pantheon// 2009 - onderweg

pantheon// tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 1 / jaargang 2009

onderweg

onderweg// de cockpit

als een slang die zijn prooi doorslikt : trainstations: part of the journey onderweg// getting you there

onderweg// zicht op de snelweg

beroofd van ons open landschap

stylos // stylosophy // chepos // Muenchen anno 2009 // pantheon photo contest // pas stylos,...nu god is in the gasstation // building for the moment // self-empowerment in xixuaĂş // de cockpit... // give me a break! // getting you there // zicht op de snelweg // 'path into architecture' portraits //

pantheon// bimonthly edition of the study association Stylos faculty of Architecture, TU Delft

colofon jaargang 13, editie 1, march 2009 oplage: 2000 Stylosleden en vrienden van de Stylos Stichting ontvangen pantheon// vijf maal per jaar

over de voorkant 'Highway sign blue' by Minck Simonis. this year the cover will be with teasers - for a little impression in advance

redactieadres BG. midden 110 Julianalaan 132-134 2628 BL Delft info@stylos.nl www.stylos.nl hoofdredactie Rosemarie Krautheim redactie Nina Verkerk Minck Simonis Liselotte van der A Tosja Backer Tomas Dirrix Xin Dogterom Daphne Bakker - articles 'checkedbydaphne' aan dit nummer werkten mee jaarboekcommissie, Joep Kuys, cheops, Simon Tiemersma, Josiena Simonian, Robert Winkel, Gunnar Daan, Rene Zuuk, Sang Lee, Christian Welzbacher, Marije Taalstra, Sef Teerink, Lysane van Hoek, Simon Rochowski, Ruben Bergambagt, Nard Buijs, Fotoco, advertenties 07 | Schüco 10 | NBD 31 | Heraklith 34 | Capita selecta lecture series 35 | Indesem en Sustainablabla kaft | Continu Engineering drukker Koninklijke De Swart, 's-Gravenhage omslag Minck Simonis

van bestuur 115 Hens Zoet Het Delftsch Bouwkundig Studenten Gezelschap Stylos werd in 1894 opgericht ter behartiging van studie- en studentenbelangen van studenten aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. bestuur 115 D.B.S.G. Stylos voorzitter: Alexandra de Jong secretaris: Janneke Rutgers penningmeester - pr: Koen Kegel onderwijs: Yannick Braat lezingen en debat: Rosemarie Krautheim excursies: Hens Zoet adres BG. midden 110 Julianalaan 132-134 2628 BL Delft pantheon@stylos.nl www.stylos.nl telefoonnummers bestuur 015 2783697 secretariaat 015 2781369 internet www.stylos.nl lidmaatschap Stylos 10 euro per jaar gironummer 296475 Stylos Stichting De Stylos Stichting vervult een vliegwielfunctie ter stimulering van initiatieven van en voor studenten van de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Zij kunnen bij het bestuur van de Stylos Stichting terecht voor financiële en inhoudelijke ondersteuning van hun project. Om u hiervan op de hoogte te houden ontvangt u elke 2 weken B-nieuws en 5 maal per jaar de pantheon//.

Wij vragen om een donatie van 45 euro per jaar (pas afgestudeerden betalen de eerste twee jaar 10 euro). Aan bedrijven vragen wij 90 euro. gironummer 1673413 disclaimer All photos are (c) the property of their respective owners. We are a non-profit organisation and we thank you for the use of these pictures.

Het thema onderweg, dit sluit goed aan op ons bestuursjaar. Het is als een lange tocht waar we met verschillende aspecten te maken krijgen. Mooie dingen, zoals het lustrum en minder mooie dingen, zoals de bezuinigingen. Nu is ons bestuur ongeveer op de helft van haar rit en nu begint de tijd om te kijken wie verder gaat rijden in deze bestuurlijke achtbaan. En wat een periode hebben we al achter de rug! We zijn enorm blij met het succes van het lustrum en willen iedereen bedanken die zich hiervoor heeft ingezet. We hebben o.a. een openingsfeest, een lustrumexcursie, verschillende lezingen, de workshop en natuurlijk het gala achter de rug. Meer hierover verder in deze pantheon// Maar het lustrum was natuurlijk niet onze enige activiteit dit jaar… Zo komt er nog een reeks excursies aan met het thema “de vier elementen”. De grote reis commissie heeft haar bestemming gepresenteerd: De Baltische staten, Helsinki en Sint Petersburg! Zo heeft ook de SteeOweecommissie niet stilgezeten, dit jaar worden de nieuwe eerstejaars in ons nieuwe gebouw ontvangen onder het thema “BKdent”. Hiervoor kunnen we jouw hulp als mentor goed gebruiken! Voor de eerstejaars is er al de mogelijkheid geweest hun lay-out skills te verbeteren door een succesvolle poster-opmaak workshop en op 7 mei organiseert de EJC de traditionele 24-uurs excursie. Dit jaar naar Berlijn!

Wil je meer weten over een van deze activiteiten of wat we nog meer voor jullie in petto hebben? Check www.stylos.nl! Of wip even langs op Stylos, je bent van harte welkom!

8

2

24

14 26

28

23

stylos 2 stylosophy

17

23 de cockpit...

Minck Simonis

Jaarboekcommissie

6 cheops info

24 give me a break!

Tosja Backer

page exchange - Cheops EIndhoven

8 m端nchen anno 2009

26 getting you there Liselotte van der A

Josiena Simonian, Simon Tiemersma, Hens Zoet

11 pantheon// photo contest

28 zicht op de snelweg Nina Verkerk

pantheon committee

12 pas stylos, nu...

Sef Teerink en Marije Talstra

algemeen 32 'path into architecture' portraits

onderweg 14 god is in the gasstation

Rosemarie Krautheim

36 christian welzbacher Xin Dogterom

Tomas Dirrix

17 building for the moment

39 story abroad Xin Dogterom

Rosemarie Krautheim

20 self-empowerment in xixuau Philippe Jorisch

40 get inspired 41 agenda inhoudsopgave

1

STYLOSOPHY Jaarboekcommissie

Het 23ste Lustrum van Stylos zat er aan te komen, is gekomen en is, helaas, nu alweer voorbij. Het was hoe dan ook een belevenis in de meest letterlijke zin van het woord. Maar alvorens nog verse herinneringen op te halen, is het misschien leuk en interessant eens stil te staan bij de historische waarde van het Lustrum, want deze is niet zonder controverse. Stylos zou namelijk volgens sommigen niet 115 jaar bestaan op 13 februari, maar eigenlijk pas jarig zijn op 22 januari en dan slechts 63 jaar bestaan - in dat geval zou er niet eens sprake zijn van een Lustrum. In het eeuwboek kan men hierover lezen in een stuk van Prof. Ir. M. Gout, een van de oprichters van het eerste bestuur onder de naam "Stylos". Hij vertelt hierin de geschiedenis van Stylos en de verbondenheid met Practische Studie, de studievereniging van Civiele Techniek. Zo blijkt Stylos in 1947, toen toekomstig civiel en bouwkundig ingenieurs nog samen studeerden, de rol van Practische Studie te hebben overgenomen en hun leden achter zich hebben weten te scharen.

Hierdoor moest Practische Studie destijds het veld ruimen. Stylos heeft aldus het stokje overgenomen en claimt daarom 115 jaar te bestaan.

Practische Studie meent echter dat zij zelf de enige vereniging is die 115 jaar bestaat. Daar is an sich iets voor te zeggen, daar zij hun naam tot op heden hebben behouden. Toch zijn er bewijzen dat de huidige Civiel technische studievereniging in de beginjaren van Stylos inactief is geweest. Om die reden hebben zij evenmin cq evengoed recht op dit lustrumjaar als Stylos. Na dit korte historische intermezzo, nu datgene, waar het Lustrum werkelijk over gaat. Want hoewel geschiedenis belangrijk kan zijn, moet aan wat in het heden gebeurt de grootste waarde worden toegekend.

Het Lustrum begint met een grootse kick-off party in de stijlvolle sociĂŤteit Tyche. Het feest komt al snel op gang en voor iedereen het weet, slaat de grote klok in de Oude Jan reeds twaalf keer aaneengesloten - de dies natalis is aangebroken. Uiteraard zou dit gevierd worden met vele flessen champagne. Als vanzelfsprekend volgde een speech van de voorzitter die met een daverend applaus werd ontvangen door alle aanwezigen. Hierna werd het feest hervat en zou er verder gefeest worden als ware het woord morgen uit eenieders vocabulaire geschrapt. Een flitsend, bruisend, mooi, interessant, maar vooral typisch bouwkundefeestje, dat altijd gekenmerkt wordt door een ontspannen sfeer en goede muziek, was het gevolg. Buiten feesten, kan natuurlijk ook een heuse excursie niet ontbreken in

2

stylos // onderweg // algemeen

23

het programma van een bouwkundig Lustrum, en wel een excursie naar een architectuurstad met evenveel gezichten als namen: in het Bayerisch Minga; in het Italiaans Monaco; in het Duits München. De lustrumexcursie vertrok op vrijdagavond naar Duitsland. (Zie pagina 8 en 9 voor artikel) In de week die volgde, heeft een aantal sprekers lezingen gegeven, die bijzonder drukbezocht werden. Ook was het mogelijk 's avonds een film over architectuur mee te pikken. Deze films werden ingeleid door lezingen van de filmmakers zelf.

Bepaalt architectuur het beeld van de maatschappij, of bepaalt het beeld van maatschappij de architectuur? Aan deze discussie is al door velen deelgenomen. Het juiste antwoord weten tot op de dag van vandaag nog niet. ‘Ex-architect’ en schoolvoorbeeld voor het voeren van deze discussie is Carel Weeber. Dit, omdat hij zelf al overhoop lag met twee verschillende gedachten: “Als architect ben je een speelbal van de maatschappij”, en “Je deed als architect wat je dacht dat goed was voor de maatschappij”. Deze tweestrijd komt goed naar voren in vertoonde film van Remy Velk uit 2006: "Dwars, de erfenis van architect Carel Weeber". Misschien is een juiste verantwoording voor het wispeltreurige karakter van Weeber het volgende: ”Alleen een gek veranderd niet van mening.” Dit slaat de spijker op zijn kop. Wellicht om de reden dat deze tweestrijd meer een wisselwerking tussen beiden stellingen vormt, in plaats van één naar voren komende winnaar te hebben.

Ook in ‘The Fountainhead’ komt deze discussie naar voren. Deze film draait om de architect Howard Roark, die integriteit boven alles zet. Na terugkomst van een zeilreis blijkt een ontwerp van Roark aangepast te zijn zodat het gebouw in de smaak valt bij het grote publiek. Om zijn integriteit - en dat van zijn ontwerp - te beschermen blaast hij het gebouw op. Roark stelt dat zijn daden gegrond waren. “Ontwerpt een architect alleen voor de maatschappij? Of voor zichzelf?” Dat het bouwkunde studerend publiek hier ieder zijn eigen visie op had bleek ook tijdens de discussie bij The Fountainhead. Slechts een enkeling durfde het voor de vooruitstrevende Roark op te nemen: "Als bouwkunde student moet ik hem wel verdedigen. Anders zit ik hier voor niets - dan kan ik net zo goed stoppen."

Zo is ook Beleving een centraal thema gedurende de Lustrumweek.

Kie Ellens houdt zich bijvoorbeeld bezig met het denken over "public sculpture". Dit slaat terug op zijn bewering dat (kunst)werken dichtbij

23

stylos // onderweg // algemeen

3

de mens ook dichtbij de werkelijkheid moeten staan. Juist door iets

software. Voor nadere voorbeelden moeten we studio Roosegaarde

wat volkomen logisch en realistisch is van een stukje onwerkelijkheid

in smiezen houden. Tijdens zijn lezing heeft hij al laten vallen een

te voorzien, zorgt ervoor dat men nieuwsgierig wordt. Juist de

gebouw in de plannen te hebben. Maar Stylos zou Stylos niet zijn,

vraag of het nu kunst is, of een ongelukkige bijkomstigheid van

als het Lustrum geen activiteiten in de volle breedte zou bevatten.

omstandigheden zorgt ervoor dat een werk een kunstwerk wordt. Zo

Zo werd er, ook voor historisch besef een Lustrumexpositie geopend.

kunnen bijvoorbeeld gemeenten wel de vrijheid beperken, door regels

Sleutelfiguren zijn Jurgen Beliën en Roderick Trompert, beiden oud-

en wetten op te stellen, maar wanneer er iemand verantwoordelijkheid

bestuurders van Stylos. De tentoonstelling ging over de afgelopen vijf

neemt voor zijn omgeving, kan deze verantwoordelijkheid nog

jaar Stylos, waarbij ieder jaar was gesymboliseerd door een banier met

doorslaggevend zijn voor deze omgeving. “Er is veel dat wel je kunt

de kleur van het bestuursjaar. De Pantheon//-artikelen die het meest

doen.” Als bewoner van een buurt kun je dus zoveel meer zijn dan

spraakmakend waren voor dat bestuursjaar, vormden de leidraad.

slechts een bewoner. In plaats de slechte punten van je buurt te blijven

Overigens is er tijdens die tentoonstelling ook het digitale Pantheon//-

herhalen en herhalen pleit Ellens ervoor dat je het heft in eigen handen

archief geopend, waaraan Roderick veel tijd heeft besteed en waarvoor

neemt en door kleine aanpassingen je buurt prettiger maakt.

door Jurgen een mooie module in de website is ingepast, waar je ieder artikel apart kunt afdrukken. Dit archief is voor iedereen te bekijken

Binnen het thema "beleving" gaat het bij Peter Veenstra vooral om de

via pantheon.stylos.nl.

invloed van geluid op mensen. De impact van geluid op mensen wordt

4

volgens Veenstra onderschat. In tegenstelling tot bijvoorbeeld tast

Klap op de vuurpijl is waarschijnlijk de georganiseerde workshop.

en zicht, kan ons gehoor altijd alles waarnemen. In plaats van geluid

Het bouwko-gehalte lag hierbij namelijk zeer hoog; want wat is er

wegnemen (geluidswallen) kan geluid ook toegevoegd worden aan de

nu meer 'bouwko' dan een nachtje doorhalen en conceptmaquettes

openbare ruimte. ‘Sound-design’ zou daarom meer ontwerpers bezig

maken? Bovendien bleek ook uit de hoofdprijs die ermee gemoeid

moeten houden. Naast Peter Veenstra moet ook Daan Roosegaarde

was - uitvoering in 1:1 in het NAi - dat de lat bij deze workshop hoog

genoemd worden. Deze ‘content-provider’ wil zichzelf niet graag

is gelegd. Robert Winkel hield een hierop inleidende lezing met als

slechts architect, slechts kunstenaar of slechts designer noemen.

hoofdthema 'oneindigheid'. De titel die de workshop droeg, is "Built

Terecht. De essentie die Roosegaarde probeert over te brengen is

Emotion"; het gaat erom emotie te vatten in een object van maximaal

dat veel dingen al een deel uitmaken van een interactief netwerk.

twee bij twee meter. Dit soort vraagstukken heeft natuurlijk een zeer

Men zou de hele wereld kunnen zien als een onaanelkaar gesloten

grote complexiteit, aangezien emotie, zoals een jurylid opmerkte,

netwerk. Daarnaast zouden interface en het object dichterbij elkaar

"cultuurgebonden is". Hoe dan ook: meer dan één team ging uit

gebracht worden. Er moet geen verschil meer zijn tussen hardware en

van een object dat emotie zou moeten prikkelen op alle zintuiglijke

stylos // onderweg // algemeen

23

vlakken. Een andere groep zei weer: "Emotie wordt niet veroorzaakt

velen met de naam van hun date, met wie ze ook (denken) naar huis

door een ruimte, maar door een atmosfeer," waarmee ze direct de zaak

te gaan. Een enkeling zegt slechts met "me, myself and I" gekomen te

vanuit een andere invalshoek benaderden. De zoektocht naar emotie

zijn. Dit sluit toch wel een beetje aan bij het egocentrische beeld dat

lijkt behoorlijk geslaagd, gezien de grote variëteit aan resultaten die

veel mensen van architecten (in spe) hebben.

gepresenteerd werden. Maar misschien nog wel veel interessanter dan het eindresultaat, was het proces, dat ook met een hoop emotie

De muziek sluit in elk geval goed aan bij het gevoel van stijl: met onder

gepaard ging. Niet verrassend, gezien het feit dat deze workshop een

andere de Big LeBandski is een uitstekende sfeer binnengehaald. De

aaneengesloten 23 uur duurde (uitloop niet meegerekend). "Ik wil naar

bouwko heeft het altijd over verhoudingen. Op het gala wordt de

huis. Ik wil slapen." De uitslag:

Sectio Aurea niet met de verhouding 1:φ aangeduid, maar met 7/8. Als 7/8 van de gratis muntjes op zijn, betekent dit een ideale ratio tussen

Eerste prijs - Black Box

alcohol en regelperspectieven; sommigen begrepen dit niet. Dat

Indesem prijs - Peep-meubel

gold in ieder geval niet voor de vele muziektalenten die ineens, door

Eervolle vermelding - De Boog

aanwezigheid van vele babyvleugels, geopenbaard werden; één van hen schudde zo Rachmaninov II uit zijn spreekwoordelijke mouw. Als

Misschien moeten wij onze woorden terugnemen als het gaat over

om drie uur de stekker uit het feestje moet worden getrokken, is het

de "klap op de vuurpijl" die gevormd zou worden door de workshop.

gala net op haar hoogtepunt beland: een combinatie van feestvreugde

Maar misschien ook niet, daar de andere kandidaat die hiervoor in

door muziek, romantiek, Stylosliefde, alcohol... Maar iedereen is het

aanmerking komt, het gala, een activiteit is die in een totaal andere

er naderhand in de trein naar huis over eens dat stoppen op het

categorie valt. Hoe dan ook, traditioneel wordt het hoogtepunt van

hoogtepunt toch het beste is. En zo is het. Gefeliciteerd! Proost! Op

een Lustrum in studerend Nederland gevormd door een gala, óók bij

naar het 24ste Lustrum en dat nog vele Lustra mogen volgen! //

het 23ste Lustrum van Stylos. In het illustere Groothandelsgebouw te Rotterdam gaat het feest om klokslag tien uur van start.

Het mooie van een gala is dat er eens ontsnapt (lijkt) te worden aan het platvloers hedonistisch beeld dat de buitenwereld vaak van studenten heeft. Nee, alles draait er om stijl, zien en gezien worden, correct gekleed zijn, maar wél op een creatieve manier. We zijn en blijven immers bouwko's. Op de vraag "met wie ben je" antwoorden

23

Foto's pagina 2 en 3 van links naar rechts: Daan Roosegaarde lezing, Kie Ellens lezing, taart verdeeling, workshop - post its, Foto's van Alexandra de Jong en Joep Kuys, Foto's pagina 4 en 5 van links naar rechts: workshop - dinner, workshop - sundawn, Julianalaan - feestelijk, pantheon archief, Stylosophy taart, Champagne, pantheon archief, workshop - brainstorming Foto's van Bas Wetzel, Alexandra de Jong en Joep Kuys,

stylos // onderweg // algemeen

5

This is the pantheon// Chepos

page

exchange with the original Chepos page.

Chepos is produced by the Studievereiniging Bouwkunde Cheops at the TU Eindhoven.

Check www.cheops. cc A pantheon page will be published in the March edition Chepos.

6

stylos // onderweg // algemeen

Energie besparen en Energie winnen De wereld verandert. Grondstoffen worden schaarser, de energieprijzen stijgen. De energiebalans van een gebouw wordt steeds belangrijker. Schüco biedt hiervoor innovatieve oplossingen met het thema Energy²; energie besparen en energie winnen met de hoogste eisen aan automatisering, veiligheid en design.

Schüco Nederland BV www.schueco.nl

Hét adres voor kozijnen en zonne-energie

stylos // onderweg // algemeen

7

München, de bestemming van 25 enthousiaste deelnemers van de lustrumexcursie 2009.

münchen anno 2009 Josiena Simonian, Simon Tiemersma

Dag 1 - Zaterdag 14 februari De heenreis was voor de meesten een opgevouwen bedoeling.

werd door sommigen gebruikten om weer op lichamelijke krachten te

Gelukkig beloofde de mooie (Valentijn) ochtend veel goeds en een

komen. Door anderen om aan andere behoeften te voldoen, groezelige

witbesneeuwd München. Het hostel was alvast goed vertoeven,

cafés voor het bier en een salsabar als afsluiter voor de danspasjes.

maar door de opgelopen vertraging konden we daar nog niet echt van genieten. Onze eerste activiteit, een stadsrondleiding door

Dag 2 - Zondag 15 februari

München, stond op ons te wachten in de vorm van een Nederlandse

Na een lange/korte nacht stond de volgende activiteit op het

vrouw. Deze aardige dame, met aanwijsstokje, wist ons veel te

programma, de Pinakothek der Moderne. Een interessant gebouw

vertellen over de stad. Zoals het feit dat de naam zijn oorsprong

met moderne kunst, en tijdelijke tentoonstellingen waaronder eentje

heeft in een middeleeuws klooster (Monniken -> München) en dat

over stedenbouw. Van abstracte schilderijen tot conceptauto’s uit de

de stad ongeveer 70% van het stadscentrum heeft verloren tijdens

jaren 50, er was genoeg te zien. Onze volgende stop was de Herz Jesu

bombardementen in de Tweede Wereldoorlog. Dat deze feiten zijn

Kirche, een vierkant blok met een dubbele gevel; strakke vormgeving

weerslag hebben gehad op de architectuur was duidelijk merkbaar.

meets religieuze doeleinden. Het leek ons alvast interessant om de

De rondleiding ging door verschillende kerken, door de Fünf Hoven

voorgevel geopend te zien, maar de tijd van het jaar was er niet

van Herzog en De Meuron, langs Beierse paleizen en eindige bij het

echt naar. Het Olympisch park kwam hierna. Dit enorme park was

klassieke operagebouw van München. De opera was een welkome

imposant en drukbezocht door dagjesmensen, die genoten van het

warme afwisseling na de barre sneeuwstorm buiten. De opera in

weer, joggen, of sleeën van een heuvel. We kregen een rondleiding

barokstijl, ooit door een Beierse vorst laten bouwen, mochten we zelfs

van een enthousiaste studente en het bleek dat de heuvel in het park

backstage en “onder-stage” bewonderen. Beieren zou Beieren niet zijn

aangelegd was met het puin van het gebombardeerde München.

zonder literpullen bier en Damen in klederdracht in een Braustuben,

De enorme hangconstructie van het Olympisch stadion, de Olympia

dus onze eerste maaltijd nuttigden we dan ook in die stijl. De nacht

Hallen en het Olympisch zwembad was een van de indrukwekkendste bouwwerken van de dag en leidde ons door een indrukwekkende poort naar onze volgende bestemming, BMW Welt. Dit sterk staaltje organische architectuur van Coop Himmelb(l)au liet zien dat BMW alvast nog niet te leiden had onder de recessie. Een interactief pretpark voor BMW liefhebbers, maar ook voor liefhebbers van moderne architectuur.

Dag 3 - Maandag 16 februari Niemand was echt gevaarlijk uitgeweest zaterdagavond, want deze dag moest er vroeger opgestaan worden. We gingen naar de indrukwekkende Allianz Arena. Van afstand een kleurige UFO, van dichtbij toch duidelijk het voetbalstadion van Bayern München.

Rondgeleid door een fan van deze club kregen we naast het enorme stadion zelf ook de kleedruimtes en persruimtes te zien; een bijzonder groot gebouw dat opvalt door zijn simpelheid.Een middagje vrij van verplichte activiteiten leidde tot een splitsing van de groep en grote variëteit aan bezigheden. Enkelen gingen naar concentratiekamp Dachau, anderen bezochten musea in München zelf en anderen gingen shoppen in het gezellige centrum.München, tamelijk onbekend bij ons Delftenaren, heeft een geweldige indruk op ons nagelaten. Een indruk waar door velen op de terugreis gedroomd werd.//

'Olympisches Dorf' - van Josiena Simonian

8

stylos // onderweg // algemeen

Dit jaar organiseert de excursiecommissie 2008/2009 weer een aantal excursies die gelieerd zijn aan elkaar door een thema. Namelijk: de vier elementen!

ExcurZIE 2009: Vier elementen Hens Zoet

AARDE: Antwerpen 9-10 april 'Herz Jesu Kirche' van Pieter van der Kooij

Als je aan Antwerpen denkt, denk je aan diamanten. Hier ligt meteen de link met de aarde. Denk bij dit bezoek aan het Justitiegebouw, het MAS en voor de vrouwen natuurlijk het bekijken van de steentjes. ’s Avonds gaan we stappen in het gezellige centrum!

VUUR: Enschede 20 april Enschede is (helaas) erg bekend geworden door de vuurwerkramp. Maar ook door de geweldige wederopbouw die daarna plaatsvond. We bezoeken o.a. de wijk Roombeek. Een lekker Grolsch biertje mag natuurlijk ook niet ontbreken bij een bezoek aan het mooie Twente.

WATER: Almere 14 mei Stad van het water, Almere. Na de start van de bouw in 1976 is Almere de snels groeiende stad van Nederland geworden. Dit is terug te zien in

'Arena' van Theo Klouvas

de opzet, de toen gemaakt fouten worden tegenwoordig terug gedraaid door een nieuw stedenbouwkundig plan. We bezoeken o.a. de kunstlinie en la defense.

LUCHT: Utrecht 26 mei Utrecht is altijd al de stad van de hoogte geweest. Zo was ooit de Domtoren de hoogste toren van Nederland en nu proberen ze dat weer te evenaren met het nieuwe Rabobank gebouw en de Belle van Zuylen. De sky isn’t the limit voor Utrecht!

Geïnteresseerd? Kijk op www.excursie.stylos.nl voor up-to-date info of mail naar excursie@stylos.nl!

'Die fuenf Hoefe' - van Josiena Simonian,

stylos // onderweg // algemeen

9

Gratis en snel vinden wat je zoekt met NBD-online

NBD-online is vernieuwd!

In de nieuwe versie van NBD-online is het n贸g makkelijker zoeken, vinden en vergelijken.

Door de verbeterde zoekfunctionaliteit en de nieuwe navigatie en structuur komt u sneller bij de gewenste informatie terecht.

De nieuwe NBD-online is zoeken, vinden en vergelijken van bouw- en installatieproducten gekoppeld aan een uitgebreide kennisdatabank.

Onmisbaar voor elke bouwprofessional en installateur.

Benieuwd naar de nieuwe NBD-online?

Ga snel naar www.nbd-online.nl en schrijf u in voor de vernieuwde gratis e-mailnieuwsbrief.

10

stylos // onderweg // algemeen

WWW.NBD-ONLINE.NL

As announced in the pantheon// deluxe, there was a photo contest for an architectural space of sweets. Here, you can find the winner and the runners-up!

pantheon// photo contest

winner

Lysane van Hoek with Kersenpaviljoen.

Congratulations!

Her thougts: "De kersen zijn aaneengeregen met de zure matten. Deze constructie is verstevigd met de pico-balla's en een druppeltje chocolade. Het dak is van geweven zure matten, verstevigd met erondergesmolten balken van chocolade. Een aantal zuurstokjes helpen de kersen bij het ondersteunen van dit dak." pantheon committee: In the Kersenpaviljoen candy becomes a constructive material in a way, that no other material could work. The colourful composititon is a "sweet abundance" in every respect. Rough surfaces meet glossy, shiny, and translucent. Cherries become load bearing columns and 'zure matten' become beams.

Chocolate melts alltogether.

stylos // onderweg // algemeen

11

pas stylos nu...ouders Rosemarie Krautheim

Sef Teerink en Marije Talstra hebben Stylos bestuur gedaan… en…

De Ouders // Ik was penningmeester/secretaris in het jaar 1997/1998 en mocht onder meer het Jaarboek en het Paviljoen onder mijn hoede nemen.

Marije was dat jaar voorzitter van het Paviljoen en heeft twee jaar later Stylos bestuur gedaan. Ik ben momenteel werkzaam als stedenbouwkundige bij de gemeente Voorschoten, Marije is adviseur bij Twynstra Gudde en geeft Zorginstellingen zoals ziekenhuizen advies over hun huisvestingsbeleid. // Wanneer hebben jullie elkaar voor de eerste keer ontmoet? // Marije kwam solliciteren naar een plek in het Paviljoen bestuur. Ik was niet zo heel wakker, maar wakker genoeg om haar aan te nemen;) // Hoe en wanneer zijn jullie een paar geworden? // Een paar maanden later kwamen we elkaar tegen op Virgiel/Lorre – ik had net een borrel gehad met mijn jaarboekcommissie en Marije had gezellig met haar verticale geborreld. We liepen samen

Kersenpaviljoen by Lysane van Hoek (winner)

richting ons beider huizen. Zij was op onverklaarbare wijze haar sleutel vergeten. Ik bood haar een plek aan op mijn logeerkamer. En van het een kwam toen het ander… // Hebben jullie nog contact met andere Bestuursgenotjes? // Het leuke is dat we nog steeds regelmatig contact met de mensen hebben die we destijds bij Stylos hebben leren kennen.

Onlangs is Marije haar bestuur bij ons komen eten, en ook het Paviljoen bestuur heeft onder het genot van een maaltijd voor het eerst kennis gemaakt met Tessel. Dit weekend hebben we met mijn bestuur ons jaarlijkse kerstdiner – ditmaal in de vorm van een weekend in Zeeland.

Een zeer productief bestuur mag ik wel zeggen, inmiddels al weer 5 kleintjes. // Future plans? // Te veel om op te noemen…maar we zijn vooral stiekem eens rond aan het kijken naar een huis met een tuin.

De Baby Tessel// Tessel Nynke Joanne is geboren op 16 september 2008 – een dag voor Stylos Bestuur 115 is opgestart - in het Westeinde Ziekenhuis in Den

the Church of the Light (T. Ando) here built with waffles by Simon Rochowski (runner- up)

Haag. // Lijkt ze op een van jullie? // Ik mag graag denken dat ze op mij lijkt, maar volgens mij heeft ze het lijf van haar moeder. En ze kan ook al net zo slecht stil zitten als Marije. Voor het geboortekaartje waren we op zoek naar een kunstwerk. De foto is van een jonge fotografe (http://irisloonen.nl) genomen nabij het centraal station in Den Haag. De gebouwen, de natuur, de mens(en) de vrolijke kleuren waren voor ons een mooie verbeelding van onze wereld waarin we haar een welkom wilden heten. Het (kop)station is een mooie metafoor voor de komst van een nieuw mens en het begin van een hopelijk een prachtig lang leven. //

Void Flow by Ruben Bergambagt (runner-up) out of Haribo Trekdrop (pulldrop) 1,23 Euro 28 pieces.

Nard Buijs, Alexander van der Meer ( honorable mention / funniest concept) Their photo - that we can't show here for aesthetic reasons - shows teeth with cavity. Cavity as an architectural space.

As materials Nard and Alexander used "sugar lots of sugar, no tooth paste absolutly no tooth paste." Preparation for the grandopening in February 2009: twix l2x, autod rop ax (bag), roomboter babbelaar 24 x

12

stylos // onderweg // algemeen

Kinderen bestuursvergadering van Stylos ouders 104 (v.l.n.r) Sam, Olivia, Fileine, Jona, Tessel

thema//

onderweg 14 god is in the gasstation Tomas Dirrix

17 'my path into architecture' portrait Rosemarie Krautheim

20 self-empowerment in xixuau Philippe Jorisch

23 de cockpit...

Minck Simonis

24 give me a break!

Tosja Backer

26 getting you there Liselotte van der A

28 zicht op de snelweg Nina Verkerk

stylos // onderweg // algemeen

13

De weg kreeg een andere dimensie toen de auto kwam, het favoriete speeltje van de modernisatie. Dit voertuig vroeg om een nieuw type gebouw; een service station.

god is in the gas station Tomas Dirrix

De architectuur van het tankstation wordt vandaag de dag gekenmerkt door een groot overstekend dak, bekleed met logo’s en felle neonlichten. Een fenomeen dat veranderde van een icoon van de moderne samenleving naar een doorn in het oog.

Hoewel de traditionele brandstof voorzieningen tegenwoordig steeds vaker ter discussie staan, zullen de stations nog niet snel uit het straatbeeld verdwijnen. De tijd dat voertuigen zelfvoorzienend zullen voortbewegen is nog niet in zicht, hooguit is een verandering in brandstof type nabije toekomst. Maar of dit nu biogas is of het opladen van een accu betreft, er zullen plaatsen langs de weg nodig zijn die deze service bieden.

Het is daarom van belang om deze stations zorgvuldig vorm te geven en hedendaagse tankstations te ontwikkelen die juist een lust voor het oog zijn. Nieuwe verschijningsvorm schieten langs de weg omhoog, geïnspireerd op de omgeving of gebaseerd op de functie. Maar veel interessanter is nog hoe men in het begin een architectonisch

brandstof verkoopt. Ze claimen dan ook niet revolutionair te zijn, en

antwoord gaf op dit rare gebouwtje langs de weg.

zoals op de billboarden is te lezen gewoon ‘a little better gas station’.

Het tankstation is ontworpen door Office dA, in opdracht van de

Het ‘Viamala Raststätte’ in Thusis is een eigentijds weghuis gelegen aan

firma BP. Helios House bevind zich in Los Angelos op de plek van een

de belangrijke verbindingsweg tussen Duitsland en Italië. Het bestaat

vervallen tankstation uit de jaren 70. Een belangrijk doel van het project

uit een tankstation, een bar, een restaurant, een ontmoetingsplaats

was om dit station op een milieu vriendelijke manier te gebruiken. De

en verschillende ander faciliteiten. Zoals aan de vorm is af te lezen,

roestvrij stalen panelen zijn allemaal gerecycled, de grond bestaat

zijn de architecten van Iseppi Kurath geïnspireerd geraakt door de

uit hergebruikt glas en op het dak groeien planten. Het energie

bergen op de achtergrond.

verbruik wordt tot een minimum beperkt door de aanwezigheid

Het Helios House is ironisch genoeg een milieu duurzaam gebouw dat

van bewegingssensoren en led verlichting. En de zonnecollectoren zetten voldoende energie om, waarmee 3 huishoudens voorzien kunnen worden.

Het project omarmde de paradoxale gedachten van het maken van een groen tankstation, als een experiment, maar tegelijkertijd om een discussie te stimuleren en de publieke omgeving op te voeden.

Stel je voor, je bevindt je in de omgeving van Montreal op de weg en

14

stylos // onderweg // algemeen

je moet tanken. De kans is groot dat je dan terecht komt bij een van de vergeten pareltjes van Mies van der Rohe. Eén probleem echter, het tankstation op de Berlioz Street in Montreal is verleden tijd. Voor een automobilist vervelend, voor een rijdende architect een regelrechte ramp. Deze sublieme Esso was ontworpen door Mies van der Rohe in 1968, een jaar voordat hij stierf. In december haalde Esso stilletjes de pompen weg en hulde het station in triplex.

Een moment waar Less is more volstrekt misplaatst zou zijn.

In de jaren 50 en 60 werden beroemde architecten als Mies, Buckminster Fuller en I.M. Pei gevraagd om belangrijke gebouwen voor Montreal te Ontwerpen. Montreal was destijds een populaire stad, vooral na de wereld-expo in ’67. Toen Nuns’ Island werd ontwikkeld werd Mies van der Rohe gevraagd om mee te doen. “Wat betreft de opdracht, Mies deed de hoogbouw, Phil de halfhoogbouw en ik de woningen. En Mies ontwierp het tankstation, wat naar mijn mening het enige echt mooie gebouw is,” aldus Stanley Tigerman, architect uit Chicago en adviseur voor Nuns’ Island.

"En Mies ontwierp het tankstation, wat naar mijn mening het enige echt mooie gebouw is" "Het is nooit ontworpen om monumentaal te zijn," zei Fujikawa, project architect bij Mies, in een recent interview met de Canadian Centre for Architecture. "Imperial Oil verlangde een prototype, uniek onder de stations... we hebben het tankstation de grond ingedrukt, zodat het geen zicht zou wegnemen van de omringende bewoners.”

Volgens Mike Tarzian, die het bedrijfje negen jaar runde, sloot het station omdat de competitie met een tweede tankstation op het eiland het moeilijk maakte. De grote vraag is nu wat te doen met een dergelijk vreemd stuk architectuur? De buurt Verdun heeft al vanuit verschillende initiatieven ideeën ontvangen over mogelijke invullingen. Zo zien buurtbewoners er graag een activiteiten centrum ontstaan voor jong en oud. Terwijl Phyllis Lambert, het hoofd van het ‘Canadese Architectuur Centrum’ het gebouw ideaal acht voor een bloemen markt.

Over een ding is men het echter wel eens, deze Mies’, een triomf in de zin van het simpele en alledaagse, moet behouden worden. Want zoveel gebouwen van bekende architecten heeft Montreal niet. En zoveel tankstations van bekende architecten zijn er al helemaal niet..

Ofwel?

Stel je voor, uit principe tank jij alleen bij architectonische hoogstandjes. stylos // onderweg // algemeen

15

bewijst dat ook wij vorm hebben gegeven aan het destijds nieuwe fenomeen ‘tankstation’.

Willem Martines Dudok werd als architect aangetrokken door Esso om een ontwerp te maken voor een standaard tankstation, er was behoefte aan een serie standaard gebouwen, flexibel in mogelijkheden en modern van uiterlijk.

Het ontwerp bestaat uit een V-vormig betonnen dak, rustend op twee poten in de knik. Onder dit dak staat een gemetselde kiosk met stalen ramen en stucwerk gevels.

De kiosk is in verschillende afmetingen gebouwd, waardoor hetzelfde basisontwerp in verschillende situaties dienst kon doen. Variërend van een kleine kiosk van een 4-delige raampartij opzij en 5 voor, onder grote luifeloverstekken, tot een groot service- en doorsmeerstation Dan is een van mogelijkheden om langs de grens tussen de Verenigde

met 8 ramen opzij en 12 voor. Het laatste type had onder het V-dak

Staten ruim vijftienhonderd kilometer westwaarts te rijden. Met

nauwelijks nog overstekken over.

een Amerikaanse slee en een tank van honderdvijftig liter kom je vervolgens bij een nieuwe pagina in het geschiedenis. En hoewel het aanzien meer weg heeft van een steakhouse, hebben we hier te maken met, het enige gerealiseerde en werkende, tankstation van de welbekende Frank Lloyd Wright.

Wright’s verbinding met het dorpje Cloquet ontstond toen de familie Lindholm opzoek was naar een architect om een ontwerp voor een nieuw huis te maken. Dochter en Schoonzoon hadden Architectuur gestudeerd en bemoedigde hun vader Frank Lloyd Wright aan te stellen. In 1952 werd de residentie gerealiseerd en Wright benaderde de familie met het idee van een tankstation.

In Denemarken werd een kleine twintig jaar eerder in opdracht van De plannen voor een tankstation hielden Frank Lloyd Wright al

Texaco een prototype ontwikkeld. De Deense grootheid Arne Jacobsen

ruim 20 jaar bezig. Het ontwerp was gebaseerd op zijn futuristische

ontwierp in 1937 een tankstation aan de kustweg tussen Kopenhagen

visie Broadacre City, uitgaande van een gedecentraliseerd stedelijk

and Bellevue. Het gebouwtje is een betonnen doos bekleed met

landschap. Lindholm’s wortels in de olie-industrie creëerde de juiste

‘Meissen’ keramische tegels. De ovale schelp, ondersteund door

mogelijkheden om zijn plan uit te voeren. Hij zag geen rede waarom er

een enkele kolom, articuleert het daadwerkelijke service gedeelte.

niet ‘een beetje schoonheid toegevoegd kan worden aan een normale

Beangstigend genoeg laat dit gebouwtje zien dat we in ruim zeventig

plaats als een tankstation’.

jaar tijd vergeten zijn hoe schoonheid er uit ziet.//

De hand van Wright is duidelijk leesbaar in de koperen luifel die ruim 4 oversteekt, gedragen door gestapelde betonnen stenen. Het met glas omsloten kantoortje verankerd de herkenbare cantilever.

Wright had oorspronkelijk voor ogen om de pompen te elimineren en brandstof toevoer vanuit het dak te voorzien, in dienst van een vrijere doorgang voor bestuurders. Brand voorschriften hebben er uiteindelijk voor gezorgd dat de pompen alsnog ordinair op de grond geplaatst zijn, wat de magie van de luifel toch iets minder maakt.

In tegen stelling tot collega Mies is dit station, sinds de opening op 31 oktober in 1958, ononderbroken in bedrijf.

In Nederland is vandaag de dag nog slechts een tankstation dat ons

16

stylos // onderweg // algemeen

building for the moment Rosemarie Krautheim

Ideas of the city as a living organism, yet developing ‘day by day’,

Australia in 1790 had involved several instances of prefabrication,

have been imagined by various architects among them Constant

including a timber framed hospital […] probably one of the twelve

Nieuwenhuis, Aldo Rossi, and more recent by Norman Foster, Ben

“moveable hospitals each 83 ft long and 12 ft wide.” [3] They were built

Van Berkel and Rem Koolhaas. In my descriptive article – an excerpt

in a way, where no craftsmanship was needed to install or deconstruct

of an earlier written essay: Architecture and ephemerality, I want

them “not even a hammer” [4] as Samuel Wyatt said about the hospital

to examine how these notions manifest in architecture. For this

in 1787. He impressed people by building it up completely in one hour

examination, temporality will be categorized in the following aspects:

of time. The building was produced in England and later shipped to

Demountability, Systematization & Prefabrication, secondly ‘Time

Sydney, where it arrived in 1790. In probably the same elementary way

based dwelling’, and last but not least use of ‘abandoned’ public areas.

like the hospital in Britain, the first exportable prefabricated buildings

The conclusion will give an outlook on further aspects of temporality.

were manufactured in New South Wales in 1804. From there they

However, first of all I want to focus on manners of systemized

were shipped to New Castle and Tasmania. “These isolated pioneer

and prefabricated construction. As the idea of moving, changing,

examples were followed by others in the British colonialization of

transferring, short-term architecture has been thought through in

South Africa.”[5]

different countries, I picked random key example in housing and pubic building construction that seem relevant and interesting for the

Systematization and Demountability

future. The samples range over the Netherlands, Germany, France and

Systemized production of constructive elements, as well as

Britain. ‘Fast to build and easy to deconstruct’, prefabricated elements

systemization of building processes can be considered as demountable

and even whole buildings were constructed by the end of the 18th

architecture. Since the destructions of World War II there was an

century in Great Britain.

enormous need for housing and the industries were growing fast.

During the last years of war, the French architect Jean Prouvé secretly

In the 19th century Britain exported prefabricated structures all over the world.

worked on a housing type, which could be mass produced. In 1943 the housing was refined. M. Grandval, minister of reconstruction in France ordered 800 houses of the developd Type. Jean Prouvè’s Atelier

[image1: locations of prefabricated structures exported from Britain

became too small and he was supported by an industrialist and friend

during the 19th century]

named Schwarz. Together they found an industrial site in Maxeville close to Nancy, which promised an appropriate infrastructure for

Prefabrication The history of prefabrication was rather “an unfolding account of progressive achievements” than a specific breakthrough. Observations show that it developed during the Victorian Empire, the British Colonialization. When the colonizers arrived in a new environment, they needed quick shelter. Housing shortage in an unknown climate, without protection for food, clothes and body - a death warrant.

The other problem was a lack of experts who were able to design, and even more important, to build shelters. All these conditions led to “construction processes that would shift […] labour from field operations, to the controlled, an increasingly mechanized condition of the factory.” [1] Growing technology competence and Industrial capability in the Victorian Britain enabled export of large amounts of “prefabricated buildings” all over the world. In the documented history the first buildings were little more than “shed-like structures, with precut timberframes.” [2] The earliest settlement of New South Wales, stylos // onderweg // algemeen

17

their enterprise. “Maxville was a pilot plant. Architects, workmen and

problems. He wrote a book where he proposed a major “support”

foremen were associates”. An intensive research began with focus on

structure in city planning, where occupiers could construct their own

architectural industrialisation. [6] Several projects were realized among

homes in. “The future development of the support concept became

them the ‘mobile town’ of the E.D.F. barrage. About the modules of this

increasingly concerned with the levels of decision making.” [14] The

project was said that “twenty years later, these are still efficient and

werkgroep ‘Open Bouwen Ontwikkelings model’ refined some aims of

popular as ever, although they have been stripped and reassembled

the concept: Opening up the building market for interaction between

several times.” [7] In 1945 Governour of the Saar territory, promoted the

supply and demand. New arrangements in decision-making and

company “for the large-scale series manufacture of houses entirely of

introduce modular coordination. The second concept called carcass

steel.”[8] Maxville expanded. Its fabrication processes were more and

is based on the idea of cocooning, where an organism changes its

more rationalized. The Architects, didn’t agree with that development.

states.” The carcass “unites the principles of security and enclosure

In 1953 Jean Prouvé was not allowed to work in the Atelier anymore.

with the modern wish for adjustability and flexibility” [15] The “time-

Instead he started working in Paris. Three years later he was able to

based building” can be used follows the idea of an empty space with

constitute his own small company, which was surely difficult, since “all

no division or fittings” [16] In 1970 Sijrk Haaksma developed the

the earlier designs and patents belonged to Maxeville.” One of Prouvé’s

carcass dwelling. Its tunnel structure allowed a compartmentalization

projects, which captured public interest, was the ‚house Abbé Pierre‘. At

of the building. Whenever needed the building could be rebuild and

that time France suffered from housing shortage, and a priest named

extended to the sides. For the third concept permanent elements are

Abbé Pierre, wanted to call attention to this by commissioning Prouvé.

used for changeability. “By determining what can be permanent now,

Abbé’s claim was that only industrialized housing could help to dissolve

i.e. the nature of the frame, opportunities can be created to deal with

the crisis. The Abbé house was conceived in six weeks and build in 7

future unpredictability.” [17] This concept enables flexibility in a certain

hours. Its sanitary cells were shaped as cylinder spaces positioned

frame, and is therefore called the frame concept. Semi permanent

inside a hull. [image 2: House Abbé Pierre, sanitary cell]]

buildings are also IFD when only the finish is industrially fabricated or demountable. Leupen, however only shows example which are indeed

Time-based dwelling

completely demountable.

Bernhard Leupen, a dutch architect poses the question: “How can we deal with all these aspects of time and uncertainty, when we are

Use of the Unort

designing such slow-moving objects as buildings ?” [9] He claims that

Last but not least an important aspect of temporary architecture is

time-based dwelling can already be observed in 1903, when the Dutch

the use of the ‘Unort’. The English translation of ‘Unort’ is ‘No-place’.

architect Van den Broek designed an apartment building that could be

Strange enough that a ‘No-Place’ can be also translated as Utopia,

used differently during night, than during day. In contrast to temporary

which derived from the greek ‘u’ and ‘topos’. In contrast to Utopia, the

systemized structures the concept of time-sharing is mostly deployed

‘Unort’ is a real place, mostly public, which is abandoned, neglected

to “deal with a lack of space.” [10] Temporality here can be alluded to time of day or season. Leupen defines three possible ways to deal with time and uncertainty: Polyvalent buildings, buildings that are partly permanent and partly changeable, semi-permanent buildings (‘industrial, flexible, demountable’ = IFD). A polyvalent building in the original sense can be used for all kind of functions. Some of the ideas of Polyvalence were incorporated in the ‚Diagoon houses‘ in Delft, by Herman Herzberger. The building can “be used in different ways without adjustment to the way it is built.” [11] Polyvalence in the context of housing relates primarily to the interchangeability of activities between different rooms. [12] Herzberger designed the Diagoon houses to “suit a variety of different living patterns.”

[13] He used split levels and similar dimensions for all rooms, which were positioned relatively to one aother and the central stairs. This way their function is not fully determined. Part permanent and part changeable dwellings follow three main concepts: Support concept, carcass concept, frame concept. The first was developed by the dutch Architect N.J. Nabraken in 1905 as an idea to solve mass housing

18

stylos // onderweg // algemeen

or simply forgotten. With the cultural changes since the 90ies in

the most prominent advantages of systemized buildings is definitely

Berlin, a variety of ‘Unorte’ appeared and with them came artists and

mass production. This industrialized Architecture can be cost efficient

architects, who dealing with these areas. A team of young architects

and time saving. Can systemized buildings be sustainable? Sustainable

who work with ‘Unorten’ is the Raumlabor-Berlin. Their office is placed

architecture lives first and foremost from the point of saving energy.

in Berlin-Treptow, an old eastern industrial area. I went there to have an

This can be achieved with a right building placement, a well worked-

interview with Markus Bader. He collaborates with Matthias Rick and

out climate design and the use of sustainable or recycled construction

Jan Liesegang, who work unconventionally together as sole traders.

material. In New urbanism, aspects like walkability are decisive for a

Their main field of work is urban renewal and the Use of no-places.

good placement of a building. Walkability means “an overall walking

According to a specific project they build teams to collaborate. In

conditions in an area.” To avoid the urban sprawl where high costs for

the interview I talked with Markus Bader about his projects in Halle

infrastructure are needed plus plenty of energy for individual transport.

Neustadt, East Germany which fights like many other ex-socialist cities

[19] Considering that building processes will be optimized in terms

against shrinking population. Since “the shrinking context is one of the

of energy use in the future, a ‚zero energy construction process‘ will

most difficult ones” [18 ] the municipality looked for a way to deal with

make a demountable structure very attractive.

this process and commissioned Raumlabor-Berlin. Markus Bader and

Another aspect is the material. A proper use of recycled material is

his colleagues came up with the concept of a two-pronged strategy

energy saving. Within systemized demountable structures, recycling

called ‘Colorado Neustadt’, where the city fabric would be covered with

becomes definitely easier. [19] Demounted, the building pieces

a matrix, that divides the district into smaller “units where participation

can be reused, melted in, or easily disposed. Temporary systemized

can happen“ [18 ] The basic idea was to involve people, who are living

architecture can be sustainable, but what about aesthetics?

in the area. The strategy was never implemented as such. When I asked

Systemization has the prejudice to bring boredom and monotony.

him ‘How can architects deal with shrinking processes?’ Markus Bader

But there are other possibilities and one is the systemization of the

answered, ‘You could say, an empty building is “like a wild scenery,

unsystemized. Algorithmic structures and parametric design can be

where you can do something”. And that is what Raumlabor does: They

regarded as experiments with a Systemization of the Unsystemized.

redefine the abandoned space for a period of time. After the empirical

In their book ‘tooling’, Benjamin Aranda and Chris Lasch introduce

‘Colorado Neustadt’ project fizzled out, they started with a cultural

certain algorithmic principles. The book is organized like a receipe

follow-up project. From April to September 2003 Raumlabor-Berlin

book. It basically shows nested structures with algorithmic nature.

organized a theatre festival . “We called this project action node - a

Algorithm as a process of “self-organization as it is about the structures

short, wild, dense, quick and intense time, where we merge many

of pattern” [20] In this pamphlet different tools are offered. These

ideas on one spot and reach intensity.” [18] was Bader’s definition

tools are spiraling, packing, weaving, blending, cracking, flocking,

of the project. The event was more or less self organized by young

tiling, and all these can be used to shape space. “Form and material

citizens. To the question if there is anything left, a fixed installation, for

arises from information strategies compound along a time axis by

example, Markus Bader laughs and answers: “You’ve got to overcome

algorithm. One of the different methods for shaping shown in the

the temporary in some way.”This would be often asked among experts,

pamphlet is called ‘packing’. “Packing produces stability through

he mentioned. But he believes, that instead continuation “happens on

adjacency.” [21] An element’s position is quite determined: not too

a ‘soft’ level of remembrance, experience and self-awareness.“ [18] In

close, no overlapping. [picture 11, 12] The system follows a certain

Bader’s projects there is no boarder between the disciplines. For him,

‘recipe’, which is repeated and repeated again. Algorithmic structures,

architecture of the future could be, that “different approaches gain

a potential for demountable architecture? The potential of “buildings

ground, and architecture is not only a finished object, but that it can

for the moment” – and also for the right moment has hardly been

be read, used, reinterpreted.” [18] We might have more direct access to

exhausted in architecture.//

a place. And “a temporary user can be another kind of developer, […] someone who locally develops an economic model by sampling. “ Potentials [unsystemized systems, sustainability] Temporary architecture was the response to problems with technology and migration. As mentioned before, it was a chain of projects rather than a single breakthrough in history. That is why this last part is a rough outlook on the potentials of systemized temporary possibilities. Two further random aspects of systemization are explored: The potential

bibliography 1 Herbert, Gilbert, Pioneers of prefabrication – the British contribution in the 19th Century, London 19878, page 1 // image1: locations of prefabricated structures exported from Britain during the 19th century // 2 ibid, page 7 // 3 ibid, page 5 // 4 ibid // image 2: House Abbé Pierre, sanitary cell // 5 Herbert, Gilbert, Pioneers of prefabrication – the British contribution in the 19th Century, London 19878, page 6 // 6 Prouvé Jean – Prefabrication: structures and elements, London 1971 page 19 // 7 ibid, page 192 // 8 ibid, p.23 // 9 Leupen, Bernard, Time based architecture, Rotterdam 2005 page 12 [on offer in our Stylos bookshop] // 10 ibid, page 13 // 11 ibid. // 12 ibid. // 13 ibid. // 14 ibid // 15 Leupen, Bernard, Time based architecture, Rotterdam 2005, page 17 // 16 ibid. // 17 Leupen, Bernard, Time based architecture, Rotterdam 2005, page 18 // 18 interview in pantheon avontuur, nummer 2 / jaargang 2008 // 19 Wikipedia 12. Juni 2008 // 20 Aranda/Lasch, Tooling Pamphlet Architecture, 2006 New York, page 7 // 21 ibid, page 22 //

in sustainability and the aesthetical aspect of systemization. One of stylos // onderweg // algemeen

19

In July 2008 the author was en route in the Brazilian Amazon region to research the use of space by local inhabitants in the Xixuaú-Xiparina natural reserve.

self-empowerment in xixuaú Philippe Jorisch

My transit on the Rio Negro

the ropes and turn away. I look back and wave to everybody observing the scene from the deck. We speed up and soon enter the Jauperí river.

A slight push on the bottom of my hammock is waking me up. It is

Four hours later, shortly before sunset, we arrive at our destination.

the head of a child silently scrambling on his mothers belly laying in the hammock strapped below mine. It is dawning outside, without

A tentative urbanistic description

moving my head I can see over the railing across the river to the eastern horizon. Most passengers are still sleeping. The riverboat left Manaus

marriage of cultures

later than scheduled last night. The cram-full deck reminds me a bit of

Xixuau is the home of some hundred traditional caboclo inhabitants

a smokehouse. Hundreds of nets on different heights, gently swinging

and the centre of the Xixuaú-Xiparina natural reserve run by the

to the rhythm of the boats seesaw, accompanied by the monotony of

Amazonia Association. The reserve is located in the state of Roraima

the deafening diesel engine.

along the Jauperí river 450 kilometres north west of Manaus, the economical centre of the central Amazon region. The Amazonia

There is a strong smell of cachaça coming from the man located to my right who introduced himself as capitão last night.

Association was founded in 1992 with the goal to preserve a part of the last remaining 30% Amazonian forest, still undamaged by human activity. On the premise that it is only possible to preserve the biological and cultural diversity through poverty relief and the active

20

I later found out that Amazonian riverboats don't have actual captains,

participation of the local inhabitants, a so called ‘marriage of cultures’

they call them pratico, experts. Sure my fellow neighbour isn't one

is implemented: Modern science and technology combined with the

of them. The navigators need to know the river precisely; there are

traditions and knowledge of the native inhabitants, the true guardians

no reliable maps of the Rio Negro. When the water is low due to the

of their natural environment.

seasonal tide, big rocks could damage the bilge. Currently the water

research resort

level is at its peak, so we're running full throttle. It is my third day in

The first major step in the development of Xixuau was the creation

Brazil and my Portuguese is still scrappy. With the exception of a Czech

of a health post for the wider region in 2000. Two years later Xixuau

geography professor and three biology students from São Paolo I’ am

was the first town in the entire Amazon region to have solar panels

the only "gringo" amongst about three hundred Amazonians on a

and satellite internet installed. This empowered the community,

riverboat heading from Manaus to Barcelos, Sao Gabriel and as far as

because it now had a voice through the media, could report abuses by

the border triangle with Venezuela and Columbia. The boat journeys

invaders to the state authorities instantly as well as organize funds and

are long and hot. For the complete 1200 kilometres to the border,

communicate with the outside world. In 2005 a new school was erected

approximately three days are required - if the engine works properly.

and today many professional nature photographers and film teams as

During the daytime passengers are cramped in their hammocks or

well as scientists are visiting Xixuau. A permanent research laboratory

along the railing in the shade of the lower decks. But when the sun

and a town extension for the growing importance of ecotourism are

is low, the top deck with a little bar and countless plastic chairs is the

currently under construction somewhat outside of the main village.

central gathering place. Forró music, which is popular in the northeast

Because of its uniqueness and richness in nature, total disconnection

of Brazil dins from small speakers behind the buffet. Traders, political

to the outside world, yet its agreeable climate and all amenities of a

representatives, researchers, mothers and children all spontaneously

civilized world, namely food, hygiene, electricity and internet, Xixuau

chatter with each other, eat or play cards. I stand on the side trying to

might be the prototype of a research resort.

spot birds along the vast river shore with my binoculars. A speedboat

seasonal space modulator

is approaching from behind, the driver pulls up in front of the vessel

In practically all parts of the Amazon basin water is the only reasonable

and signalizes to slow down, and then he docks on, alongside. Some

route of transport. Any urban development is only possible when

passengers are calling my name. "That's your guy!" they say. Looking

connected to these veins. Life in small disconnected communities

down again I notice the speedboat is named "Xixuaú". I immediately

like Xixuau are particularly defined by a more intense and ambivalent

run off, stumble down the steep stairs, grab my bag and unhook my

relationship with the rivers: Water provides an endless supply of

hammock. The operator stretches out his hand and introduces himself

resources but simultaneously harbours uncountable dangers. Most

as Geraldo. I throw my baggage on to the barque and board. We untie

interesting though is the spatial impact of the seasonal flooding in

stylos // freelance // algemeen

stylos // freelance // algemeen

21

the Amazon basin. Right at the end of the rain period in the end of

fundamentally new layout. The town inhabitants decided that new

June the water level is about ten to twelve meters higher than at the

private cottages should be built more inbound. This defines a void

end of the dry season in mid February. This creates two fundamentally

between them and the subsequent public buildings like the school,

different spatial configurations:

the office and the solar power plant. The space acts as Main Square, a ‘vazio publico’.

During high water the region is a series of disconnected islands between open waters...

interior - exterior dialectic The central location of this square and the programmatic layout of the private cottages are responsible for the liveliness of this place. Public functions such as living and eating are facing the square. So the main

and parts of flooded forest through which circulation can only be

street acts as an extension of the living room: Inhabitants often sit

managed by boat.

or work right in front of their house where playing children and the

Low water inverses the situation: Large sculptural sandbanks along

shore can be seen. In some cases an inversion of that exteriorization

the river basins disrupted merely by small water surfaces. The same

is happening: Spontaneous gatherings, activities or discussions take

shore can be anything between a swamp and a beach. Water acts

place right on the threshold. Not seldom do these activities seamlessly

as a seasonal space modulator, provoking a playful and creative

move into the interior which then acts as an expansion of the public

adaptation.

square.

culture of negotiation

codes of use

Urban research is usually conducted in a setting where nature is

The culture of negotiation also informs the use of artificially erected

embedded within a larger urban texture. Here the opposite is the case.

spaces. Spatial boundaries - not only between water and land, forest

Water fluctuation defines spatial use, the forest eats up artificiality,

and village but also between public and private or interior and

and animals eat humans. Untamed nature leaves nothing standing

exterior - are not clearly defined. Their negotiation can only happen

longer than a few years. The boundaries between wilderness and

by following an unwritten code. A code, as clear as the implicitness

domesticated space are permanently contested. The life of inhabitants

that water has to be crossed by canoe and that the forest should only

is principally defined by that struggle; they have developed a culture

be entered armed with a machete. The custom that interiors are to be

of negotiation.

entered barefoot has been naturally embodied. Slipping off flip-flops

undomesticated privacy

is done with the same smoothness as the effortless looking rowing

There is a disjunction between the level of domestication and the

strokes on the water.

grade of privacy. In fact there is no total privacy in western standards

configuration of confidence

to be found in any domesticated space. The houses are built with

Tradition, self-empowerment and a strong social network have led

modern tools, traditional materials and pragmatic methods: Wood

to a specific spatial disposition. While large Brazilian metropolises are

is roughly cut to boards solely with chainsaws. Besides, the climatic

fighting increasing segregation and divergence, a small town merely

situation doesn't call for a separation of the interior and exterior. The

connected to the world by a fortnightly riverboat and satellite dishes

resulting shelter is only from weather, the screening merely visual.

expresses its underrated importance as a social and political role

Privacy is reached through distance. In fact the most private space is

model for other parts of the Amazon with an urban configuration of

undomesticated nature itself. Unrestrained dreams have to be fulfilled

confidence.//

in the forest. planned ‘vazio publico’ The original settlement started where what now is the east end of town with a typical disposition for communities of that size: A set of traditional houses called malocas placed directly at the waterfront. The erection of the health post as well as an extensive water and electricity infrastructure - a well, a pump, a generator and cables - called for a

22

stylos // freelance // algemeen

sources: Brazil (Lonely Planet, 7th edition, January 2008) http://www.amazonia.org/SustainableDevelopment/Jauaperi/index.en.htm http://en.wikipedia.org/wiki/Amazon_river captions: Xixuau town plan panorama of Xixuau Hundreds of hammocks on one of the three decks on the boat

De cockpit een gebouw ontworpen door Kas Oosterhuis langs de A2 heeft veel positieve reacties uitgelokt. Het ontwerp van de cockpit word gezien als een nieuwe manier van bouwen langs de snelweg door het integreren van een gebouw in de geluidsmuur.

de cockpit...

Minck Simonis

Door het steeds verder uitbreiden van ons wegennet komt het ook

ontvangsthal en de werkplaats. Op de eerste verdieping aangekomen

steeds vaker voor dat we langs de weg moeten bouwen. Vooral langs

ontvouwt zich een prachtige ruimte die overladen wordt met licht

onze snelwegen liggen prachtige voorbeelden van ‘road architecture’,

door de glazen gevel. Via breed uitgevoerde hellingbanen worden

veelal grote anonieme kantoor gebouwen die vaak een sobere gesloten

de verschillende verdiepingen aan elkaar gekoppeld. De showroom

gevel naar de weg toe hebben, en waar de bedrijfsnaam slordig en

van het gebouw is aan de snelwegzijde volledig in glas uitgevoerd en

vuil aan de gevel hangt. Onze Nederlandse snelwegen dreigden een

geplaatst boven de werkplaats. De andere zijde van het gebouw kijkt

droevig wegennet te worden met droevig asfalt en kantoorpanden

uit op een bedrijfsterrein en de gevel aan deze zijde is uitgevoerd met

die gescheiden worden door een kleine strook weiland waar een

goedkope gevelpanelen. Ook de entree van het gebouw is minimaal

paar verdwaalde koeien zich proberen af te zonderen van hun bizarre

uitgevoerd. Een klein luifeltje laat voorzichtig zien waar de ingang

omgeving. Waar is de snelheid gebleven op onze snelwegen, zoevende

van dit machtige gebouw is. De vakwerkconstructie is geïnspireerd

auto’s, hypermoderne geluidswallen en soms een snelle gele flits van

op een sinaasappel netje dat zich om de sinasappel heen vormt

een ANWB paaltje waar we aan voorbij rijden? Gelukkig is er iemand

en bestaat uit 44.000 onderdelen, waarvan niet een hetzelfde. De

geweest die getracht heeft met de weg mee te denken en geprobeerd

ruimtelijke vakwerkconstructie van het geluidsscherm is opgebouwd

heeft de dynamiek van de snelweg terug te laten komen in zijn

uit thermisch verzinkte profielen die door een prachtige detaillering

ontwerp. Het gebouw is geïntegreerd in een 1,5 km lange geluidswal

gekoppeld zijn. De complexe vorm en structuur is ontworpen met

die opgepompt lijkt op het punt waar het gebouw zich bevind. In 1998

behulp van speciaal ontwikkelde software dat het ontwerp beschrijft

benadert het projectbureau Leidsche Rijn het bureau om een voorstel

als een wolk van punten in een virtuele 3d wereld. Bij elk punt in dit

te doen voor een geluidsscherm langs de A2, met daarbij de vraag hoe

model komen constructieve elementen, glasvlakken of geluidspanelen

de -nog te bouwen- achterliggende bedrijfspanden zichtbaar kunnen

bij elkaar. Door de ontwikkeling van het zogenaamde parametrisch

worden gemaakt vanaf de weg. Door het gebouw in de geluidswal

detail lukt het om voor al deze punten één standaardaansluiting te

te integreren wist ONL aan de ontwerp opdracht te voldoen. Het

creëren die in zijn aanpasbaarheid voor alle punten voldoet.

gebouw doet denken aan een slang die zijn prooi net doorgeslikt

Het ontwerp is beloond met de prestigieuze Funda-prijs voor innovatie.

heeft, maar de vorm is oorspronkelijk geïnspireerd op de cockpit van

De jury zei over de Hessing Showroom en de Geluidswal: "Prachtig

een straaljager. Vanaf de snelweg leidt de geluidswal je langzaam

design - direct gemodelleerd vanuit CAD/CAM - in combinatie met

naar de cockpit toe, die daarna weer weg smelt in de geluidswal. De

innovatieve technologie: massa customisation. Individuele productie

Hessing cockpit doet vanaf de weg kant denken aan een grote vitrine

voor een redelijke prijs. Een belofte voor de toekomst."//

die met zijn prachtige constructie aandacht vraagt voor de inhoud.

Toen het gebouw net gereed was hebben er files gestaan vanwege de aantrekkingskracht van het gebouw. De gebruiker (Hessing) is na het ontwerp van de hoofdvorm ingesprongen en dat is te merken aan het interieur dat bestaat uit drie verdiepingen. De vloeiende lijnen van het glasvlak contrasteren namelijk sterk met de orthogonale invulling van de showroom. Op de begane grond bevinden zich de kantoren, de

aanzicht vanaf de snelweg

aanzicht vanaf de achterzijde

stylos // onderweg // algemeen

23

Follow an architecture student's daily frustrations here every issue.. this time: onderweg, how (not) to transport your model

give me a break!

Tosja Backer

24

stylos // onderweg // algemeen

stylos // onderweg // algemeen

25

Next time you're indecisive about windsurfing in Egypt or snowboarding in Aspen, why don't you book a ticket to each of these places, just to be able to experience the station. Enjoy the ride!

getting you there Liselotte van der A

Even if they are viewed as only the beginning or the end of a journey, stations are actually more part of the journey itself than you might think. The first glimpse of the adventure you've embarked upon, or the last view of your new favourite place in the world- especially when you're back home in the dull and drab weather of your home country.

Train station: Antwerpen Central, Antwerpen, Belgium (by L. Delacenserie [buildings]; J. Voncke [renovation]) Station Antwerpen Central is the main train station of the city of

Métro station – Entrances, Paris, France (by H. Guimard)

Antwerpen. The station was built between 1899 and 1905 in the

Inspired by both Viollet-le-Duc and Horta, Guimard used the art

eclectic style: all kinds of different style-elements can be discovered.

nouveau style in every one of his buildings and other designs. After

The platforms are covered by a roof 43 meters high (needed to catch

the completion of the first metro line in Paris in 1898, a competition

the steam of the locomotives) and 185 meters long, made out of iron

was held for the design of the entrances. Although he did not win,

and glass. Because of its cathedral-like atmosphere, Antwerpen Central

Guimard was asked to design the entrances for the new metro-system

is seen as one of the most beautiful stations in the world. On top of that,

in Paris. The competition was held in spirit of the World Exhibition in

it has featured as a backdrop for many different movies and tv-series,

Paris in 1900. Guimard used naturally-inspired forms to create arched

like Agatha Christie's Poirot.

and furnishings in iron. The metro entrances gradually lead the people

After intense renovations which ended in 2007, Antwerpen Central was

from street to underground level. This is also reflected in the use of

changed from a terminus to a through station. During the renovations,

material: at the top of the stairs, you are able to look through the cast

the interior of the station itself was also changed radically. Extra

iron and glass. Moving down, you see less of the street and more of the

platform level were added, where the original building and the new

enamelled panels: light and fine becomes heavy and coarse.

parts are visible. Also, the towers that were demolished in the 1950s,

The Guimard-entrances can be found all over Paris.

are currently being rebuild.

Tube station – Jubilee Line, London, Great Britain (by: R. Paoletti, N. Foster, S. Wright, C. Todhunter, et al.)

The Jubilee line is the London underground's newest line, but the units stop at stations which originally opened over 100 years ago; added to those are stations in the newest sections of central London. The newest additions to this 'Tube'-line date from 1992 to 1999.

The name derives from Queen Elizabeth II's silver Jubilee in 1977, when most of the stations were connected to each other. The colour

26

stylos // onderweg // algemeen

used to indicate the line is silver as well. Work was ready well in time for the gold Jubilee.

The project architect of this extensive build attracted world famous architects, who all created spectacular spaces. The overall architecture of the Jubilee Line is very high tech, echoing the newest modern buildings on ground level.

The characteristics of the original halls are still be found in the layout and the ever present tube-shape.

The architect calls the tram tunnel (or The Souterrain, its official name) 'an element of infrastructure and a building at the same time'. The two underground stops are materialised with wood and rough concrete, accentuated with additional lighting. The station at the Grote Markt has a floor mosaic of the old town map of The Hague and shows archaeological finds, excavated at the build of the tunnel.

All-in-one-station – Amsterdam Central, Amsterdam, Nederland (Architect: Benthem Crouwel Architekten) Transcending the building that is "only a station", Amsterdam Central TGV station – Gare de St-Exupéry, Lyon, France (by S. Calatrava)

Station is being developed into 'an efficient and attractive public

Build between 1989 and 1994, this station connects the airport of

transport hub'. Not only connecting trains, the station will also house

Lyon with the TGV line running between Paris and Marseille. Because

the metro (including the Noord/Zuid-lijn), the trams and busses.

of the special train, the station has extra long platforms: two of which

The original building, designed and build by P.H.C. Cuypers between

are extra long, so that the TGV can enter the station at full speed. The

1881 and 1889, will be used as connection point for all kinds of services,

station is constructed out of concrete and steel.

including information and commerce. The new IJ Hall, covered by a

This station is amongst Calatrava's earlier works, when he designed

thin layer of steel and glass, is a reaction to the more heavy station, but

a lot of bridges and stations. With these works, he took 'just' a basic

also a continuation of the existing platform coverings. There are big

engineering job and turned it into sculptural scheme. He is not only

plans to use the waterside of the station for extensive advertisement

an architect or engineer, but also a sculptor; this characteristic of

for the city itself: the new station will act 'as a bridging piece between

him can be found in all of his designs. Calatrava manages to connect

the old city and the urbanized water landscape of the IJ'.

the two fields and add in the world of nature in all of his works. The

Bethem Crouwel Architekten are currently also working on the central

architect describes the TGV as 'a balanced shape resembling a bird at

stations of Rotterdam, Utrecht and The Hague. //

the point of flight'.

Tram station – Tramtunnel, The Hague, Nederland (by: OMA, Lab-Da) The tram tunnel is located in the city centre of The Hague and, as its main function, connects two tram stations, where trams and the RandstadRail can travel without hindering the public. There is also room for 500 cars and allows temporary exhibitions.

The project experienced a lot of setbacks: from the beginning of the build in 1996, groundwater flooded the tunnel multiple times, resulting in a slightly collapsed Kalvermarkt on ground level of the tunnel. To avoid further damages, the whole tunnel was flooded on purpose, so that the right solution could be found. Popular nicknames during that period were 'Haagse zwemtunnel' (The Hague swim tunnel) and Tramtanic.

stylos // onderweg // algemeen

27

We hebben een haat-liefde relatie met de snelweg, enerzijds haten we het door de files, stank en geluidsoverlast, maar tegelijkertijd kunnen we niet zonder en brengen we uren door op de snelweg.

zicht op de snelweg Nina Verkerk

De afgelopen vijftig jaar is het aantal auto’s per huishouden en het

de automobilist naar een skyline van een stad kijkt.

aantal uren per autogebruiker op de weg enorm toegenomen. Dit

Een paar jaar geleden heeft Mecanoo een onderzoek gedaan naar

zal in de komende jaren zeker niet afnemen. Er kan gesteld worden

mobiliteitsesthetiek in de randstand. Een auto met vier camera’s heeft

dat Nederland op weg is om een echte autocultuur te worden. Omdat

een route langs Delft, Den Haag, Leiden, Amsterdam, Utrecht, Gouda

het aantal uren gespendeerd in de auto om van A naar B te komen zo

en Rotterdam gereden om hier de verschillende weglandschappen en

hoog is, verwacht je dat naast de functionaliteit van de snelweg de

toekomstmogelijkheden te onderzoeken. Geen baanbrekend nieuws

esthetiek ook belangrijk is. Helaas is dit niet vaak het geval. Waarom

is dat het Nederlandse snelweglandschap gedomineerd wordt door

hebben de straten van de stad wel een esthetische dimensie terwijl

weilanden en akkers. Om de 15 kilometer staat een massaproduct en

het snelweglandschap aan het verrommelen is?

landschapverstoorder, de benzinepomp. Volgens het onderzoek wordt er weinig gedacht aan de eenheid van het landschap en is er veel

op het moment

meer mogelijk dan tot nu toe wordt gedaan. Het snelweglandschap

In ‘land in zicht’, het boek dat iedere eerstejaars behoort te kopen,

zou vanuit de auto een filmische ervaring kunnen zijn dat een verhaal

wordt het snelweglandschap gedefinieerd als lineair, dynamisch, grijs,

vertelt waarbij de route als een plezierige reis ervaren wordt.

dominant, regionaal, onrustig en lawaaierig. Het kenmerk grijs klinkt

Het kenmerk grijs klinkt nog het meest positief.

nog het meest positief. De gebieden naast de snelweg worden vaak gezien als restgebieden. Daarnaast is het huidige snelweglandschap chaotisch en heeft totaal geen eenheid. Dit kan verklaart worden doordat de weg oorspronkelijk in het vrije veld is aangelegd. In de

help!

loop der jaren is de snelweg telkens uitgebreid waarbij verschillende

De snelweg wordt naast bufferzone door weilanden, akkers en kassen

ontwerpers invloed hebben gehad. Er zijn steeds meer afslagen,

ook gebruikt als industrie en kantoorgebied. Lange tijd werd er zo

rijstroken, kruisingen en rotondes bijgekomen.

ver mogelijk van de snelweg afgebouwd, maar tegenwoordig lijkt

Het totale zicht van de weggebruiker op het snelweglandschap kan

de snelweg als een magneet voor allerlei activiteiten en gebouwen

volgens een onderzoek van Mecanoo in drie delen gesplitst worden,

te werken. Bedrijvenparken, autoshowrooms, hotels, megastores,

de road, de verge en de field. De road betreft natuurlijk het deel waar

amusementsparken en zelfs woningen achter geluidsschermen

de auto’s over rijden, maar ook de verlichting en de tunnels en bruggen

worden pal naast de snelweg gebouwd. Bereikbaarheid en

die de weg kruisen. Met de verge wordt het overgangsgebied tussen

zichtbaarheid zijn de belangrijkste motieven voor de vestigingen. Een

de road en de field bedoeld. Meestal is dit een stukje niemandsland

negatief effect hiervan is het ontstaan van een zekere corridor, ook wel

waar niets mee gedaan wordt. De field beslaat het grootste deel van het

een lineaire stad genoemd, waarbij de automobilist constant tussen

uitzicht van de weggebruiker. Er zijn verschillende soorten panorama’s

bebouwing door rijdt. Het onderscheid tussen stad en platteland

als het open landschap panorama en het stedelijk panorama waarbij

lijkt steeds meer te verdwijnen, en daarmee het panorama uitzicht van de automobilist.

Wanneer er kantoren en fabrieken dicht naast de snelweg worden gebouwd, komt er een extra mogelijkheid tot adverteren vrij.

Naast billboards wordt er door grote letters boven op het pand reclame gemaakt. Soms zijn deze reclame-eenheden origineel en bijzonder door kleur en vorm, maar meestal zijn het simpele, saaie en schreeuwende eenheden die op geen enkele wijze een positieve waarde aan de omgeving toevoegen. De rijksoverheid is bang voor ‘verrommeling’ van het snelweglandschap. Het snelweglandschap zal overheerst worden door kantoren, industrie, kassen, reclameborden, geluidswallen ed.. Niets van het oorspronkelijk typisch Nederlandse vrije landschap zal overblijven. De grootste angst is het verdwijnen van het snelwegpanorama.

28

stylos // onderweg // algemeen

Maar wat is nu eigenlijk een snelwegpanorama? Het woord

Hart aan de A12 waar volgens ‘Zicht op mooi Nederland’ wel 6 tot

panorama is afgeleid van de Griekse woorden pan (alles) en horama

40 seconden kan worden gekeken naar ‘de open veenweiden met

(dat wat zichtbaar is). Daarnaast gaat het bij een panorama om

strokenverkaveling en de transparante agrarische bebouwingslinten’.

meer dan dat wat in één keer gezien kan worden, door middel van

Langs de A28 bij Groningen kan de automobilist tevens 6 tot 40

beweging bijvoorbeeld. Het derde element betreft de enscenering,

seconden genieten van ‘open natte graslanden en plassen.’ Het rijk

de attractiewaarde van het uitzicht. Een panorama is dus niet enkel

hoopt dat de bescherming van de landschapskwaliteiten zich zal

een open vlakte, er moet iets te beleven of te zien zijn. Het ruimtelijk

uitbetalen in een meer positieve beleving van het landschap.

planbureau gebruikt de volgende definitie: een panorama vanaf de snelweg is het begrensde uitzicht via de open ruimte op een herkenbaar

wat te doen?

landschap en de voor die locatie bijzondere bouwstenen.

Het snelweggebied wordt beroofd van haar open landschap

Waarom is het zo ver gekomen? Waarom is het snelweglandschap

panorama’s en rommelig volgebouwd door verschillende gemeenten.

verwaarloosd en heeft het zo een lage prioriteit in vergelijking

Maar moet er dan zomaar een stop op het bebouwen van dit gebied

met de straten in de stad? Eigenlijk kan er gesteld worden dat het

worden gezet? Ruimte in Nederland is schaars en stoppen met bouwen

huidige snelweglandschap er langzaam in is geslopen. Wat in de

kan dus niet zomaar. Daarnaast heeft het bebouwen van dit gebied

middeleeuwen een bijna ongebruikte open vlakte was, daar wordt

de eerder genoemde voordelen. In het boek ‘Holland Avenue’ worden

tegenwoordig intensief gebruikt van gemaakt. Snelwegzones

verschillende mogelijkheden van de Nederlandse snelweg geopperd.

worden vaak gezien als restgebieden, geen gemeente voelt zich

Bij het ontwerpen van het snelweglandschap moet namelijk aan vele

verbonden met de snelweg en daarom heeft het snelweggebied

aspecten gedacht worden. Zo is de breedte van het panorama van

geen probleemeigenaar. De snelwegen zijn echter wel populaire

de bestuurder afhankelijk van de snelheid waarmee gereden wordt.

bouwzones, omdat het gebied erachter vrij blijft en er tevens een soort

Daarnaast let een toerist veel meer op het ‘field’ landschap dan iemand

geluidswal ontstaat voor de dorpen en steden verderop. Daarnaast

die hier dagelijks in de file staat.

heeft niemand zich echt bekommerd om de esthetiek van de snelweg,

Er zijn verschillende mogelijkheden waarop de road, verge en de

de kennis van de ontwikkelingsmogelijkheden zijn beperkt en het

field kunnen worden ingedeeld. De road wordt op het moment op

belang van panorama’s wordt weggewuifd.

eentonige wijze gebruikt. Volgens het onderzoek van Mecanoo kan de road ook geïntegreerd worden met gebouwen. Gebouwen kunnen

een panorama vanaf de snelweg is het begrensde uitzicht via de open ruimte op een herkenbaar landschap en de voor die locatie bijzondere bouwstenen.

tenslotte ook onder, over en tussen de weg dan enkel ernaast. De >>

Het rijk heeft het probleem van het verstedelijken van het snelweglandschap serieus genomen en neemt de verantwoordelijkheid om de variatie tussen stad en land te behouden en de verrommeling tegen te gaan. Het ministerie van VROM heeft in de structuurvisie voor de snelwegomgeving‘Zicht op mooi Nederland’, de snelwegpanorama’s opgenomen. Deze gebieden behoren bij de beschermde ‘nationale landschappen’. Belangrijke kenmerken zijn de landschappelijke structuren, stad en land relaties, de gebruikswaarde, beeldbepalende historische elementen en de kwaliteiten of type van de weg zelf. In heel Nederland zijn 9 Nationale Snelwegpanorama’s gezocht die de historische natuur van Nederland bevatten. Hiervoor is het begrip ‘kijkseconden’ bedacht, dit is de tijd dat automobilisten kunnen genieten van het ‘ongerepte’ landschap tijdens hun rit op de snelweg.

Een voorbeeld is de snelwegpanorama Wiericke in het Groene

één van de nationale landschappen Wiericke in het Groene Hart

stylos // onderweg // algemeen

29

skyline bestaande uit hoogbouw, terwijl de skyline van Delft bestaat uit de kerktorens. Belangrijk bij het ‘ontwerpen’ van het uitzicht is het rekening houden met de hoogte van de weg, bochten, verschillen tussen snelheden en richting gevende elementen als bomenrijen.

Door het spelen met deze elementen kan de reis van A naar B een stuk interessanter worden. Een kanttekening is dat er door het toevoegen van elementen het gevaar van verrommeling of corridorvorming wordt vergroot. De veiligste manier om verrommeling tegen gaan is een strikte scheiding van stadgebied en open landschap. landmarks Een andere mogelijkheid om het Nederlandse snelweglandschap meer structuur en eenheid te geven, is het gebruik van zogenaamde landmarks. Mecanoo deelt landmarks in drie typen in: bijzondere elementen van de infrastructuur, gebouwen en sterk stedelijke panorama’s. Een voordeel van een landmark is de oriëntatie van de molen als landmark

de weggebruiker. Als het landschap verder geen uitgesproken karakteristieken heeft, kan het een toegevoegde waarde hebben

verge als tussengebied is heel belangrijk voor de relatie tussen de

om bijvoorbeeld een gebouw over de weg te bouwen. Dit wordt al

automobilist en zijn uitzicht. De verge kan haar eigen identiteit krijgen

meerdere malen toegepast in het gebied Utrecht – Den Haag (A12). De

door elementen als beplanting, windmolens, reclame eenheden of

eerste bijzondere wegkruising is de Mandelabrug bij Zoetermeer. Een

geluidsschermen toe te voegen. Door de verge te verwijderen zal

tweede eyecatcher is het Prins Clausplein, een bijzonder infrastructuur

de field direct aan de road grenzen, het gevolg hiervan is dat het

element, waar een spinnenweb van snelwegen elkaar op hoogte

achterliggende landschap of industriegebied direct naast de weg

kruisen. Den Haag lijkt alsmaar verbindingen tussen de twee zijden

begint. Het veld kan gezien worden als de context waar de automobilist

van de weg te willen leggen. Wanneer je vanaf de A12 Den Haag

zich bevindt. Het veld beslaat het grootste gedeelte van het panorama.

binnen gereden wordt, word je ontvangen door de Haagse poort

Het open landschap panorama moet breed zijn vanwege de snelheid

wat een imponerend effect heeft. Tussen de Haagse poort tot aan de

waarmee de automobilist door het landschap raast. Daarnaast moet

Malietoren, die tevens over de weg gebouwd staat, staan maar liefst 3

het diep, 1000-2000 meter, zijn omdat het anders een afgeschermd

andere gebouwen over de weg. Door steeds onder gebouwen door te

landschap wordt. Het stedelijk panorama kan gerelateerd worden aan

rijden, wordt het gevaar van een corridor opnieuw vergroot.

de identiteit van de stad. Rotterdam heeft bijvoorbeeld een moderne

Er zijn een aantal autofabrikanten die door middel van grote glazen

het Prins Clausplein, A12

30

stylos // onderweg // algemeen

etalages hun auto’s showen. Een voorbeeld hiervan is de smarttoren.

Deze glazen toren markeert al vanaf verre de snelweg vanwege de hoogte. Door een toren als deze in een gebied te zetten waar vaak file is, kunnen de auto’s goed bekeken worden. Deze etalage toren dient tevens als landmark.

Maar niet alleen een nieuwbouw project kan als landmark te fungeren.

Een oude windmolen in haar oorspronkelijke omgeving kan tevens het gebied een esthetische waarde meegeven. Net als een open landschap voor bijvoorbeeld een minuutlang.

Het verrommelen en verstedelijken van het snelweglandschap is al

RaadhuisteRidderkerk Zilvermetallic plafond van Heradesign decorplaten, Paschalisschool Den Haag

de Malietoren in Den Haag, A12

lang begonnen. Sommige gebieden zijn al ver verrommeld, zoals het gebied van de A12 of de ring om Utrecht. Het belangrijkste element om verrommeling tegen te gaan is de scheiding tussen stad en landschap te versterken. Nu is het niet mogelijk om de bestaande bebouwing te elimineren, maar misschien kan er wel meer met de route erheen gedaan worden. Door middel van beschermde gebieden en duidelijke afspraken tussen provincies is het wellicht mogelijk om het snelweggebied niet meer als restgebied en reclamebord te gebruiken, maar als natuurbeleving onderbroken door landmarks.

Misschien is het dan niet eens zo erg om in de file te staan. // Bronnen > Houben, F. (2003), Mobility: A room with a view, Rotterdam > Mecanoo: Houben, F. ea. (2002), Holland Avenue, research road atlas, Delft > Bobbink, I (2004), Land in zicht, Amsterdam: Sun > Zicht op mooi Nederland, structuurvisie voor de Snelwegomgeving, conceptversie, juli 2008 > Panoramatische vooruitzichten (paper), ruimtelijke planbureau, W. Hornis, N. Sorel, 2007 > google earth > http://www.nrc.nl/W2/Lab/Profiel/Snelweg/architectuur.html > http://www.nrc.nl/W2/Lab/Profiel/Snelweg/inspiratiebron.html > http://www.inoverheid.nl/artikel/nieuws/1552738/beschermde-panoramaslangs-de-snelweg.html > http://www.golflengte.nl/2008/36.html > http://www.pbl.nl/nl/nieuws/persberichten/rpb/2007/20070524-Bouwplannenbedreigen-groot-deel-van-uitzichten-langs-de-snelwegen.html

Sportief functioneel plafonddesign Natuurlijk moderne plafondarchitectuur

Wanneer Heradesign® decorplaten van natuurlijke materialen hout en magnesiet bij het sportgebeuren worden gebruikt, dan worden prestaties steeds beter: doordat ze er leuk uitzien, balbestendig zijn en de Creatieve goed oplossingen met akoestiek is, staan ze aannatuurlijke de top! materialen zoals hout en magnesiet zorgen voor bouwbiologisch uitstekende waarden, waardoor een behaaglijk gevoel samen gaat met een uitstekende akoestiek. Op de afbeelding: plafondvormgeving met Heradesign® decorplaten als symbiose van functionaliteit, natuur en design. Ontdek de wereld van de magnesietgebonden houtwol-plafondsystemen van Heradesign.

Heradesign Nederland Tel. +31/35/693 60 96 info@heradesign.nl w w w. h e r a d e s i g n . n l

Heradesign Nederland

Have you ever wondered, how practising architects started their career ? Or what they have been like as students? I did wonder, and asked four architects...

'path into architecture' potraits Rosemarie Krautheim

Gunnar Daan

Rene van Zuuk

I knew, I wanted to become an architect…

I knew, I wanted to become an architect…when I wanted to study

In mijn schooltijd aarzelde ik tussen schilderkunst, meubelmakerij en

physics but I was afraid that I would be spending too much time

bosbouw. Tijdens de universitaire studie werd ik mij bewust dat de

on one subject and that would be boring. After seeing a movie

belangstelling voor kunst, techniek en landinrichting bijeenkwamen

where the leading person wanted to become a structural engineer/

in de architectuur.

architect...

I studied in Delft, bouwkunde

but ended up being the villain, I decided to become an architect.

As a student, I was...Traag in het begin. Ik vond geen aansluiting bij

I studied at the Technical University Eindhoven, Building Production

de heersende trends: structuralisme, brutalisme.

Technology.1982-1988

During my studies, I worked as… Vrije kunstenaar

As a student, I was... a very good, ambitious student who worked

During my studies I was especially good in...Schetsen

probably more hours than the other students.

After my graduation... Twee jaar bij een ontwikkelaar/aannemer (6

During my studies, I worked... As a student assistant at the structural

ontwerpen per maand), twee jaar bij de beroemde Karel Sijmons

department

(8 & opbouw), daarna leraar en zelfstandig architect/kunstenaar

During my studies I was especially good in...Working independantly.

vanuit een afgelegen locatie in NO-Friesland. Mettertijd groeide het

I was good at designing and working in courses. I was not good in

eenmans bureau uit tot een middelgroot architectenbureau.

writing thesis

Lesgeven bleef (o.a. als hoogleraar technisch ontwerp aan de TUD)

After my graduation... I worked one and a half years for Skidmore

een nevenactiviteit die mijn contact met de grote wereld op peil

Owings and Merrill, after that I did some freelance work until I won

hield.

the competition "Ongewoon wonen II" in Almere1989. After finishing

Now I work for…Bureau overgedragen, weer alleen; enkele kleine

the house I started my own office in Almere.

opdrachten, meubels ontwerpen en maken, supervisie in enkele

Now I work for…Rene van Zuuk architekten Almere, and the Technical

gemeenten.

University Eindhoven as a Professor in Architectural Engineering

My advice to Architecture students... Kijk niet teveel naar het werk

My advice to Architecture students...be committed

van anderen maar geef je eigen reflectie op de situatie, de opdracht

To be an architect means ...to have the most beautiful profession on

die je tegenkomt. Persoonlijkheid is het belangrijkste aspect van

earth. To be able to see through the eyes of a lot of different clients

die verbeelding van de samenleving die architectuur wil zijn.

and to travel to a lot of exciting places.

Verscheidenheid in eenheid is wat ik zoek.

To be an architect means ... In contact komen met enorm diverse functies en persoonlijke karakters, en daarvan op al even diverse plekken een plaatsvaste en langlevende verbeelding realiseren, waarmee een bijdrage wordt geleverd aan een plaatsgebonden geschiedenis document van de samenleving. Niet onbelangrijk lijkt mij.

As a student , I…

My advice to Architecture students…

32

s t y l o s // o n d e r w e g // a l g e m e e n

Robert Winkel

Sang Lee

I knew, I wanted to become an architect…at the end of my studies.

I knew I wanted to become an architect…My father’s best friend was

Since during my studies, I was totally ambivalent to what I learned,

an architect, who happened to work for Le Corbusier in Paris during

because that was not the architecture, I wanted to make. I was never

1950s. I heard them talk a lot about architecture and buildings. But

in line with the tutors. Professor Oudejans, was a tutor that changed

in my junior high school, when I was about thirteen or fourteen, in a

my idea of architecture. He showed me, that an unconventional way

calculus class totally bored out of my mind, I had this epiphany that

of thinking and acting can also be an attitude towards architecture.

I would be an architect.

That was a relief for me. The P3 project, my last project, was with Ben

I received an M. Arch. degree from the University of Pennsylvania

Van Berkel. It gave me perspective on the architectural profession. Ben

in Philadelphia. Most people know that school because Louis Kahn,

Van Berkel, was not famous at that time, but since he studied at the

Robert Venturi and Denise Scott Brown all taught there. (So did Aldo

AA, his whole way of thinking was different from the “Delft thinking”.

Van Eyck…)

This very last project was an eye-opener for me.

As a student…I really enjoyed building models. At Penn they had

I studied in Delft

a really good model shop. The teachers were also specialized. For

As a student…I didn’t go to any “colleges”. The tutors said, that

example, the welding teacher was licensed for nuclear reactors.

when you take an exam, not all the things you have too read in the

(When it comes to welding, the nuclear reactor license is as far as one

books can be asked, and lots of things from the college, so I did

could reach.) We didn’t very often build models as representation.

other things…

They were not meant to represent buildings as shown in drawings.

During my studies, I worked…in the harbour of Rotterdam, as a

Architectural models were considered almost like sculptures. We

barkeeper a lot, as a car mechanic and I made heaters - for other

called them analogical models, which functioned as analogies to

students. The most interesting job was, when I worked as a garbage

architectural concepts. We usually used fairly substantial materials,

man for four months in Amsterdam… If you are on the street for

like solid blocks of hardwood, thick sheets of steel, etc.

months in the rain like this, you experience the rain differently. And it

During my studies…I never worked until I received my degree…

was four months the same smell…If a garbage truck comes by now – I

After my graduation…In the early 1990s the US was in a severe

have a cabriolet – I get all those memories back.

recession. So after graduation, almost a half of my classmates and I

During my studies…I was especially good in...discussing and I was

couldn’t find work. The only available jobs were temporary positions

always in a battle with the professors.

for a month or two at a time, here and there. I had to leave my

After my graduation... I couldn’t be stopped anymore. For three years

apartment at the university and didn’t have a job. Luckily, Robert

I worked at CEPEZED, an office here in Delft. And besides working,

Venturi and Denise Scott Brown were generous enough to offer me

I participated in 4 competitions a year. I worked 40 hours in my job

a room at their house. So I ended up staying with them for about

and another 30 hours on the competitions. That was experiencing

six months. Then I got a temporary job for two months at Mitchell

in practice - a way of trying things, which I couldn’t do during my

Giurgola Architects working on a proposal for the Monument for

studies. In the competitions my thinking matured.

the US Constitution. After that, I worked on a small competition

Now I work for…Mei Architecten en stedenbouwers B.V.

for Bob, another temporary job. Then I went back to New York and

My advice to Architecture students…Be brutal in all senses! Be

worked for William McDonough for two and a half years. Following

brutal in your architecture. Be conscious of yourself, functioning in

this experience, I moved to Berlin and worked at Daniel Libeskind’s

the system. Be critical. Discover what your role could be. Read texts

office…I was teaching with him at Penn before I moved to the

from before modernism - before 1920. These texts are even cheaper

Netherlands.

to purchase, because most of them are copyright free.

Now I work…Primarily here at the Bouwkunde teaching design in the

To be an architect means ...a lot. To think of the end user. And what

MSc. program and doing research. Recently I have started a design-

is very important to achieve this goal: I’m interested in everything

research practice to look into design techniques and processes with

which is only a little bit connected to architecture. My interest in

public funding. At the moment, we are working on tectonic process

Architecture makes only 10%. And I’m interested in people. For me,

and sound.

the building is an instrument to increase people’s well-being.

I knew I wanted to become an architect...when s t y l o s // o n d e r w e g // a l g e m e e n

33

Capita selecta lecture series in may My advice to Architecture students…Keep an open mind and challenge conventions. There are so many ways to design. As far as

On 6, 13, 14, 20, 27 & 28th of May from 17:00-20:00 pm the faculty of

I am concerned, there is no true or false way to design buildings. It

Architecture of the TU Delft is organizing a interdisciplinary lecture

depends on what your idea is and how you pursue it. Never take for

serie with the theme “Architecture as a Craft”. This lecture serie will be

granted what your teachers say. Ask questions and find your own

part of a wide research track focusing on the architectural profession

way. One of my teachers, Lebbeus Woods told me when I graduated,

or architecture and the skills of the architect. The research program

“Forget about working for other architects. Start your own practice.

regards “Architecture as a Craft” that is permanently confronted

It’s the best way to find your own voice.” At that time, it wasn’t feasible

with changing cultures of initiative, altering conditions and modes

for me and I don’t have any regrets working for other architects. But

of production (sustainable methods, changing role of the architect

now, I would offer a similar advice: Find your own voice!

in the building process e.g.) and shifting situations of use.

To be an architect means…First of all architecture is a public profession, which is to advocate certain ideas about our built

Which instruments have architects developed, or can they develop,

environment. Also architecture is a very particular way of seeing and

to confront these changing parameters?

thinking about things. Both ways, architecture is about ideas and how to communicate them. As an Architect you should be able to

Which strategies can be used to guarantee architectural and spatial

communicate your ideas clearly in speech as well as with drawings

quality in the face of rapidly changing production methods?

and other media. You have to have your ideas accepted by your client, by the public, by the government, etc. Unless your ideas are well

What is the role of the architect in new production processes in which

explained and accepted, your design will not move forward. In this

a broad variety of experts engage in the creation of the architectural

sense just being an expert in designing functional buildings is not

project?

enough…as architects we should be able to offer ideas and make a difference above and beyond the technical semantics…

The program will investigate how these changing cultural conditions

Architectural education… In general and especially in Europe it seems

result in new roles for the architect, but also require new strategies,

very technical. Technical competence is important, but you should

methods and approaches of analysis, design and collaboration. We

be able to think outside the box, as the cliché goes, outside the

invited 18 architects, artists and scientists focusing on contemporary

ordinary… When I finished my study, a lot of architecture graduates

philosophy architectural theory. Among them are

got jobs in business consulting companies, such as McKinsey & Co. As it turns out, it was because they had the capability to handle multiple issues simultaneously and could explain them very well in a visually way. On the other hand, one of the problems with the architectural education in the US is that because there is much attention to theory, students there learn to speak in a very articulate way using a very exotic language. So often the product is not as impressive as the talking. This makes it difficult to communicate with others outside the profession. (Perhaps one of the reasons why architects marry each other.)//

Annotations: email interviews: Gunnar Daan and Renee van Zuuk verbal interviews: Robert Winkel and Sang Lee

To be an architect means…

Peter Eisenman, Kengo Kuma, Mark Linder, Gerhard Richter, Richard Sennet, Alvaro Siza, Robert Venturi and Enrique Walker.

Indesem is coming!

The organization of this seminar is getting into stride now and we

Invited Lecturers // Herman Hertzberger, Michiel Riedijk, Enric –Ruiz

can finally bring news about tutors and lecturers.

Geli (Cloud 9 architects,Spain), Winy Maas*, Juhani Pallasmaa *, Robert

From the 7th until the 15th of May, the faculty will be dominated by

Winkel, Marlies Rohmer, Wiel Arets, Marc Boumeester, Ronald Hamel,

Indesem and the theme of this seminar: multisensory perception

Christian de Portzamparc *, Oliver Thill (Atelier Kempe-Thill), Dick

of the user. This interesting week will consist of a multidisciplinary

van Gamere, Takahuru and Yui Tezuka (Tezuka Architects,Japan)*,

workshop (international and national students, of architecture and of

Paul Hekkert // Invited Tutors // Theo Deutinger, Jan Jongert (2012

industrial design), lectures and debates... The program for the week

Architects), Serge Schoemaker, Jacques Vink (Ruimtelab), Robin

will not only be provided by the Indesem board, we also cooperate

Kerssens (QBK Architects), Gemma Koppen (Kopvol Architects), Simon

with the organization of Stylos and Capita Selecta.

Droog & Paul de Vries, Laura de Bont & Dirk Verhagen (Urban Synergy)

check www.indesem.nl

* To be confirmed.//

Sustainablabla!? conference 2009

Met Sustainablabla!? willen we met een lezingenreeks en een

om te zien of de huidige richting wel de juiste is. Soms moet je

conferentie niet opnieuw het nut van duurzaamheid bevestigen, maar

afstand nemen en evalueren om open te blijven staan voor nieuwe

onderzoeken wat duurzaamheid eigenlijk inhoudt.Wij willen naar de

ontwikkelingen. Einstein zei ooit eens: “We kunnen de problemen

toekomst kijken en de diepgang opzoeken. Door middel van open

niet oplossen met eenzelfde denkwijze als waarmee we ze hebben

discussies zullen we kijken naar de huidige mogelijkheden en naar

gecreëerd.’’ Lezingenreeks 2009 - Duurzaamheid in Architectuur.

toekomstige ontwikkelingen binnen het bouwkundige vakgebied.

Alleen blabla? Lunchlezing 14 april 2009 Paul de Ruiter//

Er moet met een kritische blik naar duurzaamheid gekeken worden

www.sustainablabla.stylos.nl

s t y l o s // o n d e r w e g // a l g e m e e n

35

Christian Welzbacher is de auteur van het boek 'Euro Islam Architectuur, de nieuwe moskeeën van het Westen', een essay over de ontwikkeling van Islamitische moskee in Europa. Hij vertelt over zijn boek en werk en onthult geheimen voor succesvol schrijven.

christian welzbacher Xin Dogterom

Hoe bent u in eerste instantie op het idee gekomen om over het

Had u al een standpunt bij dit onderwerp, alvorens u het boek

onderwerp moskeeën in Europa te schrijven?

schreef of is uw mening pas gevormd na uw onderzoek?

“Sinds tweeënhalf, drie jaar duurt in Duitsland de zogenaamde

“Ik had artikelen verzameld uit verschillende kranten en beetje

‘moskeestrijd’. Een ruzie die begon met het project in Keulen [red.:

gekeken op het internet, nadat die ruzie twee jaar lang doorging

de geplande Ditib-moskee in Keulen-Ehrenfeld], een ontwerp van

in Duitsland en eigenlijk in alle Europese landen. Ik heb de dingen

Paul Böhm. En toen begon een hele grote ruzie over onderwerpen

vergeleken en gezien dat de ruzie over dezelfde dingen gaat: de

als minarethoogten, de betekenis, de symboliek en de aanwezigheid

zogenaamde “clash” tussen het Avondland [red: landen in West-

van een moskee in een stad met een groot katholiek verleden zoals

Europa] en de Islam. Met Hans Ibelings, de hoofdredacteur van A10,

Keulen. Ik vond dat die discussie aan niveau ontbrak. Er waren geen

heb ik gesproken over dit onderwerp en hij zei: ‘Ja, doe graag voor ons

feitelijke argumenten. Het ging alleen om emoties en angst. Toen

een essay’. […] En ik ben begonnen met een kort stuk - in vergelijking

dat begon, was ik nog helemaal niet betrokken bij dit thema, maar

met het boek - over het onderwerp, maar het was min of meer een

ik vond het heel raar hoe de media erop reageerde en welke rare

samenvatting van wat er hier gebeurt in Europa. […] Daar had ik nog

argumenten daar gebruikt werden.”

geen echt standpunt in.

Het duurde wat en ik had ook nog vrij veel werk nodig om dieper

Dus daarom wilde u het debat een feitelijke basis geven en tevens

te gaan: veel lezen over de traditie van de Islam, hoe de Islam de

de aandacht verschuiven naar de esthetiek en kwaliteit van de

bouwkunst van de Islam heeft veranderd, in relatie met de culturen

nieuwe moskeeën in Europa.

waar de Islam was verspreid. Nadat ik in het boek over Islamitische

“Ja, en ik dacht ook, een moskee is een deel van de architectuur

architectuur had gelezen, heb ik min of meer begrepen dat het in de

cultuur. Als ik dit thema vanuit de invalshoek van de architectuur

eeuwen is veranderd. […]

benader, dan zou dit een kans zijn om zonder emoties de vraag van Islam in Europa te benaderen. Dus een echt rustig op feiten gebaseerd essay te schrijven over dit onderwerp.”

“Meneer Welzbacher, u wilt het graag rustiger, maar dat kan niet.”

De Islam heeft altijd - wat religie betreft - een grote constante kern, maar wat de uitdrukkingsvormen van de islamitische cultuur betreft, is het veranderd over de eeuwen heen en over de regio’s waar het verspreid was.

Vervolgens hebben tegenstanders van uw boek de kritiek dat dit onderwerp niet los te maken is van de maatschappelijk en de

Toen ik verder ging, dacht ik: ‘Nou, dat is misschien één van de echte

sociale betekenissen. Zij beweren dat het onderwerp hoe dan ook

theses die van een grote essay kan zijn’.”

emotioneel geladen is.

Hoe begint u aan een project en hoe kiest u onderwerpen uit?

“Het is wel interessant dat ik het heb geschreven in de zin van: ‘Hey,

“Het begint meestal met kijken wat er aan de hand is. Dat gaat via de

even rustig, even gebaseerd op de feiten en even echt een ander

tijdschriften die ik bekijk. Ik vind persoonlijk dat een gebouw zelf wel

debat dan diegene die we nu hebben’. Het gaat echt om cruciale

een thema is, maar nog geen onderwerp. Dus de architectuur zelf is

kwesties en niet om als Geert Wilders-achtig te schreeuwen. […]

alleen een thema van een groter onderwerp . Als ik een mooi gebouw

Het is interessant om de reacties te bekijken van een boek dat een

zie, is het in eerste instantie alleen een mooi stuk architectuur,

pleidooi is voor een rustig debat. Sommige kritieken zijn van: ‘Meneer

[…] maar misschien zie je de tendentie, wanneer je het tweede,

Welzbacher, u wilt het graag rustiger, maar dat kan niet’.

derde of vierde gebouw bekijkt. Ik vind het heel belangrijk om de

Het is heel bijzonder, want je zou het met geen ander onderwerp

maatschappelijke betekenis van een bepaalde vorm of stijl te zien.”

hebben. Als ik een boek had geschreven over bijvoorbeeld ziekenhuizen, waarbij ik een these had over dat het heel anders moest

Hanteert u een vaste werkwijze bij elk project?

met het ziekenhuis, dan is dat voor niemand een probleem. Maar ja,

“Zoveel mogelijk informatie te krijgen vanuit verschillende

met de Islam gaat dat niet.”

invalshoeken. Niet alleen met mensen te praten die verantwoordelijk zijn voor het gebouw, maar belangrijk is ook om met de mensen die het gebouw gebruiken. […] Ik vind het ook belangrijk om informatie

36

s t y l o s // o n d e r w e g // a l g e m e e n

over de context en vergelijkbare projecten te vinden om een breed

opvallend zijn om te zeggen: ‘Hey, kom maar binnen’. Of is het alleen

perspectief te hebben. Soms vind je dat niet eenvoudig terug in

een investor-choice, waarbij je zou kunnen zeggen dat het eigenlijk

bijvoorbeeld een krantenartikel […], maar als je erover moet oordelen,

niet moralistisch is. Dan wordt het een vorm van ‘Disneyland-

moet je wel in je achterhoofd houden wat voor tendenties er zijn.”

architectuur’.”

“...als je de teksten leest die architecten over hun projecten schrijven, dan heb je zoveel vaktermen, dat je uiteindelijk zonder woordenboek niet weet wat er bedoeld wordt.”

Heeft u ook nuttige tips voor de architectuurstudenten hoe je een artikel of essay moet schrijven?

“Wat ik altijd belangrijk vind, is proberen over architectuur te schrijven, zodat iedereen het kan lezen en begrijpen. Soms, als je de teksten leest die architecten over hun projecten schrijven, dan heb je zoveel vaktermen, dat je uiteindelijk zonder woordenboek niet

Daarna volgt de analyse van het ontwerp zelf?

weet wat er bedoeld wordt. Binnen de architectuurdiscipline gaat dat

“Er zijn drie stappen. Stap 1 is: de opgave, wat moet er gebouwd

natuurlijk wel, maar als je over de architectuur schrijft, dan moet je

worden en voor wie. Stap 2 is: wat is het idee van de ontwerper

altijd kijken voor wie je het schrijft. Schrijf je alleen voor architecten?

om deze opgave op te lossen, in de zin van architectonisch,

Of voor mensen die geïnteresseerd zijn in de architectuur? Of schrijf

stedenbouwkundig en ook symbolisch en maatschappelijk. Stap 3

je voor een breder publiek? Het beste is om alle teksten - ook die

is dan de uitvoering.

met een speciale onderwerp - zó te schrijven dat iedereen het in

Ik noem maar een bekend voorbeeld: Rem Koolhaas, OMA. Daar heb

theorie kan begrijpen. Dus zonder ingewikkelde termen en rare

je interessante opgaven, een heel interessante conceptuele aanpak

formuleringen.

die tot een bijzondere vorm leidt, maar je hebt in bijna 80% van de

“Ik ben een kunsthistoricus en wij hebben nooit bij de universiteits-

gevallen een lelijke uitvoering. Dat vind ik met zulke gebouwen

opleiding geleerd hoe je moet schrijven. Dat miste ik echt, dus ik heb

altijd jammer.

het zelf maar gewoon geprobeerd. Ik heb artikelen bekeken: hoe het

In andere gevallen is het ook omgedraaid. Een gewoon bureau moet

werkt, wat de opbouw is van zo’n artikel, wat de opbouw is van een

een toren ontwerpen. Dat is op zich een oude opgave, daar hebben

zin. En wat voor een soort artikel het is. Is het een reportage of een

we duizenden voorbeelden van. Dan heb je een gewone oplossing

essay? Ik heb gewoon geprobeerd het te imiteren en ik heb altijd

in stap 2, maar in stap 3 is het dan zo perfect opgeleverd dat het echt

geprobeerd te schrijven, zodat iedereen het begrijpt.

een kwaliteit heeft. Het is niet bijzonder of zo, maar het heeft echt een goede solide doorsnede.

Dan heb je natuurlijk met die 3 stappen - 3 parameters voor kritiek - een beetje een basis om iets kritisch aan te pakken. Als we zo’n

“...als ik gewoon doorga en als criticus wil werken, heb ik geen andere keuze dan om met mijn taal te werken.”

3-stappenmodel hebben, dan worden verschillende projecten een beetje meer vergelijkbaar.”

“Een interessante oefening is als je bijvoorbeeld iets voor een tijdschrift of krant moet schrijven, waarbij je twee uurtjes tot de

Zijn er specifieke aandachtspunten die in elk project weer

deadline hebt en slechts een beperkte lengte voor het artikel hebt.

terugkomen?

Dan ga je bijvoorbeeld anderhalf uur schrijven en heb je nog een

“Ja, de relatie tussen vorm en opgave. Dat is natuurlijk een heel

half uur om de tekst te verbeteren. En dan heb je altijd het probleem

modernistisch thema - ‘Form Follows Function’ - maar daar zit ook een

dat het te lang is. Je moet wat weghalen en dat is een hele goede

esthetische kwestie in. Het is interessant om verschillende projecten

oefening, omdat je dan echt naar zinnen kijkt of iedere zin korter kan.

te bekijken, die zogenaamde ‘eyecatcher architecture’ zijn. Je hebt

Als je echt rustig naar de zinnen kijkt, dan zul je zien dat elke zin korter

een grote vorm, een sculpturaal object in een stedenbouwkundige

kan; alles kan korter. Dat is een fascinerende oefening om een soort

omgeving. Nou, dat zijn echt eyecatchers die werken, omdat ze er

van bewustzijn voor taal en voor teksten te ontwikkelen.

uit zien als niets anders in hun omgeving. […] Is dan dat effect, dat

Het korter maken en het meer precies maken van teksten, duurt

deze vorm van architectuur heeft, terecht? Heeft het gebouw een

helaas net zo lang als de scriptie zelf schrijven.”

zo grote sociale opgave in een groter context, dat het echt moet opvallen? Of is het alleen maar een grap van de opdrachtgever,

“...elke zin kan korter; alles kan korter.”

‘advertentie-architectuur’?

Dan kan je natuurlijk zeggen: ‘Ja, dat is toch een kwestie van moraal’.

Wat vond u het leukst aan de projecten die u tot nu toe gedaan

Als iets echt belangrijk is voor de maatschappij, dan kan het wel

heeft?

s t y l o s // o n d e r w e g // a l g e m e e n

37

Wat ik het leukst vind, is de afwisseling tussen de verschillende

Biography of dr. Christian Welzbacher

vormen van schrijven. Ik schrijf voor kranten, architectuurtijdschriften, catalogi en boeken. Of ik doe echt research en schrijf dan weten-

1970:

schappelijke dingen. Of ik schrijf zelf een boek. Dus dat zijn

Born in Offenbach at the Main

verschillende vormen van schrijven en het zijn ook verschillende

1992 – 1987:

soorten teksten en processen. Ik vind de afwisseling die erin zit - de

Studied art history, history and German literature in Mainz,

verschillende teksten voor verschillende media - het mooiste.”

Glasgow, Amsterdam (VU) and Berlin (Freie Universität) 1998:

Bent u ondertussen alweer bezig met een nieuw project?

Became a freelance journalist

“Ja, het is een historisch project in dit geval. Het gaat om de architect

2001:

Karl Friederich Schinkel, de meest invloedrijke architect in Duitsland

Re ce i ve d the Critic Subsi d y Awar d f r o m the Bun d e s -

ooit, tenminste dat is wat wij in Duitsland denken, […]

architektenkammer (the Federal Architectural Association) 2006:

maar niemand weet precies waarom we eigenlijk Schinkel de meest befaamde, klassieke architect van Duitsland vinden.

Wrote “Die Staatsarchitektur der Weimarer Republik” (emerged from his dissertation) and has been awarded several times, such as the Theodor Fischer-Preis from the Zentral Institute of Art History

En precies daarover gaat het. Het gaat over receptie, over het beeld

2008:

van Schinkel. Dus het is geen project dat direct over het oeuvre gaat,

Wrote “Euro Islam-Architektur, die neuen Moscheen des

maar over het beeld, de verschillende periodes van zijn werk en zijn

Abendlandes”, SUN uitgevers, Amsterdam

persoon. Het begint in de tijd van Schinkel zelf (de 19e eeuw) en het

2009:

eindigt nu in de tijd waar in Berlijn de “Bauakademie” van Schinkel

Published the biography about the Reichskunstwart (1920-33), a

gereconstrueerd zal worden.”

biography of the most influential German cultural politician of the 20th century: “Edwin Redslob, biographie eines unverbesserlichen

Tenslotte, u bent een schrijver en criticus. Ziet u uw zelf ooit uw

Idealisten” (1884-1973), Matthes und Seitz, publishers, Berlin.

ideeën en kritiek omzetten tot een eigen ontwerp?

Since then he got a stipend of the Gerda-Henkel-foundation

“Nee. Dat is heel grappig, omdat ik een half jaar geleden een essay

(Düsseldorf) for a research project about the work and person of

heb geschreven. Het heet de ‘Media van de Architectuur’, in het

Karl Friedrich Schinkels.//

Duits: Medien der Architektur. Het gaat over verschillende media van architectuur, dus architectuurfotografie, computerprogramma’s, tekeningen, maar ook architectuurkritiek.

En ik heb over architectuurkritiek geschreven en met welk medium deze kritiek werkt, namelijk het “woord”.

Dus een architectuurcriticus zet niet een gebouw neer naast het gebouw wat hij wil bekritiseren om te zeggen: “Dit vind ik niet zo goed, dit wil ik verbeteren”, maar hij werkt juist met een ander medium en dit is natuurlijk taal. Daarom, als ik gewoon doorga en als criticus wil werken, heb ik geen andere keuze dan om met mijn taal te werken.

Christian Welzbacher lecture on the 7.4.2009 check www.stylos.nl

[…] Aan de andere kant, kan je natuurlijk ook zeggen dat elk gebouw of nieuwe oplossing van een architect ook als kritiek op een eerdere oplossing te begrijpen is.

In elk gebouw zit een stuk kritiek, dat niet via de medium taal werkt, maar via het medium architectuur.”

38

s t y l o s // o n d e r w e g // a l g e m e e n

Two students are sharing their personal adventures abroad with us. One will provide us with photo stories about an exchange programme in Paris, while the other is writing about kife and an internship in Münster. Here is part one of their continuing stories..

story abroad Joep Kuys en Xin Dogterom

Alles wat je over Duitsland gelezen hebt in de brochures is waar.

In deze gestructureerde omgeving komen er rebelse neigingen in

Auto’s staan geparkeerd alsof er een meetlint aan te pas is gekomen,

me naar boven waarvan ik niet wist dat ik ze had. Op subtiele wijze

in appartementencomplexen (en zelfs studentenhuizen) staan bij

probeer ik daarom af en toe het systeem te doorbreken, bijvoorbeeld

elke voordeur rijen met schoenen en afval wordt consequent in vijf

door in een rustige straat door een rood voetgangerslicht te lopen.

verschillende bakken gesorteerd.

Dat is iets wat Duitsers absoluut niet gewend zijn. Automobilisten op grote afstand zien dit daarom als een uitnodiging je aan te rijden

Wie naar Noordrijn-Westfalen gaat, merkt dat er vlak naast Nederland

en geven meestal vol gas om alsnog te proberen je te raken voordat

een grote onbekende wereld ligt waar dit soort dingen gebeuren. Er

je de stoep bereikt hebt.

wonen 18 miljoen mensen die op militaire wijze georganiseerd zijn.

Het voordeel is dat je precies weet waar je aan toe bent: overal zijn

Münster staat zelfs binnen Duitsland bekend als streng en geordend.

rijen en nummertjesmachines en heerst orde. Op het station word

De komende zes maanden ga ik vanwege mijn stage proberen hier

je zelfs gewaarschuwd voor binnenrijdende treinen.

te overleven zonder boetes en aanrijdingen. Als anti-autoritaire Nederlander in het land van de Pünktlichkeit.

My school in Belleville on the right, nothing like the TU at all. There is also no sign of Blackboard. They have their own ways of announcing exam results: paper, paper and more paper!

My tiny room is in the 7th arrondissement, close to the Eiffeltoren, with a kind of view.

s t y l o s // o n d e r w e g // a l g e m e e n

39

This is a recurring page, where you can get inspired, interact and participate. It is a collection of mixed media hints (books, web-pages), that you won't find on your tutor's literature list!

get inspired Tomas Dirrix

Strange Maps strangemaps.wordpress.com // blog “Imagine. Italian songs echoing off the Danube shores. The Netherlands big enough not to have to worry about the sea. A FrenchPolish border. Imagine Europe without Germany. This map does�

Nicis www.nicis.nl/ // database Nicis Institute contains a large number of researches and practical examples, classified on topic.

Steden vol Ruimte www.stedenvolruimte.nl // learn Rudy Uytenhaak studies the compactnesses of the built surroundings and the different ways spatial compensation for compactness can be reached and ordered.

Space Invading www.spaceinvading.com // inspiration Get inspired by a daily dose of new architecture.

Pimp my Model blog.miragestudio7.com/2006/04/pimp-my-model-harvard-psd // fun Ways to upgrade your model.

40

s t y l o s // o n d e r w e g // a l g e m e e n

agenda 12-02/05-05

Henk Zweerus, tussen bouw en kunst

tentoonstelling

locatie: Architectuurcentrum Rondeel, Deventer

www.rondeeldeventer.nl

Als lector aan de TH Delft heeft beeldhouwer Henk Zweerus (1920-2005) invloed gehad op een hele generatie architecten. In de periode van 1962 tot 1982 vervaardigde hij in beton 70 ‘statuettes’ en legde een relatie tussen de beeldende kunst en de architectuur.

14-03/23-05

Klimaatvriendelijke Metropool

tentoonstelling

locatie: Architectuurcentrum Amsterdam

www.arcam.nl

Expositie met spectaculaire voorbeelden van klimaatvriendelijk bouwen, met de nadruk op de resultaten van het onderzoek ‘Samenwerken aan een klimaatvriendelijke stad’.

14-03/07-06

Building for Bouwkunde

tentoonstelling

locatie: NAI Rotterdam

www.nai.nl

13 mei is het precies 1 jaar geleden dat Bouwkunde werd verwoest door de brand. De prijsvraag voor een nieuw gebouw leverde 466 inzendingen op. Tijdens de opening van de tentoonstelling worden de prijswinnaars en eervolle vermeldingen bekend gemaakt.

24-03

De Koers van de Stad 4

debat

locatie: Architectuurcentrum Amsterdam

www.arcam.nl

Met kennis uit de expositie over de Klimaatvriendelijke Stad bij ARCAM vormt de basis om met betrokken professionals een stevig gesprek te voeren over de duurzame ontwikkeling van de Metropoolregio Amsterdam.

02-04

Toekomst van de Architect

symposium

locatie: Fontys AAS, Tilburg

www.fontys-aas.nl/

In een tijd van globalisering en wereldwijd rondreizende ‘sterarchitecten’, verandert haast ongezien de rol van de architect ingrijpend. Vervult de architect nog steeds de voorname rol die hij vroeger had?

07-04

Christian Welzbacher

lunchlezing

locatie: faculteit bouwkunde, Julianalaan

www.stylos.nl

a lecture about Welzbachers work as an Architecture critic and writer and in particular about his recent book Euro Islam.

Islamic Architecture in Europe. [available soon in our Stylos bookshop]

14 -04

Sustainablabla - Paul de Ruiter

lunchlezing

locatie: faculteit bouwkunde, Julianalaan

www.sustainablabla.stylos.nl

duurzamheid in architectuur alleen blabla? In de Leezingenreeks wordt ruimte gegeven aan sprekers die verschillende opvattingen hebben binnen een bepaald vraagstuk, waarmee de discussie op gang gebracht wordt.

6-5 /28-5

Capita selecta

lezingenreeks

locatie: faculteit bouwkunde, Julianalaan On 6, 13, 14, 20, 27 & 28th of May from 17:00-20:00 pm the faculty of Architecture of the TU Delft is organizing a interdisciplinary lecture serie with the theme “Architecture as a Craft”. This lecture serie will be part of a wide research track focusing on the architectural profession or architecture and the skills of the architect.

7-05/15-5

Indesem

lezingenreeks

locatie: faculteit bouwkunde, Julianalaan

www.indesem.nl

From the 7th until the 15th of May, the faculty will be dominated by Indesem and the theme of this seminar: multisensory perception of the user. This interesting week will consist of a multidisciplinary workshop (international and national students, of architecture and of industrial design), lectures and debates...