pantheon// '07-'08 - shock

tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 2 / jaargang ’07’08

pantheon// shock!

// thema// momento mori // omstreden kunst // Benthem Crouwel voor het station, te weinig voor het spoor // // ideale stad // schokkende architectuur // stylos// snijpuntexcursie // uit de oude doos // algemeen// Rotterdam 2007: een terugblik // interview met Serge Schoemaker // organized chaos: the legacy of SMLXL // het ego van de kaft_shock.indd 1

16-1-2008 12:36:17

pantheon// tweemaandelijkse uitgave van D.B.S.G. Stylos

colofon jaargang 11, editie 2, januari 2008 oplage: 2000 Stylosleden en vrienden van de Stylos Stichting ontvangen pantheon// vijf maal per jaar

over de voorkant De Schreeuw (Edvard Munch) 'in the mix' met Pop-art.

tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 2 / jaargang ’07’08

pantheon// shock!

redactieadres Berlageweg 1 2628 CR Delft pantheon@stylos.nl hoofdredactie Pieter Eisma Roana Plugge redactie Helmer Attema Ton Deuling Pieter Eisma Loes Goebertus Marjolein Overtoom Roana Plugge Loet Smeets Ruben Smits Marcello Soeleman aan dit nummer werkten mee Maaike Lina, Roderick Trompert, pantheon//-commissie 114 advertenties Pieter Eisma drukker Koninklijke De Swart, 's-Gravenhage omslag Pieter Eisma

// thema// momento mori // omstreden kunst // Benthem Crouwel voor het station, te weinig voor het spoor // // ideale stad // shocking architecture // stylos// snijpuntexcursie // uit de oude doos // algemeen// Rotterdam 2007: een terugblik // interview met Serge Schoemaker // organized chaos: the legacy of SMLXL // het ego van de

van de voorzitter Maaike Lina Misschien is de grootste shock van dit stukje wel de naam die erboven staat. Op het moment neem ik tijdelijk de taak van voorzitter over van Eva, dus vandaar dat ik het “van de voorzitter” mag schrijven!

Sinds de start van het nieuwe jaar zijn wij op Stylos al weer druk bezig met het organiseren van interessante activiteiten voor jullie. Al gepland Het Delftsch Bouwkundig Studenten Gezelschap Stylos werd in 1894 opgericht ter behartiging van studie- en studentenbelangen van studenten aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. bestuur 114 D.B.S.G. Stylos voorzitter: Eva Dubbelboer secretaris: Maaike Lina penningmeester: Roderick Trompert onderwijs bachelor: Jurgen Beliën onderwijs master: Bas Wetzel paviljoen: Suzanne Vis evenementen: Bram Harding adres D.B.S.G. Stylos Faculteit Bouwkunde Berlageweg 1, kab. 1.01 2628 CR Delft telefoonnummers bestuurskamer 015 2783697 commissiekamer 015 2784168 secretariaat 015 2781369 fax 015 2783059 internet info@stylos.nl http://www.stylos.nl lidmaatschap Stylos 10 euro per jaar gironummer 296475 Stylos Bookshop geopend maandag t/m vrijdag 8:15 tot 9:00 en 12:45 tot 13:45 uur Stylos Stichting De Stylos Stichting vervult een vliegwielfunctie ter stimulering van initiatieven van en voor studenten van de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Zij kunnen bij het bestuur van de Stylos Stichting terecht voor financiële en inhoudelijke ondersteuning van hun project. Om u hiervan op de hoogte te houden ontvangt u elke 2 weken B-nieuws en 5 maal per jaar de pantheon//.

Wij vragen om een donatie van 45 euro per jaar (pas afgestudeerden betalen de eerste twee jaar 10 euro). Aan bedrijven vragen wij 90 euro. gironummer 1673413

kaft_shock.indd 2

staan een aantal lezingen en excursies in februari en maart, de EJC is een eerstejaarsfeest aan het plannen en natuurlijk is er Bk Beats op 18 april! De lezingen die nu al vaststaan zijn: een lezing van Thomas von der Dunk en een lezing van architectenbureau Waterstudio.NL. Door de Excursiecommissie wordt een lezing, in combinatie met een bouwplaatsexcursie naar de Maastoren in Rotterdam, georganiseerd.

Andere excursies die al vaststaan zijn een excursie naar Eindhoven en een excursie naar het ‘Hoge Noorden’. Meer activiteiten zullen volgen, dus houdt de website in de gaten!

Om nog even op het thema shock terug te komen: dit jaar zijn er een aantal (voor sommigen) shockerende zaken die veranderen. Zo hebben we op de afgelopen ALV het nieuwe logo gepresenteerd en hebben we pennen en notitieblokjes aangeschaft om de nieuwe huisstijl bekend te maken. Ook de komende ALV staat er iets spannends op het programma, namelijk de lancering van de nieuwe website, waar we jullie nog beter op de hoogte kunnen gaan houden!//

16-1-2008 12:36:24

stylos 2 snijpuntexcursie Roderick Trompert

3 uit de oude doost Roderick Trompert

shock!

4 shock!

Roana Plugge

6 memento mori Ruben Smits

8 omstreden kunst Ton Deuling

10 schokkende architectuur pantheon//-commissie 114

13 interview Waterstudio pantheon//-commissie 114

algemeen 19 Peter Zumthor - interview met Serge Schoemaker

14 Benthem Crouwel voor het station, te weinig voor het spoor Loet Smeets

17 ideale stad Marjolein Overtoom

Pieter Eisma Loes Goebertus

24 Rotterdam 2007: een terugblik Marcello Soeleman

26 organized chaos: the legacy of SMLXL Helmer Attema

31 het ego van de architect Marjolein Overtoom

33 agenda

inhoudsopgave

p01-p03 stylos 01.indd 1

pantheon 2 '07'08

16-1-2008 12:46:27

Snijpunt excursies worden maandelijks georganiseerd naar bouwprojecten in Rotterdam en omstreken. Deelname is gratis voor Stylosleden. Wil je de volgende keer mee? Schrijf je in voor de mailinglist via inschrijvingen@stylos.nl en blijf op de hoogte!

snijpuntexcursie Roderick Trompert

Het Strijkijzer, Den Haag - Snijpunt Excursie Het zal weinig treinreizigers ontgaan zijn, dat er naast Den Haag Holland Spoor een enorme, nieuwe woontoren verrezen is. Deze zwarte toren met de bijnaam 'Het Strijkijzer', is nog geen maand geleden opgeleverd, telt 42 verdiepingen en is met 130 meter momenteel de hoogste woontoren van Den Haag.

Op 12 december j.l. organiseerde 'Snijpunt' een rondleiding door deze toren voor studenten en belangstellenden uit de bouwwereld. De rondleiding begon met een bezoek aan het panoramaterras bovenop het gebouw. Met een glazen lift stegen we met een ink tempo, terwijl de huizen onder ons steeds kleiner werden en je steeds verder kon kijken. Doordat het gebouw op een kleine footprint gebouwd is, ontstaat het gevoel van boven de stad zweven.

Het was al donker, maar het zicht nog altijd imponerend. Ook het zicht op de toren van buitenaf is indrukwekkend, met aan beide zijden een lantaarnachtig eect door de verlichte verkeersruimten.

Het panoramaterras zal overigens binnenkort ook voor het publiek toegankelijk zijn. Op deze speciale plek in het gebouw gaf de architect Paul Bontenbal een kleine voordracht aan de 30 aanwezigen. Hierin vertelde hij kort de ontstaansgeschiedenis van dit complex, de complicaties en zijn overwinningen. Hierna nodigde hij iedereen uit om nog een aantal van de verschillende appartementen te bezichtigen op de onderliggende verdiepingen.

De naam 'Het Strijkijzer' komt niet zomaar uit de lucht vallen. Architect Paul Bontenbal heeft zich bij zijn ontwerp laten inspireren door het Flatiron Building in New York.

Aan het eind van de rondleiding werd nog de mogelijkheid geboden een video mee tekijken over het bouwproces. Deze video, met toelichting van de constructeur, gaf een gedetailleerd beeld van de verschillende fasen van de bouw, met de grootste obstakels uitgelicht.//

2 pantheon 2 '07'08

p01-p03 stylos 01.indd 2

stylos // shock! // algemeen

16-1-2008 12:46:32

pantheon 2 '07'08

p04-p09 thema 01.indd 4

stylos // shock! // algemeen

15-1-2008 17:17:58

Het 23e Stylos lustrum is nog maar een jaar van ons verwijderd! In deze rubriek krijg je het komende jaar een glimp van wat er bij Stylos de afgelopen jaren achter de schermen heeft plaatsgevonden!

uit de oude doos!

Roderick Trompert

stylos // shock! // algemeen

p01-p03 stylos 01.indd 3

pantheon 2 '07'08 3

16-1-2008 12:46:37

shock!

Roana Plugge

De laatste pantheon// alweer van de commissie ‘06/’07. Tijd dus om terug te kijken op een jaar lang vergaderen, teksten typen, teksten nakijken en layouten. Vorig jaar begonnen we vol goede moed aan een reeks waarin we als commissie duidelijk een eigen stempel op de pantheon// wilden drukken. Zo hebben we de layout een beetje gewijzigd zodat al onze edities op elkaar zouden lijken, maar ook hebben we toen al de thema’s van de te maken pantheon//'s vastgesteld. We begonnen met ‘In Beeld’, een goed gevulde editie met teksten over architectuur in films, films over architectuur en wat je dan ook verder bij dat thema nog kon bedenken. Toen ons eerste ‘kindje’ bij iedereen in de brievenbus kwam waren we als commissie dan ook best een beetje trots: het was ons gelukt Stylos een hoogwaardig ledenblad te geven in navolging van de commissie ‘05/’06! Vervolgens kwam het themanummer ‘Copyright’. Hierin stond het kopieergedrag binnen de architectuur en stedenbouw centraal. De laatste pantheon// van collegejaar ‘06/’07 was ‘Icoon’ met daarin onderwerpen als: in hoeverre worden architecten gezien als icoon en welke gebouwen kunnen beschouwd worden als icoon?

In tegenstelling tot de andere Styloscommissies loopt de pantheon// niet van september tot september, maar van januari tot januari. Dit heeft te maken met het op een goede manier overdragen van de pantheon// naar een nieuwe commissie. Toen in september dus een nieuwe commissie werd samengesteld waren wij nog druk bezig met ons ‘buitenlandnummer’. In eerste instantie zou dit nummer aansluiten op de ‘Grote reis’ van de Stylos naar Zuid Amerika, maar omdat die reis helaas werd gecancelled, moesten ook wij een andere invulling voor de pantheon// zoeken. Al snel kwamen we terecht bij ‘Afrika’, ten eerste een zeer intrigerend werelddeel, maar het sloot ook mooi aan bij de dit najaar gehouden Afrika-manifestatie.

En nu ligt dus onze laatste Pantheon// voor je neus. Vorig jaar al hadden we besloten dat het thema hiervan ‘Shock!’ zou zijn. Een uitgelezen thema om voor de laatste keer nog eens flink uit te pakken. Naast plannen voor shockerende artikelen wilden we ons vooral uitleven op de layout: teksten ondersteboven, teksten gespiegeld, vreemde lettertypes, teksten in codetaal, etc. Ja, onze plannen waren wild.

Echter, aangezien ‘shock’ ook staat voor een acute levensbedreigende toestand, leek het ons veiliger voor jou, onze trouwe lezer, om toch een wat ‘mildere’ pantheon// in de vertrouwde layout te maken.

Toch willen we nog een waarschuwing geven voor mensen met een zwak hart, zwangere vrouwen en kinderen onder de 12 jaar: pas op voor artikelen met een shockerende inhoud, zoals menselijke resten, shockerende kunst, shockerende architectuur, kromme rails en nog veel meer.//

stylos // shock! // algemeen

p04-p09 thema 01.indd 5

pantheon 2 '07'08 5

15-1-2008 17:18:03

Een kapel in Tsjechië is van binnen helemaal gedecoreerd met menselijke beenderen.

Waarom is dit gedaan? Is dit het werk van een massamoordenaar of een sekte? Zijn er ook andere plekken op aarde waar menselijke beenderen als decoratie zijn gebruikt?

memento mori Ruben Smits

Sinds het begin van de mensheid versieren mensen hun gebruiksvoorwerpen. Messen, bijlen, maar ook hutten en heilige plaatsen worden versierd. Vooral heilige plaatsen zijn altijd rijkelijk versierd en gedecoreerd. In de loop der tijd zijn vrijwel alle soorten materialen gebruikt voor deze versieringen. Verf, hout, klei. Edele steensoorten, glas, metalen. Het meest bizarre is echter het gebruik van beenderen. En dan met name menselijke beenderen. Waarom werden menselijke beenderen als decoratie gebruikt? Is het een (heidens?) oergebruik om boze geesten te verjagen of is er een ‘geciviliseerde’ religie bij betrokken? Is het het werk van een massamoordenaar?

Zijn het misschien de resten van menselijke offers of is het een laatste eerbetoon aan de overledenen? Heeft het misschien een puur praktische reden?

kandelaar, Kutna Hora

Deze vragen borrelden op bij het horen over de zogenaamde ‘bone chapel’ in Tsjechië, een kleine Rooms-Katholieke kapel in de Bohemen.

wapenschild Schwarzenberg, Kutna Hora, Tsjechië

Tussen 1282 en 1320 werd deze kapel in Sedlec, een buitenwijk van

De rol van het Katholieke geloof is haar geloofsleer, deze zegt namelijk

Kutna Hora gebouwd, zo’n zestig kilometer ten oosten van Praag. De

dat je menselijke resten niet zomaar mag verbranden of weggooien. In

kapel wordt ‘bone chapel’ genoemd, omdat zij van binnen volledig

alle gevallen is er dus sprake van een soort eerbetoon aan de doden.

gedecoreerd is met de beenderen van ongeveer 40.000 mensen. Dat

De reden dat de botten zijn opgegraven, verschilt per plek, soms

zijn de overblijfselen van de bewoners van een flink dorp, samengepakt

was er sprake van een overvolle begraafplaats, waardoor de oude

in één kapel. Het komt overeen met het aantal mensen dat op Pinkpop

skeletten opgegraven moesten worden om plaats te maken voor de

naar de hoofdact komt kijken of dat in de Kuip past als je de bovenring

nieuwe doden.

niet meerekent. Een behoorlijk groot aantal dus. Is dit een RoomsKatholieke gewoonte? Zijn er overal ter wereld dit soort kapellen of

In Tsjechië is de begraafplaats rond de kapel een stuk ouder dan de

is het uniek?

kapel zelf. Deze begraafplaats hoorde oorspronkelijk bij een klooster.

In 1278 is de abt van dit klooster naar het Heilige Land gereisd en heeft

kelk, Kutna Hora

De relatie tot de Katholieke kerk blijkt wel degelijk aanwezig. Op

toen wat aarde van Golgotha meegenomen en over de begraafplaats

verschillende plekken in Europa zijn kerken en kapellen waar

uitgestrooid. Hierdoor wilden veel mensen uit heel Centraal Europa op

menselijke beenderen als decoratie dienen. Opvallend is dat er maar

de begraafplaats begraven worden. De begraafplaats werd uitgebreid

één plek buiten Europa is waar menselijke botten decoratief zijn

tijdens de pestepidemie in de veertiende eeuw, in 1318 lagen er

opgesteld, namelijk in de catacomben van de Katholieke kerk ‘Iglesia

bijvoorbeeld al 30.000 mensen begraven. Ook tijdens de Boheemse

de San Francisco’ in Lima, Peru. Ook in Europa zijn er echter maar

oorlogen van 1420 tot 1434 werd de begraafplaats uitgebreid. In

weinig kerken met versieringen van botten. In Italië, Oostenrijk en

1511 werd begonnen met het opslaan van de botten in de kerkers

Portugal staat elk één kerk met dit soort decoraties. Ook in Frankrijk

van de kapel. Tussen 1703 en 1710 werd de kapel herontworpen in

is er een bezoek te brengen aan catacomben, waar menselijke botten

de stijl van de Tsjechische barok door de Tsjechische architect Jan

decoratief liggen opgestapeld. Hier is echter geen sprake van een

Blažej Santini-Aichel. Ook de botten werden toen opnieuw geplaatst.

directe relatie met een kerk en de botten hebben van oorsprong

Het huidige arrangement van de botten is in 1870 gemaakt door de

geen decoratieve functie, maar liggen daar vanwege ruimtetekort

Tsjechische houtbewerker František Rint. Zijn naam is, samengesteld

op de begraafplaatsen.

uit botten, te zien aan de muur bij de ingang. Rint werd door de familie Schwarzenberg, een belangrijke familie in de regio, gevraagd de bottenhopen te ordenen. Het resultaat is deze macabere inrichting met als hoogtepunten de enorme kandelaar, die van elk menselijk botje

pantheon 2 '07'08

p04-p09 thema 01.indd 6

stylos // shock! // algemeen

15-1-2008 17:18:08

minstens één exemplaar bevat, en het wapenschild van de familie

de kerk zijn de beenderen van zo’n 4000 Kapucijner monniken bewaard

Schwarzenberg. Hier is dus van de botten bewust een kunstwerk

uit de periode tussen 1528 en 1870. Ze zijn gebruikt als decoraties

gemaakt, alhoewel de botten in eerste instantie door plaatsgebrek in

aan de wand, kandelaars en raamkozijnen. Ook zijn er als Kapucijner

de kapel werden opgeslagen.

monnik aangeklede skeletten te zien in verschillende houdingen. De

Kapucijnerkerk, Rome

reden dat deze beenderen op deze manier zijn bewaard, komt voort uit Ook in Portugal zijn beenderen specifiek als decoratie gebruikt. In de

een traditie van de Kapucijner monniken. Als een monnik stierf werd

‘Capela dos Ossos’ (kapel van de botten) van de ‘Igreja Real de São

hij in eerste instantie begraven in een grafkelder. Na een bepaalde tijd

Francisco’ (koninklijke kerk van Sint Franciscus) zijn de botten van

werden de botten uit die grafkelder gehaald en in de crypte van deze

5000 mensen gebruikt als decoratie. De muren en pilaren van de kapel

kerk geplaatst. In dit geval komt het dus niet voort uit een tekort aan

zijn bedekt met schedels en andere botten, bij elkaar gehouden door

grafgrond, maar is het een traditie, hoewel deze tegenwoordig niet

cement. De ‘Capela dos Ossos’ is gebouwd door een aantal zestiende

meer in de praktijk wordt gebracht.

eeuwse monniken die de vergankelijke aard van het leven wilden laten zien. Op de deur is geschilderd:

In Parijs ligt de grootste verzameling menselijke beenderen. Uit ruimtegebrek is deze opslag ontstaan, maar sinds 1867 is een deel

‘Nós ossos que aqui estamos, pelos vossos esperamos’. ‘Onze botten, die hier liggen, wachten op de jouwe.’

catacomben, Lima

te bezichtigen. In 1786 is begonnen met het opslaan van beenderen in de voormalige mijnen onder Parijs. De reden hiervoor waren de overvolle begraafplaatsen en de massagraven die hierdoor in de buitenwijken ontstonden. Ook de vele epidemieën werden toegedicht

Het verhaal gaat dat de beenderen afkomstig zijn van soldaten die

aan de slecht verzorgde begraafplaatsen. Sindsdien zijn de beenderen

stierven in een grote veldslag of van pestslachtoffers. Het is echter

van 5 à 6 miljoen mensen in de mijnen opgeslagen. Deze beenderen

waarschijnlijker dat de beenderen zijn verkregen bij begraafplaatsen

werden in eerste instantie gewoon in de mijnen gedumpt, maar zijn

van lokale kerken. Midden in de kapel hangen twee complete

later opgestapeld en gesorteerd. Hierdoor zijn er volledige wanden

skeletten. Men zegt dat het gaat om een volwassen man met zijn

van botten met op een hoogte van 75 centimeter een rij schedels. De

zoon, die vervloekt zijn door de jaloerse vrouw van de man. Ook de

ruwe opslag van botten krijgt hierdoor toch een decoratieve functie.

beenderen van de monniken zelf liggen in de kapel, in een kleine

Ook het feit dat de beenderen op bepaalde plekken zijn gerangschikt

witte kist.

in de vorm van bijvoorbeeld kruisen en gezichten maakt het een macaber ‘kunstproject’. Wie er achter het decoratieve rangschikken

In het Oostenrijkse plaatsje Hallstatt heeft het opgraven en decoratief

van de Parijse beenderen zit is echter onduidelijk.

gebruiken van de botten vooral een praktische reden. In het ‘Beinhaus’, dat stamt uit de twaalfde eeuw, van de Katholieke kerk in Hallstatt

Ten slotte zijn er de catacomben van de ‘Iglesia de San Francisco’ (kerk

liggen ongeveer 1200 schedels, waarvan 610 beschilderd. Ze zijn niet

van Sint Franciscus) de oudste begraafplaats van Lima. Onder de kerk

gebruikt ter versiering van de ruimte, maar juist zelf versierd. De reden

bevindt zich een uitgestrekt netwerk waarin ongeveer 75.000 skeletten

dat de schedels in het ‘Beinhaus’ liggen opgeslagen is ruimtegebrek.

liggen. Dit zijn de beenderen van slaven, bedienden en armen, die niet

Hallstatt ligt tegen een berghelling en heeft een kleine begraafplaats

genoeg geld hadden voor een eigen graf. De overledenen werden eerst

zonder uitbreidingsmogelijkheden. Aangezien het vanuit de kerk

in een bepaald deel van de catacomben ‘begraven’ en wanneer dan

verboden was om mensen te cremeren, werd de schedel na tien tot

enkel de beenderen over waren, werden ze verplaatst naar een ander

vijftien jaar uit het graf gehaald om plaats te maken voor een nieuw

deel. Hier werden ze veelal in geometrische patronen gerangschikt.

catacomben, detail, Lima

graf. De schedel werd vervolgens in de zon gebleekt en sinds 1720 opgeschilderd met een bloemenkrans, de naam van de overledene en

In een aantal gevallen lijkt het Katholieke verbod op het cremeren

de datum van overlijden. Op die manier was het voor de nabestaanden

van menselijke resten een oorzaak te zijn voor het bewaren van de

mogelijk om toch nog naar de overledene toe te gaan. De schedels

botten. In andere gevallen is er bewust een decoratieve functie aan de

liggen geordend in rijen met leden van een familie bij elkaar. In 1995

beenderen gegeven. Er is dus geen overkoepelende reden voor al deze

werd de laatste schedel toegevoegd aan het ‘Beinhaus’, de vrouw had

gevallen van het gebruik van beenderen in meer of mindere mate van

als laatste wens om in het ‘Beinhaus’ bijgezet te worden.

decoratie. Hoewel er wel overeenkomsten zijn, zijn de gevallen los van elkaar ontstaan. Ondanks dat het nogal macaber voorkwam, geven de

De botten in de Italiaanse ‘Santa Maria Immacolata’ of ‘Chiesa dei

aantallen toeristen aan dat de dood blijft fascineren.//

Cappuccini’ (Kapucijnerkerk), zijn ook niet specifiek als kunstvorm

> 1. http://www.kostnice.cz/ > 2. http://www3.sympatico.ca/tapholov/pages/bones.html > 3. http://en.wikipedia.org/wiki/Catacombs_of_Paris > 4. http://en.wikipedia.org/wiki/Sedlec_Ossuary > 5. http://www.sacred-destinations.com/sacred-sites/dead-on-display.htm > 6. http://www.showcaves.com/english/fr/misc/Catacombs.html

gebruikt. De kerk in Rome is gebouwd tussen 1626 en 1631 en ontworpen door Antonio Casoni. Zij werd gemaakt in opdracht van Cardinal Antonio Barberini, een Kapucijner en tweelingbroer van paus Urbanus VII. Ook nu nog is het een Kapucijner kerk. In een zijbeuk van

afbeeldingen > 1. http://www.flickr.com

stylos // shock! // algemeen

p04-p09 thema 01.indd 7

beschilderde schedels, Hallstatt

pantheon 2 '07'08

15-1-2008 17:18:10

De laatste tijd is omstreden kunst zeer veel in het nieuws; de Deense cartoonrellen, de film Submission van Theo van Gogh, Sooreh Hara met haar expositie Adam en Ewald die geweerd wordt uit het Haags Gemeente Museum zijn hiervan enkele voorbeelden.

omstreden kunst Ton Deuling

Omstreden kunst is kunst die grenzen opzoekt. De laatste tijd is

Kunst om te irriteren

omstreden kunst vooral toegespitst op de religieuze kritieken die

Er heeft altijd kunst bestaan die irriteerde en die grenzen opzocht.

de kunstwerken uitspreken. Is deze kunst iets van nu of speelt dit al

Hiervan zijn de Deense cartoons een goed voorbeeld. Na de rellen om

langer? Is het terecht om deze kunst te weren of tasten we hiermee de

deze cartoons is vaak gewezen op de vrijheid van meningsuiting en

vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van expressie aan? Steeds

expressie. In kunst gelden andere regels voor wat moreel geoorloofd

vaker wordt deze vorm van expressie gebruikt in relatie tot religie.

is dan wanneer iets in de media wordt geschreven. Dit komt door het

Maar wat willen de kunstenaars hiermee laten zien, is dit een hype

verschil in de ruimte waarin het ontvangen wordt. In de media wordt

van de afgelopen jaren?

iets publiek gemaakt en wordt het een deel van de openbare ruimte.

In deze ruimte heb je te maken met cultuurverschillen, waardoor

7up

de openbare ruimte binnen redelijke grenzen toegankelijk moet

7up is een expositie van zeven veelbelovende kunstenaars die in

zijn voor iedereen. Bij kunst gelden andere regels, bevindt het zich

2007 afgestudeerd zijn aan de Koninklijke Academie van Beeldende

binnen een galerie, museum of theater dan is veel geoorloofd. Deze

Kunsten in Den Haag. De werken zijn uitgekozen om deel te nemen

vorm van vrijheid is essentieel voor een kunstenaar om zijn werk te

aan deze expositie door Wim van Krimpen, directeur van het Haags

kunnen uitoefenen.

Gemeentelijk museum. Onder de talenten was ook Sooreh Hara, een uit Iran afkomstige kunstenaar. Zij had als afstudeerproject de fotoserie ‘Adam en Ewald, zevendedaggeliefden’. Deze fotoserie waar

Vrijheids van meningsuiting en expressie zijn essentieel voor een kunstenaar

onder andere foto’s te zien zijn waarop Mohammed en Ali als homo afgebeeld worden, werd als te heftig beschouwd en is uit de expositie

Deze discussie zal nog lang voortduren, maar waar zal het eindigen?

geweerd. Maar is dit nou wel eigenlijk terecht en is het normaal dat een

Kunnen kunstenaars in de toekomst nog wel hun werk normaal

kunstenaar moet onderduiken voor de kunst die zij maakt?

uitoefenen? Kan er nog kritisch naar de maatschappij gekeken worden zonder dat er gevaar voor eigen leven is?//

Is het normaal dat je moet onderduiken voor de kunst die je maakt?

Religie en kunst Religie wil controle uitoefenen over de seksualiteit van de mens, met als

bronnen: > www.nrc.nl, > Provocaties zijn niet altijd goede kunst > Dit land lijkt op een dictatuur, Rosan Hollak > www.ad.nl > Kritiek op weigeren omstreden kunst, Herman Rosenberg

meest dwingende verbod, homoseksualiteit. De drie grote goddiensten zijn altijd fel gekant geweest tegen elke afwijkende vorm van sexuele beleving. De fotoserie ‘Adam en Ewald, zevendedaggeliefden’ is een fotoserie waar de schoonheid van homoseksuelen verbeeld is.

Een onderdeel hiervan is een Iraans-Nederlands homostel dat niet herkenbaar op de foto wilde en liever maskers op had. Sooreh Hera bedacht toen de maskers, met afbeeldingen van Mohammed en Ali. De hele moslimwereld viel over de foto’s toen deze gepubliceerd werden. Bedreigingen volgden en Sooreh Hera moest onderduiken voor haar eigen veiligheid. Sooreh Hera wilde met deze foto’s laten zien dat achter de religieuze deuren een andere boodschap schuilt.

Ze wil onder de aandacht brengen dat de Islam erg hypocriet is over seks, terwijl homoseksualiteit onder moslimmannen veel voorkomt.

Sooreh Hera vindt dat kunst bedoeld is om te irriteren.

pantheon 2 '07'08

p04-p09 thema 01.indd 8

stylos // shock! // algemeen

15-1-2008 17:18:30

stylos // shock! // algemeen

p04-p09 thema 01.indd 9

pantheon 2 '07'08

15-1-2008 17:19:29

In deze Pantheon// Shock hebben wij als nieuwe Pantheon// commissie een aantal pagina’s de ruimte gekregen om ons voor te bereiden op de taak die ons komend jaar te wachten staat.

schokkende architectuur Stefan Bogaard, Hans Culp, Laura Maasry, Peter Rosmulder, Roderick Trompert Omdat het thema Shock! zeer breed is hebben we besloten om ieder

ondergaan tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het huisvest een grote

een persoonlijk stuk te schrijven. Hierdoor wordt er een persoonlijke

collectie voorwerpen die veel vertellen over de Joodse cultuur en de

touch gegeven aan deze pagina’s. Door de verhalen langs elkaar te

gebeurtenissen onder het nazi regime. Het bijzondere aan dit museum

leggen komen er interessante conclusies aan het licht.

is dat niet alleen de collectie een verhaal vertelt. De architect heeft van het gebouw een waar icoon weten te maken dat op indringende wijze

Laura Maasry: Sagrada da Familia

de bezoeker confronteert met het verleden. Eén van de plaatsen in

Shortly before visiting the city of Barcelona, I reflected upon the

het museum waar dit op een overweldigende manier duidelijk wordt

personal accounts related to me about Antony Gaudi’s Architecture,

is de Holocaust Toren.

wondering how I would experience it. Choosing to visit first the ‘ Casa’s Mila and Batlo, then the Park Guell and thirdly the Sagrada da Familia

Aan het einde van een brede gang, met op zijn muren de namen van

in the order of what I had sensed to be the degree of radicalism, I

concentratiekampen, zag ik een zware stalen deur. Ik ging de deur

expected to have a tranquil meeting with the Cathedral.

door en bevond me in een donkere, betonnen ruimte. Afgezien van de dichte deur waardoor ik op deze kille plek ben beland is er nog

Partially in line with my expectations was my first view of the

maar één andere uitweg. Twintig meter boven mijn hoofd is een

Cathedral’s contour, hovering above its counterpart downtown

smalle spleet in het dak open gelaten waar doorheen het felle daglicht

Barcelona buildings. Gazing out from the Casa Mila rooftop, the

naar binnen priemt. Vanaf deze opening gaat een stalen ladder naar

Sagrada de Familia appeared in the softness depicted in certain

beneden die verankerd is in de koude wand. De ladder houdt vijf

photographs I had seen, defined by curved, slightly inward sloping

meter boven de grond op. Het zal me zonder hulp nooit lukken de

towers and stone, pale-painted facade. I began, with great confidence, to decipher the image it projected onto its surroundings.

the words – surreal, astounding, bizarre resounded through my head.

However, I was in no way prepared for the impact of the Sagrada da Familia from up close. Approaching the Cathedral from the Naivity facade, the only facade built directly under Gaudi’s instruction, the words – surreal, astounding, bizarre – resounded through my head.

Entering the grounds, I felt my eyes follow the organic shapes and sculptures of inconceivable detail from the bottom of each column to the tip of their colored domes. The first of my concrete thoughts must have been; this structure is real – it exists!

It was difficult to distinguish between my thoughts and my feelings at this moment. Was it the conscious disbelief that such radical forms could exist in such numbers, in such the monumental size, or was I emotionally overwhelmed by the aesthetic qualities of these unique forms, that happened to come together to form of the giant Cathedral?

Hans Culp: het Joods Museum, Berlijn Vorig jaar bezocht ik het door Daniel Libeskind ontworpen Joods Museum in Berlijn. Het gebouw is neergezet om de bezoekers te confronteren met de verschrikkingen die de Joden hebben

10 pantheon 2 '07'08

p10-p13 thema 02.indd 10

stylos // shock! // algemeen

15-1-2008 17:20:45

onderste sport te bereiken. Een indringende symboliek komt over

Stefan Bogaard: US Navy Building

me heen: uitzichtloosheid.

Er zijn een hoop gezichtspunten waarop iemand architectuur kan ervaren. Een niet voor de hand liggend perspectief waarin

Roderick Trompert: Flatgebouw Geurts en Schulze Architecten

bestaande bebouwing bekeken wordt is vogelvlucht. Daarin is enige

Voor mijn werk kom ik regelmatig in Den Haag. Om een dergelijk

verandering gekomen door het internet en programma´s als Google

ritje na maanden nog enigszins interessant te houden wissel ik wel

Earth. Programma’s waar ik als bouwkundestudent graag gebruik

eens van route. Zo kwam het dat ik op een zondagmiddag met lijn elf

van maak.

wegreed bij Holland Spoor.

Natuurlijk waren er altijd al luchtkaarten. Echter maakt Google

Niet veel later reden we over de Heemstraat, de plek waar deze route

Earth het voor het eerst laagdrempelig de wereld van bovenaf te

voor mij gemarkeerd werd. Aan deze route ligt namelijk het ‘hobbeven’

verkennen.

project van Geurts en Schulze Architecten.

Deze verandering heeft tot opmerkelijke ontdekkingen geleid.

Terwijl de tram gestaag doorreed, sloot ik tot driemaal toe mijn ogen.

Bijvoorbeeld gebouwen in de vorm van letters of symbolen. Zo is er

Ook al had ik bij het openen van mijn ogen elke keer een aardig stuk

ook een gebouw dat vanuit de lucht precies de vorm van een Swastika

afgelegd; het eentonige beeld van de gevel was telkens niets

heeft. Het gaat hier, heel ironisch, om een complex behorende aan de

veranderd! Hetzelfde repeterende, kale gevelbeeld strekt zich uit over

US Navy te Coronado, California.

wel drie huizenblokken waardoor het geheel oneindig door leek te

Je zou misschien zeggen ‘big deal’: wie ervaart zoiets nu? Toch leidt

lopen. Niet eerder had ik in de tram met open mond van verbazing

het tot opschudding. De Anti-Defamation League, een organisatie

naar buiten zitten staren... dat zoiets gebouwd kon worden!

die vecht tegen antisemitisme en andere vormen van ongelijke behandeling, heeft dan ook verzocht de vorm te veranderen.

Het is shockerende dat dit verschijnsel steeds vaker voor komt. Er

Het interessante is dat er gehoor gegeven is aan de oproep en dat de

moeten snel, veel nieuwe woningen gebouwd worden voor zo min

marine daadwerkelijk besloten heeft tot een drastische verbouwing.

mogelijk geld. Vervolgens wordt bespaard op de architectuur. In het

De vorm zal zodanig veranderd worden dat de bestaande associaties

Wateringse Veld bij Den Haag zie je hetzelfde gebeuren; enorme

niet meer bestaan.

nieuwbouwwijken met gigantische woningbouwcomplexen waarbij de

Zonder jullie nu mee te nemen in talloze complottheorieën vraag ik

een nog eentoniger is dan het ander, waarbij het kopiëren of spiegelen

me toch af hoe het gebouw gerealiseerd kan zijn in een dergelijke

van grote woongebouwen meer regel is dan uitzondering.

symbolisch geladen vorm. Werd de mogelijke impact onderschat

Is dit de toekomst van woningbouw in Nederland?

omdat er toen geen middelen waren zoals Google Earth? Het is waarschijnlijk een kwestie van andere prioriteiten geweest, want een dergelijke vorm zal niemand tijdens het ontwerpproces ontgaan zijn. Terwijl de architecten waarschijnlijk wisten dat hun ontwerp zou kunnen kwetsen, zijn ze er vanuit gegaan dat symbolische waarde verborgen zou blijven. Een misser blijkt achteraf.

die Shock toen ik de kerk binnen stapte: Mijn huis past in deze kerk!

Peter Rosmulder: de Sint Pieter Het was in het voorjaar van 2004 dat ik met mijn klasgenoten in Rome stond. Als afsluiting van de Rome-Reis stond een bezoek aan het Vaticaan op het programma. De hele week waren we al overspoeld met informatie over het oude Rome. Van het collosseum tot de basilica van Maxentius en Constantijn, alles leek al even groot en indrukwekkend.

Toen we die laatste vrijdag dan ook naar het Vaticaan gingen dachten we alles al wel gezien te hebben. Ok, er waren dan wel een aantal aardige muur en plafondschilderingen in het museum en die kerk scheen ook wel de moeite te zijn, maar ach, we hadden al zoveel kerken gezien die week. De dag begon in de Vaticaanse musea, waarna het, na een korte lunch op het Sint Pieter plein, tijd was voor het hoogtepunt van die dag: een bezoek aan de Sint Pieter.

Als ik nu terug kijk herinner ik me de marmeren vloer die eindeloos door ging, met de enorme kolommen die als bomen van marmer stylos // shock! // algemeen

p10-p13 thema 02.indd 11

pantheon 2 '07'08 11

15-1-2008 17:20:47

omhoog leken te groeien. In je geheugen wordt die ruimte na verloop van tijd steeds groter en imposanter. Nu komt het beeld van de mijnen van Moria uit Lord of the Rings in me op. Misschien zal het volgende bezoek aan de kerk wel zwaar tegenvallen. Misschien valt de schaal dan wel enorm mee en heb ik ondertussen al gebouwen gezien die indrukwekkender zijn.

Maar op dat moment, ondanks al die kerken en alle informatie die we vooraf gezien hadden, was er nog steeds die Shock toen ik de kerk binnen stapte: Mijn huis past in deze kerk!

Conclusie In onze ervaringen verschijnen verschillende vormen van shockerende architectuur. De vraag ‘wat is shocking architecture?’ blijkt lastig eenduidig te beantwoorden.

Men kan schrikken door een overvloed aan ornamenten en versieringen, maar voor sommigen is het juist het volledige gebrek hieraan, de eentonigheid van een gevel, het meest shockerend. Hoe kan het dat zowel de grootte van een gebouw kan schokken terwijl een kleine benauwde ruimte datzelfde gevoel op kan wekken? Moet de vormgeving van een gebouw dat een verborgen symbolische waarde heeft als ‘Shocking Architecture’ worden beschouwd?

Wat in ieder geval wel duidelijk is geworden is dat het begrip shock zeer persoonlijk is en bovendien afhankelijk kan zijn van tijd en omstandigheden. //

12 pantheon 2 '07'08

p10-p13 thema 02.indd 12

stylos // shock! // algemeen

15-1-2008 17:21:07

Waterstudio.NL is specialized in architecture and ubanism, in relation to life, work and recreation on water. In this interview we talk with Koen Olthuis about floating cities: are they a shocking scenario, or future reality?

floating cities Andreas Kalpakci Rosemarie Krautheim

interview with Koen Olthuis

PANTHEON: Which building seems really shocking to you?

WATERSTUDIO: one of my buildings I can think of, is the floating cruise terminal for Dubai.

For me this is shocking in a positive sense, because I noticed that the bigger a floating building gets, the easier it is to configure in terms of stability and functionality. In Dubai we came there, we showed that, it was 300 by 300 meters. They were…no, it must be larger. Now it is 700 by 700 meters.

That was shocking to me. That a structure even in my opinion very,

P: Are you aware that people might be shocked by a building like a

very big, they wanted bigger!

floating mosque? How would you gauge the reaction of the public?

It is just 300 meters off the coast, floating but anchored by cables.

W: The client asked to design the mosque as one of the focal points of the water developments in Dubai. This project was perhaps the

P: In populations with high density, building on water can be an

greatest departure from tradition in designing a mosque. I never

attractive alternative. Is density nowadays the main reason for the

imagined that designing religious buildings can have such a large

request of on - water building?

impact. For two days it was on the radio: ‘Is it allowed to have a mosque

W: Requests come from owners who see the opportunity to make

on the water? Is this allowed in our religion?’

building ground out of water, to create all kinds of architecture. Or

It had a soft landing. One of the religious leaders in Dubai said: ‘It

when there is an economical reason, then this will be a market. I don’t

doesn’t matter were you pray, as long as the place is clean, religious

think that this will be only ‘hype’, I think it will come much further

and it doesn’t matter if it is on water, in the desert, in a tower, in a train

than that.

or in an airplane…’ People understood the notion, that a mosque is first of all a religious place and secondly a recognition, a focal point.

P: The fear of global warming and rising sea level is currently present in the media. Are your projects an answer to climate change?

P: It seems that your main interest lies in infrastructure and building

W: Yes I think that’s one of the main concepts of our company. But it all

technology rather then, say, defining a new way of living. Is this

starts with the Netherlands, a ‘fake landscape’ created through constant

true?

pumping. What we think is: you may fight water, but it is more logical

W: That’s not what people are searching for. Look at how people have

to somehow collaborate with water, by letting water in.

been living in the past 1-2 hundred years: You have your house, you have your garden, some shelter; and people liked to live next to each

P: You deal with shocking facts. When designing are you trying to

other and that changed a bit, but not much. I’m rather looking for

shock?

a new way of living in the city, than inside the house… And I don’t

W: No it is not about shocking, shocking can be nice, as a small office,

believe in building dream houses. I believe in high densities…I believe

you need a taste of shock to get media attention, to get your products

in economical rules…there, where there is lack of space and where

and your designs under attention. But it’s not the main concept of

prices are rising.

our design.

The living on water itself needs to be exactly as it is on the land, with

I think awareness is one of the main points, and from awareness comes

the same stability, the same quality of life.

solutions. If your country is threatened by water, and Holland is, the safest place to be is on the water. It is conceivable to set up

P: Do you think it could be possible in the future to start a city on the

infrastructure over water, if there are more people using water by

water? In a new place, not related to the ground?

boats, by amphibious vehicles - that’ s far future - but floating roads

W: Well, I don’t believe that this could work socially. People ask me:

are really nearby.

Might there be a new, floating Atlantis? Technically we can do it, I’m sure! But I don’t see the reason for it, because cities have a starting point

From water we made land and now we’ll make water again; come

to grow. I believe more that cities will grow by also using water.//

up with ideas like ‘ont-poldering’ and get the same or even better possibilities to live as we are doing now in these over-crowded cities.

Mr. Olthuis will hold a lunchtime-lecture on sustainability on the 15th of February. stylos // shock! // algemeen

p10-p13 thema 02.indd 13

pantheon 2 '07'08 13

15-1-2008 17:21:11

Gestaag groeit de tevredenheid over de Nederlandse Spoorwegen. Toch is er nog steeds sprake van achterstallig onderhoud aan het spoor. Aan de andere kant worden er massaal stations verbouwd. Hoe kan het dat het één niet opgelost wordt en het ander wel meegroeit met de welvaart?

Benthem Crouwel voor het station, te weinig voor het Loet Smeets

Privatisering

Een groot deel van het onderhoud gebeurt ’s nachts, met het gevolg

Voor het geschieden van de privatisering behelsde de NS zo’n

dat de laatste en eerste treinen kunnen uitvallen. Zowel de NMa als

beetje alles dat met treinverkeer te maken heeft, dus het beheer én

de rechter gaven ProRail echter gelijk. De tijd die gebruikt wordt voor

onderhoud van het spoor, de stations en de treintoestellen. Zodra de

onderhoudswerk, is ook echt nodig en kan niet ingekort worden.

verzelfstandiging een feit was, begin jaren negentig, rook de NS geld en

Directeur Bert Klerk van ProRail in een interview met de Volkskrant:

zocht zelfs een weg naar de beurs. Onderhoud aan het spoornetwerk

‘Ik snap de emotie van de spoorbedrijven maar het is een serieus

was een geldverslindend blok aan het been en werd uitbesteed aan

spel dat we met zijn allen spelen. De opwinding bewijst dat de

drie bedrijven; Strukton, Volker en BAM. De reden die NS hier zelf voor

spoormarkt langzaam een echte markt wordt.’ Met die laatste zin

gaf, was dat concurrentie de kwaliteit aanzienlijk zou verbeteren.

doelt Klerk tevens op het praktisch ontbreken van marktwerking

Het vastgoedbeheer van de NS bleef grotendeels binnen het bedrijf,

van begin jaren negentig tot heden. Het doel van de privatisering

alleen dan onder een aparte vleugel, NS Vastgoed. Sinds januari

in de jaren negentig is geweest dat de consument uiteindelijk door

2007 zijn de takken NS Commercie, NS Stations en NS Vastgoed

marktwerking een beter, goedkoper en veiliger pakket aan openbaar

samengevoegd tot NS Poort. Ze investeert, beheert en ontwikkelt

vervoer voorgeschoteld krijgt.

stationsgebouwen en de directe omgeving daarvan, uiteraard om uiteindelijk het station een belangrijkere functie te kunnen geven.

Ook wordt er geïnvesteerd in kleinere stationsgebieden, juist om de

Dankzij de uitzonderlijke situatie keurde de NMa 'het kartel' goed.

grootste stations te ontzien. De manier van exploiteren van stations is afgelopen decennia sterk veranderd. Er wordt op allerlei wijzen

Monopolie

geld verdiend, dankzij winkels en andere commerciële instellingen,

Op de onderhoudsmarkt is er sinds de privatisering sprake van een

maar ook dankzij woningbouw rond stations en op gesaneerde

monopolie door Strukton, Volker en BAM. Deze bedrijven waren al lang

spoorwegterreinen.

betrokken bij het onderhoud van het spoor en beschikten dus al over

Om concurrentie tussen vervoersbedrijven te bevorderen, werd

een aardige portie ervaring in spooronderhoud. Bovendien wordt er

tenslotte het beheer van het spoor en het beheer van het grootste

nog steeds niet openbaar aanbesteed, waardoor andere bedrijven

deel van de stations in Nederland ondergebracht bij een nieuw

geen schijn van kans hebben toe te treden tot de onderhoudsmarkt.

staatsbedrijf, ProRail. Het voegde drie delen van de voormalige NS

Dankzij de uitzonderlijke situatie keurde de NMa het ‘kartel’ goed,

samen; railinfrabeheer, capaciteitsmanagement en verkeersleiding.

onder de voorwaarde dat vanaf 2004 verandering zou komen in

De kerntaken van ProRail zijn: beheer en onderhoud van het

de marktwerking. Nog altijd heerst er een monopolie. Alleen bij

spoornetwerk, verdeling van de capaciteit op het spoor en het leiden

nieuwbouwprojecten, zoals de Betuwelijn en de Hogesnelheidslijn,

van het verkeer op het spoor.

wordt er een openbare uitbesteding gedaan door ProRail. Het is ook

NS Reizigers is het onderdeel van de NS dat we allemaal kennen, dat

moeilijk zomaar te doen alsof er een markt is, ook al wordt je hiertoe

vervoert de mensen van A naar B.

verplicht. Klerk: ‘Daar waar een markt is, moet je die goed organiseren.

Maar daar waar geen markt is, moet je er niet geforceerd een markt

ProRail onder vuur

van maken.’

Afgelopen maanden heerste er onrust in de spoorwereld. Het

Gevolg hiervan is dat de onderhoudsbedrijven, de aannemers dus,

spoornetwerk blijkt jarenlang te zijn verwaarloosd en de vraag

er geen directe baat bij hebben wanneer het spoornetwerk goed

naar capaciteit blijft ondertussen groeien. Vier verschillende

functioneert en onderhouden blijft. Zijn er klachten van bijvoorbeeld

vervoersbedrijven zijn naar de Nederlandse Mededinging Autoriteit

vervoersbedrijven of de overheid, dan is ProRail de pispaal. Maar

(NMa) gestapt om hun beklag te doen over ProRail. Eén vervoersbedrijf

ProRail heeft niet de mogelijkheden om veel druk uit te oefenen op de

stapte zelfs naar de rechter. ProRail zou teveel tijd aan onderhoud

onderhoudsbedrijven, omdat ze nauwelijks middelen hiertoe hebben.

besteden, waardoor er teveel treinen onnodig niet kunnen rijden.

Er is geen ander gespecialiseerd onderhoudsbedrijf in Nederland.

14 pantheon 2 '07'08

p14-p18 thema 03.indd 14

stylos // shock! // algemeen

15-1-2008 17:22:05

Daarbij komt dat alle mensen met kennis van spooronderhoud, die ooit bij de NS werkten, zijn meegegaan naar Strukton, Volker en BAM. ProRail bleef dus verstoken van die ervaring en kennis. Het is nog een jong bedrijf, vanaf 1 januari 2003 is het pas definitief los van de NSholding. Prorail kreeg de moeilijke taken een slecht onderhouden, druk bereden spoornetwerk te beheren en de vraag naar meer capaciteit te beantwoorden.

Achterstallig onderhoud Dat onderhoud aan het spoornetwerk hoog nodig is, blijkt uit de cijfers.

Een derde van alle 6.000 wissels voldoet niet aan de veiligheidswaarden.

Dit betekent niet dat het onveilig is om er overheen te rijden. Maar er moet op sommige stukken wel langzamer gereden worden.

Wat de regels precies betekenen en waar de grenzen liggen, weet eigenlijk niemand. Daarbij komt dat de communicatie tussen ProRail

niet rendabel zijn, maar uit maatschappelijke overwegingen wel

en de aannemersbedrijven traag is. Wanneer bijvoorbeeld een

wenselijk, zou de overheid specifieke contracten met de vervoerder

Strukton-medewerker constateert dat een wissel nodig vervangen

kunnen afsluiten.

dient te worden, duurt het soms langer dan een week voordat dit

Eigenlijk is er door de regering alleen maar geknipt in het geheel

aankomt bij ProRail, dat uiteindelijk beslist wat er met welke wissel

aan functies, dat eerst volledig onder de hoede van de NS was. De

gebeurt. Het komt redelijk vaak voor dat een trein vertraging heeft

losse stukjes zijn nu verspreid onder verschillende bedrijven. De

dankzij een defecte wissel of bovenleiding. Vaak zijn dit maar kleine

bedoeling was dat sommige domeinen uit zouden groeien tot een heuse commerciële markt. Alleen op vervoersgebied is dit gebeurd, zij het op te kleine schaal.

Stations als welvaartsymbool ProRail beheert de stations in Nederland en zorgt dat er nieuwe gebouwd worden, als de overheid hiertoe besluit. De politiek wil haar invloed behouden, want het openbaar vervoer moet een publiek domein blijven en niet volledig vercommercialiseren. Zoals eerder beschreven, heeft NS Poort er ook baat bij wanneer stations gemoderniseerd of uitgebreid worden. Ze beheert en ontwikkelt

een versleten wissel

gebieden rondom stations ten gunste van de commerciële doeleinden.

Uiteindelijk natuurlijk ten gunste van NS Reizigers, want meer stations

vertragingen van circa 10 minuten, waar toch al snel over geklaagd

betekent meer reizigers. Vanzelfsprekend hebben die commerciële

wordt. Vervelender wordt het als een storing uren vertraging door

doeleinden (ondernemingen als fastfoodketens en winkels, die zich

grote delen van het land veroorzaakt.

vestigen in en rond stations) zelf ook baat bij hogere reizigersaantallen.

Het ligt er dus bovenop dat nieuwe stations geen strobreed in de weg

Rol van de overheid

wordt gelegd. Voorbeelden genoeg: Amsterdam verbouwt haar statige

In Groot-Brittannië zijn de spoorwegen volledig geprivatiseerd

station, ontworpen door oud rijksbouwmeester P.J. Cuypers. Het wordt

geweest. Dit bleek een desastreuze zet. Er voltrok zich een ernstige

een moderne terminal, waar verschillende soorten transportbanen

ramp in Londen, die door tijdig ingrijpen van de regering niet had

samenkomen. NS Poort speelt een belangrijke rol, want ze investeert

hoeven gebeuren. Inmiddels heeft de overheid er weer een vinger

bijvoorbeeld in een nieuw gebouw voor het Ibis hotel. Voor wie laatst

in de pap bij de spoorwegbedrijven. Dit diende als voorbeeld van

op Amsterdam Centraal is geweest, dit is dat onvoorstelbare blok op

hoe het niet moet, want in Nederland bestond ook het idee staat en

poten dat boven drie sporen zweeft. NS Poort: ‘Meer gasten kunnen

spoorwegen volledig te scheiden.

straks representatief en gastvrij overnachten op deze toplocatie. De

ProRail is een zelfstandig bedrijf, maar eigendom van de Nederlandse

ideale uitvalsbasis voor een bezoek aan het centrum. Alle grote steden

Staat. Het moet het spoornetwerk beheren en onderhouden en alleen

én Schiphol zijn snel bereikbaar per trein.’ Dit is een goed voorbeeld

uitbreiden als de overheid daartoe besluit. Waar vervoerdiensten

van hoe het commerciële vastgoed al is verweeft met het openbaar stylos // shock! // algemeen

p14-p18 thema 03.indd 15

pantheon 2 '07'08 15

15-1-2008 17:22:06

vervoer systeem.

Bij Rotterdam Centraal wordt de buitenruimte opengebroken, zodat de voetganger de ruimte krijgt. De transportbanen gaan grotendeels de grond in. Drie grote bureaus zijn hierbij betrokken, Benthem Crouwel, Meyer en van Schooten (oa ING hoofdkantoor A’dam) en West 8. Station Arnhem is een veelbesproken project. Voor 555 miljoen wordt een gigantisch gebied aangepakt, met als hoogtepunt een ‘OV-terminal’ van UN Studio.

Eind 2007 is station Amsterdam Bijlmer ArenA met veel trammelant heropend door Prinses Maxima. Dat ‘ArenA’ aan de naam is toegevoegd, zegt genoeg waarom het station uitgebreid en gemoderniseerd is. Dit

het Ibis hotel bij Amsterdam Centraal

is slechts een aantal voorbeelden.

Verder dringt de politiek er op aan om genoeg stations bij te bouwen, want ze wil de groeiambitie van vijf procent meer reizigers per jaar graag halen. In december vorig jaar pleitte de ChristenUnie voor snellere realisatie van vier nieuwe stations. Kamerlid Ed Anker: ‘Het gaat om plaatsen waar steeds meer mensen wonen die nu ver verwijderd zijn van openbaar vervoer. Door bij zulke nieuwbouwwijken een station aan te leggen, neemt bovendien de druk op de centrale stations en hun stedelijke omgeving af.’ Minister Eurlings heeft beloofd, na overleg met ProRail, de vier stations sneller te laten realiseren.

Oost-Indisch blind Er wordt gigantisch veel door ProRail, NS Poort en (lokale) overheid

interieur Amsterdam Centraal (Benthem

geïnvesteerd in nieuwe stations en stationsgebieden. Dit is gezien de druk van welvaart, toename van het aantal kilometers file en de steeds hipper wordende duurzaamheid een bijna onvermijdelijk gegeven.

Maar het moet toch volkomen logisch zijn dat wanneer het aantal treinritten groeit en er meer stations komen, het spoor veel meer te verduren krijgt. Dat betekent dat het meer in plaats van minder aandacht moet krijgen. Het lijkt of de verantwoordelijke partijen Oost-Indisch blind zijn. Als je in een zwaar bepakte auto rondrijdt en de banden hebben nauwelijks profiel meer, dan vervang je toch ook eerst de banden, in plaats van de auto nog voller gooien. Nou ligt het bij de spoorwegen wel wat complexer, maar er wordt tegen een groeiende achterstand in onderhoud aangekeken. Het onderhoud kost tijd maar ook veel geld. In de jaren negentig is het spoor verwaarloosd

interieur Rotterdam Centraal (Benthem Crouwel)

en daar moeten nu de consequenties van ingezien worden. De welvaartstimulerende groei van stationsgebieden zal even moeten stagneren om het spoor eindelijk te moderniseren. Of er moet een goed georganiseerd orgaan opgezet worden, bijvoorbeeld vanuit de overheid, dat het beheer van het spoor goed zal leiden, dat adequaat op problemen zal reageren en dat de communicatie van onder tot boven in orde heeft.// bronnen > www.nrc.nl/nieuwsthema/spoor/ > www.volkskrant.nl/economie/article490172.ece > www.christenunie.nl/nl/k/news/view/188962 > www.prorail.nl > www.nspoort.nl

16 pantheon 2 '07'08

p14-p18 thema 03.indd 16

plan Arnhem Centraal, de torens staan er al (UN Studio)

stylos // shock! // algemeen

15-1-2008 17:22:29

Een woning die zo zuinig is dat er energie opgewekt wordt, een stad zo hoog dat de top in de wolken verdwijnt, een gebouw geheel van glas.

de toekomst is nu Marjolein Overtoom

Als dit materiaal door alle veiligheidseisen komt, blijft er nog het probleem van de hoogte. Terug naar de robots.

Er wordt al gebruik gemaakt van robots in de bouw, maar in dit geval zou het geheel door robots worden opgebouwd. Maar hoe krijg je het materiaal op twee kilometer hoogte? Ook hierop de Japanners wat bedacht: ze blazen het omhoog met een pneumatisch systeem.

Over de energievoorziening is ook al nagedacht. Het zou zelfs zo zijn dat als het eenmaal gebouwd is, de totale opgewekte energie groter is dan de benodigde hoeveelheid. Dit overschot zou dan een gedeelte Pyramid City, Tokyo

van Tokyo zelf van stroom kunnen voorzien. De piramide komt boven

Niets is zoals het was, en wat nu is, zal niet blijven. Als men over de

het water te liggen en het zou zonde zijn om hier geen gebruik van

toekomst denkt schieten er al vlug beelden van vliegende auto’s door

te maken. Daarom komen er onder andere ook getijdenturbines die

het hoofd. Toekomstdromen zijn vaak verbazend vrij, opeens kunnen

stroom opwekken.

allemaal dingen wel. Japan wordt vaak gelinkt aan technologie en robots wat eigenlijk wel terecht is. Zij hebben namelijk door middel van robots al gebouwen gebouwd. Een nieuw plan dat zij hebben bedacht, is pyramid-city. Deze constructie zou twaalf keer de hoogte van de piramide van Gizeh zijn (ongeveer twee kilometer hoog), maar daardoor is het niet mogelijk om dit gevaarte met behulp van mankracht te bouwen. Behalve dat, zou het gebouw zijn eigen gewicht niet kunnen dragen. In ieder geval als het van materiaal wordt gemaakt dat nu voorhanden is. Mensen zouden mensen niet zijn als zij

Dusty-relief b-mu, Bangkok

oplossingen zochten. Om het probleem van het gewicht op te lossen zijn de japanners de scheikunde in gedoken. Het gebouw zou van

François Roche heeft verscheidene ontwerpen gemaakt waarbij hij

nanotubes gebouwd moeten worden.

gebruik maakt van niet-alledaagse technieken voor architectuur.

Bijvoorbeeld een gebouw dat aangeeft hoe veel vuil er in de lucht zit of een gebouw dat uit glazen staafjes bestaat. Er is een ontwerp voor een gebouw in Bangkok (Thailand), waarbij de gevel aangeeft hoe ernstig de lucht vervuild is. Bangkok staat bekend als ernstig vervuilde stad wat vooral veroorzaakt wordt door alle uitlaatgassen van het verkeer.

Nanotubes kunnen uit verschillende materialen bestaan, maar de basisopbouw is bij elk van die mogelijkheden die van een cilinder.

Die cilinder is opgebouwd uit atoomdeeltjes en de diameter is dan ook erg miniem; ongeveer een miljardste van een meter. De diameter is wel afhankelijk van het materiaal dat gebruikt wordt, maar klein is het in ieder geval. De nanotubes zijn vanwege verschillende redenen aantrekkelijk voor de Japanners. Deze atoomcilinders worden namelijk zodanig opgebouwd dat ze uiteindelijk minder gewicht hebben dan een nu bekend materiaal, terwijl de sterkte van het materiaal wel uitzonderlijk hoog is. Afhankelijk van het materiaal worden de cilinders bijvoorbeeld sterker of gaan ze geleiden.

Dit levert natuurlijk een hoop nieuwe opties op voor ontwerpers. stylos // shock! // algemeen

p14-p18 thema 03.indd 17

pantheon 2 '07'08 17

15-1-2008 17:22:33

Door middel van elektrostatica is vuil aan te trekken. Denk hierbij aan een ballon die je over bijvoorbeeld een wollen trui heen wrijft. Door de gevel met materiaal te bedekken wat de vervuilde stof uit de lucht aantrekt, laat de gevel de mate van vervuiling zien. Als je dan met de auto langs het gebouw komt, wordt je herinnerd aan het feit dat je het milieu vervuilt.

Het uitgangspunt van Francois Roche is bij veel van zijn ontwerpen het integreren van gebouw en bewoners. Dit komt tot uitdrukking in het gebruik van materialen zoals de gevel van het gebouw in Bangkok, maar ook door dingen te recyclen. Een ander ontwerp van zijn hand bestaat uit gerecyclede groene flessen die omgesmolten worden tot staafjes. Van die staafjes wordt vervolgens het gebouw gemaakt.

Roche kijkt verder dan wat bekend is in de hedendaagse architectuur

IJshotel, Zweden

en gebruikt ook technieken die nog niet bekend zijn in de bouwwereld.

De ontwerpen van Franรงois Roche vallen sterk terug op de natuur en

In Zweden wordt al een paar jaren telkens opnieuw een ijshotel

wat er in de omgeving voorhanden is.

gebouwd, maar nooit hetzelfde. Het hangt van het weer af wanneer de bouw kan beginnen, maar ook wanneer het moet sluiten. Het is

Pyramid City is niet het eerste gebouw dat gebruik zou maken van een

logisch dat dit gebouw sterk afhankelijk is van de temperatuur, omdat

pneumatisch systeem in de constructie. Al in 1964 bouwde Dante N.

het bestaat uit materiaal dat zich niet altijd in vaste vorm bevindt.

Bini een koepel van cement. Het cement werd gestort in een plat vlak

Van dit verschijnsel wordt ook gebruik gemaakt tijdens de bouw

op de grond. Hierin waren onder andere stalen kettingen verwerkt

om elementen aan elkaar vast te maken. Van te voren en tijdens de

die ervoor moesten zorgen dat als er lucht onder het cement en het

bouw worden er ijsblokken gehakt in de buurt van de uiteindelijke

dekvlies zou komen, het cement er niet vanaf zou glijden. Op deze

locatie. Vervolgens worden die verplaatst, op elkaar gelegd en

manier ontstaat er een koepel van cement zonder dat er gebruik

vastgesmolten. Arcadebogen worden gemaakt met behulp van een

gemaakt hoeft te worden van kolommen. Als al het grondwerk is

stellage. De te verbinden delen worden aan elkaar gesmolten door

gedaan, kost het nog 60 minuten voordat de koepel staat. Deze

verwarmingselementen of heet water. Het is een gebouw dat geheel

manier van bouwen kost wat voorbereiding, maar uiteindelijk is het

bestaat uit water, en een is met de omgeving. Bij dit gebouw gaat

wel voordeliger door de eenvoud van het principe, hetzelfde principe

het echter niet zozeer om het comfort, maar om het bestaan ervan.

wat ze bij Pyramid city willen gebruiken.

Als je het hotel bezoekt weet je al dat het koud is en er niet warmer zal worden; het gaat alleen om de ervaring van het in een gebouw van ijs lopen. Met het ontwerpen ervan wordt daar ook duidelijk op ingespeeld, door bepaalde stukken doorschijnend of mat te maken.

Ook met de lichtinval kan een hoop gedaan worden. Dit alle bij elkaar levert zeker een mooi schouwspel op. Behalve het hotel zelf, is er vaak ook niet zoveel in de omgeving ervan. Het gebouw is een bezienswaardigheid, meer niet.

Het doet allemaal denken aan science-fiction, maar 100 jaar geleden waren de koepels van Bini science-fiction, en het staat er nu toch echt. Van tevoren is niet te zeggen wat kan en wat niet, maar zolang er mensen zijn die geloven dat dingen kunnen, zullen ze met nieuwe ideeen komen waar wellicht een werkend principe tussenzit. De toekomst is nu.//

http://www.tech-faq.com/ylang/nl/nanotubes.shtml http://www.new-territories.com/welostit.htm http://www.binisystems.com/ http://www.membrana.ru cementen koepel, Dante N. Bini

18 pantheon 2 '07'08

p14-p18 thema 03.indd 18

stylos // shock! // algemeen

15-1-2008 17:22:34

Serge Schoemaker is geboren in 1975 in Amsterdam en heeft architectuur gestudeerd aan de TU Delft en de ETH Zürich. In 2000 heeft hij de Archiprix International gewonnen met zijn afstudeerproject. Van 2002 tot 2007 werkte hij voor Peter Zumthor in Zwitserland.

Peter Zumthor Pieter Eisma Loes Goebertus

interview met Serge Schoemaker

I Peter Zumthor

prijsvragen gewerkt en daarvan hebben we er meerdere gewonnen.

U heeft gestudeerd aan de TU Delft en aan de ETH Zürich. Wat waren

Kunt u zijn bureau beschrijven?

de voornaamste verschillen van deze twee universiteiten?

Er werken ongeveer 20 mensen voor Peter Zumthor. Zijn atelier ligt in

Het belangrijkste verschil is dat de ETH meer gericht is op constructie,

de Alpen, aan de voet van de Calandaberg, in het dorp Haldenstein.

detaillering en materialisatie. In Nederland is het onderwijs, in de

Zijn atelier is verdeeld over zijn nieuwe woonhuis en het oude atelier.

trend van Koolhaas en MVRDV, meer gericht op het programma en

In het oude atelier worden projecten gedaan die in uitvoering zijn en

het ontwerpconcept. Het weerspiegelt eigenlijk het verschil tussen de

in het atelier aan huis wordt aan projecten in de ontwerpfase gewerkt.

Nederlandse en de Zwitserse architectuur. Het succes van de Zwitserse

Dit proces begeleidt hij heel sterk.

architectuur is meer gebaseerd op zijn constructie, materialisatie en hoe elementen samenkomen, daar is o.a. Peter Zumthor beroemd mee

Voelde u zich niet bekeken en ongemakkelijk, omdat hij er zo

geworden. Dit verschil zie je terug op de universiteiten.

dicht opzat?

Ik moest hier wel heel erg aan wennen, het eerste jaar is het echt

Is de manier van detailleren zoals Peter Zumthor dat doet,

moeilijk, omdat hij dan elke dag langskomt om te kijken of je wel

kenmerkend voor de Zwitserse architectuur?

doet wat hij wil. Je wordt sterk gecontroleerd. Dat hele bureau staat

Ja, dat denk ik wel. In Zwitserland is er meer geld voor bouwprojecten.

natuurlijk onder zijn invloed. Het is de enige manier om een groep

Daarom is er ook veel meer geld voor uitzonderlijke materialen en

jonge architecten onder controle te houden. Hij moet het proces

een duurzame detaillering. De meeste aannemers in Zwitserland

natuurlijk sturen, anders doet iedereen wat anders en raken zijn

hebben hierdoor ook ervaring opgebouwd in een mooie verwerking

projecten zijn stempel kwijt.

van edele materialen, zoals bijvoorbeeld natuursteen. In Nederland ligt dat anders.

Ervaart u het ook als een soort leerproces, dat u zich aan de manier van ontwerpen van Zumthor moest aanpassen?

U heeft voor Peter Zumthor gewerkt, welke periode was dit?

Ja, het eerste half jaar dat ik daar werkte zei hij vaak: “Je bent zo

Vanaf 2002 tot september 2007, vijf en een half jaar. Ik heb daar als

ontzettend academisch!”. Met die typisch Nederlandse, conceptuele

project architect gewerkt aan het Kolumba Art Museum in Keulen. In

ontwerpmethoden kon hij helemaal niks. Ik ben echt helemaal

2003 is hier de eerste steen gelegd en in september 2007 hebben we

opnieuw begonnen. Je wordt in zijn manier van werken opgeleid,

het museum opgeleverd.

alvorens je dan serieus aan een project mag gaan werken.

Wat trok u aan om bij Peter Zumthor in Zwitserland te gaan werken

Had u bepaalde verwachtingen toen u daarheen ging?

en niet in Nederland?

Ik had verhalen gehoord dat het heel erg moeilijk was om daar

Na een semester studeren in Zürich was ik heel erg gefascineerd door

te werken. Het was inderdaad intensief, maar uiteindelijk veel

de manier hoe ze daar met architectuur omgaan. Ik was nooit zo’n

aangenamer dan ik had gedacht. Ik had een hele goede tijd daar,

fan van al die ontwerpconcepten, diagrammen en datascapes hier in

speelde zelfs tennis met hem.

Nederland. De manier van werken aan de ETH Zürich sprak me heel erg aan en Peter Zumthor heeft natuurlijk een grote invloed gehad

Kunt u iets vertellen over de persoonlijkheid van Zumthor?

op de Zwitserse architectuur van de afgelopen deccenia. Hij is, wat

Zijn leven staat in het teken van de architectuur. Het zegt genoeg

detaillering en materialisatie betreft, nog steeds een toonaangevend

dat hij in zijn atelier woont. Bijna alles wat hij doet, doet hij voor de

architect in Zwitserland.

architectuur. Verder speelt hij regelmatig tennis, kijkt graag naar Roger Federer en houdt erg van klassieke muziek en moderne jazz.

Hoe bent u bij hem binnen gekomen? U heeft met uw afstudeerproject de Archiprix International gewonnen, heeft dit

Is hij veel op het bureau aanwezig of reist hij veel om andere

bijgedragen om te kunnen werken bij Peter Zumthor?

projecten te zien?

Ja, dat hielp zeker mee. Verder heb ik na mijn studie nog twee jaar in

Hij reist veel voor zijn eigen projecten, maar inspiratie haalt hij thuis, uit

Zurich gewerkt op een klein architectenbureau. Hier heb ik aan enkele

zichzelf. Hij is niet iemand die vaak andere projecten gaat bekijken. stylos // shock! // algemeen

p19-p25 algemeen 04.indd 19

pantheon 2 '07'08 19

15-1-2008 17:23:16

1. Peter Zumthor

2. Presentatie maquettes aan opdrachtgever in de tuin van het atelier

Zijn bepaalde projecten inspiratiebronnen voor hem geweest?

licht’. Elke ruimte in het bad heeft zijn eigen atmosfeer. Het is bij

Zumthor vindt het maar niks als je begint met het zoeken naar

uitstek een project dat voor hem geschikt is. Zumthor creëert sferen.

referenties. Hij vindt dat elke situatie anders is. Hij begint met een leeg

De materiaalkeuze en de lichtinval zijn voor hem belangrijker dan

blad en een 6B potlood. Hij zoekt naar de meest vanzelfsprekende

de uiterlijke verschijning van het gebouw. Het bad is van binnen

vorm voor de opgave vanuit de kennis die hij heeft over materiaal,

ontworpen en van buiten is het dat wat het moest zijn. Het exterieur

detaillering en vormgeving. Elk project heeft volgens hem z’n eigen

is niet het sterkste kenmerk van dit gebouw, vind ik, maar hij is er

oplossing. Je bent bij hem tijdens het ontwerpen echt op jezelf

echt in geslaagd om die sferen die hij binnen wilde creëren op een

aangewezen.

ongelofelijk hoog niveau te brengen. Het was zijn eerste project dat internationaal echt bekend werd.

Als Zumthor nooit met referenties werkt, waar haalt hij dan de kennis vandaan die hij nu heeft?

Is sinds het badhuis in Vals zijn manier van werken veranderd?

Zunthor is een autodidact, hij heeft nooit een architectuuropleiding

Hij heeft sindsdien niet meer zoveel gerealiseerd, maar ik denk niet

gevolgd. Hij is vroeger timmerman geweest bij zijn vader in de zaak.

dat hij veranderd is. Het museum in Bregenz is minder warm en heeft

Toen is hij in New York grafische vormgeving gaan studeren. Hierna is

minder contrast dan het badhuis, maar het is wel op dezelfde manier

hij teruggekomen naar Zwitserland en was hij in de monumentenzorg

ontworpen. Ook het Kolumba Art Museum in Keulen heeft hij volgens

werkzaam. Pas laat in zijn carrière is hij een eigen architectuurbureau

dezelfde ontwerpmethoden ontwikkeld.

begonnen. Hij is dat op een heel ambachtelijke manier gaan doen.

Je zou eigenlijk kunnen zeggen dat hij zijn gebouwen nog steeds als

Is het Kolumba Art Museum zijn recentste, opgeleverde

meubels ontwerpt en realiseert.

project?

Ja, de planning en bouw hebben samen tien jaar geduurd. Dit kon

Peter Zumthor ontwerpt typisch Zwitserse architectuur. Jij hebt

alleen maar omdat de opdrachtgever de aartsbisschop van Keulen

een heel andere achtergrond, zijn er meerdere buitenlandse

was. Andere opdrachtgevers hadden waarschijnlijk niet zoveel geduld

werknemers?

gehad.

Ik denk dat driekwart buitenlands is. Hij kiest toch gewoon de beste sollicitaties uit, of die nou uit Zwitserland, Duitsland, Spanje of

II Het Kolumba Art Museum

Nederland komen. Momenteel zijn de meeste werknemers Duits.

Het museum staat in het centrum van Keulen in Duitsland, op de In het badhuis in Vals is met lichtinval en verfijnde materialen

plek van de voormalige kerk Kolumba. De ruïnes staan symbolisch

gespeeld. Voor een buitenstaander is het vaak een heel bijzonder

voor de bijna gehele vernietiging van de stad tijdens de tweede

gebouw. Hoe ziet u dat gebouw vanuit uw standpunt, als

wereldoorlog. Kolumba wordt als een plaats voor reflectie

insider?

omschreven. Kunt u dit toelichten?

Voor mij kenmerkt het heel erg zijn manier van werken. Nu ik daar

Op het kavel van het museum stond een neogothische kerk, die

heb gewerkt, ken ik ook de maquettes en studies die daar aan vooraf

gebombardeerd is tijdens de tweede wereldoorlog. In het begin

zijn gegaan. Ik zie nu hoe hij tot het project is gekomen. Hij is iemand

wisten ze niet zo goed wat ze met die oorlogruïne moesten. Op een

die atmosferen creëert door contrasten toe te passen. Hij werkt heel

gegeven moment zijn ze daar gaan opruimen en hebben ze resten

erg met donker en licht, materiaal dat grof of fijn afgewerkt is, met

gevonden van meerdere oude kerken, die op diezelfde plaats moeten

grote en kleine ruimtes. Keer op keer maakt hij nieuwe maquettes en

hebben gestaan. Je ziet op die plek de historische ontwikkeling van de

verbetert die weer.

afgelopen 2000 jaar. In de vijftiger jaren is er door de Duitse architect

Wat hij wil is dat het gebouw je raakt. Hij wil niet dat mensen

Gottfried Böhm een kapelletje gebouwd. Wij hebben over de ruïnes

terugkomen en denken: ‘dat gebouw heeft een interessant concept’.

en het kapelletje heen gebouwd. Het was de uitdaging om daar geen

Hij wil dat mensen onder de indruk zijn van de materialisatie en het

contrastrijk, maar juist harmonisch geheel van te maken.

20 pantheon 2'07'08

p19-p25 algemeen 04.indd 20

stylos // shock! // algemeen

15-1-2008 17:23:19

Het museum kent dus een gelaagdheid die ver teruggaat. Zou u het museum verder nog in het kort kunnen omschrijven?

De opdrachtgever is de aartsbisschop van Keulen. De gebruiker is het Kolumba Art Museum. Dit museum bezit kunst van de afgelopen 2000 jaar, zowel moderne als oude kunst. Zij zochten een nieuwe huisvesting.

De plek die zij hebben gevonden, past goed bij hun collectie. Zij laten moderne en oude kunst zien op een plek waar ook moderne en oude architectuur samenkomen. Ze wilden een gebouw met veel verschillende tentoonstellingsruimtes, met licht van de zijkant, licht van boven, ruimtes zonder daglicht, etc. Ruimtelijk en qua lichtinval is het een heel contrastrijk museum, wat aansluit bij Zumthor’s werk. De belangrijkste architectonische ruimte is het archeologische veld met een lichtdoorlatend “filtermetselwerk” als buitengevel.

Was het een eis dat de ruïnes bleven staan of was het een keuze van Zumthor?

Het was deel van de opgave dat de ruïnes behouden bleven en dat het archeologisch veld deel van het museum werd. Het is wel zijn keuze geweest om de nieuwe gevel letterlijk op de oude ruïnes te plaatsen en de archeologie in het interieur van het museum te integreren. Volgens mij heeft hij met dit idee de prijsvraag gewonnen.

Er zijn speciale stenen gemaakt voor het museum, kunt u deze stenen omschrijven en ook zeggen hoe de keuze tot juist deze stenen is gemaakt?

Er zijn heel veel studies en variaties aan vooraf gegaan. Er zijn stagiaires die jarenlang metselwerkstudies hebben gemaakt. Hierbij zijn verschillende proporties en kleuren van de stenen en voegen bestudeerd. De Deense bakstenen zijn deels 53 cm lang, 9 cm diep en 39mm hoog, dat is echt het langste wat je nog kan bakken. De stenen zijn heel fragiel en poreus. Ik vind dat ze qua kleur en structuur heel mooi aansluiten bij de verschillende soorten stenen van de bestaande ruines.

Hoe heeft hij het voor elkaar gekregen dat er nooit een van de lange stenen op een rare manier afgebroken moest worden bij de hoeken en aansluiting op de ruïnes?

Aan de hand van die vele studies hebben we een enkele metselwerkregels kunnen bedenken, die ervoor zorgen dat het metselwerk geen onregelmatigheden vertoont, de patronen goed te contoleren zijn, maar het er wel willekeurig uitziet.

Hoe gingen de bouwvakker met al deze regels om?

In het begin lachte de bouwvakkers ons allemaal uit. Ze zeiden ‘ja, jullie hebben zeker op een universiteit gestudeerd’, ze vonden het allemaal veel te theoretisch. We moesten de theorie omzetten naar voor de bouwplaats bruikbare tekeningen. Als het ergens toch niet goed uitkwam moesten ze weer opnieuw beginnen. Het filtermetselwerk was het lastigst, omdat er geen gaten boven elkaar mochten zitten.

Het metselwerk moest precies kloppen. Het ziet er nu heel willekeurig uit, maar het is alles gepland. stylos // shock! // algemeen

pantheon 2 '07'08 21

3. Kolumba Art Museum 4. interieur opgraving

p19-p25 algemeen 04.indd 21

15-1-2008 17:23:43

5. detail aansluiting metselwerk op bestaande ru誰nes

Kwam het ook voor dat als Zumthor op de bouw langs kwam dat

Klopt het dat in Zwitserland detaillering heel anders opgelost

er dan iets veranderd moest worden?

wordt dan in Nederland?

Ja, er zijn wel dingen weer afgebroken. Dan kwam hij er bijvoorbeeld

Details worden in Zwitserland meestal niet op een standaard manier

achter dat hij een ontwerpfout had gemaakt en dat de opening in

opgelost. Het is vaak zo dat standaard oplossingen voor bijvoorbeeld

de muur toch verplaatst moest worden. Als hij zoiets constateert,

regenwater afvoer bij een gebouw toch een bepaald elegantie

overtuigt hij de opdrachtgever ervan dat deze correctie toch nodig is

wegnemen, het ontwerp ziet er daardoor niet meer zo strak uit. In

om het project te laten slagen. Hij wil dan geen compromis sluiten.

Zwitserland probeert men hier dan eerder een andere oplossing

En is heel goed in mensen overtuigen van zijn missie. Hij is ook van

voor te vinden.

mening, dat zulke investeringen, door het hoge niveau van het project en door de aandacht die het krijgt, weer worden terugbetaald.

Het museum is nu een paar maanden in gebruik, heeft u al reacties gehoord van mensen die het bezocht hebben?

Hoever gaat Peter Zumthor in op detail?

De meeste mensen zijn positief, over de kunst en de architectuur. Er

Eigenlijk is er heel weinig in het gebouw standaard, zeker in het

zijn altijd mensen die moderne architectuur niet begrijpen of het niet

publieke gedeelte. Zelfs alle lampen, meubels en deurklinken zijn

waarderen dat we op de ru誰nes hebben gebouwd, maar dat heb je

speciaal ontworpen. Daar gaat hij heel ver in, ook dingen die je later

altijd. Ik geloof dat het merendeel erg positief is.

niet meer ziet zijn doordacht. De details kloppen niet alleen, maar

Er zijn na de prijsvraag wel reacties geweest, ook in de kranten, van

zien er op papier ook nog mooi uit, in aanzicht en doorsnede. Typisch

mensen die zich afvroegen waarom de kerk zoveel geld in een museum

Zwitsers.

investeert. Maar sinds het gebouw er staat is bijna alle kritiek zo goed als verdwenen.

Heeft u zelf nog iets toe te voegen over het museum?

Ga eens kijken. In tegenstelling tot de Nederlandse architectuur, die heel erg leeft van zijn publicaties, kun je de ontwerpen van Peter Zumthor alleen maar beoordelen door het te ervaren. Het is heel moeilijk om dit uit te leggen of op foto vast te leggen. Je kan natuurlijk wel zien hoe mooi iets gedetailleerd is, maar zijn doel is toch het cre谷ren van een sfeer en die ervaar je alleen maar als je er bent.

III Serge Schoemaker Is dit nu ook uw manier van werken geworden?

Ja, die jaren bij Zumthor hebben zeker invloed op mijn eigen manier van werken. Het is als een tweede studie geweest. Ik was natuurlijk altijd al aangetrokken tot de Zwitserse architectuur en ik geloof dat ik in het bureau van Zumthor een manier van ontwerpen heb gevonden waar ik heel erg achter sta. Dat wil niet zeggen dat ik nu ontwerp zoals hij, maar zijn manier van werken heeft me wel heel erg be誰nvloed.

6. maquette filtermetselwerk

22 pantheon 2'07'08

p19-p25 algemeen 04.indd 22

stylos // shock! // algemeen

15-1-2008 17:23:48

U bent docent in de master Interior. Probeert u de studenten ook iets van de Zwiterse manier van werken mee te geven?

Ja, abstracte concepten kunnen wel leuk zijn, maar daar krijg je geen gebouw van. Ik probeer ze te leren te kijken naar bijvoorbeeld de verhoudingen van een ruimte, het materiaal of het licht.

Wat voor reacties krijgt u daarop?

Ik ben zelf een groot voorstander van het maken van maquettes, omdat je daarin gelijk ziet of iets werkt of niet. De studenten komen dan met 3D-renderings, maar daarin kun je architectuur naar mijn mening veel minder goed beoordelen. Tijdens de presentaties zijn daar vaak de meningen over verdeeld.

Bent u in uw beoordeling dan ook beïnvloed als mensen met creatieve oplossingen komen voor problemen?

Ja, ik waardeer het als mensen niet met een bord vol referentieplaatjes komen. Daar wordt je toch vaak door afgeleid, je kan beter bij jezelf proberen te zoeken wat je wilt en het ontwerp of detail proberen op te lossen zoals je dat zelf wil.

Hier op de TU zeggen ze vaak dat je het wiel niet opnieuw uit moet vinden, dat je gebruik moet maken van wat al is gemaakt door middel van referenties.

Dat kun je altijd nog doen in de praktijk. Ik vind dat als je studeert, je beter kan leren een detail te ontwikkelen, omdat je dan beter begrijpt waarom het detail zo in elkaar steekt. Als je standaard details overneemt, dan snap je eigenlijk niet waarom het zo is en weet je nooit of het ook anders zou kunnen. Ik wil studenten graag leren constructiever te denken.

Waar bent u tegenwoordig mee bezig?

Ik ben sinds september weer in Nederland en geef sindsdien hier les.

Verder ben ik net mijn eigen bureau in Amsterdam begonnen en ben ik bezig met mijn eerste eigen opdracht, de verbouwing van een huis in Wassenaar.

Is het dan niet heel moeilijk dat u nu uw eigen details wilt ontwerpen, maar dat u het project op die manier wel veel duurder maakt?

Ja, dat heb je goed gezien. Vooral voor particulieren, want je zit toch vast aan een bepaald budget. Dit is sowieso moeilijk bij kleine opdrachten en op de Nederlandse bouwmarkt is het extra lastig.

Kan het ook zijn dat de regelgeving is Zwitserland soepeler is?

Er zijn inderdaad heel veel regels in Nederland. En Nederlanders zijn echt een praktisch volk. Particuliere opdrachtgevers zien gelijk praktische problemen als je een vernieuwend idee aandraagt. Dat is in Zwitserland anders, de moderne architectuur maakt meer deel uit van het particuliere leven. Het is daar normaal om, naast een mooie auto, een architectonisch modern huis te hebben. In Nederland moet het eigen huis vooral praktisch en gezellig zijn. Architectuur maken in Nederland is een ware uitdaging.// 7. exterieur, detail ruïne 8. aanzicht zuigevel 9. doorsnede bron foto’s: Architekturbüro Peter Zumthor / Serge Schoemaker

p19-p25 algemeen 04.indd 23

stylos // shock! // algemeen

pantheon 2 '07'08 23

15-1-2008 17:23:55

Elke pantheon// van vorig jaar wijdde een pagina aan het Rotterdamse themajaar: Rotterdam2007: City of Architecture. Het jaar is inmiddels ten einde. Wat heeft het opgeleverd?

Zijn we wat wijzer geworden over wat architectuur nu écht voor de stad betekent?

Rotterdam2007: een terugblik Marcello Soeleman

Voor het imago van Rotterdam als architectuurstad is het vorige jaar

multinationals bij de ontwikkeling van de stad: zij zouden het aanzien

zeker goed geweest. De bezoekersaantallen van de meer dan vijftig

van een stad kunnen bepalen. Een andere was geïntrigeerd door de

evenementen waren hoog, en de aandacht van de pers ook. Voor het

informele, ongecontroleerde ontwikkeling van de stad, geïllustreerd

algemene publiek was het de uitgelezen mogelijkheid om de stad

door de grote sloppenwijken. Deze zag voor de architect een taak om

en haar architectuur wat beter te leren kennen. In december werd

hieraan richting te geven en in te spelen op dit fenomeen. Zo waren

zelfs al de miljoenste hotelovernachting geboekt, dit aantal werd

er vijf dergelijke visies opgesteld.

pas in 2010 verwacht. De gemeente heeft het jaar om deze redenen

Ook werden voor de Biënnale debatten georganiseerd, die deze

uitgeroepen tot een groot succes. Echter, de vraag die ik stelde in

thematiek op de Nederlandse situatie projecteerden. Hier schoven

de eerste pantheon// van 2007 blijft staan: is Rotterdam de naam

verschillene beleidsmakers, wethouders, architecten en andere

Architectuurstad van Nederland (nog) wel waard?

prominenten aan om deze vraagstelling van een antwoord te voorzien.

Het voorjaar van 2007 bracht onder andere enkele evenementen voor

In oktober werd Reviewing Rotterdam georganiseerd, een symposium

basisscholieren, de vakbeurs Architect ‘07 in de Cruise Terminal, en

waar drie vooraanstaande architectuurcritici hun mening gaven over

april werd uitgeroepen tot woonmaand. Deze woonmaand was nog

de stad en verschillende gebouwen, uitgekozen door de organiserende

wel het interessantst, hier werden enkele innovatieve woonconcepten

instelling AIR.

gepresenteerd en op 7 april stelden enkele inwoners van alle rangen, standen en culturen de stad hun huis open. De opening van de nieuwe

Het doel van dit alles? Los van alle toeristische aardigheidjes (zoals

Las Palmas op de Wilhelminapier en de herbouwde Boogjes aan de

de tocht met de Spido, fietsrondleidingen door het centrum, en Sites

Nieuwe Binnenweg werden meegenomen in het themajaar.

& Stories, een wandeltocht langs veertig gebouwen die het moderne

In mei organiseerde de stadsrondvaartdienst Spido een toeristische

Rotterdam vertegenwoordigen, compleet met audiotour), stond

tocht langs gebouwen die aan de oevers van de Nieuwe Maas staan,

dit jaar vooral in het teken van debat. Rotterdam werd opnieuw

en op de 14e van die maand werd het bombardement van Rotterdam

(geprobeerd) op de kaart te zetten als pionierende architectuurstad,

van 1940 herdacht met een visualisering van de brandgrens. 128

de stad waar het debat gevoerd wordt. Er lijkt dit jaar een zoektocht

lampen van elk 7000 watt richtten hun licht die dag omhoog. Een

te zijn geweest, een zoektocht naar de richting die de stad uiteindelijk

indrukwekkend gezicht: het was een bewolkte dag, waardoor de

op wil. Want ondanks de naam die de stad graag hooghoudt, is

brandgrens op ware grootte in de lucht geprojecteerd werd.

er geen eenduidige visie, geen overtuigend idee van wat de stad Rotterdam betekent, wat zij kan betekenen voor de architectuur

is Rotterdam de naam Architectuurstad van Nederland (nog) wel waard?

die zij zo belangrijk vindt, en vice versa. Deze zoektocht begon door nogmaals een van de belangrijkste gebeurtenissen uit de Rotterdamse geschiedenis te benadrukken. Het kunstwerk ter herdenking van 14

Op het schiereiland Heijplaat werd vanaf eind mei de expositie Follydock

mei 1940 was een krachtig statement, wat ons eraan herinnert waarom

gehouden: een aftasting van het mogelijke, een architectonische (en

het centrum geworden is tot wat ze nu is, wat deze ontwikkeling

kunstzinnige) verkenning op het grensvlak tussen werkelijkheid en

getriggerd heeft. De zoektocht naar identiteit, de zoektocht naar

fantasie. Dit leverde enkele interessante ontwerpen op, met bijzondere

wat Rotterdam ís, begon op die datum, en deze duurt nog altijd

ruimtelijke ervaringen en uiteenlopende visies.

voort. Het monument van Zadkine, De Verwoeste Stad, is eigenlijk

Uiteraard was de 3e Internationale Architectuurbiënnale sterk bij

de verpersoonlijking hiervan: een man wiens hart weggerukt is, en

het architectuurjaar betrokken. Het thema hiervan was POWER:

sindsdien reiken zijn handen wanhopig naar de hemel.

Producing the Contemporary City. Het speelde in op de ontwikkeling van de laatste jaren die zich door gaat zetten in de 21e eeuw, namelijk dat steden vanaf die periode explosief aan het groeien zijn. De centrale vraag hierbij was: welke mechanismen zorgen ervoor dat deze groei opgevangen gaat worden? Welke krachten produceren de hedendaagse stad? Hierop was in een tentoonstelling in de Kunsthal door enkele prominente critici, historici en andere denkers een antwoord gegeven. Één van hen voorzag een grote rol voor

24 pantheon 2'07'08

p19-p25 algemeen 04.indd 24

stylos // shock! // algemeen

15-1-2008 17:23:59

durft’, om allerlei vreemde maatregelen te nemen zonder daar verder over na te denken (bijvoorbeeld de beruchte Rotterdamwet: niemand mag meer in de stad gaan wonen die minder dan 120% van het minimumloon aan inkomen heeft).

Deze identiteitscrisis moet eerst opgelost worden, voordat over het tweede punt nagedacht kan worden, de richting die de stad De Biënnale was eigenlijk het eerste echte symposium waar echt

in de toekomst uit wil. In Reviewing Rotterdam zijn al de grootste

vragen gesteld werden over deze zoektocht, in de bredere context van

architectonische problemen van de stad in z’n huidige vorm

(de ontwikkeling van) de stad in z’n algemeenheid, internationaal en

vastgesteld, namelijk dat de architectuur zich te weinig concentreert

in Nederland. De antwoorden die daar geformuleerd werden waren

op het straatniveau, en teveel op wat daarboven gebeurt; en dat het

nog steeds vrij algemeen, en op vele manieren interpreteerbaar. De

centrum een enorme overschot aan openbare ruimte heeft, waardoor

tentoonstelling in de Kunsthal gaf uiteenlopende visies die elkaar

deze ruimte doodbloedt. Pronken met hoge torens kunnen we

soms volledig tegenspraken, terwijl de debatten (vooral de laatste,

allemaal wel, steeds meer hoge (en steeds hogere) torens bouwen

met onder meer Adriaan Geuze en de Rotterdamse wethouder van

is ook niet zo moeilijk. Het gaat erom wat er op de straat gebeurt,

Ruimtelijke Ordening Hamit Karakus) uitmondden in consensus, en

en wat de interactie is tussen de straat en deze torens; als er een

te vaak in de lucht bleven hangen om echt concreet een richting

passend antwoord gegeven kan worden op deze vraag, kan dat al een

te kunnen geven aan de stad in relatie tot Nederland, in relatie tot

belangrijke leidraad zijn voor de ontwikkeling van de stad. Verder was

Europa en de wereld.

een belangrijke conclusie van het debat dat de stad zijn pionierende

Reviewing Rotterdam bouwde in zoverre hierop voort, dat dit

rol is kwijtgeraakt, doordat er geen ruimte meer is voor experiment.

symposium zich concentreerde op de stad Rotterdam zelf. De

Rotterdam was, vooral in de wederopbouw, een laboratorium van

antwoorden van Angelika Schnell, Michael Speaks en Jaime Salazar,

nieuwe stedenbouwkundige en architectonische concepten. De

samengevat in hun essay's, bleken echter meer over hun eigen

Lijnbaan is de eerste autovrije winkelstraat in de wereld, Tuindorp

standpunten over de stad in het algemeen te gaan dan over Rotterdam,

Vreewijk is het eerste Nederlandse tuindorp, het Witte Huis is ooit het

wat de zoektocht niet verder hielp.

hoogste gebouw van Europa geweest, en Pendrecht was een uiting van het destijds nieuwe Modernistische idee van licht, lucht en ruimte.

Hoe nu verder? Wat betekent dit allemaal concreet? De hierboven

Een waardevol uitgangspunt voor de ontwikkeling van de stad kan

genoemde zoektocht speelt zich grotendeels af op twee gebieden:

zijn, dat er weer ruimte komt voor dergelijke experimenten, zonder

de identiteit van Rotterdam als stad, en de richting die de stad in de

de verworvenheden van het verleden te vergeten.

toekomst moet gaan volgen om internationaal onderscheidend te blijven. Over het eerste kan gezegd worden, dat de stad (de gemeente, de marketeers) zichzelf heel anders voorstelt en presenteert dan wat zij eigenlijk is. Rottedam wil zichzelf graag presenteren als grootstedelijk,

Jules Deelder zei ooit, als hij geen heipalen meer hoort als hij ’s ochtends wakker wordt, is er iets aan de hand.

een stad met ambitie en lef. Maar dan wel graag zonder criminaliteit, lage inkomensgroepen en ‘kansarmen’. Angelika Schnell stelde

Rotterdam is een stad die nooit af is. Jules Deelder zei ooit, als hij

dat treffend in haar relaas over de stad: de werkelijkheid van het

geen heipalen meer hoort als hij ’s ochtends wakker wordt, is er iets

hedendaagse Rotterdam is veel bescheidener, maar tegelijkertijd ook

aan de hand. Dit is een van de grootste kwaliteiten van de stad, een

veel complexer dan wat zij zichzelf voorstelt. Rotterdam is veel meer

kwaliteit die Rotterdam onderscheidt van andere steden. De stad is

dan een verzameling torens, architectonische toeristische attracties

hierdoor continu in ontwikkeling, een plek bij uitstek dus waar het

en een geforceerd imago van ‘doeners’. Dat het centrum van de stad

architectonische experiment de ruimte moet krijgen, op álle niveaus.

weggevaagd is in 1940, betekent niet dat de stad daarvoor geen

Als de gemeente de dollartekens in zijn ogen eens loslaat, en zich gaat

geschiedenis heeft gehad, wat soms nogal bot wordt gesuggereerd.

concentreren op wat een stad een stad maakt, namelijk het volk, de

Deze geschiedenis, en zelfs de geschiedenis van de wederopbouw

diversiteit, en de dadendrang (wat dus veel meer is dan hoge corporate

wordt niet genoeg onderkend en gewaardeerd, waardoor waardevolle

torens en toeristische architectonische attracties), kan Rotterdam haar

historische elementen (ook architectonische) verloren gaan. Rotterdam

pionierende rol weer oppakken en weer een voorbeeld zijn voor de

huisvest meer dan 170 nationaliteiten, meer dan 50% van de inwoners

rest van de wereld.//

is van niet-Nederlandse afkomst. Dit zijn slechts enkele voorbeelden van de diversiteit van de stad, een stad die altijd van het volk is geweest. Dit is de oorsprong van het karakter dat de stad zo lang heeft gekenmerkt, wat de stad en de haven heeft gemaakt tot wat zij

> www.rotterdam2007.nl > "Rotterdam 2007 City of Architecture", pantheon// in beeld, jrg. '06 '07, nr. 3, pp. 48 > "R07: twee projecten geopend", pantheon// copyright, jrg. '06 '07, nr. 4, pp. 40 > "R07: visies en folly's", pantheon// icoon, jrg. '06 '07, nr. 5, pp. 32 > "R07: Rotterdam onder de loep", pantheon// Afrika, jrg. '07 '08, nr. 1, pp. 37 > Foto brandgrens: Mothership (www.enterthemothership.com)

nu is: het karakter van aanpakken, van niet lullen maar poetsen. Een karakter dat nu overigens misbruikt wordt, onder het motto ‘Rotterdam stylos // shock! // algemeen

p19-p25 algemeen 04.indd 25

pantheon 2 '07'08 25

15-1-2008 17:24:04

What is architecture, and what can it do? That is the question with which Rem Koolhaas opens SMLXL. What follows, is an exhausting, 1344 pages thick projection of the practice and theory of OMA.

organized chaos: the legacy of SMLXL Helmer Attema Teake Harkema The book reads as a novel, at least: that’s how it’s meant to be. The

addressed to an existing modernistic consensus.

chaos that unarguably overwhelms you when turning the first page,

The years after WWII have brought forth a large number of famous

has been created consciously. “Architecture is a risky, by definition

architects, of which the most important are arguably Van Eyk, Bakema,

chaotic adventure” . Because for every way of classification a danger

Van den Broek and Hertzberger.

lies in wait that the reader starts discovering unintended connections,

It is exactly this group of architects, with who Koolhaas disagrees. What

SMLXL has not been ordered, except on scale. The scale is one of the

these architects have in common, is not the style they use to design

arbitrary factors of a project on which the architect cannot exert

their buildings, but the way they look at society.

influence and therefore a rather arbitrary ordering originates.

After WWII, in the western world in general, but especially in the

The texts and projects range from the earliest starting years of Koolhaas

Netherlands, a very optimistic climate of post-war reconstruction

until his late theoretical works like The Generic city2, but the book can’t

prevails. The Marshall plan, which made possible the reconstruction

be read as an overview of the work of OMA. It is rather a quest to the

from 1948 until 1952, the political stability in the time of the social-

heart of architecture, to precisely that, which is hard to capture in one

democratic Prime Minister Drees until 1958 and the development

text. The magnitude of the quest becomes apparent not only in the

of innovative mass-producing building methods, created a climate

size of the book, but so much the more in the quantity of described

in which the (not merely architectonical) idea of the “maakbare

ideas, themes and projects. Gradually, it becomes clear that what is

samenleving” (makeable society) arises. Due to these socialistic ideas,

collected under one cover actually has no subject:

the International Style resurges. Attention is again drawn at the idea of

1

equal circumstances irrespective of one’s place on earth. The meaning

There is neither a beginning, nor an end or an evolving argument.

of both the context and the history of a location is minimized. The importance of the context is a priori ignored because of the principle of equality, from which is concluded that the influence of architecture

A book without a statement, yet with a content: The state in which architecture finds itself, anno 1995; The collapse of failed social experiments grasped in terms like contextualism and structuralism and the defense of a “supermodernism”, which exceeds the fragmented modern –isms.

The initial success of the book (The first issue of 15.000 was sold out within six weeks3) and the almost simultaneous rise of a young generation of architects, who became known as “Superdutch”, (most of which even started their career at OMA), acquiring more and more fame, makes that the book is known for its influence. In this essay, I will research how SMLXL influenced this generation, what this influence is and what the consequences are (or have been) in the Dutch architectural debate of the 90’s. context: Dutch post-war architecture SMLXL is successful because of what it says and the way in which that is presented. Its texts can roughly be divided in two categories: texts, in which new concepts are developed and texts, in which is reacted on existing ideas. For a good understanding of the latter, the context plays an important role. Because the texts range over a period of roughly twenty years, it is hard to determine in general terms on what SMLXL reacts, but the earliest texts, which are mainly reactionary, are clearly

26 pantheon 2'07'08

p26-p32 algemeen 05.indd 26

stylos // shock! // algemeen

16-1-2008 12:39:25

is the same everywhere and for everybody, whereas the strong idea

theory of rationalists, impossible9.

of continuous progress and development of society cannot go hand

But apart from this general critique, the work of modernistic

in hand with a focus on history.

protagonists like Hertzberger and Van Eyck displeases Koolhaas the

However, already in the 60’s this social model is starting to fall apart.

most. Their designs for the office of Centraal Beheer in Apeldoorn

The cultural changes which the architects of the International Style

(1972) and the burgerweeshuis in Amsterdam (1961) are famous

considered to be feasible by their architecture seem to be unsuccessful.

examples of a way of building which is applied in The Netherlands,

Moreover, the positive idea of progress weakens by oil crises and

especially by the Forum group. In the philosophy of structuralism,

reports from the Club of Rome . Several movements within modernism

the human scale is searched for by splitting up big institutions into

originate in this time, like rationalism and contextualism. Architects of

smaller subdivisions – “as if each institution, whatever its nature, would

both movements revert to the history or context of the location.

become more transparent, less bureaucratic, less alienating, more

In the early 60’s, the magazine Forum is founded, edited, amongst

understandable and less rigid through the mere act of subdivision. [..]

others, by Aldo van Eyck, Jaap Bakema and Herman Hertzberger.

Subdivision became a mere mannerism”10. In the burgerweeshuis by

They tell the “story of another thought”6, with which they resist the

Van Eyck, one can justify this by the metaphor of the “families”, who are

boring, identity-lacking functionalism of the reconstruction and the

grouped together in smaller living units, but this cannot indifferently

International Style. Their philosophy is called structuralism.

be applied to hospitals or office buildings.

In Final Push , Koolhaas criticizes these movements. He writes this

In Final Push, Koolhaas introduces an architecture, which doesn’t want

text in 1980, two years after OMA has settled down in Rotterdam. In

to apologize for its own modernity, of which the impact doesn’t rely

1978, the new office also proposes a design for the competition of the

on appearance, in which no false connections with a historical context

expansion of the Dutch parliament building in The Hague. Final Push

have to be searched for and which is not used to try in vain to solve

discusses the competition design, one of the 1st prize winners, which is

social and cultural problems. This architecture is truly modern, Koolhaas

not realized eventually. It is the first project of OMA in the Netherlands.

says, because it assumes only factors which matter programmatically

The office, founded in 1975 in London, tries to establish a practice,

or conceptually and because it takes only in account the actors which

for instance by participating in this competition in The Netherlands,

really play an important role in the design process. With a final push,

which breaks with the modern consensus, just like its texts. The three

Koolhaas literally breaks open the Binnenhof in The Hague, to add a

movements that Koolhaas agitates against in Final Push are the earlier

truly new and modern chapter to its non-utopian history.

5

7

Centraal Beheer, Apeldoorn

Burgerweeshuis, Amsterdam

mentioned contextualism, rationalism and structuralism. His critique is particularly addressed to the motives of the architects.

content and presentation

Contextualism describes Koolhaas as “the collision of a projected ideal

In Final Push, Koolhaas reacts on the context within which SMLXL

with an empirical necessity” 8. This collision is exactly the paradox that

has been written. But the biggest importance of SMLXL lies not

matters to the contextualist:

in the critique on other movements within modern architecture.

The importance lies in the refreshing way in which SMLXL deals

every location has a history, in which utopias are mixed, renewed, demolished and built up again.

with describing architecture and the way these descriptions are presented.

Koolhaas’ work from the late 70’s initiates in The Netherlands the rise of a non-critical architecture. Critical architecture isn’t work by architects

The modern contextualist, Koolhaas explains, “short-circuits historical

with a critical attitude, but a Hegelian theory based on Marxism. Hegels

continuity” by putting the extrapolated history of future centuries in

dialectics is a description of the progress of society; according to

his design: He creates a history on its own, a series of “aborted utopias”

Hegel, the end of dialectics - a synthesis without a negation – is equal

of a future, which has not yet take place. For this, the contextualist

to the end of history and philosophy; what’s left, is a modern, utopian

has to take into account both sides of the debate about the location:

society. Marx tried to make the idea of progress less ideal by linking it

he implements the imperfections, which usually originate from

to a materialistic approach:

that debate, already in his design. Because this kind of changes can only take place by history, a design by a contextualist can never be optimal.

Koolhaas’ critique on rationalism in the 70’s relies on the strict

life defines consciousness. Unconscious structures limit men in his doing and thinking.

limitedness the rationalists impose on themselves. Rationalism only allows tried and tested forms of urban organization; they exclude new

The denominator “critical theory” is a more general term, to which the in

forms, not perfected by ages of development, as if they were bad by

Final Push criticized theories can be combined. Although the nuances

principle. The negation of all developments from the 20th century

in the consequences are different, a critical theory assumes suppression

makes this theory arbitrary and incomplete. New commissions require

of society by unconscious structures, which Marx named.

new designs, for which no typologies yet exist– relying on tried and

The architectonic example, in which the behavior of men is controlled

tested concepts in these cases is, according to Koolhaas, in spite of the

peremptory, is the panopticon13. In the text Revision14, Koolhaas stylos // shock! // algemeen

p26-p32 algemeen 05.indd 27

pantheon 2 '07'08 27

16-1-2008 12:39:28

about the building; whichever story that is, is irrelevant to the quality of the building. An example is the unrealized design for the city hall of the Hague, where OMA has neither tried to restore the context of the centre, nor to force an option in favor of or against modernism.

The proposal includes the 150.000m² given by the programme in three towers, which are optimally geared to the European guide lines for daylight, privacy and work environment. The designs doesn’t do anything else than that: translating the programme to a building.

Ideological, contextual or social goals have not been strived for, because these goals cannot be determinately set.

Besides a changed content of architecture and projects in SMLXL, The Berlin Wall: architecture's beauty was directly proportional to its horror

also the way of presenting has changed. SMLXL is primarily a story in images: Bigness is presented in a big font, whereas the design for the Danstheater is described chronologically and the entry for the Très

describes how the two most important principles of the panopticon,

Grande Bibliothèque in Paris as a diary and by sketchy diagrams. The

namely centralized surveillance and individual confinement, turned

way the stories are told tells intrinsically something about its intentions.

around 180 degrees in just over a century; in contemporary prisons,

The image supports the story. Because the contents of the stories are

group interaction is the main issue, to prepare the prisoners for the

unrelated, the representation of the stories also has little in common

return in society. To visualize this inversion, Koolhaas proposes in his

with each other; there is no unity in the lay-out of the book.

renovation project for a prison in Arnhem, to invert the central guard post and thus make a recess in the ground, where the interactive functions of the prison could take place.

In contradiction to the critical theory, the social architecture, the strive for the ideal of a non-suppressing society, Koolhaas explains that the impact of architecture is unconnected to its appearance. A building simply leaves an impression on a passer-by. The suppressing or hindering effect of this impression then is a direct consequence of the spatial limits, which a building imposes on a viewer. In Field Trip 15, Koolhaas describes the Berlin Wall. Based on the wall, he describes the nature of its architecture, like it was present there, in Berlin. “The Berlin Wall was a very graphic demonstration of the power of architecture and some of its unpleasant consequences [..] The Wall suggested that architecture’s beauty was directly proportional to its horror”16.

Instead of a critical architecture, Koolhaas introduces new qualities,

unrealized design for the city hall of the Hague

with which architecture can be discussed. One of them is Bigness17.

Instead of countless suppressing structures, which are not exactly

superdutch

definable, Koolhaas introduces an overwhelming structure, which

From the conferences organized in the 80’s, a number of students enter

outvotes all others:

the scene, who no longer consider the critical attitude of the older architects unquestionable. Although the education in architecture

“bigness is ultimate architecture” 18

faculties doesn’t adapt to the changes in theory19, a number of symposia is organized, for example by Koolhaas (“How Modern is

By sizing up the scale of a building, all other properties of the building

Dutch Architecture?”(1990)). A number of these students works at

become subordinate. The art in architecture becomes futile, due to

OMA then, like Kees Christiaanse, Willem Jan Neutelings, Winy Maas

the increase in scale; the impact of a building is independent from

and Jacob van Rijs. Others, like Francine Houben, Erick van Egeraat

its quality.

and Lars Spuybroek study in Delft in the 80’s, whereas Ben van Berkel

Relations between inside and outside stop to exist: although the

(Rietveld Academie and AA London) and Caroline Bos (art historian)

façade has to show the stability of the building as object, the inside

haven’t studied in Delft at all.

is characterized by an instability caused by a programmatic and

The students who developed from OMA to independent architects

iconographic multitude.

show a clear relation to Koolhaas; they have been influenced by him

Just these two properties could be used by the architect to form the

in these years. The most typical office of this group is probably MVRDV,

building. The program is given or is defined by circumstances on a

just like OMA based in Rotterdam. UN Studio, based in Amsterdam,

location. The iconography tells the observer metaphorically something

has a much weaker connection to OMA. The methods of both offices

28 pantheon 2'07'08

p26-p32 algemeen 05.indd 28

stylos // shock! // algemeen

16-1-2008 12:39:52

show some similarities and therefore it might be interesting to have a

for instance the Minnaert building in Utrecht or the printing office of

closer look on them. The office of Neutelings Riedijk on the other hand,

Veenman Drukkers in Ede is nothing more than an envelope of the

partly originating from the “cradle” of OMA, has a complete different

space. In contradiction to the Decorated Shed of Venturi and Scott

approach to its designs.

Brown, the inside of a building is the main focus for Neutelings and

MVRDV, an acronym of the names of the founders, research in their

Riedijk. The real architectural experience is not evoked by the façade,

projects the maximum spatial implications of different layers of the

because apart from that façade both buildings have no interaction

design process. They call these layers datascapes; the input in the layers

with the environment. The inner court of the printing office creates

is given by the different actors which come in touch with the project.

the ambience, which defines the buildings’ quality and with which the

A typical design by MVRDV starts with a concept or idea, on which

building can meet the requirements of a modern work environment.

the datascapes are projected. Conflicts and differences between the

In the design, they have even taken into account that the façade is

datascapes are negotiated by the involved parties. The final product

replaced every year by a new one. The skin is wrapped around the

is formed by an optimization of the programmatic requirements and

building later. According to Neutelings and Riedijk, buildings are

the wishes of the users. In the Villa VPRO (1993 – 1997) for example, the

“born nakedly”20.

basis is formed by one floor slab, which ranges from the ground floor

In the Minnaert building something similar happens. The “concept” of

to the fourth floor by means of different slopes and stairs. This floor is

the building is formed by a central hall, which is stressed to maximal

seen as the continuous extension of the surrounding landscape. Witin

proportions. The climate is controlled by circulating water, an open

this, the contradicting demands of the different functions is elaborated

roof and alcoves. The reddish brown façade treatment, as well as the

by a differentiation of work places and spaces.

name “Minnaert”, which literally carries the building, represent the

The “concept” of the continuous floor is an archetype, which has been

building, but don’t tell anything about its interior.

developed by OMA, first in the design of the Bibliothèque Nationale

In both buildings, the form of the building can be understood as a

in Paris (1989) and later again in the unrealized design of the Jussieu-

singular entity with an iconographic metaphor directly referring to

library (1993).

the inherent, the meaning of the building itself.

WoZoCo

Villa KBWW

The interpretation of architecture which claims not to be more than one floor, on which different demands can be projected with datascapes, is comparable with Koolhaas’ notion in Field Trip of the architecture of the Berlin Wall. The shape of the wall is continuously changing, from meters high concrete wall, to marching soldiers or

by doing this, the interaction of the building with the location shifts to the background; in fact, the building could have been built anywhere

Veenman Drukkers, Ede

boarded up houses; In the text Globalization 21, Koolhaas describes this idea that nowadays

the power of architecture, that is, that what the building actually forms, is the emptiness between the floors (around the wall), where people develop (from which people keep distance)

everything can take place anywhere. It’s a matter of unintentional internationalization. In the times of the International Style, this was “hot”, and contextualists resisted to this kind of “anonymous” architecture; now, half a century later, this has become widely Minneart Building

accepted.

UN Studio describes their design processes by means of a method

Fitting in the programmatic and external demands is extremely clear

similar to the datascapes of MVRDV. Van Berkel en Bos call this Mobile

in buildings like the WoZoCo or the Villa KBWW. The former had to stay

Forces: the city as a dynamic force field, in which many parties play an

in the spatial frame of the urban plan, whereas the latter had to create

important role. These forces lead to synthetisizing diagrams, in which

space for two houses with different requirements.

the design process is described. In the Valkhofmuseum in Nijmegen

The former shows how, notwithstanding a spatial frame, expansions

for example, this led to a design, which is embedded in the location.

are still possible, the latter shows how this can be solved within a block.

The building forms a stage from the square towards the park, in which

Always the architectonic shape is subordinate to the program.

one can see the remains of the medieval society, which the museum

The office of Willem Jan Neutelings and Michiel Riedijk controls the

preserves. The closedness towards the square, the openness towards

relation inside-outside in a completely different way. The façade of

the park, the central stairs connecting all functions and the location of the exposition spaces in the building all contribute to an optimal use of the location. But in the recent Agoratheater project in Lelystad, UN Studio seemed to have turned its back to the context, as if the architects wanted to deny any relationship with the city. However, the

Valkhofmuseum, Nijmegen

description of Bigness can certainly be applied to this building: “The “art” of architecture is useless in Bigness. [..] Bigness is no longer part of any urban tissue. It exists; at most, it coexists.”22

stylos // shock! // algemeen

Villa VPRO by MVRDV

p26-p32 algemeen 05.indd 29

pantheon 2 '07'08 29 Agoratheater, Lelystad

16-1-2008 12:40:08

conclusion SMLXL has never had the intensions to exert influence, according to the authors. It is a quest for what architecture is today, not a plea for a method or style. The book treats a multitude of subjects from a multitude of perspectives. It is an amalgam of conditions which can be used to produce architecture; exactly that is its postmodern feature.

The impact of SMLXL on Dutch architecture lies in the introduction of such a way of postmodern reasoning: disillusionment which cancels out every touch of ideology. The book reintroduces function

>12. Marx wilde aantonen dat het individu door wereldse, materialistische zaken geleid wordt. De “onopgemerkte structuren” waren bij hem kapitalistisch van aard. >13. Het Panopticon is een door de Britse filosoof Jeremy Bentham uitgevonden gevangenistype waarin de gevangenen in een cirkelvormig gebouw met één centrale bewakingspost worden opgesloten. Omdat de bewaker niet zichtbaar is voor de gevangenen, krijgen zij het gevoel altijd bewaakt te zijn. >14. Koolhaas, R. en Mau, B., “Revision” in: SMLXL, p. 239 – 253 >15. Koolhaas, R. en Mau, B., “Field Trip” in: SMLXL, p. 218 – 231 >16. Koolhaas, R. en Mau, B., SMLXL, p. 226 >17. Koolhaas, R. en Mau, B., “Bigness” in: SMLXL, p. 495 – 516 >18. Koolhaas, R. en Mau, B., SMLXL, p. 495 >19. Het architectuuronderwijs in Delft weet zich nog steeds geen raad met de projective architectuur, zoals de post-kritische architectuur genoemd wordt. Dat kritische architectuur niet meer voldoet, wordt algemeen aangenomen, maar bij gebrek aan een afdoend antwoord op de vraag aan welke criteria “goede” architectuur moet voldoen, wordt vaak teruggegrepen op kritische argumenten.

and program as determining factors in the design process, without striving for utopias. Offices like MVRDV and UN STUDIO continued this idea. Their buildings tell a story of iconography, which is not too farfetched and supported by sharp analyses and extensive programmatic insertions.

Although the approach of an office like Neutelings and Riedijk differs from other earlier mentioned offices, it becomes apparent from their architecture that they set a rich set of concrete goals they strive for.

We cannot speak about objectives not originating from architecture itself. A building doesn’t pretend to be more than how it presents itself to the people.

This is how we can see the value of SMLXL:

afbeeldingen

> http://www.baunetz.de/sixcms_4/sixcms_upload/media/1452/beheer_gr.jpg > http://www.personenencyclopedie.info/E/Ew/E/Afbeeldingen%20Ew/E6yckA2 > http://flickr.com/photos/dwarfland/417771181/ > http://www.stroom.nl/gfx/uploads/95434_web%20Stadhuis.jpg > http://flickr.com/photo_zoom.gne?id=939353837&size=o > http://classic.archined.nl/news/0010/wozoco.jpg > http://archrecord.construction.com/projects/residential/archives/images/ 0110KBWW.jpg > http://images.google.nl/imgres?imgurl=http://www.neutelings-riedijk.com/ content/images/4abd9811a42e462e11f032302607fe15.jpg&imgrefurl=http://www. neutelings-riedijk.com/index.php%3Fid%3D13,53,0,0,1,0&h=376&w=472&sz=46&hl= nl&start=7&um=1&tbnid=AZ5s4WxdVfNV0M:&tbnh=103&tbnw=129&prev=/images %3Fq%3Dveenman%2Bede%26imgsz%3Dsmall%257Cmedium%257Clarge%257Cxlarge %26svnum%3D10%26um%3D1%26hl%3Dnl > http://flickr.com/photos/doomster/261347921/ > http://flickr.com/photos/89343161@N00/10864717/ > http://flickr.com/photos/cermivelli/753281475/

just like the architecture it describes, it doesn’t to pretend to be more than it actually is.

The texts and projects all have their own, intrinsic value, but they are limited to the possibilities which can be found in architecture itself.// sources

>OMA: Koolhaas, R. en Mau, B., S,M,L,XL, The Monacelli Press, New York, 1995 (tweede druk 1998) >Bruin, D. de, Sieswerda, J., Warle, E. de, “Critical Theory”, in: Pantheon// ‘Projective Landscape’, jaargang 8, editie 5, 2005 >Cooreman, Tine, “Een project voor architectuur vandaag… ?!”, in: Pantheon// ‘Projective Landscape’, jaargang 8, editie 5, 2005 >Healey, Patrick, Beauty and the Sublime, Sun Publishers, Amsterdam, 2003 >Ibeling, Hans, Onmoderne architectuur. Hedendaags traditionalisme in Nederland, NAi Uitgevers, Rotterdam, 2004 >Ibelings, Hans, Supermodernisme. Architectuur in het tijdperk van globalisering, NAi Uitgevers, Rotterdam, 1998 >Lootsma, Bart, Superdutch. New Architecture in the Netherlands, Princeton Architectural Press, New York, 2000 >Van Stiphout, Wouter, “Stories from behind the Scenes of Dutch Moral Modernism”, in: Pantheon// ‘Projective Landscape’, jaargang 8, editie 5, 2005

voetnoten

>1. Koolhaas, R. en Mau, B., SMLXL, p. xix >2. Exodus is het vroegste (en eerste) project, uit 1972. The Generic City uit 1994 het laatste. >3. Oosterman, Arjen, “Steady Sellers”, in: 010-krant, Uitgeverij 010, voorjaar 2006, p. 8 >4. De International Style ontwikkelt zich in de jaren ’20 en ’30. De term wordt voor het eerst gebruikt door Philip Johnson in H.R. Hitchcock en P. Johnson, The International Style, €1932 >5. Hun rapport “De grenzen aan de groei” wordt in 1972 gepubliceerd en maakt duidelijk dat productiemiddelen niet ongelimiteerd gebruikt kunnen worden. > 6. Hertzberger, H. et.al. (red.), Forum. Het verhaal van een andere gedachte, nr. 1 >7. Koolhaas, R. en Mau, B., “Final Push” in: SMLXL, p. 278-287 >8. Koolhaas, R. en Mau, B., SMLXL, p. 283 >9. Koolhaas, R. en Mau, B., SMLXL, p. 285 >10. Koolhaas, R. en Mau, B., SMLXL, p. 287 >11. De termen “these”, “antithese” en “synthese” zijn niet van Hegel; preciezer zou zijn: een abstract begrip dat door een concrete invulling een concreet begrip wordt. Zie Healey, Patrick, Beauty and the Sublime, Sun Publishers, Amsterdam, 2003 p. 56

30 pantheon 2'07'08

p26-p32 algemeen 05.indd 30

stylos // shock! // algemeen

16-1-2008 12:40:09

Wat is het geheim van grote architecten? Wat zorgt ervoor dat sommige architecten briljante ideeën hebben die aanslaan bij de massa? Sommige ontwerpen zijn te gek voor woorden.

Het lijkt wel alsof een of andere creatieveling zin had om iets te tekenen met grafietpotlood en vervolgens besloot dat het een gebouw moest worden.

het ego van de architect Marjolein Overtoom

Wat doe je nou eigenlijk als architect? Je bedenkt iets dat móói is.

Er zijn twee opties voor grote architecten om hun briljante ideeen

Een opdracht kan niet onduidelijker zijn. Er zijn geen regels, hoe zeer

uitgevoerd te krijgen:

sommigen dat geprobeerd hebben te bewijzen. Dat er verschillende handboeken van architectuur zijn, geeft dit nog maar eens extra aan.

1. Je maakt iets idioots en overtuigt iedereen ervan dat er een reden

Iets móóis is niet definieerbaar. Dus wat doen architecten? Zij verzinnen

achter zit;

ondefinieerbare dingen, en vervolgens proberen ze iedereen ervan te

2. Je maakt iets simpels waarvan niemand kan zeggen dat het lelijk

overtuigen dat het gebouwd moet worden.

is.

Waarom? Er zijn tegenwoordig niet meer voldoende grotten om de

Lees en leer.

huidige populatie mensen in te herbergen. Het is prettig als de plek waar mensen komen te wonen, aantrekkelijk is. Maar bovenal is het

“Architects believe that not only do they sit at the right hand of God,

belangrijk dat het comfortabel is. Maar wat doen grote architecten?

but that if God ever gets up, they take the chair” (Karen Moyer)

Zij verzinnen vaak gebouwen die allerminst comfortabel zijn. Meubels mogen niet meegenomen worden, muren zijn verdwenen en rechte

“When it comes to getting things done, we need fewer architects and

lijnen zijn taboe. Dit omdat de architect bedacht heeft dat dat zo moet;

more bricklayers.” (Colleen C. Barrett)

anders klopt het niet met het beeld, anders is het niet mooi.

“Believe me, that was a happy age, before the days of architects, before Uiteindelijk wonen de mensen dan in grote mierenhopen opeen

the days of builders.” (Seneca)

waar ze elkaar gaan bedreigen, omdat ze ergens anders in gelóven.

En dan gaat het niet eens over wat mooi is of niet, waar nog een

“True, there are architects so called in this country, and I have heard of

enigszins leuke discussie uit kan ontstaan. Nee, het gaat dan over

one at least possessed with the idea of making architectural ornaments

levensovertuigingen. Alsof iemand anders kan bepalen hoe jij het

have a core of truth, a necessity, and hence a beauty, as if it were a

beste kan leven, volgens welke normen je moet leven. Dat is wat

revelation to him.” (Henry David Thoreau)

architecten ook doen; ze bepalen waar je in woont, wat hip is en waar je status van stijgt. Hoe warm je huis is in de winter; of het droog blijft

“No architecture is so haughty as that which is simple.” (John Ruskin)

binnen als het regent. Herinneringen aan bepaalde momenten zullen

“All fine architectural values are human values, else not valuable.”

onherroepelijk verbonden zijn met een omgeving die ontworpen is

(Frank Lloyd Wright)

door iemand, of is afgebroken door een ander. Het doet iets met je als het gebouw waar je je eerste liefde ontmoette er opeens niet meer

“Let architects sing of aesthetics that bring Rich clients in hordes to

staat. Iets heeft betekenis als je die er zelf aan hecht.

their knees; Just give me a home, in a great circle dome where stresses and strains are at ease” (Richard Buckminster Fuller).//

Een ander geniaal idee is de welstandscommissie. Een paar mensen die bepalen of een gebouw, bijvoorbeeld dat van de grote architect, mooi genoeg is om in hun gemeente te mogen staan. Waarop baseren ze die beslissing? “Het past niet bij de andere gebouwen, want de kleur is anders”? Vrijheid van meningsuiting betreft ook het recht iets wel of niet mooi te vinden, ongeacht wat een ander daarvan denkt.

Mensen kunnen leren iets mooi te vinden. Als ergens een idee achter zit, is dat vaak al genoeg reden. Ook een naam helpt. Zeg dat een schilderij van Picasso is en opeens is het wel mooi. Mensen zijn wel in staat om van iets te zeggen of ze het mooi vinden of niet, hoewel ze niet echt redenen daarvoor kunnen geven.

http://thinkexist.com/quotes/with/keyword/architects http://www.daniel-libeskind.com

stylos // shock! // algemeen

p26-p32 algemeen 05.indd 31

pantheon 2 '07'08 31

16-1-2008 12:40:10

32 pantheon 2'07'08

p26-p32 algemeen 05.indd 32

stylos // shock! // algemeen

16-1-2008 12:40:21

Agenda 31-01

The wrong house, architecture of A. Hitchcock locatie: NAi, Rotterdam

lezing/debat www.nai.nl

Filmmaker Alfred Hitchcock spaarde kosten noch moeite om in de inrichting van zijn (fictionele) huizen zijn donkere kijk op de wereld naar boven te halen. De spaarzame verlichting van gangen en kelders stralen een continue dreiging uit waarmee hij op magistrale wijze het vertrouwde huis omtoverde in een beklemmende, labyrintische ruimte. Een ruimte die de ‘suspense’ van zijn films niet zozeer versterkt,

14-02

Retro-architectuur locatie: Zaal A, faculteit Bouwkunde TU Delft

lezing info: www.stylos.nl

Bekend cultuurhistoricus Thomas von der Dunk geeft een lezing over retro-architectuur. Hij gaat in op de drang naar het oude. De gewone mens prefereert de historie boven het nieuwe, maar wil desondanks het comfort van tegenwoordig.

15-02

Bouwen op water locatie: Grote Vergaderzaal, faculteit Bouwkunde TU Delft

lezing info: www.waterstudio.nl

Nederland heeft een ruime historie met betrekking tot bouwen op water, een traditie waar Waterstudio uit put, maar zich geenszins tot beperkt. Het bureau probeert de bestaande Waterarchitectuur en bouwwijzen verder te ontwikkelen. Waterstudio werkt hieraan op verschillende gebieden als stedebouw en architectuur.

03-03

De invloed van Piranesi locatie: Teylers Museum, Haarlem

symposium info: www.teylersmuseum.nl

In samenwerking met het NAi en de TU Delft organiseert het Teylers Museum in Haarlem het symposium ‘De invloed van Piranesi op de hedendaagse Nederlandse architectuur’.

Met oa Ronald de Leeuw, Kas Oosterhuis, Ole Bouman, Job Smeets, Ben van Berkel en Piet Vollaard.

05-03

Nieuw icoon in Rotterdam locatie: Grote Vergaderzaal, faculteit Bouwkunde TU Delft

lezing info: www.maastorenrotterdam.nl

De Maastoren op de Kop van Zuid zal een hoogte krijgen van 165 meter, waardoor dit het hoogste gebouw van Nederland wordt. Door de ontwikkeling van de Maastoren verschijnt er in 2009 een nieuwe icoon aan de horizon van Rotterdam. In aanloop naar de lezing van 5 maart zal tevens vanaf 25 februari een tentoonstelling over de maastoren te zien zijn op de faculteit (samengesteld door Dam en Partners)

06-03

BkBeats bandcontest locatie: Speakers, Delft

evenement info: www.bkbeats2008.nl

2008 is het jaar van BkBeats. Dit is het grootste indoor faculteitsfeest van Nederland met circa 2600 bezoekers en vindt plaats op de Faculteit Bouwkunde. Het festival staat bekend om de vernieuwende acts en grote namen op het programma. Om plaatselijk talent een kans te geven te spelen op een festival van formaat, is de bandcontest in het leven geroepen. In 2006 was de eerste editie een groot succes. De winnaar van de zinderende contest in de Speakers speelt op BkBeats zelf.

09-01 t/m 01-03

Limes, geheimen ontsluierd... locatie: architectuurcentrum Aorta, Utrecht

tentoonstelling info: www.aorta.nu

‘Limes, geheimen ontsluierd’ brengt u van het Romeinse verleden naar plekken waar de Limes nu weer zichtbaar is. Een tentoonstelling voor iedereen die geïnteresseerd is in onze geschiedenis, archeologie en ruimtelijke ontwikkelingen.

14-01 t/m 20-03

Amateurisme locatie: Academie van Bouwkunst, Amsterdam

tentoonstelling info: www.academievanbouwkunst.nl

Erik Kessels (reclamebureau KesselsKramer) is Artist in Resident. De tentoonstelling is het resultaat van een week durende winterworkshop waarin studenten, kunstenaars en docenten op zoek zijn gegaan naar de amateuristische oorsprong van hun kunstenaarschap. Voor de workshop nodigde Kessels gastdocenten van verschillende disciplines uit: architectuur, typografie, design, illustratie, art, film/fotografie, mode en muziek.

25-11 t/m 11-02

Utrecht Manifest locatie: diverse locaties in en rond de stad Utrecht

evenement info: www.utrechtmanifest.nl

Utrecht Manifest is een internationaal en multidisciplinair tweejaarlijks evenement dat actuele ontwikkelingen op vormgevingsgebied vanuit een sociaal maatschappelijk perspectief belicht. Utrecht Manifest bestaat uit een aantal tentoonstellingen, workshops, een filmprogramma en een uitgebreid satellietprogramma. Daarnaast is er een theoretisch forum.

kaft_shock.indd 3

16-1-2008 12:36:31

kaft_shock.indd 4

16-1-2008 12:36:39