ervoor

criminaliteit zijn plaats in het dagelijks leven heeft veroverd en het

dat de niet-blanke bevolking gedwongen werd om in townships te

bestaan hard is.

gaan wonen.

Rich creëerde met basismodellen een breed scala aan woningen, Delft 5

die geheel anders waren dan woningen die tijdens de Apartheid de

Een project van de Zuid-Afrikaanse overheid, gelegen op de Cape

wijken sierden. Alle woningen zijn in twee kleuren gepleisterd, voor

Flats buiten Kaapstad. Dave Dewar, architect en stedenbouwkundige,

de helft in het bruin en de andere helft in het geel. Dit zorgde voor

keurt deze vorm van bouwen af. De zwarte bevolking is vanaf

levendigheid in de wijk, waar in andere wijken de eenkleurigheid het

de vijftiger jaren gedwongen om naar Delft 5 toe te verhuizen,

beeld bepaald. Iedere familie kreeg een casco zonder elektriciteit, als

tientallen kilometers van het stadscentrum verwijderd. Delft is een

ze dit wilden uitbouwen dan moesten ze dat zelf doen. Zo stimuleerde

wreed voorbeeld van één van de projecten van de overheid. Er is

hij zelfwerkzaamheid. Binnen in de woningen zijn de maten minimaal,

geen enkele moeite gedaan om van Delft een stad te maken die

echter rondom de huizen is de ruimte groots. Hier schuilt ook een

toegankelijk is voor iedereen. De aandacht is hier alleen maar gericht

gevaar in, als de financiële nood namelijk hoog is kan men hun grond

op woningverbetering voor de zwarte bevolking, hierdoor worden er

gaan verhuren aan squatters, de echte krotbewoners.

weer dezelfde gescheiden wijken gemaakt als onder de Apartheid.

Straten worden gevormd door woningen die deze afschermen, de

Apartheid is nog volop te vinden in Zuid-Afrika, het is geworteld in

voetganger wordt genegeerd.

het stedelijke patroon, het wordt doorgezet door de overheid, en is

Delft 5 maakt onderdeel uit van het RDP, met subsidies van 17.500 rand

terug te vinden in de levenswijze van de Zuid-Afrikanen. Johannesburg

kunnen bouwers een plot kopen, voorzieningen aan laten leggen en

kampt met talloze problemen ten aanzien van de woningnood voor

een constructie neerzetten. Met de start van dit programma was dit

de zwarte bevolking. Door verschillende instanties wordt geprobeerd

bedrag nog aanzienlijk, dit is echter met de inflatie zeer gedaald. In

hier iets aan te veranderen. Door deze aanpak wordt voorbijgegaan

Delft is de devaluatie van dit bedrag zeer goed te zien. Aan het begin

aan het uiteindelijke doel namelijk gelijkheid afspiegelen in de

van de wijk zijn er nog huizen gebouwd van steen, aan het eind bestaat

samenleving. Architecten merkten dit probleem op en gingen

het grootste deel uit golfplaat.

hiermee aan de slag, maar vonden weerstand door de angst die leeft onder de bevolking. Geconcludeerd kan worden dat de gelijkheid in Zuid-Afrika wel bestaat, maar wel alleen op papier. De stad ademt

20 pantheon 1 '07'08

p16-p25 thema 03.indd 20

stylos // Afrika // algemeen

6-11-2007 15:48:07

nog steeds Apartheid. Projectontwikkelaars, het Reconstruction Development Programme, het Black Economic Empowerment, al deze verschillende instanties hebben een gemeenschappelijk doel: de nietblanke bevolking weer deel uit laten maken van de Zuid-Afrikaanse samenleving. Door deze krampachtige aanpak wordt voorbijgegaan aan het ideaal, namelijk een gemengd Zuid-Afrika waar de blanke en niet-blanke bevolking vredig kunnen samenleven. Door alle aandacht te besteden aan het bieden van kansen aan de niet-blanke bevolking, wordt er vergeten dat dit in combinatie moet gebeuren met een differente samenleving. Gelijkheid op papier moet nu ook zijn afspiegeling krijgen in de maatschappij.// > Blank, architecture apartheid and after, Judin.H > Verleden overschaduwt Zuid Afrika, Robert Roos > Na apartheid, Tracy Metz > www.wikipedia.nl > www.jda.org > www.southafrica.info Black Economic Empowerment, Mary Alexander

stylos // Afrika // algemeen

p16-p25 thema 03.indd 21

pantheon 1 '07'08 21

6-11-2007 15:48:10

African Perspectives Africaines Antoni Folkers Joe Osae-Addo African cultural expression, be it in the visual arts, music, food or

developed during the conferences in Dar es Salaam in 2005 and Kumasi

fashion, has made a crucial contribution in shaping and spicing the

in 2007 to define the African architectural position in relation to the

hybridized global world of today. Notwithstanding an impressive

global context. What can we learn from each other?

historical track record, African architectures do not appear to have had an equal influence on our contemporary built environment.

Through the market approach, perspectives are provided on African architectures, in which the exhibition of the South African artist

The past century has shown massive import of European architectural

Titus Matiyane takes a central role in serving as the metaphor of

science in Africa. Architecture that was biased on climatic models

reciprocity: Titus showing the cityscapes of London, New York, Pretoria,

and sprung from a firm belief in the unavoidable development along

Amsterdam-Rotterdam and Hong Kong – modernist’ worlds seen

patterns of western modernity. Modernist architecture symbolized

through the African eye reviewed by the visitors of the event – African

progress and departure of the primitive.

and European the like.

The oil crisis of 1973 marked a strong turn in this development.

Reintroduction of traditional building technologies went hand in hand

The market stalls themselves present specific African cities from

with nostalgic recreation of early colonial examples. The planters’ house

disciplinary perspectives through various media: film, lectures, debates,

model, for instance, is up to today an emblem of upper class arrival,

performances and exhibitions. Next to a broad range of satellite

and not only so in Africa.

locations throughout the continent, five cities receive in depth focus: Cape Town focuses on urban transformations after apartheid, Djenné

At the beginning of the 21st century a new era has commenced.

on the survival of the world heritage site in a thriving modern city,

Afrenaissance has been minted and the fantastic models of Bodys

Accra-Kumasi on the revitalization of technological research carried

Isek Kingelez are being built.

out in the sixties and seventies and implementing in an inno-native

African architectural skills seem to be stirred from a long sleep and the

approach, Amsterdam-Bijlmer on the appropriation and modification

two-sided search into own identity and métissage within the global

of western living conditions by the African diaspora and Casablanca on

context is in full swing.

the outcome and future of the shared stories, the identity of African

Hyper-modern fully glazed skyscrapers defy power cuts and electricity

architectures emerging from a long standing relationship between

bills, cross ventilation seems dead and buried. At the same time mud

European and Moroccan architects and city dwellers.

becomes a fashionable building material and creativity goes unbound, along the line, from shack to grandiose residence.

About the authors

Next to exemplary projects that shine amongst the accepted global

Joe Osae-Addo was born in Ghana, West Africa, and trained at the

stars of the Architectural glossies, buildings emerge that are, to the

Architectural Association in London. He worked in Finland, the UK

western eyes bizarre, not up to the internationally agreed fashionable

and the USA, setting up his practice in Los Angeles in 1991. He is a

standard, or perhaps indeed lacking intrinsic architectural quality.

founding partner in the A + D Museum, Los Angeles, and moved

But then again, what is intrinsic architectural quality? Might this

back to his native country Ghana in 2004 and is CEO of Constructs

not be redefined by inviting the African to establish his voice in the

LLC, an inno-native design firm based in Accra and Tamale in Ghana,

international architectural debate? The continent holds its breadth on

West Africa. He is involved in African Perspectives as stallholder and

what the Pan African Parliament competition will bring….

member of the scientific committee.

From 6th to 8th December this year, African Perspectives (www.

Antoni Folkers is chairman of the ArchiAfrika foundation (www.

africanperspectives.nl) takes place at the Faculty of Architecture of

archiafrika.org) and intendant of African Perspectives. As director

Delft University of Technology. African Perspectives is conceived as

of FBW Architects he has been involved in design and execution

a market, a market that creates a floor to exchange views and open

of architectural projects in various African countries since the mid-

up debates. Its aims are to spawn the diversity and richness in African

eighties.//

architectures, to stir the debate on issues above-mentioned and to set an agenda for future cooperation between schools in Africa and Europe based on dialogue. It takes on questions and views that have

22 pantheon 1 '07'08

p16-p25 thema 03.indd 22

stylos // Afrika // algemeen

6-11-2007 15:48:13

stylos // Afrika // algemeen

p16-p25 thema 03.indd 23

pantheon 1 '07'08 23

6-11-2007 15:48:14

24 pantheon 1 '07'08

p16-p25 thema 03.indd 24

stylos // Afrika // algemeen

6-11-2007 15:48:19

De kringloop van staal voorkomt bouw- en sloopafval

stylos // Afrika // algemeen

p16-p25 thema 03.indd 25

pantheon 1 '07'08 25

6-11-2007 15:48:19

Being Dutch, it is impossible to ignore the fact that the Netherlands are influenced by other countries and cultures. The Netherlands are rather small (I am not talking about the people) and relatively few people actually speak Dutch.

beyond the border Marjolein Overtoom

Even more, some people think the Netherlands only exist out of Amsterdam, or that Europe is a country and you can see everything in a week. Think of the Chinese and Japanese tours photographing Delft and then moving on to Prague for example. Even though the Netherlands are small we do have some things we are known for; mills, wooden shoes, tulips, the red light district, drugs, tall people and, architecture (we also own the oldest national hymn). Some really renewing designs have been made by architects that were born and raised here.

It’s not that hard to be noticed in a certain professional area by the

Above: Mod's design for a school.

professionals, but to be noticed by amateurs, that is an art.

Somewhere in our heads, the word architecture is linked with the

Can you give an example of what kind of design assignments you

Netherlands. It’s not linked with Costa Rica, or Thailand, though they

have to do?

have architects and architect students there. Mod, from Thailand, sees

Mod: Educational space (School with full facilities), Residential space

the Netherlands as a place for architecture, as does Markus from Costa

(Single house, apartment with multi-functional space), Commercial

Rica. They both lived in the Netherlands for a year but before they came

Space (Hotels, Parking garage, national art museum), exhibition

they did not know any Dutch architect or design. When they returned

spaces.

to their country they started studying architecture. Mod just finished,

Markus: I have to do Site analysis, design public spaces and articulate

Markus almost finished his second year. This is how they experience

places through a design.

studying architecture.

How is your work judged by the teachers, are you completely free in designing or are they trying to guide you in a certain direction?

Mod: The works are always presented openly for other people to see, while teachers sitting in front critique the work presented. The work is completely free in design but the teacher is always available for consult if needed.

Markus: They mostly guide us in a certain direction.

How many students are in the same year as you are?

Mod: Actually, the university just opened in 2002, in 2003 I started Mod

Markus

the study with 8 friends, and then in 2004-2005 there were only 3 left. In 2006 I was the only one left, so I am the only who graduated this year.

Do you use computer programs, and if so, which ones and what do you use them for?

Mod: Yes, I use Auto Cad 2006 for drawing, with which I can easily get

Markus: Somewhere around 50 students.

most of the useful information in exact scale and into more detail, and I use Sketch Up to create the 3D model with light shades and shadow, and I also use Photoshop and Illustrator to retouch the image and help with presentation plates.

Left: Shinawatra university,

Bangkok, Thailand. Students are supposed to sleep at the university in dormitories.

Markus: I use Sketch up for 3d work and Photoshop for designing pages.

26 pantheon 1 '07'08

p26-p33 algemeen 04.indd 26

stylos // Afrika // algemeen

5-11-2007 16:34:24

Are there some designs that are thought of as most influencing concerning architecture? (for example, palladio’s villa Rotonda is used as example quite often here) Mod: I haven’t heard of that one.

Markus: Yes, we do have some designs that come up a number of times, like Holcim cr.

How many students are in your faculty?

Mod: Right now it is becoming more popular so in my faculty there

Above: Mod's design for a commercial space.

are currently around 20 students.

Markus: Somewhere around 600 students.

What are the main things you have to pay attention to when designing a building considering the environment, culture, materials and

What is the time in years to complete the study?

weather?

Mod: It takes 4 years.

Mod: Mainly, I have to make sure the designs always conservate energy

Markus: It takes 5 years, but we do not have the bachelor-master

versus the environmental impact that the design has, and I also have

structure.

to think of the use of natural resources.

Markus: We need to think of culture and weather. It also has to fit with

Can you choose which subjects you take or is everything the same

the environment, and we have to follow a pattern.

for everyone?

Mod: Most of the subjects are the same, except the professional

Before you came to the Netherlands, did you know anything about

electives which I decided to choose: Electrical Energy Conservation in

the architecture or architects from the Netherlands?

Buildings, Computer Graphics and Multimedia for Architects.

Mod: I never thought of studying in this field while I was in Thailand.

Markus: We choose the subjects.

But when I went to Holland I could see a lot of great designs in many varieties. I Also recognised some things from magazines.

Markus: No, I didn’t.

Do you think of the Netherlands as a place for architecture?

Mod: Yes...because the designs are time-less, always look modern.

Markus: Yes. Are the Netherlands mentioned for architecture at your university?

Mod: Yes... in the architectural and theory class where the great designs and architects are mentioned like MVRDV. Markus: Yes

Above: Markus' design for a public space.

stylos // Afrika // algemeen

p26-p33 algemeen 04.indd 27

pantheon 1 '07'08 27

5-11-2007 16:34:25

Are there differences between the things called architecture in the

Are you able to do exchange programs, and if so, would you like to

Netherlands and where you live?

do that and to where?

Mod: In terms of design things are very different due to the climate,

Mod: I see any exchange programme as great opportunity to learn new

environment and lifestyle.

things and to understand the think-process of other architects. So the

Markus: Sure here we have different conditions like the weather; we

answer would be yes, I would love to accept all the great opportunities

live in a tropical place so the designs won’t look the same.

that are coming towards me.

Markus: Yes, my university has an exchange program with a bunch

What are some designs in your country that are well-known?

of universities around the world. I guess I would go to Brazil or the

Mod: The traditional Thai style like “Ruen-Thai, wat”

Netherlands.

Markus: Holcim cr, torre Mercedes, la contradulria publica.

What designs or architects inspire you?

Mod: I like designs where light is used as a part of the design.

Markus: Calatrava, Gehry. Richard Rogers.

What are your plans for the next few years considering architecture?

Mod: I would like to learn more specific things in certain areas, like lighting design, acoustic design, property management, and realestate. typical thai building

Torre Mercedes, Costa Rica

Markus: Studying, getting a master maybe, and then work.

The most striking is the fact that if you compare the size of our faculty

Have you done practice or worked somewhere, and if so, was it

to Costa Rica’s we are almost four times as big. But when we compare

obligated?

this to Thailand, we are enormous. This has to have an effect on the

Mod: Last year I was doing a practical training at Architect 110. It was

education. Another thing we forget most of the time is that the

a great opportunity for me to see how things are handled in the real

designs we make depend greatly on the culture the architect is from.

situation.

Things that are normal for us Dutch aren’t normal for people from

Markus: No, I haven’t done practice.

somewhere else.

Cultural differences have effects on the designs we make though we

Are there any other architects in your family?

may not be aware of it. Let alone the materials we use. For instance,

Mod: No... I’m the only one.

wood isn’t used very often In the Netherlands, but in Thailand it is the

Markus: No, there's no other.

basis of the build culture. Also in Costa Rica wood is used a lot more than here. This is not strange when you think of the weather here.

Buildings in the Netherlands are supposed to protect people mainly from cold, in the other two countries the buildings are supposed to protect the people from heat. These kinds of things evolve into very different uses of materials and types of buildings. We are free to let these things inspire us; they give us the opportunity to see outside the box. By studying abroad we can extend our imaginary borders and design things we didn’t even dream of before.//

http://www.shinawatra.ac.th http://www.encuentra24.com

Above: a table Markus designed, it is real sized.

Why did you choose to study architecture?

Mod: Because I like designing all kinds of things, especially buildings and furniture.

Markus: I chose to study architecture because I love the fact of designing spaces for a better living.

28 pantheon 1 '07'08

p26-p33 algemeen 04.indd 28

stylos // Afrika // algemeen

5-11-2007 16:34:35

stylos // Afrika // algemeen

p26-p33 algemeen 04.indd 29

pantheon 1 '07'08 29

5-11-2007 16:34:39

Globalisation is holding everyone in its grip. How did this all begin, and what is the connection between this phenomenon and architecture? A search for the politics of an economy that builds our cities.

global architecture of capitalism Marcello Soeleman

A shrinking world

a stance in the debate, and state how art and architecture could, or

China and India are on the move. That much is clear. After that other

maybe should react to a phenomenon like this.

country in the Far East (Japan) boomed in the 80s and 90s, now it is the turn of the two countries which are home to over one third of

The origins of globalisation: Gorbachev and the Berlin Wall

the world’s human population. The economies of these countries are

Almost right after the end of the Second World War, the Cold War

growing, as the Dutch would say, like cabbage: China saw a rise of

began. This age is known as the age of the communist Soviet Union

Gross Domestic Product of over 10% for several years now, and the

against the capitalist United States. It was a war that never became

same can be said about India. The two countries are now the second

a true war, though at times it came awfully close. The two countries

an third largest economies of the world, and it won’t be long before

constantly improved and expanded their armed forces, and tensions

they knock the USA off the first place.

between them never diminished. That is, until Mikhail Gorbachev rose to power in the USSR. His policies of ‘perestroika’ (reform) and ‘glasnost’

The two countries are now the second an third largest economies of the world, and it won’t be long before they knock the USA off the first place.

(openness) were meant to put an end to the tensions between his country and the US, but first and foremost to finally give a boost to the economy in his own country, which had been stalling, even diminishing for the past few decades.

If other former Third World countries see these developments in

However, what this ultimately meant was that numerous and major

China and India, it won’t be long before they also join in the rat race.

concessions to the former arch enemy were made, and by the time that

Egypt, Nigeria, the Philippines, Vietnam, Mexico and others already

he and US president George H.W. Bush declared the Cold War over, it

have developed a steady economic growth in recent years, and are

really meant that the USSR had lost.

cited by the Goldman Sachs investment bank as “having a promising outlook for investments and future growth”1. This however, isn’t the

The symbolic representation of this event was the fall of the Berlin Wall

only thing that these countries share. Politically they also change:

on November 9, 1989. It was a day (or better said, a week) of defeat for

democracy is advocated more and more, totalitarian systems are

the communist East, victory for the capitalist West, and the promises

abolished one by one. More people than ever before are voting, more

for freedom, prosperity, and a better life. But it was not only that. The

governments than ever before are based on party politics. And if that’s

fall of the Berlin Wall not only symbolised the end of the Cold War,

not enough, culturally they also undergo huge changes. Languages

but it also completely changed the entire economic face of the Earth:

are disappearing (or, in the case of China and India, spreading), habits

suddenly, people from the other side of the wall could participate

are changing, rituals are scrapped, new rituals are created, and art, architecture and urbanism in the countries are transforming rapidly.

This of course is an ever-ongoing process, but today the pace and sheer scale of it is unprecedented in those countries.

The cause of this all? The world has become smaller. Information, communication, and transportation networks are no longer limited to one region, or even to one country. Companies, governments, and even individuals are now operating worldwide.

Globalisation is spreading. But what are the implications of this?

What are the consequences of a shrinking world, for people, art, and architecture? What are the powers behind it? And, does it really deliver what it promises, namely emancipation, free, global trade and more prosperity for all? In order to answer these questions, it is important to understand the origins of globalisation: why and how it came into being in the first place. Then, using those findings, it is possible to take

30 pantheon 1 '07'08

p26-p33 algemeen 04.indd 30

People celebrating the fall of the Berlin Wall, November 9, 1989

stylos // Afrika // algemeen

5-11-2007 16:34:41

in the capitalist Western economy, resulting in a sudden economic

Globalisation, capitalism, art and architecture

growth of those countries formerly controlled by the Soviet Union.

One of the key features of the political-economic system is the world of

Thomas Friedman states this in his book ‘The World is Flat’2 (this book

commerce, the use of signs, logos, and one-liners to sell a product or an

earned him his nickname, ‘Flatman’): “Because of the fall, we were

idea, regardless of its quality. It was only a matter of time before artists

able to think differently about the world, and to finally look at it as

caught on to this phenomenon. Frederic Jameson, in his influential

a whole.” No longer was the world divided into two main ‘sides’. The

book ‘Postmodernism, or, the cultural logic of late capitalism’, describes

alternatives for the free market capitalism were disposed of, so now

how this relationship came into being.

it was possible for every human being to participate in the Western

Royal Queen Mary

system. At least, those human beings who could afford it (which is

Jameson sees a very direct connection between the capitalist society,

something Friedman doesn’t cover in his particularly pro-American

and the art that such a society contains. He argues that the mainstream

book). Thus, globalisation as we know it began.

art, and especially architecture, follows a certain periodization of “several stages of technological revolution within capital itself”3, an

Globalisation: Power to the People! Or…

idea he took from Ernest Mandel. Mandel’s idea entails the following

The years after the fall of the Berlin Wall, especially the mid-90s and

technological stages: machine production of steam-driven motors,

onward saw the rise of the Personal Computer and the Internet.

followed by machine production of electric and combustion motors,

Needless to say, this development opened up millions of possibilities

which in turn is followed by machine production of electronic and

for individuals to create, share, edit and publish their own digital

nuclear-powered apparatuses. Ever since the ‘original’ industrial

content, almost free of charge: together with the world economy,

revolution, these are the main stages of technological advancements.

which had transcended in favour of capitalism, the world shrank and

Jameson adds to this periodization, that the first two stages of machine

shrank. The advent of Web 2.0, which is considered by many to be a

production brought with them their own aesthetics, or “sculptural

social revolution for its innovative use of user-generated content (for

nodes of energy which give tangibility and figuration to the motive

example websites like YouTube and Wikipedia, where its users generate

energies of that earlier moment of modernisation”4, for example the

the content and share it with the rest of the world), promises a true

metaphors presented by Le Corbusier’s buildings (the car in his Maison

free market economy, where the users decide what to offer and what

Citrohan, and vast, Utopian structures, which ride like steamship liners

to demand in favour of that.

on the nullified, existing urban fabric, such as the Unité d’Habitation).

Unité d'Habitation

However, the third stage of these technological advancements no However, this so called free market economy isn’t flawless. The notion

longer possesses the same capacity for representation, for there is no

that individuals have power over their own products is something very

symbolic value presented in the technology itself: the only element of

new and undeveloped; before this (and it will stay this way for at least

representation of the third stage is the computer, “whose outer shell

the next few decades), almost every large-scale method of production

has no emblematic or visual power, or even the castings of the various

has been in the hands of large multinationals. These multinationals, the

media themselves, as with that home appliance called television which

big players in the field of commerce, are holding an oligopoly over their

articulates nothing but rather implodes, carrying its flattened image

own, and other people’s finances, and thus are able to execute power,

surface within itself”5.

crushing smaller competitors in the process. In order to keep these profit machines from corrupting and profiting on an inhumane level, a

So what is the connection between this third stage of technological

heavy, regulating political apparatus is needed: the democratic system,

development and architecture? Jameson argues that this connection

which controls and adjusts the market economy where needed.

isn’t so much a direct symbolisation of a product of this method of machine production (the steam engine or the car), but much more so of

It was this system that spread out, and eventually took over large parts of the world, with or without the use of force.

the processes the method encompasses. Of all arts, architecture takes

A computer from the stone age...

a privileged position in this formalisation, for it is in the architectural space where this new aesthetic of the processes which the third stage of technological advancement makes itself most clear. But Jameson

These two entities, the economy and politics, both capitalist in

goes further: not only is postmodern architecture the product or the

approach, together influence the world we live in today on a very

embodiment of these processes of production, a “faulty representation

large scale, and dictate many aspects of modern human life. Combined

of some immense communicational and computer network” (which

they can be referred to as the capitalist political-economic system. This

he argues is “ultimately at one with the post-Marxist notion of a

system has its origin in the United States of America, and before the end

postindustrial society”6). But also is it the representation of something

of the Cold War, it was a system that belonged to the Western side of

deeper. The cause of this form of representation is the same one which

the conflict. But after the Cold War ended, it was this system that spread

produced the immensely complicated communications network: the

out, and eventually took over large parts of the world, with or without

capitalist political-economic system described above, or as Jameson

the use of force. And now it results in the sudden rise of economies of

puts it, “the whole world system of a present-day multinational

formerly ‘underdeveloped’ countries, like China and India.

capitalism”7. stylos // Afrika // algemeen

p26-p33 algemeen 04.indd 31

pantheon 1 '07'08 31

5-11-2007 16:34:44

Le Bibliothèque National de France, designed by Dominique Perrault for the city of Paris

Examples of the buildings that represent such formalisms are the

the street level by stairs as wide as the square itself. And in the middle

Beauborg by Piano and Rogers, and the National Library by Perrault,

of this square, in between the space left over by the four towers, a

both in Paris. According to Jameson, such buildings are something

sunken central courtyard is situated, covered with lush greenery. It is

new, something unprecedented in their conception: they are the

here that offices for employees, exhibition space and public reading

expression of a mutation of built space itself. Jameson implies that the

rooms are situated. The four crystalline towers are home to the

human perception has not yet evolved to this degree: accustomed to

expansive national archive of exclusive and vulnerable books. Here

the older models of representation, of the first and second stages of

the second contradiction makes itself clear: the books, which need

technologies (which Jameson refers to as ‘high modernism’) and before

constant climatic conditions and limited sunlight, are situated in the

that, the human body and intellect has not yet the capability to cope

best-lit and most visible locations of the complex, where employees

with this new ‘hyperspace’.

and visitors, who seek contact with the outside world and sufficient lighting, are placed in the darkest, closed off places of the complex,

Such buildings are something new, something unprecedented in their conception: they are the expression of a mutation of built space itself.

the central courtyard.

As an example of this hyperspace, I will take a look at the Bibliothèque National de France, completed in 1995, and designed by architect Dominique Perrault. This building is a minimalist opposite of a building: the largest visible volumes are four L-shaped and glazed towers, facing each other. Together they suggest a hollowed out, rectangular volume: the void, which is the general concept of the building. Regarding the four towers, it won’t be long before shallow metaphors come to mind: open books, racks with countless shells, vertical labyrinths… but what Perrault wanted to achieve, was to create a place, not a building. He states: “the greatest gift that is possible to offer to Paris today is space and emptiness.”8 A statement that is a contradiction in itself, for the building site was originally an industrial wasteland: the epitome of emptiness. The statement introduces the other element of this ‘anti-building’: the huge, public square on which the four towers sit, giving them their autonomy. This square is not on street level, as one might expect from a public square, but elevated, separated from

32 pantheon 1 '07'08

p26-p33 algemeen 04.indd 32

stylos // Afrika // algemeen

5-11-2007 16:34:51

This is a building that is almost the exact opposite of the high

Taking the deep connection of this postmodern architecture and the

modernism monuments. The many entrances to the building are not

late capitalist society into account, one can say that architecture of this

as articulated as one might expect them to be, but they are reduced

kind confirms, gives form to, and agrees with the political-economic

to almost the absolute minimum. In order to get to them, one must

system in which modern day society is held. The question however

climb the stairway from the street level to the main, wood covered

remains, is this political-economic system truly the right system for

plinth, from where entering the building is an uncertain descent into

a globalised world? Should one try to cope with ‘hyperspace’? Is the

the elevated square. Once inside, the huge, endless reading rooms

conception that humans are not yet accustomed to this new type of

suggest infinity, and because the books are located inside the towers,

space, a valid explanation, or even a justification to make these kinds

one must wander through this infinity in order to get to the books,

of spaces? And is this the way architects and artists should react to

from where it is also a long way back to your reading spot.

such a phenomenon?

It is a building that doesn’t speak a Utopian language, like the modernist buildings did, but rather it seems to aspire to be a “total space, a complete world, a kind of miniature city”9. And simultaneously,

And here, something remarkable happens: the reality of the city outside, is being replaced by its copy.

this built space corresponds to a new kind of human being, located in this conception of hyperspace: the so-called ‘hypercrowd’. Ultimately,

The position of the architect

this kind of space would be ideally one without entrances, for an

You don’t have to be an expert in the field of capitalism to see that

entrance means that the building is linked to the city it sits in. But,

this democratic, multinational driven political-economic system

witnessing the way the complex sits on its site, elevating the structure

is far from perfect. Many say that it’s the “least bad” of the existing

above the street level, and taking the general concept into account,

political-economic systems, but is that good enough? As a form of

which seeks to give emptiness where there already was emptiness,

expression, art and architecture are the means par excellence, to

it doesn’t seek to be a part of the city at all. It rather wishes to be its

ask critical questions to the public, and to propose alternatives. Art

equivalent, or even its replacement. And here, something remarkable

can make one aware of things, uncover the truth behind superficial

happens: the reality of the city outside, is being replaced by its copy.

situations, and question certain things that were unquestioned before.

Here the concept of French philosopher Jean Baudrillard expresses

Art and architecture are able to let people look at things from another

itself, the notion of the ‘second-order simulacra’: simply put, “a symbol

perspective. Artists and architects should strive to uncover the hidden

is itself taken for reality and further layer of symbolism is added (…).

truths, and show that there is more to this world than money and

Instead of the real, we have simulation and simulacra, the hyperreal” .

profit alone.//

10

Other examples of this second-order simulacra include the world of Walt Disney, where the ultimate simulacrum is experienced, in the form of a perfect imitation of the real, and in the world of commercials, where it is not the object that’s being sold, but the promise which that object represents. It is not the Axe deodorant spray can that you buy, but the promise of it, of being chased around by hundreds of aroused women. And this of course, is a core element of the capitalist economic system, further confirming the connection between architecture and this system.

Is this the way architects and artists should react to such a phenomenon?

Realising this, another piece of the puzzle falls into place. The capitalist political-economic system is rapidly spreading throughout the world,

Bronnen > 1. > http://en.wikipedia.org/wiki/Next_eleven > 2. Friedman, T.L. (2006) The World Is Flat: A Brief History of the Twenty-First Century. New York: Farrar, Straus and Giroux > 3. Jameson, F. (1991) Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism.

Durham: Duke University Press > 4. idem > 5. idem > 6. idem > 7. idem > 8. Perrault, D. (1999) Dominique Perrault, architect. Basel: Birkhäuser > 9. Jameson, F. (1991) Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism. > 10. http://en.wikipedia.org/wiki/Second-order_simulacra > http://en.wikipedia.org/wiki/Frederic_Jameson > http://en.wikipedia.org/wiki/Jean_Baudrillard > http://en.wikipedia.org/wiki/Simulacrum Yes, Wikipedia is used extensively for this article. You might question its reliability, but tests have proven that the free encyclopaedia on the Internet is generally as reliable as an encyclopaedia in book form. Its self-correcting nature is important here. I have used (and will continue to use) Wikipedia as a step-up, to understand the basics of a certain aspect, and if I want to know more, I’ll go to the library. Yes, a physical one.

and more and more countries are affected. This also has consequences for the art, but especially the architecture in those newly developing countries. Together with the new economic systems they are adopting, they also adopt the architecture belonging to it; a connection that is deeper, as we’ve just seen, than the ‘show-off’ of decadent buildings in for example Dubai. And it also explains why it seems that megacities are so much alike: as places where this economic system makes itself very known, it is almost inevitable that this kind of architecture is populating it. stylos // Afrika // algemeen

p26-p33 algemeen 04.indd 33

pantheon 1 '07'08 33

5-11-2007 16:34:52

Stel, je zou een aantal miljoenen winnen in een of andere loterij, wat zou je er dan mee doen? Verre reizen maken, een tweede huisje, een paar vette auto’s voor de deur? Of een eigen vliegtuigje?

fly-in communities Roana Plugge

In de praktijk zul je misschien die eerste drie dingen wel realiseren,

niet te onderscheiden.

die auto’s zijn zo gekocht, het huisje ontwerp je zelf (je blijft tenslotte

Met de komst van vliegvelden is weer een nieuw type stad ontstaan.

bouwko), en in al je vrije tijd reis je op je gemak de wereld een beetje

Deze steden zijn echter nooit ontworpen om ook als echte steden te

rond. Een eigen vliegtuigje brengt echter helaas toch wel wat meer

functioneren. Bij bestaande grote steden werden de vliegvelden op

rompslomp met zich mee. De aanschaf alleen al is al een duur grapje

enkele kilometers afstand geplaatst, waardoor de omgeving van het

en dan moet je er ook nog in leren vliegen. Maar dan de praktische

vliegveld wél afhankelijk was van de grote stad in de nabijheid maar

problemen, waar ga je dat ding stallen bijvoorbeeld? Op die lap

hiermee nooit een echte connectie had vanwege de afstand. Toch zie je

grond rondom je hippe villa heb je natuurlijk genoeg ruimte voor een

voornamelijk bij de grote vliegvelden dat de omringende bebouwing

hangar, maar ja, een start- en landingsbaan neemt toch zo een paar

wel degelijk de afmetingen van een stad krijgt en inmiddels ook de

honderd meter in beslag en dat is toch net weer iets te veel van het

organisatie van een stad nodig heeft. Denk maar aan infrastructuur,

goede. Daarnaast heb je ook nog luchtverkeersleiding nodig, radar,

waterleidingen, brandweer, bewaking, etc.

vergunningen etc. Helaas zit er dus al snel niets anders op dan je mooie Cessna te stallen in een hangar op een lokaal ‘General Aviation’ vliegveld. Moet je alsnog in je luxe auto in de file gaan staan om met je privéjet een stukje te kunnen vliegen. En dat terwijl je verdorie

Bij grote vliegvelden krijgt de omringende bebouwing al snel de afmeting van een stad

miljonair bent! Het wordt tijd dat we een oplossing gaan bedenken voor dit luxeprobleem.

In zijn boek concludeert McKinley dat het daarom eens tijd wordt deze vliegveldsteden te gaan ontwerpen. Hij deelt daarbij de vliegvelden

airport cities

in vijf verschillende categorieën in. In de hoogste categorie, de vijf

Een jaar of dertig geleden heeft ene Conway McKinley zijn fantasie al

sterren vliegvelden, komen de allergrootste vliegvelden van de

eens de vrije loop (gelaten) over dit probleem. Deze McKinley heeft

wereld. Voornamelijk de grootste vliegtuigen, de jumbojets en in de

naast twee ingenieurstitels binnen de vliegtuigtechniek ook een

toekomst zelfs ‘Trans-Atmospheric Vehicles’ zullen hier landen en het

vliegbrevet. Voor zijn werk, studie en hobby heeft McKinley zowat

vliegveld zal meer de functie van transferium hebben dan die van

de hele wereld overgevlogen en enkele honderden vliegvelden

eindbestemming. In de volgende catergorieën zie je achtereenvolgens

bezocht. De grote variëteit in type, organisatie, groei en grootte van

vier sterrenvliegvelden als continentale knooppunten, drie sterren als

de vliegvelden intrigeerde hem en na grondig onderzoek heeft hij zijn

nationale luchthavens, twee sterren als kleine commerciële vliegvelden

bevindingen gepubliceerd in talrijke artikelen en boeken. Eén van deze

en als laatste de één ster ‘General Aviation vliegvelden’. Deze laatste

boeken, ‘Airport Cities’ kent zijn eerste editie in 1978 waarvan de laatste

categorie zie je in Nederland bijvoorbeeld bij Hilversum en Lelystad.

aangepaste versie in 2000 verschenen is. Hierin blikt hij, helaas iets te

Hoewel dit type vliegveld niet veel omringende bebouwing nodig

voorbarig, vooruit op de ontwikkelingen in de 21e eeuw, ondersteund

heeft, zal ook hier nagedacht kunnen worden over een vliegveldstad.

met een beschrijving van het ontstaan van ‘airport cities’.

Misschien ligt juist hier wel de oplossing voor ons luxeprobleem.

Hij trekt daarbij eerst een vergelijking met andere steden die in de loop der jaren zijn ontstaan rondom een punt waar goederen en mensen

fly-in communities

aankwamen of vertrokken. Zo was eerst het vervoer over de rivieren

Dat er interessante mogelijkheden voor bebouwing rondom dit type

en zeeën dé manier om lange afstanden te overbruggen. Steden

vliegveld zijn is elders in de wereld al lang ontdekt. Juist omdat deze

ontstonden rondom natuurlijke havens, waar na verloop van tijd zich

vliegvelden zich vooral richten op de kleinere vliegtuigen zijn de

het centrum van de stad vormde. Een typische stad die zo is gegroeid is bijvoorbeeld Amsterdam. Toen later de eerste spoorlijnen werden aangelegd, bracht dit vanzelf een aantal nieuwe steden met zich mee, die groeiden rond de eindpunten en belangrijke kruisingen van de rails.

Dit zelfde patroon was te zien toen de auto hét vervoermiddel werd en er de eerste autosnelwegen werden aangelegd. Echter de auto is niet zo aan het centrum gerelateerd als een haven of een station aangezien het je van deur tot deur brengt. Typerende groeipatronen zijn er dus

34 pantheon 1 '07'08

p34-p40 algemeen 05.indd 34

stylos // Afrika // algemeen

5-11-2007 16:38:46

Luchtfoto uit Google Earth van Spruce Creek Airport, Florida

bebouwingsvoorschriften minder streng en de mogelijkheden des

elkaar niet mogen kruisen vormt een complex stratenpatroon de basis

te groter. De geluidsoverlast valt in het niet bij die van jumbojets,

van de wijk. Op deze manier hebben veel woningen direct toegang

een Cessna produceert niet veel meer lawaai dan een gemiddelde

tot een taxibaan en kan bijna iedere bewoner gebruik maken van de

auto en ook aanvliegroutes zijn minder beperkend. In de VS, waar

start- en landingsbaan. Je woont daar dus echt in een fly-in community

anders, zagen ontwikkelaars een gat in de markt en zo ontstonden er

en niet in een wijk die toevallig dicht bij een vliegveld ligt. Spruce Creek

in de jaren zestig van de vorige eeuw de eerste ‘fly-in communities’.

is echter meer dan alleen wonen aan een vliegveld. Woningen die

In eerste instantie werden ze voornamelijk ingericht als ‘resorts’. Rijke

verder van de start- en landingsbaan afliggen hebben hun adres niet

Amerikanen kochten er een tweede huisje of huurden een bungalow

meer direct aan een taxibaan, maar bijvoorbeeld aan een golfbaan of

en konden met hun vliegtuig voor de deur landen. Al snel ontstond

een jachthaven. Wonen in Spruce Creek is meer een combinatie van

er echter het idee ‘communities’ te ontwerpen met woningen die

luxe faciliteiten die een way of life generen voor het rijkere deel van

permanent bewoond konden worden. Sceptici opperden dat dit

de bevolking die hun toevlucht zoekt in ‘gated communities’. Dat er

kansloze projecten waren. Er waren immers slechts een handvol

voor deze doelgroep wel een wijds scala aan activiteiten aanwezig is

vliegtuigbezitters en daarnaast, wie wil er nou wonen aan een

maakt dat de wijk niet eentonig is zoals dat wel het geval was in de

vliegveld? Tja, dachten de ontwikkelaars, waarom zou een autobezitter

eerdere fly-in communities.

willen wonen aan een straat? in Nederland?

Wonen aan een vliegveld? Tja, als autobezitter woon je toch ook liever aan de straat...

Behalve de besproken fly-in communities zijn er in de wereld inmiddels al tal van andere projecten gerealiseerd. Denk bijvoorbeeld aan Jumbolair bij Ocala te Florida waar John Travolta zijn optrekje heeft aan een landingsbaan die groot genoeg gemaakt is voor zijn Boeing

Er bleek wel degelijk een markt te zijn voor woningen aan een

707. Of de zeer ruim opgezette communities ‘Lakeway’ in Texas en

vliegveld. Die markt wordt met de toenemende welvaart alsmaar

‘Hidden Lake’te Florida. Maar niet alleen in de VS zijn ze zo gek om te

groter en ook het wonen aan een vliegveld stimuleert het aantal

wonen aan een vliegveld, ook in Europa heeft het begrip voeten in

vlieglessen en privéjets.

aarde gekregen. De uitvoering gaat echter nog niet zo snel, de enige

Toch waren de eerste permanent bewoonde fly-in communities

ontwikkeling die nu gaande is bevindt zich bij Murcia in Spanje. Tijd

nog voor een groot deel ‘resorts’. Rijke vliegtuigbezitters hielden

voor de verschillende landen om de handen eens ineen te slaan en

vaak hun woonadres in een grote stad en zagen de woning in de

een netwerk van fly-in communities te ontwikkelen. Ook in Nederland

fly-in community voornamelijk als tweede huis. Alleen een enkele

zouden er wel eens goede kansen kunnen liggen deze manier

gepensioneerde trok zich terug in zijn villa aan het vliegveld. Er viel

van leven door te voeren. Je zou bijvoorbeeld één van de kleinere

immers ook niet veel te beleven in zo’n op één doelgroep gerichte

vliegveldjes zoals Hilversum, Lelystad of Hoogeveen kunnen upgraden

woonwijk. Een voorbeeld van een dergelijke community is ‘Carefree’

tot fly-in communitiy maar daarbij zou je de dagelijkse gang van zaken

in Arizona. Op luchtfoto’s valt de eentonigheid van de wijk meteen op.

op die vliegvelden te veel verstoren omdat er zoveel aanpassingen

Wat ook opvalt is dat er hier nog echt sprake is van wonen náást een

aan bijvoorbeeld infrastructuur zouden moeten plaatsvinden dat het

vliegveld. Het parkeren van je vliegtuig op eigen erf is slechts voor een

vliegveld langere tijd buiten gebruik zal zijn. Beter zou zijn een nieuw

tiental woningen van toepassing. Voor de overige woningen geldt nog

vliegveld te ontwikkelen op een plaats met veel potentie. Dit zou echter

steeds dat je vliegtuig gestald moet worden in één van de collectieve

een erg kostbare zaak worden en het risico voor de ontwikkelaars is

hangars op het vliegveld.

dan waarschijnlijk te groot. Wat wel een goede optie zou zijn is om

In de meest bekende fly-in community, Spruce Creek, Florida, is het idee

een vliegveld dat niet langer in gebruik is tot fly-in community te

van wonen aan een taxibaan en het hebben van je eigen hangar in de

ontwikkelen, zoals bijvoorbeeld Airport Twente.

achtertuin al een stuk beter doorgevoerd. Omdat wegen en taxibanen stylos // Afrika // algemeen

p34-p40 algemeen 05.indd 35

pantheon 1 '07'08 35

5-11-2007 16:38:49

met een golfbaan, een manege, een fly-in marina, fly-in hotels, een congrescentrum en bijvoorbeeld fly-in kantoren zou je van Twente Aircommunitie een interessante opgave kunnen maken. Vanwege de gunstige ligging ten opzichte van Duitland kun je daarnaast ook nog een bredere markt aanspreken dan alleen de vliegtuigbezitters in Nederland. toekomst Fly-in communities hebben echter nog een lange weg te gaan. Slechts sporadisch worden ontwikkelingen gestart en vaak worden dan nog niet eens alle potenties goed benut. Stel je voor dat er uiteindelijk I'm comming home!

een wereldwijd netwerk zou zijn. Dat je met je vliegtuig vanuit je woning naar je fly-in kantoor kan vliegen. Nu al zie je dat er in fly-in communities veelal piloten van commerciële vluchten wonen. Zij gaan

Airport Twente is op dit moment nog voor een klein deel in gebruik als

met hun vliegtuig naar hun werk, namelijk een groter vliegveld. Een

militair vliegveld, maar deze functie zal binnenkort geheel verdwijnen.

auto heb je dan nauwelijks meer nodig.

De vraag is nu wat er met het vliegveld gaat gebeuren. Plannen

Ook voor plaatsen in onherbergzame gebieden zoals de vlaktes

hiervoor worden al lange tijd gemaakt. Het is zelfs al voor studenten

van Afrika, Zuid-Amerika en Rusland die per auto slecht bereikbaar

een mooie afstudeeropdracht gebleken. Al deze verschillende

zijn zouden fly-in communities een uitkomst zijn. Dus laten we in

uitwerkingen zijn samen te vatten in vier echt verschillende varianten.

Nederland eens goed gaan nadenken over de toekomst van Aiport

De eerste variant zou zijn het vliegveld terug te geven aan de natuur.

Twente. Zou het niet ontzettend gaaf zijn daar de eerste Nederlandse

Het vliegveld ligt immers tussen de steden Enschede, Oldenzaal en

fly-in community te realiseren?//

Henglo en is omringt met bossen en landgoederen. Voor het vliegveld is destijds veel kostbare natuur weggehaald, waaronder ook enkele historische beeklopen. De natuur weer te herstellen en de aanwezige bunkers en hangars te laten wegroesten zoals in het ‘Landschaftspark’ in Duisberg gebeurt lijkt een zeer eerlijke oplossing.

Een tweede variant is de bestaande infrastructuur te hergebruiken voor

Bronnen: > McKinley, C (1993) Airport Cities 21. The new global transportcentres of the 21st century. Norcross: Conway data, inc. > Gili, G (2003) From airport to airport city, Barcelona: EGEDSA > ACM, DHV (2006) “Vliegveld Twente”, Variant D: General Aviation > http://www.livingwithyourplane.com > http://www.fly-in.com

andere doeleinden dan die van vliegen. Herman Finkers zit bijvoorbeeld in een comité die pleit voor het maken van een ‘careport’. Hier kun je rustig in de natuur revalideren of je rimpels laten botoxen.

Een derde variant is het maken van een commerciële luchthaven zoals Eindhoven en Rotterdam. Op dit moment worden er al commerciële vluchten uitgevoerd, maar het aantal, ongeveer drie per week, is nog erg mager. Met de bouw van een goede terminal, parkeerfaciliteiten en vliegveldgerelateerde vastgoedontwikkelingen zou uiteindelijk de capaciteit van Airport Twente uitkomen op 4 miljoen per jaar.

Dan streeft Twente in aantal passagiers uiteindelijk Eindhoven en Rotterdam ruim voorbij en komt het meer in de buurt van bijvoorbeeld Charleroi bij Brussel.

Ligt in Twente de mogelijkheid de eerste Nederlandse fly-in community te realiseren?

De laatste variant zou die van General Aviation worden. Het vliegveld behoud dan zijn functie, maar alleen kleine vliegtuigen zullen er mogen landen. Juist hier ligt de kans een fly-in community te realiseren.

Er ligt al een hoop infrastructuur en de omgeving is prachtig om in te wonen. Met de voorbeelden uit de VS moet het niet moeilijk zijn een goede opzet te maken. We weten inmiddels dat alleen fly-in woningen realiseren niet tot een interessante buurt leidt. In een mix

36 pantheon 1 '07'08

p34-p40 algemeen 05.indd 36

Ontsluitings principes vbnb: enkelzijdig, eenkennig ontsloten - dubbelzijdig, eenkennig ontsloten - enkelzijdig, niet eenkennig ontsloten

stylos // Afrika // algemeen

5-11-2007 16:38:53

Elke pantheon// een verslag van enkele evenementen in het kader van Rotterdam 2007: City of Architecture. Deze keer: Reviewing Rotterdam, een conferentie met drie internationale architectuurcritici, die de stad en haar gebouwen bekritiseerd hebben.

R07: Rotterdam onder de loep Marcello Soeleman

Het is al vanaf het begin van het jaar aangekondigd, en op 11 oktober was het dan zover. De drie critici Angelika Schnell, Michael Speaks en Jaime Salazar mochten in De Doelen hun mening geven over vijfentwintig gebouwen, waarvan de organisatoren van AIR vonden dat ze de stedelijke en architectonische ontwikkeling van de afgelopen jaren in de stad het beste weerspiegelden. Een kleine greep uit de selectie: De Peperklip, de Delftse Poort, de Beurstraverse (Koopgoot), het Scheepvaart- en Transportcollege, de Erasmusbrug, de Plussenburgh en de Hofdame.

grote marktpartijen nog steeds te bepalend waren bij het ontwikkelen en uitvoeren van plannen. Hij pleitte voor een nieuw initiatief dat

De drie critici bezochten de stad en de geselecteerde gebouwen

vanuit de burgers en kleine particulieren zou moeten komen: een

in het voorjaar. Op basis daarvan schreven ze een essay, dat

nieuw marktcommunisme, zoals hij het zelf noemt. Dit standpunt

behandeld werd op de conferentie. Het project is geïnspireerd op het

kreeg veel bijval, hoewel tegelijkertijd gerealiseerd werd dat het er

Keurmeesterproject uit 1977, toen Francesco Dal Co, Stanislaus Von

op korte termijn waarschijnlijk niet van gaat komen. Salazar pleitte

Moos en Kenneth Frampton eenzelfde uitnodiging kregen.

voor Rotterdam als een laboratorium voor de duurzaamheid. Hij zag de overvloed aan openbare ruimte die de stad heeft blijkbaar als

Tijdens de conferentie bleek al snel dat de organisatie het, op z’n

aanleiding voor deze uitspraak. Zijn pleidooi voor meer aandacht

zachtst gezegd, beter had kunnen aanpakken. De essays die behandeld

voor duurzaamheid, voor de openbare ruimte, voor het ‘street level’ en

werden, werden pas bij aankomst in De Doelen uitgedeeld, zodat

minder voor de wolkenkrabbers en gebouwen als objecten, is kritiek

niemand in het publiek de gelegenheid heeft gehad om ze voor de

die al jaren te horen is. Wat die kritiek overigens niet minder terecht,

conferentie te lezen. Na afloop bleek dat het publiek wel toestemming

maar ook helaas niet minder generiek maakt.

had om te reageren (er waren microfoons klaargemaakt), maar tijdens de conferentie is daar niets over vermeld. Het was dan ook niet raar dat

In het slotdebat was de algemene consensus dat de stad in het verleden

het vanuit de zaal opvallend stil bleef, op de gebruikelijke lachbuien

een laboratorium is geweest, voor architectuur en stedenbouw, en

na. Maar het ergste was de taalbarrière. Na een interview met de

dat dat vandaag de dag is weggeëbd. De critici pleiten ervoor om

betreffende criticus, zouden nog twee opiniemakers aanschuiven

Rotterdam opnieuw een laboratorium te maken, een laboratorium van

om met hem of haar te discussiëren. Van tevoren was op de website

de stad, van de markt, van ideeën, zodat Rotterdam haar pionierende

aangekondigd dat de voertaal Engels zou zijn; het grootste deel

rol opnieuw kan oppakken. Ook moet de stad minder snel tevreden

van deze discussies werd echter, om onduidelijke redenen, in het

zijn, wijzend op ‘tweederangsprojecten’ van grote namen (het is

Nederlands gevoerd. Schnell kon dan toevallig ook Nederlands omdat

inderdaad op z'n minst vreemd dat de gebouwen van namen als Renzo

ze hier gestudeerd heeft, maar Speaks en Salazar hadden daar meer

Piano en Norman Foster zo weinig aanspreken in vergelijking met hun

moeite mee. Om deze reden besloot Speaks dan ook om het slotdebat

andere projecten). Het was de conclusie van een ietwat oppervlakkige

over te slaan, waar begrip voor op te brengen viel.

avond, die zo veel meer had kunnen opleveren dan hij uiteindelijk deed. Zeker als je (achteraf dus) de teksten leest, dan blijkt dat deze

Alle organisatorische problemen achter ons gelaten, bleek het

een stuk meer diepgang hadden dan het debat zelf. Tegelijkertijd

debat aardig te ontvouwen. Schnell concentreerde zich op de

konden ook deze teksten niet verhullen dat de critici meer bezig

stad, en dan vooral het beeld waarin de stad zichzelf graag zou

waren met hun eigen standpunten dan met de stad Rotterdam. De

zien. Rotterdam schept een beeld van zichzelf als grootstedelijk,

eeuwige strijd tussen top-down en bottom-up waar Speaks op prat

pionier in de moderne architectuur en stedenbouw. Haar conclusie

gaat, en vooral Salazar met z'n verhaal over duurzaamheid, hebben

was dat de realiteit veel bescheidener, maar tegelijkertijd ook veel

op zich weinig met de stad Rotterdam te maken, maar meer met 'de

complexer is dan dat de stad zichzelf toebedeelt. De fantomen van

stad' in z'n algemeenheid. En de vraag blijft natuurlijk, wat uiteindelijk

grootstedelijkheid die ze beschreef riep de vraag op of ze zich niet

gedaan wordt met de resultaten van deze conferentie. Hoeveel invloed

teveel concentreerde op de marketing in plaats van de stad zelf, een

zal deze avond hebben op de plannen die er liggen, op de richting die

vraag die ze niet beantwoordde. Speaks vond dat de overheid en

de stad uitgaat? Dat zullen we moeten afwachten.// stylos // Afrika // algemeen

p34-p40 algemeen 05.indd 37

pantheon 1 '07'08 37

5-11-2007 16:38:54

38 pantheon 1 '07'08

p34-p40 algemeen 05.indd 38

stylos // Afrika // algemeen

5-11-2007 16:39:22

stylos // Afrika // algemeen

p34-p40 algemeen 05.indd 39

pantheon 1 '07'08 39

5-11-2007 16:39:30

Donderdagavond 11 oktober. De bovenste zaal van het nieuwe Scheepvaart en Transport College, ontworpen door Neutelings Riedijk Architecten, zit helemaal vol. Op de achtergrond schittert het nachtelijke beeld van Rotterdam aan de Maas...

radiant city Roana Plugge

De aanwezigen kijken echter niet naar buiten. Ook zijn het geen overijverige scheepvaartstudenten waar de zaal mee gevuld is. Nee, de aanwezigen zijn veelal architecten en stedenbouwers die bijeen zijn gekomen voor de openingsfilm van het vierde ‘Architectuur Film Festival Rotterdam’, Radiant City. Dit jaar is er gekozen voor het thema ‘horizon’. Aan bod komt zowel het verbreden van de horizon, als het verengen van de horizon. De openingsfilm, die overigens die avond zijn Europese première beleefde, betreft het verengen van de horizon.

Over het opzoeken van de anonimiteit in enclaves in plaats van de wijde wereld in te trekken.

Radiant City schetst een beeld van het wonen in suburbia. Centraal staat een gelukkig, typisch Amerikaans gezinnetje: de moeder als thuismanager, de werkende vader en hun drie schattige kindertjes. Ze wonen in een mooie ruime woning in een wijk aan de rand van een grote stad. De woning is vrijstaand, met een ruime tuin er omheen.

Klinkt als alles wat een jong gezinnetje maar wenst. En dat is ook zo.

Duizenden gelukkige gezinnetjes hebben wat ze willen en zijn voor het

Sfeerbeeld uit Radiant City: fietsen in verlaten straten

gemak maar allemaal op elkaar en naast elkaar gepropt in suburbia.

Beelden van honderden ongeveer dezelfde woningen zover het oog

Gelukkig wordt aan het einde van de film het trieste beeld dat geschetst

maar reikt zetten meteen de toon van de film. Het is een trieste toon

is nog een beetje gerelativeerd. Het gezinnetje bestaat niet echt, maar

wat je meteen een beklemmend gevoel geeft. Een gevoel dat de hele

wordt gevormd door acteurs. Wel wonen alle acteurs in suburbia, maar

film blijft hangen.

hun leven is zo slecht nog niet als hoe het in de film wordt voorgesteld.

Zo nemen de kinderen je mee op een trip door hun wijk. Je ziet

Juist omdat de acteurs wel in suburbia wonen kunnen zij als geen

ze fietsen door zeer brede, compleet verlaten straten waar grijze

ander de gevoelens die in de wijk heersen, verbeelden.

garagedeuren de kant en klare cataloguswoningen beschermen

Ook nu wordt weer een specialist aan het woord gelaten. Deze

tegen elk mogelijk contact met de buurt. Vriendjes en vriendinnetjes

stedenbouwkundige erkent de problemen in suburbia, maar ziet ze

hebben ze daarom nauwelijks; de enkeling die ze kennen woont aan de

niet als onoverkomelijk. Hij denkt dat het voornamelijk ‘kinderziektes’

andere kant van de weg, zorgvuldig afgescheiden door een betonnen

zijn die in de loop van de tijd vanzelf opgelost zullen worden. De

muur. Niet dat ze überhaupt tijd hebben om te spelen. Hun moeder

wijken zijn immers net nieuw en zitten nog in de eerste fase van hun

rijdt ze namelijk de hele dag van hot naar her, van de school naar de

levensduur. Op den duur zullen verschillende eengezinswoningen

supermarkt, van gymnastieklessen naar vioollessen. De auto is heilig

verdwijnen en komen de eerste winkeltjes, kinderdagverblijven en

voor haar, zonder auto ben je compleet afgezonderd van de wereld.

tandartspraktijken er voor in de plaats. Zo kunnen ook deze wijken

Alles ligt verspreid rond de wijk en het openbaar vervoer is nog niet

uiteindelijk uitgroeien tot prettige, gevarieerde woonwijken zoals we

goed geregeld. Daarom gaat zij ook helemaal door het lint als haar

die kennen uit natuurlijk gegroeide wijken.

man op een vrije dag aan zijn auto aan het sleutelen is: "This family

Laten we maar hopen dat dit ook daadwerkelijk gebeurt. De suburb

can’t function with one of the two cars messed up!"

uit de film maakt je namelijk erg naargeestig. Het grootste deel van

Beelden van het dagelijkse leven in suburbia worden afgewisseld met

de film zou je eigenlijk wel willen huilen om het ‘narrowminded’ leven

commentaar van stedenbouwers, architecten en andere specialisten.

dat geleefd wordt in deze eentonige buitenwijken. Dat dit gevoel bij

Zij leggen uit hoe deze wijken zijn ontstaan en waar werkelijk de

mij en bij het overgrote deel van de bezoekers van deze openingsfilm

problemen liggen. Zo wordt ook genoemd dat een gezellige, natuurlijk

zo sterk naar voren kwam, zegt eigenlijk genoeg over de kwaliteit van

gegroeide straat, met hier en daar winkeltjes en kleine kantoortjes het

de film. Het is niet een leuke ‘feelgood movie’, maar zeker de moeite

moeilijkste blijkt te zijn om na te bouwen in een nieuwe setting.

waard te bekijken.//

40 pantheon 1 '07'08

p34-p40 algemeen 05.indd 40

stylos // Afrika // algemeen

5-11-2007 16:39:32

Agenda 20-11

Nationaal Sustainability locatie: WTC, Rotterdam

congres www.sustainability-congres.nl

Op het Nationaal Sustainability Congres zullen veel goede en duurzame initiatieven in de spotlights worden gezet. Daarnaast zal op het congres de Young Sustainability Award worden uitgereikt. Deze geldprijs van 5.000 euro zal uitgereikt worden aan een student of jong professional met een nieuw slim, verrassend, haalbaar idee dat bij kan dragen aan een duurzamer Nederland.

22-11

Rondleiding Rotterdam architectuurstad 2007 locatie: Groothandelsgebouw, Rotterdam

rondleiding info: www.schueco.nl

Exclusieve architectuurrondleiding door de Architectuurstad van 2007. Hierbij worden onder andere markante gebouwen en wolkenkrabbers bezocht. Tijdens de rondleiding wordt ingegaan op de bijzondere oplossingen die de architect heeft toegepast in zijn ontwerpen. Gebouwen zoals Montevideo, De Witte Keizer en de Brug laten zien welke innovatieve en gedurfde periode er is aangebroken.

29-11

Dag van de ruimte locatie: Felix Meritis,

congres info: www.dagvanderuimte.nl

De stad is helemaal terug. Als woonplek, werkplaats en als economische en culturele motor. Op de Dag van de Ruimte gaan prominenten uit private en publieke vakwereld met elkaar in gesprek en presenteren specialisten uit binnen en buitenland hun best practices. De centrale vraag: hoe slim verbinden Nederlandse steden de ambities en strategieën aan de ontwikkeling en projecten?

30-11

Nacht van de architectuur locatie: Congrescentrum Orpheus, Apeldoorn

congres info: www.architectuurcentrumbouwhuis.nl

Een nacht over: het raadsel van atmosferische publieke ruimten, een strakke buitenkant in tegenstelling tot een zachte warme binnenkant en verwerving van landschap en architectuur in textiele interieurontwerpen. Met uitreiking van de Architectuurprijs Apeldoorn 2007.

06-12 t/m 08-12

African Perspectives Africaines locatie: Faculteit Bouwkunde, Delft

event info: www.africanperspectives.nl

The international event ‘African Perspectives’ is a joint initiative of the Faculty of Architecture of Delft University of Technology and ArchiAfrika.

The theme of this jubilee year is sustainable development, with a special focus on Africa. This is the context for the ‘African Perspectives’ event, a marketplace where architects, urban planners and other professionals, academics, students and other interested people from all over the world can meet each other at workshops, debates, exhibitions and films.

24-09 t/m 16-12

The wrong house locatie: De Singel, Antwerpen

lezing info: www.desingel.be

Voel de suspense in architectuur! In de films van Alfred Hitchcock speelt architectuur een belangrijke rol. Na zelf in de vroege jaren 1920 als decorontwerper te hebben gewerkt, bleef Hitchcock zich nauwgezet bekommeren over de artdirection van zijn films, dat gepresenteerd wordt als een beklemmend oord. Trappen, vensters en gangen krijgen bij Hitchcock een andere betekenis.

13-10 t/m 13-01

Ettore Sottsass: retrospectieve locatie: Design Museum, Gent

tentoonstelling info: www.designmuseumgent.be

Ettore Sottsass (1917) opende in 1947 zijn eigen ontwerpstudio voor architectuur en design. Vanaf 1958 zou hij meer dan 20 jaar lang designraadgever zijn voor Olivetti. Een van de meest in het oog springende ontwerpen uit die periode is ongetwijfeld de schrijfmachine “Valentine”, die thans is opgenomen in de permanente collecties van belangrijke musea. Gedurende de late jaren '60 - vroege jaren '70 speelde Sottsass een belangrijke rol in de avantgardecultuur.

28-10 t/m 13-01

Een eigenwijze opdrachtgever locatie: CASLA, Almere

tentoonstelling info: www.casla.nl

Woningcorporatie de Alliantie Flevoland en haar voorgangers drukten de afgelopen dertig jaar een eigenwijs stempel op de ontwikkeling van de sociale woningbouw in Almere. Aan de hand van een reeks voorbeeldprojecten, verspreid over alle stadsdelen, wordt getoond hoe dat gebeurde.

15-11 t/m 21-01

Tradition today locatie: Academie van de Bouwkunst, Rotterdam

evenement info: www.traditiontoday.nl

Tradition Today gaat over de populariteit en betekenis van traditie in de architectuur. Juist in een land als Nederland en bij uitstek in een stad als Rotterdam, waar het modernisme sterk geworteld is in het denken over architectuur en stedenbouw, verdient dit fenomeen serieuze aandacht. In een afwisselend programma behandelt Tradition Today deze populariteit van de traditionele tendensen in architectuur en stedenbouw in Nederland en daarbuiten.

kaft_copyright.indd 3

5-11-2007 16:01:10

kaft_copyright.indd 4

5-11-2007 16:01:18