pantheon// 2010 - debat

extra uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer x / jaargang 2010

pantheon/

debat

elangrijke beslissingen

et door bezuinigingen frustreren

Dit is een superfaculteit

e maquettes op en er langs het waaigat van EWI

ntiment I think they should invest more in opening hours

eigen eilandje gaat zitten werkt het niet

lace

y de-motivating

Loten verkwist talent

Geef de faculteit terug aan de studenten om hier iets mee te doen

g en is ook suboptimaal

staakt door studenten zoals in de jaren ’70?

pantheon// tweemaandelijke editie van de studievereniging Stylos, faculteit Bouwkunde, TU Delft

the cover Chairs at the Faculty of Architecture, TUDelft

by Michael Tjia

speciale editie van het huidige bestuur van Stylos

extra uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer x / jaargang 2010

pantheon/

debat

en bij belangrijke beslissingen

Ik laat me niet door bezuinigingen frustr frustr ustrer eren en

Dit is een superfaculteit

colofon jaargang 13, editie 6, januari 2009 oplage: 3000 Stylosleden en vrienden van de Stylos Stichting ontvangen pantheon// vijf maal per jaar redactieadres BG. midden 110 Julianalaan 132-134 2628 BL Delft info@stylos.nl www.stylos.nl

agiele maquettes op en neer langs het waaigat van EWI

essentiment I think they should invest more more in opening hours e richting op zijn eigen eilandje gaat zitten werkt het niet

I am content about my workplace

his is very de-motivating

Loten verkwist talent

Geef de faculteit terug terug aan de studenten om hier iets mee te doen Het ‘nieuwe’ faculteitsgebouw vraagt gewenning en is ook suboptimaal Waarom wordt er op dit moment dan niet gestaakt door studenten zoals in de jaren ’70?

hoofdredactie Nina Verkerk Michael Tjia Indesign_kaft.indd 1

30-12-2009 16:00:54

redactie Simon Tiemersma Peter Oosterbaan Josiena Simonian Jimmy Verhoeven aan dit nummer werkten mee Karen Blanksma, Monica Casanegra, Milan Bergh, Rob Wesselink, Regien Kroeze, Marcello Soeleman, Onderwijscommissie Stylos, FSR, Polis, BouT, Forum, Simon Scheepens, Wytze Patijn, Erik Ootes, Christian van Ees, Theo van Drunen, Klaske Havik, Matthijs Prins, Ber Mooren, Akkelies van Nes, Dion Kooijman, Rypke Sierksma, Heidi Sohn, Gerdy Verschuure-Stuip, Kas Oosterhuis, Maurits de Hoog, Dick van Gameren, Winy Maas, Ulrich Knaack, Kees van der Linden, Pieter Eisma sponsoring Rosemarie Krautheim drukker Koninklijke De Swart, ‘s Gravenhage omslag Michael Tjia

van de redactie Simon Tiemersma en Nina Verkerk Dit is een speciale uitgave van pantheon//, het architectuurvakblad van de studievereniging D.B.S.G. Stylos. Deze publicatie zal niet ingaan op het architectuurdebat zoals de gebruikelijke pantheon// reeks, maar op het debat over de faculteit Bouwkunde.

Van veel kanten is er kritiek op de gang van zaken op de faculteit Bouwkunde, wat al enige tijd voor onrust zorgt. Deze kritiek gaat over de huisvesting, het onderwijs, de bezuinigingen en de communicatie.

Deze zaken zijn belangrijk voor alle spelers op de faculteit Bouwkunde, daarom zijn dit de belangrijkste thema’s in deze uitgave.

Het Delftsch Bouwkundig Studenten Gezelschap Stylos werd in 1894 opgericht ter behartiging van studie- en studentenbelangen van studenten aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. bestuur 116 D.B.S.G. Stylos voorzitter: Simon Tiemersma secretaris: Nina Verkerk onderwijs/penningmeester: Peter Oosterbaan onderwijs: Josiena Simonian public relations: Michael Tjia evenementen: Jimmy Verhoeven adres BG. midden 110 Julianalaan 132-134 2628 BL Delft pantheon@stylos.nl www.stylos.nl telefoonnummers bestuur 015 2783697 secretariaat 015 2781369 internet www.stylos.nl lidmaatschap Stylos 10 euro per jaar gironummer 296475 Stylos Stichting De Stylos Stichting vervult een vliegwielfunctie ter stimulering van initiatieven van en voor studenten van de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Zij kunnen bij het bestuur van de Stylos Stichting terecht voor financiële en inhoudelijke ondersteuning van hun project. Om u hiervan op de hoogte te houden ontvangt u elke 2 weken B-nieuws en 5 maal per jaar de pantheon//.

Wij vragen om een donatie van 45 euro per jaar (pas afgestudeerden betalen de eerste twee jaar 10 euro). Aan bedrijven vragen wij 90 euro. gironummer 1673413 disclaimer All photos are (c) the property of their respective owners. We are a non-profit organisation and we thank you for the use of these pictures.

Misschien zal niet iedereen op de faculteit van alle problemen op de hoogte zijn, maar dit is ook het doel van deze publicatie: verduidelijking. Dit doen we aan de hand van de meningen en visies van betrokkenen op de faculteit Bouwkunde. Deze publicatie bevat betogen en interviews van zoveel mogelijk partijen, zoals de studenten, docenten en het management. Het is ons doel om deze bundel als een beschouwing neer te zetten en niets te impliceren met het publiceren van dit tijdschrift zelf.

We verwachten dat deze publicatie een fundamentele bijdrage kan zijn voor het debat op en over de faculteit Bouwkunde. Er zijn plannen om in de nabije toekomst samen met andere vertegenwoordigers een debat te organiseren waar de dialoog echt plaats kan vinden.

Deze uitgave van pantheon// kan als basis voor dit debat dienen.

Binnenkort zal hier meer informatie over te vinden zijn op de website van Stylos.

Wij willen iedereen bedanken die in zo een korte tijd een artikel voor deze publicatie heeft geschreven en/of tijd voor deze pantheon// heeft gemaakt.//

Note that the graphics aren’t necessarily related to the articles, interviews or authors, on the same page.

De studenten komen er nu goed vanaf, maar dat zal niet eeuwig blijven duren.

6

Hoe meer studenten wij hebben, hoe meer geld wij hebben, mits ze op tijd klaar zijn.

2

10 Als je wilt dat iets verandert dan moet je het zelf doen, dat vereist een volwassen en verantwoordelijke houding.

Bouwkunde is het best als geheel dus laten we weer één faculteit worden.

Zonder verandering is er nooit verbetering.

5

9

15

Er zullen vouchers komen voor begeleiding. Wil je meer begeleiding dan kun je porties van 8 uur kopen

Ik irriteer me mateloos aan mensen die naamloos kritiek geven

13

23

inhoudsopgave 2 footnotes

8 zieker

17 un-flexible flex plek

Michael Tjia

Onderwijscommissie Stylos

Akkelies van Nes

2 ideaal

8 zo zou het...

18 interview Ber Mooren

Karen Blanksma

Facultaire Studenten Raad

Josiena Simonian en Nina Verkerk

3 afstuderen als een nomade

9 op naar de toekomst

19 five Mementos for the New Year

Regien Kroeze

Simon Scheepens

Heidi Sohn

4 hart voor de zaak

10 interview decaan Wytze Patijn

20 efficiënt

Marcello Soeleman

Simon Tiemersma en Nina Verkerk

Gerdy Verschuure-Stuip

5 één geheel

12 onderwijs en studentenzaken

20 rethinking BK

Milan Bergh

Erik Ootes

Kas Oosterhuis

5 international

13 ontwerpen

21 is tijd een bondgenoot?

Simon Tiemersma en Monica Casanegra

Christian van Ees

Maurits de Hoog

6 kritiekloos?

13 bouwkunde 2015?

22 interview Prof.ir. Dick van Gameren

Rob Wesselink

Theo van Drunen

Peter Oosterbaan en Jimmy Verhoeven

6 BouT

14 kleur bekennen

23 interview Prof.ir. Winy Maas

Yannick Liem

Klaske Havik

Jimmy Verhoeven en Michael Tjia

7 Forum

15 is verandering een probleem?

Curena Smit

Matthijs Prins

24 dubbelinterview met Prof.dr.ir. Ulrich Knaack en Ir. Kees van der Linden Michael Tjia en Josiena Simonian

7 Polis

16 flexible workplace

Peter Rosmulder

Dion Kooijman en Rypke Sierksma inhoudsopgave

1

footnotes

het ideaal

Michael Tjia

Karen Blanksma, student Bouwkunde

Besides our goal of providing an unbiased and open dialog, this

Wat voor mij voorop staat is dat Bouwkunde een onderwijsinstelling

pantheon// also has an informative function. With visualisations in the

is en derhalve de plicht heeft om zijn studenten te laten leren. Leren

shape of graphs, diagrams and other illustration we have attempted

is ook dat er fouten gemaakt kunnen worden, zeker in de bachelor,

to communicate a variety of numbers and statistics in an accessible

met wellicht enige vertraging als gevolg. Bijna alle studenten

and readable manner.

beginnen het eerste jaar op nul en ontdekken een heel andere wereld met zijn eigen vocabulaire. Zij kunnen deze wereld niet

These visual representations of information can be found at the foot of

begrijpen zonder voldoende begeleiding. Het is niet meer dan naïef

a number of pages, all showing data in a different way. An explanation

om te denken dat het vergroten van ontwerpgroepen de didactische

on reading the illustrations is written alongside the graphics.

kwaliteit niet vermindert. Begrippen als max. laadvermogen en seriefabricage heeft mijn hart een slag doen overslaan en me doen

This data is mainly collected from two sources, namely ‘Eindrapport

afvragen wat ik ben: een student aan een universitaire faculteit

Betaalbaar Onderwijs’ written by C. van Ees and T. van Drunen and

of een stuk vee in een slachthuis. Studeren is ook meer dan het

our own survey held for this publication, which was aimed at Stylos’

opgelegde bachelorcurriculum. Er wordt van je verwacht dat je jezelf

regular target group - the students at the Faculty of Architecture. We

verdiept, interesseert en motiveert en een doel creëert, oftewel, dat

have recieved a fair amount of responses concerning the quality of

je jezelf ontplooit. Geen enkele werkgever zit te wachten op een

education and the level of satisfaction amongst others, which then

23-jarige afgestudeerde die niets anders gedaan heeft tijdens zijn

could be translated into some interesting figures.

studententijd dan zo snel mogelijk Bouwkunde afronden, als dit al is weggelegd voor alle studenten.

Note that the graphics aren’t necessarily related to the articles, interviews or authors on the same page.//

Blijkbaar denken BNA, BNSP, NVTL en BNI er ook zo over; waarom anders zouden zij voorstander zijn van de Wetswijziging architectentitel?

Blijkbaar is de aansluiting van de opleiding Bouwkunde met de praktijk zo slecht dat deze zich geroepen voelen de architectentitel te beschermen. Afgestudeerden aan de faculteit Bouwkunde zijn dus nog geen architect.

Ik zie dat al deze punten min of meer met elkaar verbonden zijn. Doorstroom met curriculum, bezuinigingen met kwaliteit, zelfontplooiing met doorstroming en toekomstperspectief, opleidingskwaliteit met de bescherming van de architectentitel.

De toekomst van Bouwkunde aan de Technische Universiteit zie ik als een 6 jarige opleiding, met een 2-jarige brede bachelor en 2 jaar gespecialiseerde bachelor, met aansluitende mastertracks. In het curriculum van de bachelor zit dan een brede basisvorming, een gespecialiseerder verdiepende deel en een verplichte stage in de praktijk. Wanneer studenten een studeerbare kwalitatief goede bachelor krijgen aangeboden, met een brede basis, ruimte voor eigen keuzes, zelfontplooiing en praktijkervaring zal de doorstroom vloeiender zijn, de student gemotiveerder zijn en zal het minder problemen geven in de master. Wellicht kan het onderwijs zó aansluiten op de praktijk, dat een afgestudeerde student aan de faculteit Bouwkunde aan de Technische Universiteit Delft met recht meteen de architectentitel mag voeren.//

afstuderen als nomade Regien Kroeze, student Architectuur

Op deze faculteit is het doen en laten van de meeste afstudeerders

van veel beweging, geluid en gezelligheid. Zich concentreren op zijn

van de afdelingen Architectuur, over het algemeen, te vergelijken

of haar afstudeerwerk zit er dus nauwelijks in. En misschien is nog

met dat van nomaden. Ik zie de ruimte om hierover te schrijven niet

het meest kwalijke dat de Oost Serre geregeld zonder waarschuwing

als een kans om te kunnen klagen, maar om u kennis te laten maken

wordt ontruimd voor evenementen, waardoor er opeens géén

met hoe de huidige afstudeerder over het algemeen denkt over het

afstudeerplek meer te bekennen is.

beleid met betrekking tot de voor hén geregelde huisvesting.

Veel afstudeerders, waaronder ik zelf, hebben het heft in eigen

Veel studenten claimen hun eigen plek en verdedigen deze met hun leven, waardoor er van de bedoelde flexplekken weinig spraken meer is.

handen genomen en zijn op zoek gegaan naar een andere plek om te kunnen werken. Resultaat is een serieuze strijd om werkplekken.

Veel studenten claimen hun eigen plek en verdedigen deze met hun leven, waardoor er van de bedoelde flexplekken weinig spraken meer is. Waar voelt de architectuurafstudeerder zich nog welkom

Over het algemeen zou u toch denken dat de werkplekken voor

in het gebouw? Als een nomade trekt hij of zij rond op zoek naar

afstudeerders zeer goed geregeld zijn, aangezien dít het moment

een plek.

voor hen is om alles uit te kast te halen wat ze hebben. In deze fase aanbeland is de student serieuzer en gemotiveerder dan ooit. Laat

Tot voor kort had Bouwkunde op de Rotterdamseweg rond de 60

dat zich dan ook uitlezen in de huisvesting!

afstudeerplekken. Het was een verdieping met studio’s van vier tot zes personen, die met een pasje 24 uur per dag toegankelijk was en

De Oost Serre, het nieuwe paradepaardje van de faculteit, is de

waar de student zijn werk kon laten liggen. De ideale situatie voor

enige plek waar de meeste afstudeerstudio’s hun studenten mogen

de afstudeerder, ware het niet dat Bouwkunde per 1 december de

huisvesten. Mij is verteld dat juist de afstudeerders hier zitten, om

huur heeft opgezegd. Jammer, want deze werkplekken toonden

deze serieusheid en gemotiveerdheid van de studenten aan de

dat de faculteit zich tot voor kort toch nog bekommerde om haar

buitenwereld te tonen. Of dat waar is weet ik niet, maar de student

afstudeerders.

krijgt sterk dit vermoeden. En precies dít is waar het beleid van onze faculteit zich door laat kenmerken. Studenten hebben het gevoel dat niet zíj, maar het image van de faculteit bij het management van Bouwkunde met stip op nummer één staat; het gaat hier om de ‘kijk ons eens’ mentaliteit die zeer sterk vertegenwoordigd is sinds de verhuizing.

Als de werkplekken voor de eerstejaars studenten piekfijn geregeld kunnen worden, dan heb ik er vertrouwen in dat er vanaf nu ook serieus gekeken wordt naar passende en eigen werkplekken voor de afstudeerders.

Inderdaad, op bijvoorbeeld de foto’s, getoond op internet in verband met de reeds gewonnen LAi-prijs, ziet het totaal plaatje er geweldig

Laat het management mijn verhaal nagaan en snel een oplossing

uit, maar jammer genoeg moet ik u uit deze droom helpen. De serre

vinden voor de vervelende situatie die ik hierboven heb geschetst.

is, door zijn allure, terecht de meest publieke plek van Bouwkunde en

Als de werkplekken voor de eerstejaars studenten piekfijn geregeld

even belangrijk, tevens de snelste route naar de Espressobar. Naast

kunnen worden, dan heb ik er vertrouwen in dat er vanaf nu ook

dat de studenten 20 werkplekken moeten delen met drie studio’s,

serieus gekeken wordt naar passende en eigen werkplekken voor

dus met 36 studenten, is het moeilijk voor de afstudeerder zich af te

de afstudeerders.//

sluiten, doordat de al krappe werkplekken zich bevinden te midden

1,8 ...is the amount of students appointed to a single workplace. >> source: Eindrapport Betaalbaar Onderwijs (C. van Ees/T. van Drunen, aug 2009)

3

hart voor de zaak Marcello Soeleman, zesdejaars student

Bouwkunde oh Bouwkunde wat was het een ellende…

altijd ruimte om je te verbreden en te verdiepen: als je deze ruimte zelf creëert. En dan merk je dat je als student aan de Technische

Wie de bovenstaande regel niet zingt in gedachten, heeft nooit de

Universiteit Delft in het stinkend rijke Nederland die ruimte écht

SteeOwee meegemaakt. En dus ook niet dat het liedje verder gaat

wel hebt. Meebouwen aan het paviljoen BlackBox, organiseren van

en besluit dat Bouwkunde “van alles op de aarde de meeste waarde”

BkBeats2008, schrijven voor de pantheon// en B_Nieuws leverden

heeft. De gaafste faculteit! Vijf en een half jaar studeren later (ja, soms

misschien niet direct punten op, maar ik leerde daardoor wel veel

ook studeren tussen aanhalingstekens) kan ik nog altijd zeggen dat

dat ik nooit geleerd zou hebben als ik braafjes mijn semesters had

dat laatste niet eens zo ver van de waarheid staat.

gevolgd. Niet alleen plaatjes kijken maar ook lezen wat die architecten te vertellen hebben, verdiepen in de meest uiteenlopende takken

Hoe schools Bouwkunde ook is, er is altijd ruimte om je te verbreden en te verdiepen: als je deze ruimte zelf creëert.

(van harde techniek tot politiek en psychologie) en daadwerkelijk meedoen met debat leverden mij een enorme persoonlijke groei op.

En ik ben nog lang niet klaar, klaar ben ik nooit. Vond Vitruvius niet dat de architect zo breed mogelijk geschoold moest zijn?

Natuurlijk is er veel mis. Het onderwijs is veel te schools. De kritische academicus (in de breedste zin van het woord) bestaat niet meer –

Bouwkunde kan veel van haar problemen verzachten door deze

die is getransformeerd in de businessmanager, die zijn ontwerp en/

verbredende en verdiepende ruimte te blijven bieden, zo mogelijk

of onderzoek aan de man moet brengen. (Heeft ‘de’ academicus ooit

op te nemen in het curriculum. Bouwkunde kan een overzicht bieden

bestaan?) In mijn bachelortijd was het curriculum een samenraapsel

op het ongelooflijke spectrum van meningen over architectuur

van oppervlakkige, losse vakjes, die allemaal ondergesneeuwd

en het onderwijs en deze kritisch belichten. Bouwkunde kan dit

werden door het energieslurpende ontwerpproject – hoe dat in het

alles wetenschappelijk aanpakken: de claim dat Bouwkunde niet

nieuwe (nog schoolsere!) curriculum is, kan ik overigens niet zeggen,

wetenschappelijk kan zijn is al talloze malen omvergeworpen. Een

maar zo had ik het ervaren. Ook het management van Bouwkunde

grotere transparantie van het management kan ook veel ergernis

heeft een aantal steken laten vallen. Zo is het mij nog steeds volstrekt

wegnemen.

onduidelijk waarom de faculteit, net als op vele andere internationale

De claim dat Bouwkunde niet wetenschappelijk kan zijn is al talloze malen omvergeworpen.

instellingen, niet 24/7 open kan (behalve de eeuwige reden “geen geld”). Al was het maar alleen voor studenten met een pasje buiten de reguliere openingstijden. Door het logge cijferapparaat word je soms maanden in spanning gehouden of je een tentamen wel of niet gehaald hebt en zo zijn er nog heel wat rare dingen op Bouwkunde

Maar niets is mogelijk zonder inspiratie, zonder passie. En je kunt veel

te vinden.

zeggen over Bouwkunde, maar inspiratie en passie zijn hier absoluut aanwezig – en het is aan jou om hier iets mee te doen. De gaafste

Maar wie maakt je studie/werk/promotie? Juist: jijzelf. Vind je het

faculteit? Jazeker!//

niet leuk, dan maak je het leuk. Hoe schools Bouwkunde ook is, er is

“There are too many (first year) architecture students.”

1st 50% 17% 4

BSc 74% 42%

MSc 67% 39%

Explanation: The grey area represents the students saying “Yes, absolutely”. The red shade represents the percentage of students answering “Yes”, including those stating “Yes, absolutely”. For example: 50% of the 1st years say “Yes”, while 17% says “Yes, absolutely”.

Er moet bezuinigd worden, maar waar willen we naartoe?

één geheel

Monica Casanegra is an international student from Chile and started her master in Delft, at the ®MIT specialization.

international

Milan Bergh, student Architectuur

Simon Tiemersma

Een ding is zeker, het onderwijs moet op de schop, “Mastering

Why did you come to the Faculty of Architecture in Delft?

Bouwkunde” legt in simpele taal de problemen uit die spelen op de faculteit Bouwkunde. Er mist in het verhaal eigenlijk een cruciale

When I was still in Chile my sister did her master in the Netherlands,

vraag: Waar willen we met z’n allen naar toe? Wat voor faculteit moet

in Delft. She spoke highly of the Technical University in Delft, and

Bouwkunde zijn? Hierop is geen duidelijk antwoord. Zonder een

especially the international character of the Faculty of Architecture.

duidelijk doel of visie zal enige vorm van bezuinigen of herstructuren

That’s why I came here as well, and pretty much all her stories and

een oefening worden zonder doel en heeft kans om te mislukken.

my expectations came true, I like it here a lot.

Er zal gekozen moeten worden naar wat de kerntaken zijn van de

What do you think of the building and its interior?

faculteit, zowel voor onderwijs als onderzoek. Alleen door duidelijke keuzes te maken kan er gezocht worden naar een beter curriculum

It seems really expensive, but I like it. I think the infrastructure is done

waar minder stof dubbel of soms zelf vaker behandeld wordt. Ook

pretty well, with the locations of the studios and the main street in

kunnen er betere docenten aangetrokken worden die echt bezig

the center of the building. For me, being in an inspiring interior is

zijn met hun onderwerp en dit ook goed kunnen communiceren.

important and I like all the furniture. It’s important for an international

Deze docenten moeten echter ook binding hebben met de faculteit,

design academy that it has a stylish look. It does look like it wasn’t

integenstelling tot een groot deel van de huidige docenten die

cheap though, and I think it could have been cheaper if they let

Bouwkunde in en uit vliegen zonder er echt deel van uit te maken.

students and professors from this faculty design the furniture.

De overdracht van kennis vindt namelijk niet altijd plaats tijdens de daarvoor bestemde uren maar op excursie, gesprekken achteraf en

As an international student, do you notice anything from the

het informele ontmoeten. Dit is echter beperkt tot een kleine groep

budget cuts on the faculty?

docenten. Door juist meer gedreven docenten die echt binding hebben met de faculteit denk ik dat er op langer termijn een betere

Not directly, but I think there is a shortage of space, because a lot

cultuur voor onderzoek en ontwikkeling kan worden verkregen dan

of master students of other specializations come to work at our

te sturen op veel externe docenten die “kosteneffectief zijn” maar

lab, because we have enough space and they don’t. I also heard of

relatief weinig kennis overdragen en niet bijdragen aan een beter

friends from the urbanism specialization that a lot of courses were

imago van de faculteit.

dropped and they were very disappointed. I’m not sure the courses were dropped because of the budget cuts though. Also I think they

Bouwkunde is het best als geheel dus laten we weer één faculteit worden met een gezamenlijk doel.

should invest more in opening hours, because I dislike the faculty closing so early and not being open in the weekend.

What do you think about the way you are taught?

Geef de faculteit terug aan de studenten, geef de vrijheid om ruimtes aan te passen en te schilderen. Meer ruimte voor studenteninitiatief,

At ®MIT everything is arranged pretty well, the teachers are good

niet als persoonlijk onderwijs maar effectief onderwijs. Zelfontdekking

and I’m learning a lot. The only thing I think should be improved is the

is leuker, spannender en leerzamer. Neem dit op in het curriculum

schedule and the locations of the lectures. It changes all the time and

en koppel dit aan gedreven docenten of onderzoekers. Maak geen

every time I have to search for my room, it should be more permanent.

strikt onderscheid tussen onderwijs en onderzoek, maar zoek naar

Also, when I have a problem, for example about administration, I don’t

overeenkomsten. Bouwkunde is het best als geheel dus laten we weer

really know where to go, or which person to talk to. But all in all I’m

één faculteit worden met een gezamenlijk doel, want de faculteit

very satisfied about this faculty.//

dat zijn WIJ.//

5

Is de student van tegenwoordig slechts kritiekloos of gewoon slecht geïnformeerd?

Yannick Liem, hoofd publicatie BouT, over de effecten van de bezuinigingen voor de Bouwtechnologieafdeling.

kritiekloos?

BouT

Rob Wesselink, student Bouwkunde

Yannick Liem namens de praktijkvereniging BouT

Dat er dingen mis gaan staat als een paal boven water op Bouwkunde,

Over de mate waarin de studenten van de Bouwtechnologieafdeling

of niet? Deze twijfel zorgt bij studenten voor een patstelling in

onder de bezuinigingen te lijden hebben, kunnen we kort zijn: niet.

hun opstelling ten opzichte van de problemen op de faculteit. Dat

Nog niet, in ieder geval.

eerstejaars studenten niet kunnen peilen hoe goed hun onderwijs is, kun je ze natuurlijk niet verwijten maar een kritischere opstelling van ouderejaars studenten zou mijns inziens zeker gewenst zijn.

De studenten komen er nu goed vanaf, maar dat zal niet eeuwig blijven duren.

Als we puur en alleen al kijken naar de hoeveelheid tijd die een ontwerpdocent per persoon per week kan besteden aan een student

De Master 1 bouwt zoals altijd een prototype op schaal 1 op 1,

in het eerste jaar dan was dat 5 jaar geleden 48 minuten, nu nog

waarvoor het budget min of meer hetzelfde is gebleven. Er staan

maar ongeveer 26 minuten en als het aan het rapport Mastering

ook nog Vitrameubels op de afdeling, en het BT-lab, dat weliswaar

Bouwkunde ligt straks 13 minuten. Kunnen we dan nog spreken van

te klein is voor het aantal studenten, maar dat is inherent aan het

kwalitatief ontwerponderwijs? Ik denk van niet. Er is ondertussen zo

flexwerkbeleid, is voorzien van een stel prima computers met alle

vaak met een kaasschaaf over de opleiding gegaan dat de kaas als

benodigde software die op de rest van de faculteit ontbreekt.

het ware op is. Het probleem ligt dan ook op een hoger (bestuurlijk) niveau, namelijk in Den Haag. Als de overheid niet binnen afzienbare

Dat benodigt natuurlijk enige toelichting. Het is tenslotte niet zo

tijd meer geld in onderwijs wil steken heeft dit desastreuze gevolgen

dat de afdeling Bouwtechnologie niet hoeft te bezuinigen. De

voor onze kennis binnen universiteiten en onze kenniseconomie.

bezuinigingen zijn faculteitbreed, en ook Bouwtechnologie ontkomt daar niet aan.

Er is ondertussen zo vaak met een kaasschaaf over de opleiding gegaan dat de kaas op is.

Studentassistenten worden ontslagen, waardoor docenten veel meer werk krijgen. Degenen die het al te druk hadden, krijgen geen versterking. Maar zoals gezegd, als student merk je daar weinig van.

Waarom wordt er op dit moment dan niet gestaakt door studenten

Ergens tussen waar de geldstroom stopt en het onderwijs begint,

zoals in de jaren ’70? Ligt dit aan de vaak bekritiseerde kritiekloze

wordt het verschil opgevangen. Dat lijkt te gebeuren bij de docenten

houding van veel studenten, die dit blad dus ook niet lezen en geen

en de rest van de staf, die toch net iets meer stressverschijnselen

idee hebben dat er iets aan de hand is? Of worden we niet goed/

vertonen dan vroeger.

te laat of helemaal niet geïnformeerd? Ik denk dat het probleem van twee kanten werkt. Enerzijds worden de spreekbuizen van de

Toch is er ook voor studenten reden tot bezorgdheid. Het komende

studenten (Stylos, BOSS, FSR, SR, LSVB) en andere organen bestuurd

semester stromen er 37 nieuwe BT-studenten in. Dat is, voor de

door studenten die dit een jaar doen en vervolgens weer weggaan.

relatief kleine afdeling die BT is, een hoop. Het huidige MSc 1 wordt

Op deze manier kan er dus geen duidelijke lijn in de visie van deze

gegeven door één docent. Die heeft nu eigenlijk al te veel studenten.

organisaties zitten en zullen ze ook altijd politiek worden overspeeld

De volgende groep telt 37 koppen. Dat is natuurlijk veel te veel voor

door partijen die hier meer ervaring mee hebben. Anderzijds is er ook

een enkele docent. Er zal er dus een bij moeten komen. En daarna

bij deze organisaties een grote twijfel over het draagvlak onder de

heb je in MSc 2, 3 en 4 en 5 hetzelfde probleem. De norm van 1

studenten waarvan mijns inziens ook een te grote groep kritiekloos

flexwerkplek op 2 studenten zal op dat punt ook niet meer gehaald

ronddwaalt door de gangen van bouwkunde.

kunnen worden.

Het sleutelwoord van het probleem zit hem dan ook in communicatie.

Het venijn zit ‘m dus vooral in de staart. De studenten komen er nu

We weten niet van elkaar wat we willen. We weten niet welke besluiten

goed vanaf, maar dat zal niet eeuwig blijven duren. En juist nu, met de

er genomen worden en we hebben nog steeds geen goede manier

komst van Architectural Engineering en Computation & Performance,

om de kwaliteit van ons onderwijs te meten. Ik denk dat het een

waardoor de instroom van studenten groter is dan ooit, is er behoefte

taak is van de verschillende studentenorganisaties om hier meer

aan extra voorzieningen en personeel, om ook die studenten van

duidelijkheid in te brengen. In dat opzicht is dit blad een goede aanzet

kwalitatief hoogwaardig onderwijs te kunnen voorzien.//

al ben ik wel bang dat het voor komend jaar wat te laat komt.//

6

Curena Smit, studentassistent praktijkvereniging Forum Voor Huisvesting, over de nieuwe huisvesting in onze faculteit.

Als masterstudent Urbanism ben ik door Polis benaderd om een reactie te geven op de discussie over het huidige en het toekomstige beleid van de faculteit.

Forum

Polis

Cunera Smit namens de praktijkvereniging Forum

Peter Rosmulder namens de praktijkvereniging Polis

Een ieder zal het met ons eens zijn dat het nieuwe gebouw van de

Persoonlijk heb ik ook zo mijn ervaringen met de consequenties van

Faculteit Bouwkunde er op het eerste gezicht prachtig uit ziet; een

het huidige beleid. Enkele voorbeelden hiervan zijn;

stralende entree, nieuwe glazen uitbreidingen, designmeubels, wat

// keuzevakken die niet doorgaan omdat er te weinig inschrijvingen

zou men meer willen? Je zou bijna denken dat de brand ons alleen

zijn, (1 docent op 9 studenten is natuurlijk ook niet efficiënt)

goed heeft gedaan.

// het niet ondersteunen van afwijkende studieprogramma’s (zoals het lopen van een stage in de master)

Inderdaad klopt het dat de faculteit centraler is gelegen ten opzichte

// een gebrekkige of onjuiste informatievoorziening (vakken die niet

van de binnenstad en dat aan de uitstraling niets ontbreekt. Veel

blijken te bestaan, onjuiste/gedateerde informatie op de website,

respect voor de korte tijd waarin dit alles is gerealiseerd. Echter

onbeantwoorde mails en gesloten balies)

kampten wij al in het oude gebouw met een tekort aan werkruimten en dit is in het nieuwe gebouw alleen maar meer geworden. De praktijkverenigingen dienen de ruimtes met elkaar te delen, terwijl in het oude gebouw wel een eigen werkplek aanwezig was. Dit

Zolang je als student netjes een voorgekauwd pakket volgt is er weinig aan de hand.

zorgt weliswaar voor meer contact tussen de verenigingen, maar de verschillende werkwijzen van de verenigingen zijn niet altijd goed

Zolang je als student netjes een voorgekauwd pakket volgt is er

te combineren. Vandaar dat er al weer een nieuw plan is voor een

weinig aan de hand. Juist bij het bieden van maatwerk schiet de

nieuwe verdeling van de ruimtes. De vraag is echter hoe men met

universiteit tekort. Hopelijk kan de huidige discussie iets bijdragen

een beperkt budget en beperkte ruimte dit zo kan realiseren dat alle

aan bovenstaande frustraties. Als dat zo is ben ik bereid om mee te

partijen tevreden zijn.

denken over oplossingen voor de (financiële) problemen.

Dit beperkte budget heeft alles te maken met de bezuinigingen

De kern van de huidige discussie is terug te voeren op de verdeling van

waarmee de faculteit te maken heeft, waarbij de communicatie

aandacht en middelen tussen onderwijs en onderzoek. Hier ligt vanuit

hierover niet altijd voldoende is. Zo organiseren de verschillende

het perspectief van het masteronderwijs tegelijkertijd een kans. In

verenigingen ieder jaar buitenlandse excursies. Deelnemers konden

MSc 2 heeft onze groep een verkennend onderzoek gedaan voor

voorheen rekenen op subsidie van de Stylos Stichting om de reis

de gemeente Utrecht op basis van een nieuwe wetenschappelijke

gedeeltelijk te bekostigen. Deze subsidie is vorig jaar vanuit de

methode die door onze docent opgezet was. Wij kregen hier de

faculteit plots afgeschaft, zonder dat de verenigingen hiervan vooraf

kans om niet alleen mee te kijken in de universitaire wereld van het

op de hoogte werden gesteld.

onderzoek, maar ook in de dagelijkse problemen van de vierde stad van ons land. Ons werk was zo succesvol dat dit onderzoek mogelijk

De subsidie voor buitenlandse excursies zijn vanuit de faculteit plots afgeschaft, zonder dat de verenigingen hiervan vooraf op de hoogte werden gesteld.

voortgezet gaat worden door een team van de universiteit. Op deze manier hebben wij als studenten een leerzaam project gehad waarbij inventieve initiatieven op waarde geschat werden, en heeft de universiteit weer wat centjes binnen geharkt.

Dit is misschien een goed voorbeeld van een ontwikkeling die wij

Een dergelijke combinatie van onderwijs en onderzoek kan alleen

de laatste jaren op Bouwkunde zien. Studenten worden vaak niet

succesvol zijn als de studenten, voorzien van voldoende basiskennis,

betrokken bij belangrijke besluiten, die heel bepalend zijn voor de

intensief begeleid worden. Het geld dat besteed wordt om de nodige

kwaliteit van de opleiding. Dingen die de studie extra boeiend maken,

samenwerkingsverbanden aan te gaan zou zichzelf op termijn terug

zoals buitenlandse excursies, dreigen te verdwijnen als er bezuinigd

kunnen betalen.

moet worden, of als (zoals nu bij de mastertrack RE&H) het onderwijs wordt gereorganiseerd.//

Besteed ‘ons’ geld dus alstublieft niet aan het profileren van de faculteit of aan uiterlijk vertoon (is dat nu kerstverlichting op de toren?), maar meer aan inhoudelijke zaken.//

7

zieker

zo zou het...

Onderwijscommissie Stylos

Facultaire Studenten Raad

In 2007 wordt de vernieuwde bachelor ingevoerd en veel studenten

onderwijs

vallen daarmee tussen twee systemen in. In 2008 brandt het

De student werkt op een inspirerende faculteit en kan plaatsnemen

faculteitsgebouw aan de Berlageweg uit en wordt in allerijl het

aan een comfortabele werkplek. Naast genoeg stopcontacten voor

hoofdgebouw aan de Julianalaan voor tientallen miljoenen verbouwd.

zijn laptop heeft hij ook de ruimte om boekwerken en maquettes te

Het door minister Plasterk beloofde iconische faculteitsgebouw zit er

maken en op te bergen. Hij heeft de beschikking over studiemateriaal

voorlopig niet in. Ondertussen wordt Bouwkunde overspoeld met

dat hij kan gebruiken tijdens het ontwerpproces en bovendien

vele honderden nieuwe eerstejaarsstudenten en barst het gebouw

bijdraagt aan zijn academische ontwikkeling. Colleges worden

uit zijn voegen. Dit alles leidt tot bezuinigingen op alles waar niet

gegeven door enthousiaste sprekers en vinden plaats in zalen die

bezuinigd op dient te worden en heeft nadelige consequenties

groot genoeg zijn. Er zijn geen onduidelijkheden over het curriculum

voor de kwaliteit van het onderwijs. Langzamerhand verandert

en de studievoortgang wordt in het ISP actueel gehouden. De

het ontwerponderwijs op Bouwkunde in massafabricage en opent

student heeft altijd de beschikking over een docent die hem stuurt,

de fabriek die Bouwkunde heeft een nieuwe dependance aan de

kritisch bevraagd en kan verwijzen naar relevante materie. Eventuele

Drebbelweg. Hierdoor forenzen vele studenten dagelijks met hun

problemen in de roostering, ventilatie van de werkplek en het netwerk

fragiele maquettes op en neer langs het waaigat van EWI. Wanneer

worden snel en vlekkeloos opgelost. Dit onderwijssysteem resulteert

de bachelorstudenten het bindend studieadvies hebben overleefd

in een kritische student met een goed onderbouwde visie.

en met de nodige vertraging langs de harde knip zijn gekomen, mag voor de masteropleiding de keuze gemaakt worden uit een orgie van richtingen en raakt de reeds in paniek geraakte bouwko nog verder in paniek. De keuze voor de gestructureerde je-weet-wat-je-krijgt-

Dit onderwijssysteem resulteert in een kritische student met een goed onderbouwde visie.

richting, een dubbele Master die je zo graag wilde doen, is helaas ten prooi gevallen aan de bezuinigingen‌

student De student wil onderzoeken, ontwerpen, lezen en discussiĂŤren. Hij

Wij, de leden van onderwijscommissie, zien met lede ogen aan dat

blijft op de hoogte van de laatste ontwikkelingen in het vakgebied,

het onderwijs op Bouwkunde steeds zieker aan het worden is. Wij

zowel in de praktijk als binnen de faculteit. De student levert

zien echter ook vele mogelijkheden om het onderwijs op onze zo

doordachte producten gefundeerd op wetenschappelijk inzicht. Hij

geliefde faculteit weer gezond te maken. Juist op een faculteit waar

trekt zich niet terug op zijn eigen eiland, maar gaat de confrontatie

wordt gestreefd naar het uitdrukken van onze eigen creativiteit is

aan met zijn docenten en medestudenten. Buiten zijn studie zoekt

individualiteit essentieel. Het lesgeven in kleine ontwerpgroepen

de student naar verdieping in de vorm van lezingen, excursies,

en aansturen op individuele aandacht zullen de resultaten van alle

prijsvragen en stages. Het liefst werkt hij op een open atelier waar hij

gedreven studenten die deze faculteit rijk is bevorderen. Daarnaast

in contact komt met een breed scala aan overtuigingen. Hier neemt

moeten we af van alle overlappende theorievakken en moet er

hij deel aan een relevant debat; er ontstaat een levendige faculteit.

een verdiepend programma aangeboden worden dat is gericht op

De in zijn studie opgedane kennis, vaardigheden, en academische

de praktijk. De zo aan deze faculteit gehechte studenten moeten

houding stellen deze student in staat om in zijn toekomstige werkveld

niet over de TU-wijk worden verspreid. De BSA zorgt ervoor dat de

een meerwaarde te hebben.

gemotiveerde studenten overblijven, maar de harde knip zal alleen

8

maar zorgen voor meer frustraties in het al zo gestreste bestaan van de

studentvertegenwoordiging

bouwko. De dubbele Master wordt door veel studenten geambieerd

D e s t u d e nt we e t z i ch ve r te g e nwo o r di g d d o o r di ve r s e

en maakt het kiezen gemakkelijker, dus behoudt deze mogelijkheid!

studentenorganen. Deze organen werken constructief samen en

Om het bovenstaande mogelijk te kunnen maken, moet de instroom

zorgen voor het continu verbeteren van het onderwijsklimaat. Om

van nieuwe studenten controleerbaar worden. Geen geld meer

dit te bereiken zijn ze voortdurend op zoek naar studenten die

verspillen aan studenten die Bouwkunde zien als terugvaloptie.

hun mening en ervaringen delen. De studentenorganen zijn goed

Motivatie, zelfexpressie en competitie moeten de nieuwe leidraad

bereikbaar en communiceren helder naar alle betrokkenen.

worden binnen het nieuwe Bouwkundeonderwijs!//

Zo zou het moeten zijn‌//

op naar de toekomst Simon Scheepens, studentlid Management Team

Als MT-studentlid vertegenwoordig ik de student en denk ik mee over

Het slechts afvinken van het productenlijstje voldoet niet. Daarbij

het beleid en de organisatie van de faculteit bouwkunde. Concreet

komt dat de presentatie vaak belangrijker is dan de inhoud. Een

betekent dit dat ik zowel bij de Staff- als de MT-vergaderingen zit.

mooi plaatje maakt nog geen architectuur. Sowieso in een tijd waar

Daarnaast zit ik als toehoorder bij de OC en de FSR. Juist nu interessant

architectuur wordt gedefinieerd in concepten is het onzinnig om te

aangezien de faculteit roerige tijden doormaakt.

focussen op een voorbedacht aantal producten en presentatievorm.

Bovendien is het belangrijk dat de verantwoordelijkheden opnieuw

Als je wilt dat iets verandert dan moet je het zelf doen, dat vereist een volwassen en verantwoordelijke houding.

moeten worden benoemd. Iedereen moet de juiste persoon kunnen aanspreken om zaken te verbeteren. Dat zal zeker de regie van de faculteit ten goede komen. Verder moet het verbeteren van de kwaliteit van het onderwijs een belangrijkere plek krijgen in de cultuur

Als je mij naar de toekomst van de faculteit vraagt, zie ik veel

van onze faculteit. Evenals de keuze voor Engels als voertaal. Willen

potentie voor de toekomst. Ik zeg dit met vertrouwen, met in mijn

we dit daadwerkelijk, zorg dan voor Engels onderwijs voor studenten

achterhoofd de kracht die tentoongespreid werd in de maanden na

én docenten. Tenslotte moet de organisatie van de faculteit als

de brand. Daarbij zitten we nu in een mooi gebouw op een betere

randvoorwaarde op orde zijn. De ambitie zou de beheersbaarheid

plek in de stad.

van het groot aantal studenten moeten zijn. Dit betekent een goed werkend roostering- en inschrijvingssysteem, een werkelijk flexibel

Wat moet er mijn inziens veranderen om de potentie te verwezenlijken?

gebouw en heldere communicatie.

// Allereerst zullen we kritisch moeten kijken naar onszelf als student. Als je wilt dat iets verandert dan moet je het zelf doen; het spreekwoordelijke mes snijdt aan twee kanten. Dat vereist een volwassen en verantwoordelijke houding. // Ten tweede hoeven we niet allemaal dezelfde ambitie te hebben,

In een tijd waar architectuur wordt gedefinieerd in concepten is het onzinnig om te focussen op een voorbedacht aantal producten en presentatievorm.

maar een minimale kritische houding is vereist om de huidige middelmatigheid te verkomen. Dit is haalbaar als we gestrengheid

Wat betreft de financiële situatie? Die zal naar mijn inziens moeten

en duidelijkheid van onze docenten én elkaar verwachten.

resulteren in meer open samenwerking tussen de afdelingen.

// Ten derde moeten we de keuzevrijheid beter definiëren. Deze

Beredeneren vanuit het eigen belangen is niet meer houdbaar. Willen

vertaalt zich nu in veel van hetzelfde. Liever zou ik in de toekomst zien

we echt beter uit deze situatie komen dan zullen we met creatievere

dat we een samenhangend raamwerk hebben waarin het ontwikkelen

en slimmere oplossingen moeten komen.

van architectuur centraal staat. Verder is mijn ervaring dat het onderwijs nu te veel rust op kwantiteit in plaats van kwaliteit.

Kor tom, ik wil maar zeggen, ook in tijden van f inanciële heroverwegingen moet de toekomst centraal staan. Het gaat er niet om wat we hebben of hadden, maar waar we naar toe gaan. Op naar wetenschappelijk, innovatief en dynamisch onderwijs!//

1

2

al

Tot 3

4

5

st

1

BSc

c

MS

The quality of education (by design tutors) rated by first year, BSc and MSc students on a scale from 1 (lowest) to 5 (highest). The Y-axis shows the percentage of students voting for that score (for example: 40% of the 1st year students voted “4”). The fourth graph represents the sum of all votes, showing the general opinion of Faculty of Architecture students on the quality of education.

9

interview decaan Wytze Patijn Simon Tiemersma Nina Verkerk

Wat is uw visie als decaan

een plek, dit is vaak ook niet nodig doordat een groot deel van de

ove r d e t o e ko m s t v a n

masterstudenten niet aanwezig is, door werk, buitenlandse reizen

Bouwkunde?

en omdat ze individueel werken. Desalniettemin blijven we streven naar genoeg plekken voor al onze studenten.

Diversiteit en veelkleurigheid.

Met diversiteit bedoelen we

Hoe zal de decaan omgaan met de bezuinigingen?

het hele veld, terwijl we met ve elk leurigheid de ver-

In tijden van schaarste is het heel goed om onze voetafdruk te

schillende benaderingen

verbreden en op meer mogelijkheden van onderwijs en onderzoek in

bedoelen die ook in de

te gaan. Op deze manier genereer je meer geld voor onderzoek maar

maatschappij manifest zijn.

ook om studenten aan te trekken. Niet al het onderzoek kunnen we nog betalen van het rijksgeld dat we krijgen. Het aantal promovendi

Het is belangrijk dat er op

zijn we aan het afbouwen, omdat we niet meer de draagkracht

de faculteit zo veel mogelijk

hebben om mensen vier jaar een aanstelling te geven. We focussen

benaderingen en opvattingen aanwezig zijn. Omdat bouwen

ons nu meer op het geld dat we van buiten af, zoals van, overheden,

uiteenloopt van stad tot detail, willen we dat het hele scala rond het

instellingen en van bedrijven, kunnen krijgen voor het onderzoek.

bouwen op de faculteit aanwezig zal zijn. Er zullen verschillende nieuwe tracks komen als Landschapsarchitectuur en misschien

Wat zullen studenten de komende tijd merken van de

Interieur. Het is belangrijk dat je als student met zoveel mogelijk

bezuinigingen?

verschillende opvattingen over architectuur in aanraking komt, bijvoorbeeld de lijn van Architectural Engineering, traditionele of

Het aantal studenten is de belangrijkste basis voor de financiering.

visionaire vormen van ontwerpen en niet traditionele vorm.

Hoe meer studenten wij hebben, hoe meer geld wij hebben, mits ze op tijd klaar zijn. Enerzijds moet Bouwkunde aantrekkelijk zijn

We moeten scherper zijn op de studieduur en veel meer kijken naar de effectiviteit en kwaliteit van het onderwijs.

om te studeren, vandaar de nieuwe tracks. Tegelijkertijd moeten de studenten snel studeren, maatregelingen als bsa en harde knip moeten hiervoor zorgen. We moeten scherper zijn op de studieduur en veel meer kijken naar de effectiviteit en kwaliteit van het onderwijs

En wat is uw visie op het ontwerponderwijs?

(geen te kleine onderwijsgroepen meer en leer je er wel genoeg van).

Het rijksgeld dat we krijgen zal namelijk veranderen van het aantal

Wat ik heel belangrijk vind, is dat ontwerponderwijs groepsgewijs

studenten dat binnenkomt en een diploma verdient, naar het aantal

plaatsvindt, studenten moeten elkaar bezig zien, praten over het werk

studenten dat nominaal studeert. Het is echter niet de bedoeling

en elkaar be誰nvloeden. In elke architectuurschool is het atelier de

dat studenten door het sneller studeren stoppen met het doen van

basisvorm. Toen ik in 2006 als decaan werd aangesteld, constateerde

extra cirruculaire activiteiten, dit is voor de faculteit en studenten

ik dat te veel studenten thuis zaten te werken en niet met andere

van groot belang.

studenten over hun werk praatten. Dus heb ik de ateliervorm weer ge誰ntroduceerd. Voor al die 3000 studenten hebben we momenteel

En wat zal er voor de medewerkers en docenten veranderen?

echter geen plek. Voor alle bachelorstudenten zijn er in ieder geval

10

genoeg plekken, omdat dit de basisstudie is en aanwezigheid en

De afgelopen periode is er op een vrij rigoureuze manier bezuinigd

het groepstraject belangrijk zijn. Bij de masters is niet voor iedereen

met algemene maatregelen, zoals het niet verlengen van tijdelijke

contracten en er werden geen gastdocenten of studentassistenten

werkt als een vlag voor de faculteit en dit heeft een heel erg positief

meer aangenomen. Bij zo’n draconische maatregel lijkt het of

effect op onze internationale naam.

iedereen in hetzelfde schuitje zit, maar in feite worden afdelingen heel willekeurig getroffen. Ik heb gezegd dat we veel kritischer moeten

Hoe communiceert de decaan zijn beslissingen naar de rest van

worden op onze aanstellingen omdat het grootste deel van onze

de faculteit?

begroting personeelskosten zijn.

Het blijkt dat we te weinig doen aan uitleg en communicatie. Normaal

Winy Maas en zijn oranje rots zijn heel erg aanwezig en dit trekt snel aandacht en ook onrechtvaardige kritiek.

gesproken had ik altijd alleen maar contact met de voorzitters van de afdelingen waardoor het Management Team ver van de mensen in het werkveld zat. Om dit te verbeteren ben ik met een ronde begonnen langs alle afdelingen, nu spreek ik alle medewerkers en

Aan de ene kant wordt er bezuinigd, maar aan de andere kant

hun commissies. Zij kunnen zo makkelijker suggesties doorgeven aan

wilt u meer studierichtingen, wat meer geld kost. Is dit niet

mij. Ik vind ook dat ik als decaan een hoofdrol speel in het maken van

tegenstrijdig?

alle beslissingen, ook de beslissingen met grote consequenties. Ook wil ik meer contact met de studentenorganisaties en de ‘gewone’

Ik kan me voorstellen dat dit vreemd overkomt. Ten eerste hebben we

studenten. We hebben recentelijk een bijeenkomst gehad met alle

duidelijke financiële plannen opgesteld voor nieuwe richtingen als

organisaties samen, met de FSR, de praktijkverenigingen en Stylos.

Landschapsarchitectuur zodat de rest van de faculteit er niet onder

Deze bijeenkomsten zijn heel informatief en nuttig en die blijf ik

hoeft te lijden. Ten tweede zitten op sommige afdelingen de mensen

zeker doen. Omdat ik mijn aandacht en tijd wil verdelen over de

ten opzichte van het aantal studenten, resultaten en diploma’s te ruim

organisaties, vertegenwoordigt de directeur Onderwijs mij soms

in hun jasje. Wij willen dat de mensen en middelen naar die plekken

bij de FSR.

gaan waar het meeste resultaat geboekt kan worden, daar gaan we dus nog in schuiven. Bij het bezuinigen zitten afwegingen die heel

Zijn er plannen voor het uitbreiden van de huisvesting van de

genuanceerd zijn, kijkend naar kwaliteit, urgentie en belang voor de

faculteit?

faculteit. We kijken ook met een verre blik, wat zijn de kosten over vier of vijf jaar.

Er is geen geld voor een nieuwbouwfaculteit wat aanvankelijk wel de bedoeling was, we blijven dus in dit gebouw. Momenteel maken

Hoe gaat het met nieuwe tracks als Hyperbody en The Why

we gebruik van de faciliteiten op de Drebbelweg. Ook onderzoeken

Factory?

we hoe het gebouw aan de Julianalaan verbeterd kan worden om efficiënter van de ruimte gebruik te maken. Daarnaast zijn we op zoek

1,8

Deze tracks hebben aanloop nodig om zich te kunnen bewijzen.

naar aanvullende ruimten in de buurt. De groei die we doormaken

Momenteel moeten ze opstarten dus die reken ik niet meteen af

heeft als gevolg dat we elke student en docent moeten faciliteren,

op financiële resultaten. Als ze eenmaal gevestigd zijn, zullen ze

dus daar gaan we aan werken.//

op dezelfde manier lopen als de andere clubs. Winy Maas en zijn oranje rots zijn heel erg aanwezig en dit trekt snel aandacht en ook

bronnen

onrechtvaardige kritiek. Het is niet zo dat iedere leraar een grote naam

>>interview heeft plaatsgevonden op 2 december 2009

moet zijn, maar we hebben er wel enkele nodig op de faculteit. Het

>>foto door Joop van Reeken studio/Rijswijk

1st

BSc

MSc

The solid areas represent the number of students “feeling that their voice is not being heard” in relation to the shaded area showing students saying that they want input. The grey area’s represent students who agree with both statements. This graph also shows the amount of responses by first year, bachelor and master students.

11

Op welke manier zet Onderwijs en Studentenzaken zich in voor student en medewerker, zodat zij zich zoveel mogelijk bezig kunnen houden met het Onderwijs en Onderzoek?

onderwijs en studentzaken Erik Ootes, Manager Logistiek en Kwaliteit Onderwijs en Studentenzaken nieuw gebouw, beter gebruik

volledig rooster

Inmiddels voor het tweede collegejaar verzorgt de Faculteit

Mede op verzoek van de studenten wordt voor elke Bachelor en

Bouwkunde vanuit de nieuwe locatie “Julianalaan” het onderwijs

Master student een individueel rooster beschikbaar gesteld. Daartoe

voor haar studenten. Het gebouw is zowel qua vorm als inrichting

dienen de afdelingen voor al het onderwijs dat ze verzorgen een

totaal anders dan de voormalige Faculteit aan de Berlageweg. Bij de

voorstel rooster aan te leveren bij de Bouwkunde roosteraars. Zij

realisatie van de Faculteit Julianalaan is het nieuwe concept voor

zorgen ervoor dat de vakroosters waar nodig verder op elkaar

atelierplaatsen, zoals dat al op enkele etages aan de Berlageweg

afgestemd worden en dat ingetekende studenten deze informatie

was uitgevoerd uitgerold over de gehele Faculteit. Door de uniforme

in hun persoonlijke rooster kunnen terugvinden. Door deze centrale

inrichting van alle atelierplaatsen is het mogelijk om de alle plaatsen

verwerking kunnen conflicten in roosters binnen een semester

flexibel in te zetten voor de verschillende studentgroepen.

voorkomen worden.

Met ruim 3500 studenten is het noodzakelijk om de beschikbare ruimte zo efficiënt mogelijk te gebruiken. Onderzoeken, tijdens en over gebruik van het oude gebouw, toonden aan dat veel ruimten slechts sporadisch gebruikt werden, mede omdat ze niet algemeen

Door de uniforme inrichting van alle atelierplaatsen is het mogelijk om de alle plaatsen flexibel in te zetten voor de verschillende studentgroepen.

beschikbaar waren. Enkele algemene onderwijsruimten werden juist zeer intensief gebruikt, omdat dit de enige waren die centraal via

minder uitzonderingen

roostering gereserveerd konden worden. De keuze om het merendeel

Zowel de groei van het aantal studenten als de krappere bezetting

van de onderwijsruimten nu via Onderwijs en Studentzaken te

bij Onderwijs en Studentzaken maken het noodzakelijk dat deze en

verdelen en het gebruik door O&S te laten beheren is mijns inziens

andere onderwijs ondersteunende activiteiten zo efficiënt mogelijk

dus een goede keus. De belangen van alle afdelingen en studenten

uitgevoerd worden. Dit lukt door steeds vaker gebruik te maken van

in de verschillende semesters van het Bachelor en Masteronderwijs

nieuwe ICT mogelijkheden en tevens door minder uitzonderingen

worden evenwichtig afgewogen. Dankzij deze werkwijze kunnen we

op de regels toe te staan. Het afwikkelen van uitzondering vergt

met een beperktere hoeveelheid onderwijsruimte, meer studenten

namelijk een veelvoud aan tijd ten opzichte van een student die

faciliteren.

zich bijvoorbeeld wel tijdig heeft aangemeld voor het onderwijs of een tentamen. Efficiënter houdt absoluut niet in dat er minder oog

toewijzen ruimte

is voor de individuele student. Waar de situatie erom vraagt worden

Twee keer per studiejaar worden alle beschikbare ateliertafels op basis

nog altijd individuele maatwerkoplossingen gerealiseerd.

van de onderwijsintekening opnieuw verdeeld. Door de opzet van het Bachelor onderwijs, waarbij met een kennis en een ontwerpkwartaal

Op deze wijze zet Onderwijs en Studentzaken zich op bovengenoemde

gewerkt wordt, kunnen de ateliertafels op de tweede etage waaraan

vlakken in om het voor de student en medewerker mogelijk te

de Bachelors werken beide kwartalen volledig benut worden. Naast

maken zich zoveel mogelijk te kunnen bezighouden met onze

een klein aantal tafels op de tweede etage zijn op de eerste etage

kernactiviteiten, het Onderwijs en Onderzoek.//

en begane grond nog vele tientallen aterliertafels, die elk semester opnieuw worden toegewezen aan de verschillende Masterstudios.

Binnen de aan de afdeling/studio toegewezen ateliersruimte dient elke afdeling zijn eigen onderwijs zo te plannen dat niet alle groepen

1 st

gelijktijdig onderwijs krijgen. Hierdoor kan ook deze ruimte efficient gebruikt worden. Voor onderwijs dat niet aan de ateliertafels gegeven kan worden, zoals colleges roostert O&S de beschikbare college en instructieruimte in.

1

BSc

3 5

Sc

M

12

Stylos posed two statements: “There is enough space to study in the Faculty of Architecture” and “I am content about my workplace”. Responders could agree (5) or disagree (1) with these quotes. The diagram shows the average opinion of first year, bachelor and master students.

Hoe halen we met minder dezelfde doelen en eindtermen als voor de crisis?

Hoe zal het ontwerponderwijs en onderzoek op bouwkunde in de komende jaren veranderen?

ontwerpen

bouwkunde 2015?

Christian van Ees, secretaris Onderwijs

Theo van Drunen, hoofd Onderwijs en Studentzaken

Ontwerpen leer je door het dikwijls te doen, volgens het aloude

Ik baseer mijn voorstelling op de volgende veronderstellingen. Ik

didactisch model van Learning by doing. Daaraan verandert

verwacht dat de minister verdere financiele kortingen zal opleggen,

niets. De voor ontwerpwerk wezenlijke hand/hoofdcoördinatie

op: / de studiefinanciering: die zal drastisch aangepakt worden; / de

moet stelselmatig, steeds opnieuw worden geoefend, aan steeds

masteropleiding: ik verwacht dat studenten moeten gaan betalen

andere opgaven. Kleine groepen studenten worden door een vaste

voor hun masteropleiding. Dat zal dan een tarief worden dat nu

ontwerpdocent begeleid. Zij laten de ontwikkeling van hun ontwerp

ook geldt voor buitenlandse studenten. / de bacheloropleiding: ik

zien en krijgen daarop commentaar, in een afwisseling van individuele

verwacht dat de vergoeding verder gekort gaat worden met 20%.

en groepsbegeleiding. Studenten leren ook van elkaar en zij werken samen, aan gemeenschappelijke producten als kader voor een

Op basis van deze veronderstellingen denk ik dat er een scheiding

individueel ontwerp.

gaat plaatsvinden tussen onderwijs en onderzoek. Onderzoek zal met de graduate school een aparte eenheid gaan vormen. De

Kenmerkend voor individuele begeleiding van een ontwerpproces,

consequenties voor het bacheloronderwijs zouden kunnen zijn:

The Design Studio, is dat de docent ‘over de schouder meekijkt’. Hij of

/ de selectie zal strenger worden, voor de poort of in het eerste jaar

zij leeft zich met schetsrol en pen of potlood al tekenend en pratend

binnen de poort; / de bacheloropleiding zal gestoeld en ingericht zijn

in in het ontwerp, probeert het te doorgronden, ‘ondervraagt’ het

op efficiency en flexibiliteit; / in hoeverre de BSc opleiding breed of

en doet suggesties voor verdere ontwerpstappen. Voorwaarde voor

smal zal zijn, zal afhangen van de efficiency en de eindtermen; breed

zulk intensief ontwerponderwijs is dat de studenten ‘op zaal’ werken

is niet per definitie duur; / dat wil zeggen dat er veel onderwijs op

en altijd een plaats in het ontwerpatelier kunnen vinden. Daarvoor is

afstand wordt gegeven, met name de kennisvakken (e-learning); / het

overigens in BK City Juliana nog niet genoeg ruimte.

Bachelor diploma zal toegang moeten geven tot de arbeidsmarkt; / een verschuiving in het ontwerponderwijs waarbij de contacttijd

Ontwerpen Leer Je Door Het Dikwijls Te Doen, op zaal!

geminimaliseerd zal worden en die contacttijd optimaal moet worden benut. Hoe dat er precies uit gaat zien, zullen we samen moeten ontdekken; / onze ontwerplijn (in de Bachelor en de Master opleiding)

Onderwijs is mensenwerk. Als je op onderwijs moet bezuinigen

zal ook een eigen karakter, handtekening krijgen. De didactiek van

betekent dat onderwijs met minder docenten. Aan de andere kant

het ontwerponderwijs zal ontwikkeld zijn. Een eenduidige manier

moet je nog altijd dezelfde leerdoelen en dezelfde eindtermen

van ontwerpbegeleiding door de vaste en gastdocenten op basis

halen. Kortom, wij moeten kijken hoe we het onderwijs doelmatiger

van de ontwikkelde didactiek zal ingevoerd zijn.

kunnen inrichten. Oftewel, hetzelfde doen met minder mensen. En als er echt niet meer geld is: eventueel iets mindere kwaliteit leveren

De consequenties voor het masteronderwijs zullen groter zijn:

met minder mensen. Overigens, de kwaliteit die Bouwkunde levert is

/ het schakelsemester zal betaald gaan worden door de studenten;

hoog: voor de crisis had iedere afgestudeerde werk. Het gemiddelde

hierdoor zal de zij-instroom sterk afnemen. Alleen diegenen die

cijfer voor het afstudeerwerk is met 7,8 heel hoog. Wij leveren dus

zeker weten dat ze het halen gaan door; / ook de instroom in

bovengemiddelde bouwkundig ingenieurs af...

de masteropleiding zal verminderen; / er zullen verschillende onderwijspakketten gaan ontstaan, die opleiden tot bouwkundig

Maar bedenk wel: niet alleen de huidige benarde financiële

ingenieur; / deze pakketten zullen varieren in intensiteit van

omstandigheden zijn aanleiding om te bezien hoe het anders kan.

begeleiding: veel begeleiding betekent een hoger collegegeld; /

Ontwerpdocenten vertellen nog al eens ieder op geheel eigen wijze

er ontstaat druk vanuit de studenten om het onderwijs efficient en

vrijwel hetzelfde aan hun groepje studenten. Niet alleen kan dat

goedkoop te houden; / er zullen vouchers komen voor begeleiding.

net zo goed aan de hele groep verteld worden, in de collegezaal

Wil je meer begeleiding dan kun je porties van 8 uur kopen; / in de

- Ontwerpen doe je zo! - het is zelfs beter omdat alle studenten zo

master zal al het theorieonderwijs op afstand gebeuren: opgenomen

dezelfde grondslagen te horen krijgen en er meer evenwicht komt

colleges, geprogrammeerde instructies, vragenuurtje op internet

in de begeleiding, ook als uitgangspunt voor een rechtvaardige

(e-learning).

beoordeling. Ontwerpdocenten kunnen dan al hun tijd besteden aan het klassieke meer individuele Design Studio Work. Het adagium blijft:

Dit zijn mogelijke scenario’s. Deze scenario’s zouden verder uitgewerkt

Ontwerpen Leer Je Door Het Dikwijls Te Doen, op zaal!//

kunnen worden als input voor het curriculum 2015-2016.//

13

Klaske Havik is universitair docent bij Architectuur. Ze geeft les in het master programma van Public Building en doet onderzoek naar literaire technieken in locatieonderzoek en ontwerp.

Klaske is lid van de Onderdeelcommissie Bouwkunde.

kleur bekennen Klaske Havik op persoonlijke titel

Er is op zich niets mis mee als een decaan letterlijk en figuurlijk kleur

de andere groepen beperkend te werken: de uitzonderingspositie

aan een faculteit wil geven. Waar te discussiëren valt over de kleurtjes

van The Why Factory, prominent zichtbaar in de faculteit, gaat

op de gevel van het gebouw aan de Julianalaan, valt ook te twisten

samenwerking eerder tegen dan dat ze deze bevordert. Jammer

over het hoe en waarom van gemaakte keuzes in het inhoudelijke

voor een faculteit waarin zoveel kennis en kunde voorhanden is die

spectrum van het onderwijs en onderzoek. Het initiëren van nieuwe

nieuwe initiatieven tot een succes kan maken.

“pilots” naast het reguliere onderwijs is op zichzelf een begrijpelijke zet: het geeft de mogelijkheid om nieuwe ideeën over onderzoek en

Zolang een ieder verder zijn werk kon doen, leidde de zo ontstane

onderwijs bij wijze van experiment een kans te geven, en inderdaad,

scheve situatie tussen de verschillende groepen hooguit tot

ze na enige tijd ook af te rekenen op hun resultaten. Voorwaarde

gemopper in de wandelgangen of het voordeel van de twijfel. De

voor dergelijke stappen is wel dat ook de kwaliteit van het reguliere

huidige financiële situatie plaatst dit alles echter in een ander, veel

onderwijs en onderzoek voldoende erkend en ondersteund wordt.

schrijnender licht. Nu budgetten niet meer ruimschoots voorhanden zijn, ondervinden veel werknemers aan den lijve hoe de werklast en

Zolang beslissingen van het management niet gepaard gaan met een heldere visie, en scheve verhoudingen niet beargumenteerd en gelegitimeerd zijn, zal het gemor aanhouden.

de daarvoor beschikbare financiële en personele middelen scheef verdeeld worden. In de begroting delven de reguliere afdelingen het onderspit. Het lijkt vergeten te worden dat ook de “oude” afdelingen architectuur, stedenbouw, bouwtechnologie en RE&H kwalitatief hoogwaardig onderwijs leveren, dat internationaal studenten trekt en Archiprix-winnende afstudeerprojecten oplevert. Ook binnen deze

Op deze aspecten dreigt het mis te gaan, nu de faculteit

groepen is er differentiatie, en vindt experimenteel en innovatief

geconfronteerd wordt met drastische bezuinigingen, én nu de

onderzoek plaats dat een stroom aan onderzoekspublicaties

“pilots” na de eerste jaren geconfronteerd worden met de vraag

oplevert.

naar resultaten, en daarmee hun levensvatbaarheid. Enkele “pilots”, zoals ®MIT (renovatie/transformatie), lijken min of meer soepel een

Zolang beslissingen van het management niet gepaard gaan met

plek te vinden binnen de faculteit: ze kennen een duidelijk profiel dat

een heldere visie, en scheve verhoudingen niet beargumenteerd en

ruime aantallen studenten aantrekt, en er wordt onderzoek gedaan

gelegitimeerd zijn, zal het gemor aanhouden, en wordt de werksfeer

dat zich qua thema en invalshoek onderscheidt van wat elders

er niet beter op. Het is aan de decaan, maar evengoed aan de hele

in de faculteit gebeurt. Voor andere groepen lijken de resultaten

bouwkunde gemeenschap, inclusief de “nieuwe” groepen, om

vooralsnog onduidelijk. In de wandelgangen geldt de kritiek vooral

gezamenlijk zorg te dragen voor goed onderwijs en onderzoek, en

The Why Factory. Het onderwijs- en onderzoeksprogramma van The

voor een prettige sfeer in de faculteit. Om te beginnen met openheid

Why Factory lijkt niet zo fundamenteel te verschillen van de reguliere

over plannen en financiën. Hulde daarom voor het initiatief van

studio’s bij architectuur en stedenbouw, en met studenten loopt

Archined om de discussie te openen, en voor Stylos om met deze

het nog niet echt storm. Bovendien lijkt hier de afzondering van

pantheon// verschillende meningen te laten horen.//

1,8

elective courses

14

The amount of elective courses will be reduced, from 79 to a maximum of 8. Each department will be allowed a maximum of one elective course. Architecture forms an exception on this rule with two courses. >> C. van Ees/T. van Drunen in Eindrapport Betaalbaar Onderwijs, August 2009

“...excellent firms of tomorrow will cherish impermanence - and thrive on chaos.” (Tom Peters, Thriving on Chaos, 1987)

is een verandering een probleem?

Matthijs Prins op persoonlijke titel

Je hebt mensen die kunnen geen genoeg krijgen van veranderen;

onderzoek via de zogenaamde tweede geldstroom (NWO). Hier

niet zelden verdienen die er hun brood aan. Je hebt ook mensen die

scoort de faculteit historisch onvoldoende. Voor de faculteit is de

er bang voor zijn (op universiteiten gemiddeld genomen betrekkelijk

onderzoeksopgave dus niet te ontkomen: van ambacht, kunst en

veel). De meesten zitten er ergens tussen in. Curve, internationalisatie,

kunde naar wetenschap. Het zou een historische fout zijn om nu we

impulsgelden, bezuinigingen, een greep uit mijn bijna 10 jaar in

net het promotiebeleid en promotierendement enigszins op orde

Delft aan de Faculteit Bouwkunde met maar één conclusie: een

hebben, het kind met het badwater weg te gooien. Een accent op

faculteit ontkomt simpelweg niet aan veranderingen. Zo niet

derde geldstroom onderzoek voor de vaste staf juich ik beperkt toe.

vrijwillig dan van hogerhand gedwongen. Laat ik vooropstellen dat

Eerder zouden we onze onderzoeksproductiviteit moeten verhogen

ik organisatieverandering niet op voorhand een probleem vind,

door de samenwerking tussen staf en afstudeerders, dan snijdt het

eerder een natuurlijk en vanzelfsprekend proces. Niet bewegen is

mes aan twee kanten. Ingenieurswetenschappen bewijzen zich in hun

stilstand.

toepassing, maar wel in een gezond evenwicht met fundamenteel

onderzoek. Als we dat laatste laten, of in deze het evenwicht uit het

Stylos spreekt over miscommunicatie, ontevredenheid en een

oog verliezen, verworden we tot een gesubsidieerd adviesbureau,

pregnant aanwezige problematiek ter attentie van huisvesting,

en dat heet oneigenlijke concurrentie.

bezuinigingen, onderwijs en onderzoek en communicatie en vraagt om een toekomstvisie. Mijn visie op de gevraagde onderwerpen

Het ‘nieuwe’ faculteitsgebouw vraagt gewenning. Is ook suboptimaal,

deel ik graag, een zekere neiging tot polemiek is mij niet vreemd,

met name waar het hoog concentratie werk betreft. Lang niet alle

en misschien wel daarom wil ik mijn toekomstvisie niet verbinden

onderwijsprocessen krijgen een vanzelfsprekende plaats. Ik behoor

aan een wat vaag geformuleerde problematiek die ik slechts ten

dus niet bij het kamp dat het nieuwe gebouw kritiekloos idealiseert. Ik

dele herken.

ben er wel beretrots op dat we dit op zo korte termijn hebben weten te realiseren. Onvoldoende beseffen we dat een nieuw werkplekconcept

Voor mij is de Faculteit Bouwkunde TUD een onderscheidende faculteit

ook een nieuwe wijze van werken vraagt. Flexwerken houdt niet alleen

doordat ze een unieke mix kent in het onderwijs en onderzoek tussen

in dat je niet op voorhand weet op welke stoel je terecht komt, maar

ontwerpen, construeren en sturen. Het eenzijdig accent in marketing

vraagt ook flexibiliteit ten aanzien van de keuze waar je werkt. Die

en beleid dat soms wordt gelegd op het ontwerpen alleen, doet

keuzevrijheid vraagt om vertrouwen tussen leidinggevenden en staf,

onvoldoende recht aan dat wat waar we ons echt in onderscheiden;

waarbij er wederzijds bewezen moet worden dat men dit vertrouwen

het opleiden van brede bouwkundig ingenieurs. Klassieke ‘Beaux Arts’

waard is. Dit bewijzen heeft twee kanten, er onvoorwaardelijk zijn

opleidingen zijn er binnen ons domein genoeg, van een faculteit als

wanneer dat moet, en een concept waarbij men elkaar de maat neemt

de onze is er maar één. Bouwkunde Delft heeft toekomst als ze dit

op overeengekomen prestaties en niet op inspanning (tijdschrijven)

profiel in synergie weet te benutten. Als afdelingen elkaar zinloos

en doelloze aanwezigheidsverplichtingen.

gaan verketteren en beconcurreren, gaan we aan ons eigen politiek gekonkel ten onder.

Onderwijs en onderzoek hoeven niet slechter te worden als je het na ‘zeven vette jaren’ eens wat magerder krijgt. De beperkingen van het

De huidige bezuinigingen zijn een gegeven. Als afdelingen niet in

nieuwe gebouw zouden ons tot koploper kunnen maken in termen

gezamenlijkheid opereren in tijden van slecht weer, dreigt er gevaar

van E-learning en informatisering. Eruit met die sleetsheid, matheid

voor het schip dat faculteit heet. Niets is dodelijker om te overleven

en ressentiment, en zoeken naar dat wat de essentie is van wat je wilt

en sterker uit de strijd te komen dan dat elk individu en afzonderlijke

overdragen en uitdragen. Dat vervolgens effectief en efficiënt doen

groepering zich ingraaft in eigen stellingen. De TOR (red. terms of

met de middelen die je hebt. In de beperking toont zich de meester.

reference) werkgroepen hebben laten zien dat het anders kan. Ronduit

Dat we als faculteit met veel daadkracht samen (staf en studenten)

gevaarlijk acht ik het dat er geen gelden meer worden vrijgemaakt

grootse opgaven aankunnen hebben we bewezen na de brand. Als

voor eerste geldstroom promovendi. Waar promotieonderzoek ten

we die daadkracht blijven laten zien, in de mate waarin we werkplek

principale een zwaarwegend fundamenteel karakter moet hebben,

en werkprocessen op elkaar weten af te stemmen, in de onderlinge

acht ik derde geldstroom promovendi bijna een contradictio in

samenwerking en in wederzijds vertrouwen dan zijn bezuinigingen en

terminus. Het overheidsbeleid stuurt in toenemende mate het

veranderingen niet alleen een probleem maar ook een kans. Zonder verandering is er nooit verbetering.//

15

Dr. Ir. Kooijman studied and now works at Bouwkunde. Dr. Sierksma, a sociologist-philosopher, was pensioned from Bouwkunde in 2008. In this article, they clarify their point of view about the ‘Flexible Workspace and Authoritarian Surveillance’.

flexible workspace Dr.ir. Kooijman and Dr. Sierksma The authors have written this article as private persons a revolution from above

the new Bouwkunde

After The Great Fire in the spring of 2008, the Faculty of Architecture of

Already before The Great Fire ‘top down’ elements in the new Dean’s

the TU Delft (Bouwkunde) has equipped its new lodgings with flexible

approach could be noted. This is now intensified by the new system

workspaces for students, teachers and researchers. Together with

of academic flex labour. ‘Integral management’ had already been

organizational changes, this spatial solution involves an acute change

introduced a decade ago, involving the dean’s one-man jurisdiction

in what was before a university department based on principles of

over education, research, and personnel and material policy. In the

academic freedom and liberal institutions. Protest and criticism was

intermediary period this was implemented half-heartedly, although

waved aside. This combined intervention involves a ‘revolution from

institutions for staff influence were already abolished. Suddenly,

above’, transforming an ‘old-fashioned’ faculty into an authoritarian

integral management matches the authoritarian regime all too

organization.

well.

The more open the faculty’s system seems and is presented to function, the more authoritarian it turns out to be. The looser ‘coupling’ of people in an open plan involves a stricter and less

The looser ‘coupling’ of people in an open plan involves a stricter and less flexible coupling of the system’s elements.

flexible coupling of the system’s elements. Thus, the more vulnerable the system as a whole, the sterner the reactions of the regime will

The traditional, Humboldtian university combined research and

be to those who jam it. This complex can be defined as the system’s

teaching in each academic’s task. Qualified staff, often with a PhD,

authoritarianism.

had great freedom in the choice and the organization of teaching material and of their research topic. Most of them had their own study,

‘Authority’ and ‘authoritarianism’ are quite different matters. We

or they shared a room with a colleague with similar academic interests.

define authority as reciprocal recognition of valued inequality.

A chosen council and a chosen board represented all echelons of

Authoritarianism, by contrast, implies the one-sided presentation of

the department, striving for compromise on earthly matters and

the practice of one-sided power as if it were authority. Old-fashioned

guaranteeing academic freedom.

Academia functioned in terms of true authority, inferred from the chef’s and colleagues’ evident capacities in academic research and

From September 2008 on, the outline of a new research policy involves

teaching. This order, we argue, is now subverted. Our analysis is

the staff members’ application for one of a list of topics prepared by

an extended comment on one of the dean’s misunderstandings:

the dean’s office. If there is no theme that fits one’s expertise – bad

“If the introduction of flexible workplaces makes the faculty less

luck; you may become a full-time teacher. Obviously, the program

‘compartmentalized’, then that’s a big bonus; but it is not the main

of topics will be related to departmental pay-off. Research topics

reason why we’re doing this.” ‘Compartmentalization’, here, is doubly

financed by outside institutions and corporations will be favored;

and mistakenly connotated: spatially, in contrast with the ‘cell office’;

finances will dictate research content and academic interest will

socially, as cocooning to be countered by ‘flex’.

become less important. Thus, the criteria for judging the work done

The flexible workspaces of staff members Bouwkunde

are also stipulated top-down. conclusion Some things are quite clear, now. Autonomous scientific research is threatened by extinction, at ‘Bouwkunde’ it is simply not facilitated anymore. Top-down organized research topics, waiting to be implemented, will make this worse. ‘Research capacity’ is only

16

un-flexible ‘flex plek’ Akkelies van Nes

considered in terms of execution and market revenues, not in terms

When we heard that we would

of originality of actual research. One must expect routine results: less

move into the beautiful old main

variation in topics, as well as in research partners. Also, the separation

building, I was very happy. After

of research and education will become larger. Or worse, research for

losing several research- and

many an academic ‘teacher’ will disappear.

teaching materials in the fire, I was looking forward to get

The simultaneous introduction of flex places, top-down research

installed in a new office in such a

themes together with the dependency from ‘derde geldstroom’ is the

nice building. When the ‘flex plek’

keystone of the architecture of Bouwkunde’s authoritarian capacity

concept was introduced to us,

system. It completes the demise of academic democracy, the system

we got very disappointed. At the

of output financing, and the downfall of interdisciplinary teaching.

information meeting they hardly listened to our needs as researchers. It was a one-way communication

Serious evaluation of the ‘new academic office’ seems not possible any

and they got upset when we made comments. Therefore we wrote

more. A collective letter to the dean in B Nieuws of October 2008 was

an article on our views to the TU Delta. The reactions were very

replied to with a mere one sentence from the dean. Remarks from the

disappointing. So therefore I resigned from this undemocratic

ODC in May 2009 about the evaluation report of RISBO did not have

discussion in order to focus on my research and teaching tasks.

much effect, nor did the RISBO report itself. As a consequence the faculty-system of Bouwkunde seems to have become less dynamic:

For one year I have tried to adapt to the ‘flex plek’. Often all tables

its present form is incapable of functioning well for what always was

are occupied in the room where I have my closet. I am spending too

its content: the critical-intellectual medium.//

much time on packing in and out my laptop, and running around to meetings and lectures rooms in the buildings with two bags

This article is only a brief summary of two articles published elsewhere. Boss

with materials I need. When I am trying to work at a flex plek, I got

Magazine (March 2009) contains with the same title a more elaborated statement.

interrupted every five minutes by students and other colleagues

Filosofie in Bedrijf (forthcoming; December 2009/January 2010) contains also

asking me where other colleagues are “flexing” today. In the same

some fieldwork like interviews with department chairs and an analysis of the

way I am interrupting other students in order to find the MSc students

RISBO evaluation report. The latter article is titled: ‘Flex en vlijt; Case study van

I have to tutor.

een universitair panopticum’. The published articles can be found in the Repository of the TU Library’s website (http://repository.tudelft.nl).

As time has gone by, I am working home most of the time. There I tutor students, have project meetings with research teams (because

>>R. Sierksma, ’Tweefasenstruktuur als universitair panopticum: de geboorte

of a lack of meeting rooms) in order to finish the research projects

van de normstudent, de normdocent en de normonderzoeker’in: Universiteit en

in time. Sometimes I am at the faculty for not losing contact with

Hogeschool, series 29, nr. 5, March 1983, pp. 268-275.

colleagues and students. But these days tend to be very messy

>>ODC Bouwkunde, Voorlopige advisering ten aanzien van het flexconcept, 20 May

with low productivity. In order to get a proper office at home I have

2009. RISBO, Ervaringen met flexibele werkplekken op de faculteit Bouwkunde,

invested in bookshelves, working table and a chair to get my work

TU Delft, Rotterdam, Erasmus Universiteit, May 2009.

done properly in time. What really upsets me is that it is required

>>Our interpretation of N. Luhmann’s Die Gesellschaft der Gesellschaft, two

from us university staff to be more productive for bringing in external

volumes, Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1997, part I, pp. 196-199.

research funding. This is very de-motivating, in particular when they

>>Photograph by Hans Schouten

offer us such an un-effective working environment back. The results are that I am loosing several colleagues who get jobs at other places, and I am losing respect for those who decided to impose this ‘flex plek’ system up on us without having kind of communication on our needs.//

0,55 ... is the targeted amount of workplaces allocated per person in the Faculty of Architecture >> C. van Ees/T. van Drunen in Eindrapport Betaalbaar Onderwijs, August 2009

17

Ber Mooren maakte in 1977 als student kennis met de faculteit. Inmiddels heeft hij een eigen bureau en doceert hij 30 jaar aan de TU Delft. Door tijdens zijn onderwijs met zijn studenten mee te studeren heeft hij leren doceren. In dit interview geeft hij zijn visie op het ontwerponderwijs.

interview Ber Mooren Josiena Simonian en Nina Verkerk

>> foto door M.L.K. Tjia

Hoe zou de gewenste architectuuropleiding eruit zien?

kennelijk niet één op één in een didactiek om te zetten. Dit wordt in de

Aldo Rossi zegt: “De universiteit is niet bedoeld voor het opleiden

hand gewerkt door gastdocenten met geringe onderwijservaring. Ik

van grote kunstenaars, maar voor het vormen van gedegen

zou het liefst een kwartaal analyseren en dan een kwartaal ontwerpen.

constructeurs, die de logica van de ruimtelijke constructie beheersen

In het analyseproject vergaar je kennis van gebouwen; waarom zijn

en het spel voor bouw en ombouw van de ruimte beheersen.” Dat

ze zo gesitueerd, hoe is het programma geordend, waarom zijn ze

zou het uitgangspunt voor een ontwerpopleiding moeten zijn. Dit

zo geconstrueerd. Vooral constructie wint dan aan belang. In zijn

betekent dat een ontwerp op grond van rationele overwegingen

constructie krijgt een gebouw karakter, wordt het van deze tijd en

tot stand moet komen, dat wil zeggen op begrip van de locatie, van

wordt het concreet. Het is deze materiële kant die door de eenzijdige

het programma en gebouworganisatie en van constructiemethodes.

nadruk op concept en beeld te laat in het ontwerpproject wordt

Zolang de beeldende kracht van deze categorieën onderschikt wordt

ingebracht. Constructie wordt te veel als uitwerking gezien. / Voor mij

gemaakt aan één of ander beeld uit de particuliere imagotheek

is dat de leukste kant van het vak, dan gaat het niet meer om een idee,

van de student, of nog erger uit die van zijn docent, ben je bezig

maar om een gebouw. Het probleem met het constructieonderwijs

met een soort creatieve therapie. Dat kan nuttig zijn, maar is geen

in relatie tot het ontwerp op deze school is dat het te pragmatisch

architectuuronderwijs. Een gebouw is een gebruiksvoorwerp dat

wordt ingezet. Voornamelijk hier zou de inzet van gastdocenten veel

beantwoordt aan een maatschappelijke geformuleerde vraag waar

groter kunnen zijn, specialisten, mensen vanuit de praktijk die vanuit

meerdere antwoorden op mogelijk zijn.

de constructie opnieuw naar een ontwerp moeten kijken.

Is seriematig- of massaonderwijs mogelijk?

Stimuleert het gebouw de vorm van studeren?

Ik kan alleen spreken over ontwerponderwijs. Bij atelieronderwijs

Ik heb grote bewondering voor de voortvarendheid waarmee we dit

kan je door elkaars bevindingen kennis opdoen. Voorwaarde is

gebouw ingetrokken zijn. Dit is pragmatisch maar ook een beetje

dat iedereen meedoet en uit zijn persoonlijke fantasma’s stapt. Als

anarchistisch. Het is nooit goed genoeg, maar we doen het ermee. Ik

iedereen op dezelfde manier tekent, kun je de plannen goed met

kan me heel goed voorstellen dat je in de toekomst een paar ruimtes

elkaar vergelijken. De student levert dan met zijn plan een bijdrage

aan dit gebouw toevoegt met collegezalen en afstudeerateliers,

aan het onderwijs van een ander. Door als docent aan het eind van

maar vooral tentoonstellingsruimten, want daar is een groot gebrek

het project de plannen onderling te vergelijken kun je als docent

aan. Maar voor de ateliervorm zit het iets te dicht op elkaar. Een

ook proberen de positie van een plan of groep plannen ten opzichte

geconcentreerd gesprek met een kleine groep is niet goed mogelijk,

van het vak als geheel te benoemen. / Onder die voorwaarden is een

dat frustreert de toch al geringe contacttijd.

vorm van massaonderwijs mogelijk. Dan ook kun je de waarde van het studentenwerk voor zich laten spreken. Het staat dan buiten

Hoe komen de ideeën van het management op u over?

twijfel dat je binnen het docentencorps in ieder geval moet werken

In “Betaalbaar Onderwijs” staat dat projecten mogelijk één keer

aan een vorm van overeenstemming over een manier van lesgeven

per jaar aangeboden moeten worden. Dat is de dood in de pot. In

of wel over een didactiek. Dat betekent dan ook dat je als school je

Bsc4 geven we les aan een kleine groep en een grote groep. Bij de

beste docenten op het eerste jaar moet zetten. Ik pleit daarom voor

kleine groep met min of meer vaste docenten, kunnen we naast

een forse reductie van het aantal gastdocenten in de eerste twee

het onderwijs ook echt over de inhoud discussiëren. Zonder die

jaar van de studie.

discussie is het heel moeilijk om niet af te glijden naar een soort leuke bezigheidstherapie. / Didactiek is toch een vorm van formalisering

Sluit de studie aan op de praktijk?

van de kennis die je wilt aanbieden, niet de formalisering van een

Er is op dit moment geen aan de bouw gerelateerd leidend

proces waarin je die kennis aanbiedt. De nadruk ligt nu op het

maatschappelijk thema, hierdoor ontbreekt bij beginnende

management, dat is per definitie niet inhoudelijk, maar op het proces

studenten een maatschappelijk engagement. Nieuwe studenten

gericht. Als je dat proces gaat stroomlijnen zonder dat je de inhoud

moeten beter ingelicht worden wat het maatschappelijk belang

stroomlijnt dan stroomlijn je niks. / Ik vind het belangrijker wat mijn

kan zijn van de verschillende disciplines die hier op school worden

studenten vinden van mijn lesvorm dan de visie die het management

aangeboden. / Hoewel de leerlijn architectonisch ontwerpen een

er op nahoudt. Goed onderwijs is altijd mijn prioriteit. Ik laat me

meer thematische benadering mogelijk maakt, zijn de meeste

niet door bezuinigingen frustreren, er is niets mooiers dan kennis

ontwerpprojecten een vorm van praktijksimulatie. Leerdoelen zijn

doorgeven aan een jongere generatie.// >> interview heeft plaatsgevonden op 28 december 2009

18

This year I have decided not to whiff up bombastic and unrealistic New Year’s resolutions at the toll of midnight bells. Instead, I choose to recall some moments of the past twelve months, and reflect on the meaning of real, fundamental change.

five Mementos for the New Year Heidi Sohn, docent Not without sadness I realize that 2009 will go down in the annals

status quo, improving education and thus achieving change, need

of BK as the year in which our community -for many reasons- denied

to be taken seriously by our directives. Our directives need to take

the possibility of renewing itself, of shaking off bad habits, of facing

responsibility by being forthright about their part in this crisis, and

the dire challenges ahead with a sense of dignity and respect for

by allowing and fostering other non-institutional organizations to

higher education, and embracing the possibility of lasting, positive

play an active and effective part in the decision-making processes

change.

on education.

Here my five mementos to keep for 2010

4. Image-building and branding has become a common practice

1. Long-term projects (of research, of education) are presently subject

in our Faculty. From expensive designer furniture and top-notch

to a hierarchical, exclusive decision-making apparatus, which is as

technologies, famous ‘starchitects’ in key-positions, and office names

inconsistent and banal, as it is shortsighted. In order to produce

as flagships and logos on posters, books and other products, have

meaningful research and to offer high standard education our Faculty

blurred the necessary line that should exist between education and

will need directives, who are conscientious of process and are willing

private economic activity, on the one hand. And on the other, it is

to allow academic ventures to grow and evolve from pilots to fully

sending out contradictive and very conflicting messages about our

established projects in order to yield results.

Faculty. Our building (as spatially generous and handsome as it is) depicts the image of a wealthy, affluent institution, while the reality is

2. Quantity has become our qualitative criteria. Contracts are

that it is submerged in financial and organizational turmoil. For many,

terminated according to time and permanence, not according to

this ‘lap of luxury’ has become the seat of uncertainty and insecurity.

qualitative output and engagement to education and research or to

In order for education to be the engine of (future) change it needs

performance and motivation; studios and courses are measured by

to retain some degree of autonomy from private interests, and this

student numbers and budgets instead of by results; with very few

will only be achieved if power-positions are taken by individuals

exceptions, our entire discourse has shifted to money-talk, and away

who understand that higher education is not a sector of the market,

from contents. In order to regain some sort of qualitative criteria,

a fancy display opportunity for PR, or a venue to pursue individual

administrative and managerial staff has to perform qualitatively -

career ambitions, but the social precinct where the long-term project

warding the rest of the community from unnecessary hassles and

of civilization and the production of knowledge has taken place for

distractions, guaranteeing that the financial situation does not

centuries.

interfere with the quality input and output of its academic staff.

5. The prevalent analogy of our Faculty to a CITY is exasperating and 3. The present crisis (of changing power-relations, of money) has not

annoying. “BKCity” is, and should remain the Faculty of Architecture

been enough to organize the community into formations or clusters,

of the TU-Delft, that is, until we are willing to understand how a city

which discuss possibilities for change based on common goals.

functions and operates (conventionally via a democratic electoral

Existing organizations have proven to be little more than facilitators

system), and act accordingly. This means to enforce our “right to

of the status quo. Discontent and dissatisfaction has been dealt with

BKCity” by expressing our concerns and discontents, by stirring and

condescendence by the directives, dismissed as simple underbelly

challenging the status quo, by demanding and actively participating

feelings and signs of irrational emotionality, thus discouraging further

in debates and discussions, by offering constructive thoughts,

discussions, and relegating an urgent debate to websites and blogs.

visions and ideas for betterment, but especially, by not renouncing

No satisfactory, convincing communications have been issued in

to our common right to direct and question the path of change of

terms of where the money was spent and why, as well as how the

our immediate working and studying environment. Like a city, the

money will be spent in the future and why. Much less has there been

Faculty of Architecture, requires the agency and the participation of its

transparency in terms of the consequences for education of these

community to achieve fundamental change at the onset of crisis.

measures now and in the future.

For many of us 2010 will be the last in this Faculty. For many more, In order for our community to build strength and trust again,

it will be the first. For their sake, lets try to rebuild the ground from

movements and organizations that strive towards changing the

where quality education and significant knowledge may continue to sprout.//

1 in 10 design tutors should be replaced by a student. >> C. van Ees/T. van Drunen in Eindrapport Betaalbaar Onderwijs, August 2009

19

In tijden van bezuinigingen, zouden we allemaal, nog meer dan anders, moeten kijken hoe ons werk effectiever en efficiënter gedaan kan worden.

Rethinking BK, towards a BK Swarm.

efficiënt Ir. Gerdy Verschuure-Stuip, Stedenbouw

rethinking bk Prof.ir. Kas Oosterhuis, Hyperbody

Hoe kan onderwijs efficiënter? In het rapport Betaalbaar Onderwijs

1. Rethinking BK aims at rethinking the

worden allerlei ‘kleinere’ aanpassingen beschreven ter verhoging

organisational structure of BK in order

van de efficiency, waaronder een aantal oplossingen specifiek

to facilitate strong internationally

voor het onderwijs. Een heel essentiële vraag is hoe je ondanks de

relevant content

noodzakelijke bezuinigingen de kwaliteit en de studeerbaarheid

2. Establish 10-20 Chairs with strong

toch op peil kunt blijven houden. Als één van de coördinatoren van

international profile with a generic

BK 1000 wil ik kort uitleggen wat mijn observaties op dit gebied zijn;

size of 15-30 fte and responsible for

hoe we de afgelopen tijd al hebben geprobeerd om te bezuinigen

1-2 M€ of BK budget

en daarnaast hoe we denken met kleinere ingrepen het onderwijs

3. If a Chair exceeds 30 fte (red: fulltime

in de toekomst nog efficiënter te maken. Maar leveren deze kleinere

equipment) then split into 2 Chairs [BK

ingrepen in de toekomst inderdaad voldoende op? Ook als onze

version of cell concept], this applies to A, Urbanism, BT and REH

studentenaantallen nog verder doorgroeien, zoals wordt voorspeld?

4. If a Chair loses momentum and has less then 15 fte then join another

Of moeten we gaan denken aan grotere veranderingen?

Chair or dissolve 5. Chairs are dynamic members of the BK Swarm, every year the Chairs

In de aanloop van het najaarsemester 2009 werd, om kosten te

will reposition themselves

besparen, het aantal dagdelen per (gast)docent teruggebracht van

6. Chairs will naturally cluster on the basis of content, mentality,

24 naar 21 (let wel BK 1000 is een 9 weken tellend project) en werd het

approach and research portfolio, not on the basis of extinct categories

aantal studentmentoren gehalveerd. Daarnaast hebben de docenten

like architecture, urban design, building technology or real estate

meer samengewerkt en samen beoordeeld. We begrijpen dat voor

and housing

het aankomend najaarsemester 2010 het aantal dagdelen nog een

7. Chairs and clusters of Chairs behave like interacting swarms,

keer omlaag moet. De vraag is echter of we deze kaasschaafmethode

interacting with Chairs in BK as well as with Chairs in other faculties

nog verder kunnen blijven toepassen (steeds een of twee dagdelen

8. Run the Chairs like small offices

eraf), zonder de kwaliteit aan te tasten. Of zouden we naar nauwere

9. Chairs have besides a creative director [HL level (red. Hoogleraar)]

samenwerking tussen groepen en docenten moeten gaan (zoals

a technical director

in BSc 3), zodat er meer studenten kunnen worden begeleid en de

10. Chairs have an education and a research director [UHD (red.

begeleiding vaker per week kan plaatsvinden? Een andere observatie

Universitair hoofddocent) level]

is dat tijdens het ontwerpproject bleek dat bijna alle docenten

11. Minimize central top-down control, maximise bottom-up self-

ontwerpvaardigheden steeds opnieuw moesten uitleggen, zoals

organisation

het maken van technisch tekenen, het principe wat analyseren is

12. Year reports and budgets must be based on the actual input -

en het principe van een constructie maken. Omdat momenteel in

output

het ontwerponderwijs voornamelijk individueel wordt lesgegeven,

13. Two types of MT: MT1 with creative directors dealing with

kan door het slim combineren van het uitleggen van bepaalde

content only, MT2 with technical directors dealing with budgets

vaardigheden (ook in het bachelor onderwijs) er misschien nog een

and organisation

efficiency slag worden gemaakt.

14. Chairs develop synchronised education < > research programs, what they investigate is what they educate

Maar misschien is de grootste winst te halen door het samenvoegen

15. Chairs define a limited number of research portfolios with strong

van docenten en groepen in een soort ateliermodel (zoals

international scope

bijvoorbeeld in BK 3000 en het Eindhovens model), zodat de

16. Research programs are cross-disciplinary in nature, effectively

contacturen efficiënter kunnen worden benut, zonder dat de kwaliteit

replacing departments [A, BT, U, REH] by research programs

erdoor omlaag gaat. Ook zouden vaardigheden, die alle studenten

17. Rethink research portfolios every 3 years in order to connect to

geleerd moeten worden, in een soort werkcolleges aangeboden

the world outside of BK//

kunnen worden. Hierdoor kan je het onderwijs toch efficiënter maken, zonder dat de kwaliteit naar beneden hoeft te gaan.//

20

Is tijd een bondgenoot of kunnen we beter snel handelen? Soms helpt het om een nachtje extra te slapen over ingewikkelde beslissingen en nog eens een schetsvel over je ontwerp te leggen.

is tijd een bondgenoot?

Prof.ir. Maurits de Hoog, Stedenbouw

In Amsterdam hanteren we de regel dat het derde ontwerp pas

ook wat betreft onderzoek vrijwel volledig afhankelijk zijn van geld

raak is. Dat gold voor IJburg met de plannen van achtereenvolgens

van het Ministerie; de z.g. 1ste geldstroom. Ons onderzoek is naar

Klaas van der Lee, Ashok Bhalotra en Frits Palmboom; voor de IJ-

mijn idee het meest effectief als het aansluit op maatschappelijke

oevers met de plannen van Gerd Urhahn, Rem Koolhaas en Kees van

vragen. Dat betekent dat wij onze kennisontwikkeling ook veel meer

Ruijven. Het geldt ongetwijfeld ook voor de Zuidas. Maar geldt het

op die vragen moeten richten: klimaatverandering, energiegebruik,

ook voor Bouwkunde? En hoeveel ontwerpen hebben we inmiddels

transport, erfgoed, verrommeling, materialen, sport, gebruik van de

eigenlijk al gehad? De faculteit zit in zwaar weer. Budgetten worden

stad, nieuwe leefvormen, opkomende economische sectoren, water,

teruggeschroefd en het ziet er naar uit dat er nog een volgende

governance-processen, tweedeling. In allerlei overheidsprogramma’s

ronde aan zit te komen. Het lijkt me tijd worden om op minstens

is hier bovendien veel geld voor beschikbaar. Om een kans te

twee punten besluiten te nemen: afdelingsvorming en onderzoek.

maken om deze 2de en 3de geldstroom aan te boren, zullen we ons

Over een derde punt – selectie – twijfel ik.

veel sterker naar buiten moeten richten. We moeten een netwerk opbouwen, ons profileren en laten zien dat onze kennis helpt. Dit

afdelingen

gaat het beste als onderzoekers samenwerken, gezamenlijke thema’s

De decaan heeft in de afgelopen jaren een bijzonder acquisitiebeleid

formuleren, van elkaar leren en gezamenlijk naar buiten opereren; vijf

gevoerd. Om de aantrekkelijkheid van onze school te vergroten zijn

onderzoeksprogramma is mooi. Het zal niet lukken om ons onderzoek

flink wat nieuwe hoogleraren aangetrokken, veelal met één been in de

volledig uit deze externe bronnen te financieren; al was het maar

praktijk. Dat schudde de boel flink op. Rondom de nieuwe hoogleraren

omdat veel programma’s het beschikbare budget verdubbelen.

zijn nieuwe afstudeerstudio’s ontstaan. Dat is interessant. Studenten

Het moet echter mogelijk zijn om enige miljoenen uit meerjarige

kunnen in de laatste fase van hun studie kiezen voor een bepaalde

onderzoeksprogramma’s te bemachtigen. Dat creëert rust én de

thematiek, voor een bepaalde benadering of - desgewenst - voor hun

mogelijkheid om onderwijs en onderzoek opnieuw met elkaar te

held. Merkwaardig genoeg zijn ook allerlei nieuwe werkverbanden

verbinden. Om hierin succesvol te zijn zullen we de organisatie van

ontstaan. Naast de bestaande afdelingen ontstonden nieuwe, zoals

het onderzoek flink moeten professionaliseren. De instelling van

®MIT, en kleinere werkverbanden, zoals DSD, T?F, Geschiedenis en

100% research is hierin nog maar de eerste stap.

Hyperbody. Dat is aanleiding geweest voor veel misverstanden.

Ik ben er voor om het aantal afdelingen zo snel mogelijk tot een

selectie

overzichtelijk aantal terug te brengen en zo de effectiviteit van de

Tot slot een punt waar ik minder zeker van ben: selectie. Het is een

organisatie te vergroten. Juist in een tijd van bezuinigingen moeten

groot goed dat voor de inschrijving op bouwkunde geen numerus

we alles wat met geld, huisvesting, planning en personeelsbeleid te

fixus geldt. Loten verkwist talent. Voor de kwaliteit van het onderwijs

maken heeft een beetje handig en vooral transparant organiseren;

maakt het echter wel wat uit of er 300, 400 of 600 studenten per

vijf afdelingen is mooi. Voor Stedenbouw komt daar een inhoudelijk

studiejaar zijn. We kunnen veel opvangen met gastdocenten, maar ze

argument bij. Wij willen een compleet curriculum aanbieden. De

goed instrueren en begeleiden valt niet mee. Colleges kunnen in twee

afstudeerstudio’s hebben wat mij betreft dan ook betrekking op het

shifts gegeven worden, maar enorme stapels werkstukken en open

laatste studiejaar: MSc 3 en 4. In MSc 1 en 2 oefenen studenten juist

vragen nakijken lukt maar matig. Niet al het onderwijs hoeft in één

op verschillende schaalniveaus en met uiteenlopende benaderingen

gebouw gegeven te worden, maar een beetje in de buurt is handig.

en technieken. Voor je een specifieke afstudeerstudio kiest, word

Door een bindend studieadvies te geven kan voorkomen worden

je vertrouwd gemaakt met het vak. Het liefst zou ik de keuze voor

dat studenten, die niet voor architect of stedenbouwkundige in de

een studierichting zelfs nog vervroegen, zodat er meer tijd is om

wieg zijn gelegd, te lang doorstuderen. Het zou het beste zijn als dat

studenten breed in het vak te scholen. Dit geldt ook voor de nieuwe

advies gebaseerd wordt op een kritische blik van alle studieresultaten

track Landschapsarchitectuur, die we voorbereiden.

door een groep van ervaren docenten en externen. Maar als dat na één jaar kan, waarom dan niet vooraf? Bij veel andere creatieve

onderzoek

opleidingen is het heel normaal om een portfolio te overleggen en

De bezuinigingen komen op Bouwkunde extra hard aan omdat we

een workshop te doen. //

21 1st

BSc

MSc

Percentage of students, sorted by category, stating that they have enough contact hours with their (design) tutors.

Example: 29% of the bachelor students responding feel that they spend enough hours with their tutor.

Dick van Gameren is afdelingsvoorzitter van de afdeling Architectuur. In zijn functie behartigt hij de belangen van de afdeling op organisatorisch en financieel gebied en neemt hij zitting in het MT (managementteam).

interview Prof.ir. Dick van Gameren Peter Oosterbaan Jimmy Verhoeven Wat merkt u van de veranderingen in het onderwijs van de laatste

Er is de laatste tijd veel onrust in de faculteit ontstaan naar

tijd?

aanleiding van bijvoorbeeld de pamfletten van de Bouwkunde Action Group. Wat vindt u van de ontstane situatie? En hebt u een

Persoonlijk vind ik niet heel veel veranderd in het onderwijs. Helaas

idee waardoor dit veroorzaakt wordt?

is het wel zo dat de faculteit de komende jaren flink zal moeten gaan bezuinigen doordat de inkomsten teruglopen. Het afgelopen jaar

Het is evident dat er geen goede communicatie is geweest vanuit het

heeft de faculteit al te maken gehad met krimpende budgetten,

management, anders was deze situatie niet zo gemakkelijk ontstaan.

wat voorkomt uit het feit dat Bouwkunde minder geld krijgt van

Hoewel ik wel moet zeggen dat dergelijke acties ook bij de cultuur

het CvB (College van Bestuur, red). De TU Delft krijgt in zijn geheel

of de traditie van Bouwkunde horen. Er zijn altijd wel dergelijke

minder financiële middelen vanuit de overheid en dit raakt dus ook

geluiden in de faculteit of in de gangen te horen. Het is alleen heel

Bouwkunde. Boven universitair Nederland pakken zich nu donkere

vervelend dat deze mensen anoniem publiceren, omdat ze bang zijn

wolken samen nu de overheid flink moet bezuinigen als gevolg van

voor repercussies, dit is niet iets wat je moet willen. Natuurlijk, het

de financiële crisis, waarbij bezuinigingen op het hoger onderwijs

gaat ook om medewerkers die bang zijn om hun baan te verliezen,

niet worden geschuwd. Het moment is nu nabij dat er ingrijpende

maar er moet ruimte zijn voor een open debat. Dat de communicatie

beslissingen moeten worden gemaakt over de toekomst van

niet goed is, breekt ons nu op. Wat ons wreekt is dat er eindeloos

Bouwkunde. De afgelopen tijd kon er nog gebruik gemaakt worden

gepraat wordt, maar het lukt ons niet om tot een gezamenlijk plan

van de kaasschaafmethode waarbij met relatief kleine bezuinigingen

te maken voor de bezuinigingen. Dit draagt bij aan een dergelijke

kon worden volstaan, maar dat is nu niet meer aan de orde. Er moet

situatie waarin onvrede de kop op steekt.

nu worden nagedacht over de toekomst!

Vindt u dat het MT een actievere rol moet hebben in de Hoe zou uw ideale architectuuropleiding eruit zien?

communicatie naar studenten en medewerkers?

Het is moeilijk om de ideale architectuuropleiding te omschrijven,

Ik denk dat de decaan en de rest van het MT een actievere rol

aangezien veel verschillende factoren een rol spelen. Delft was en is

moeten innemen wat betreft communicatie. Maar zoals ik al eerder

nog steeds een van de meest toonaangevende opleidingen op het

aangaf moet er allereerst een toekomstvisie worden opgesteld,

gebied van architectuur. De kracht van Delft is dat de faculteit niet

zonder dit is het moeilijk om naar buiten te treden en je plannen te

eindeloos groot is en toch veel diversiteit biedt, je kunt als student

verantwoorden. Er moet echt een visie ontwikkeld worden waar het

je eigen weg bepalen. Als toekomstvisie heb ik persoonlijk voor

hier in de faculteit om gaat, waarin staat wat we op deze faculteit

ogen dat de huidige diversiteit van de opleiding behouden blijft,

willen bereiken en wat we onze studenten willen meegeven. Dit

maar hier zitten natuurlijk wel grenzen aan. Als faculteit moet je

zijn natuurlijk moeilijke en grote vraagstukken, die niet zomaar te

in een dergelijke situatie weloverwogen keuzes maken, maar de

beantwoorden zijn. Momenteel ontbreekt het niet alleen aan een

kwaliteit van het onderwijs mag hier niet onder gaan leiden. Je

visie maar vooral ook aan inzicht in de kosten van het onderwijs. De

zou een discussie moeten beginnen over wat nu het zwaartepunt

maatregelen die in ‘Betaalbaar Onderwijs’ geschetst worden zijn

en de essentie van de opleiding is. Mijn persoonlijke mening is dat

kortzichtig, gaan teveel uit van een kaasschaafidee en zijn moeilijk

je niet met alles door moet willen gaan, anders heb je kans dat de

te realiseren. Enerzijds komen er meer en meer studenten binnen en

opleiding sterk verwaterd en nergens meer in uitblinkt. Eveneens

anderzijds moet ik op mijn afdeling flinke bezuinigingen doorvoeren.

zou er gekeken kunnen worden naar de haalbaarheid van de brede

Dat is een spagaat waar ikzelf niet zo makkelijk uitkom als je toch de

bachelor. Niemand is op dit moment tevreden met het eindniveau

kwaliteit hoog wil houden. De kern van mijn verhaal is dat we met

van de bachelorstudenten; door de brede bachelor weten studenten

alle afdelingen een gezamenlijke visie moeten ontwikkelen over

te weinig van de verschillende vakgebieden. Dit doen we elkaar aan!

het onderwijs in de komende jaren. Als iedere richting op zijn eigen

Persoonlijk vind ik dit een punt wat ter discussie zou kunnen staan;

eilandje gaat zitten werkt het niet, er moet een dialoog en discussie

ik heb hier geen kant-en-klaar antwoord voor, maar je zou ervoor

ontstaan waarbij we gezamenlijk aan deze moeilijke opgave gaan

kunnen kiezen om een ander systeem in te voeren waarbij er al na

werken. Pas dan kun je een goede toekomstvisie maken, waar

een jaar gekozen wordt voor een gespecialiseerde richting.

Bouwkunde de komende jaren op kan bouwen.// >> Dit interview heeft plaatsgevonden op 9 december 2009

22

Winy Maas is architect bij MVRDV Architecten en is recentelijk hoogleraar geworden op de faculteit Bouwkunde. Winy Maas is het hoofd van The Why Factory, een afstudeerrichting die haar lab in de oranje rots in de Oost Serre heeft, tevens ontworpen door MVRDV.

interview Prof.ir. Winy Maas Jimmy Verhoeven Michael Tjia Een serre is normaal heel warm, licht

ons geval een boek. Daarin komen ook alle stukken van de studenten,

en gehorig, bent u tevreden met de

ge-re-edit door de onderzoeker. Met 1200 studenten in de master

Oost Serre?

zouden er 12 onderwerpen moeten zijn, zodat je 100 studenten per onderwerp hebt. Dat is precies wat ik zou willen met The Why

Het is allemaal heel snel gemaakt met

Factory. Dan heb je 1,5 tot 2 miljoen euro per unit. The Why Factory

weinig geld. Wat daar gedaan is, is

zit nu op ongeveer de helft daarvan. Ik vind ook dat bijvoorbeeld Kas

echt fenomenaal. De gekozen kleur

Oosterhuis en Dirk Sijmons zo’n eigen unit moeten krijgen. Je krijgt

zorgt voor warmte en het onderscheid

dan gelijkheid tussen de onderzoeksunits. We worden scherper en

tussen gesloten ruimten en de half

onderling ook niet haatdragend in termenvan “die heeft meer of

publieke tribune is ook erg goed. Er zijn

die heeft minder”, het kan dan meer over de inhoud gaan. Deze

nog wel kinderziektes, de Richard Hutten-tafels hebben bijvoorbeeld

structuur geeft meer diepgang en we worden herkenbaarder. Je kunt

geen wieltjes vanwege kosten en tijdgebrek. We zijn bezig met een

als faculteit niet alles doen, je moet durven kiezen. Ik denk dat je 12

gordijn dat de ruimte verduisterbaar maakt zodat we ook overdag

tot 15 studio’s moet maken met ieder een ander soort diepgang. Je

lezingen kunnen geven. Verder wordt de akoestiek verbeterd door het

kunt dan een blob maken bij Kas Oosterhuis en een wereldproduct

afsluiten van de ruimtes onder de tribune. Ik wil zowel een lounge op

bij The Why Factory.

het dak als beneden, zodat de tribune nog flexibeler wordt. Natuurlijk zijn er meer dingen die beter kunnen. Het verfwerk is niet perfect,

The Why Factory en u zijn een populair doelwit van kritiek, hoe

de hekken zijn niet conform de architect en het bovenste hek wil ik

ervaart u dit zelf?

weg hebben. Maar ik wil niet dat de klaagzang de overhand krijgt. Het zijn dingen die horen bij de snelheid van het proces en die horen bij

Ik trek me wel iets aan van de kritiek, ik wil het wel snappen. Maar

het feit dat het een experimentele ruimte is. Het is één ruimte waar

ik irriteer me mateloos aan mensen die het naamloos doen, ik doe

je vergadert, presenteert, discussieert en met je koptelefoon werkt.

het toch ook niet naamloos? Ik ben voor de dialoog. Er gebeurt nu

Ik vind het wel werken, er is niets heerlijker dan tussen studenten

tenminste wat op de faculteit. Typisch Nederlands; als iemand maar

werken. Ik wil niet in een vleugel weg gestopt zitten, met keurige

iets boven het maaiveld uitsteekt: weg ermee. Als er iets in de media

vloerbedekking.

verschijnt, is er direct discussie over. Over de stillere mensen onder wordt niet zo veel gesproken. Maar is daar dan geen kritiek op? Ik

Er is veel kritiek op The Why Factory, dat er veel geld naartoe gaat

heb er wel kritiek op, ik snap soms ook niets van Tony Fretton, maar

en weinig inschrijvingen zijn.

dat is misschien omdat ik er te weinig van weet, dus het ligt dan ook aan mij. Maar tot nu toe vind ik het leuk en als er geen plaats voor

Dat zou kunnen, maar ik vind het moeilijk te beoordelen. Ik snap de

is, haak ik ook af en ga ik gewoon naar de ETH of MIT. Ik vind het wel

kritiek ook nog niet helemaal, als er überhaupt kritiek is. Ik vind niet

opvallend dat er voornamelijk buitenlandse studenten bij The Why

dat er teveel geld naartoe gaat, je moet ergens mee beginnen. Het

Factory zitten. Dat zegt meer iets over de Nederlanders dan over de

gaat over de toekomst van de faculteit, over hoe je onderzoek doet. Ik

gasten. Misschien komt het door gebrek aan nieuwsgierigheid of

vind dat de bacheloropleiding een brede opleiding moet zijn, gericht

angst dat het te experimenteel is? Overigens, de financiën voor mijn

op ambacht en op ontwikkeling van ‘skills’. De masteropleiding

opening zijn niet alleen van Delft. MVRDV en het ministerie hebben

moet onderzoeksmatiger zijn; een professor, omringd door 10 à 15

ook wat betaald. Dat vertekent natuurlijk heel snel. Het was juist een

mensen van de staf, 5 tot 10 PhD-ers, een aantal stagiaires en een

idee om een cadeautje te geven, al die sprekers, hoe krijg je die anders

secretaresse. De professor zorgt dat de onderzoeken gebeuren en

bij elkaar? Ik vind het wel gemakkelijke kritiek.//

probeert de individuele studenten een plek te geven in de bredere context. Bij The Why Factory doen we dat rond de vraag: “hoe maak

>> Vanwege tijdgebrek kon dit uitgewerkte interview niet worden goedgekeurd

je de groenste stad van de wereld.” Uiteindelijk krijg je een product, in

door Winy Maas >> Dit interview heeft plaatsgevonden op 8 december 2009

12,5%

Studio groups should increase in size: from 8 to 9 and and 16 to 18. >> C. van Ees/T. van Drunen in Eindrapport Betaalbaar Onderwijs, August 2009

23

Ulrich Knaack en Kees van der Linden, beide afdelingsvoorzitter Bouwtechnologie en docent geven hun mening in een dubbelinterview.

dubbelinterview Michael Tjia Josiena Simonian

Prof.dr.ir. Ulrich Knaack

Wat is uw functie?

kan altijd beter en het moet altijd beter. Als thema’s als bezuinigingen

UK: Wij zijn met z’n tweëen afdelingsvoorzitter. Kees doet

aan bod komen is het ook moeilijk. Los je het echt op als je het met

bouwfysica, ik doe de constructiekant. Bouwtechnologie is het

4000 mensen bediscussieert? Dat is het probleem waar onze decaan

integreren van onder andere deze aspecten in het ontwerp. Beiden

nu mee zit. Bezuinigingen; er zijn politieke redenen, TU redenen – niet

doen we onderzoek. Iedereen vindt zijn eigen vak het belangrijkst;

facultair. Van een goede tijd naar een slechte tijd gaan is altijd moeilijk,

maar alle vakken zijn belangrijk. Dit is een behoorlijke discussie

dat kun je niet goedpraten. Je moet het accepteren en er mee om

tussen de afdelingen, iedere universiteit heeft deze discussie nodig

kunnen gaan. Binnen de afdeling levert dat soms frustratie op, maar

en iedere vijf jaar moet deze discussie opnieuw gevoerd worden,

je kunt niets anders verwachten bij bezuinigingen. Waar gaat het

hierbij moeten de belangrijke dingen niet worden vergeten, terwijl

om, wat moeten we doen? Waar liggen de ‘focus points’, misschien

er wel keuzes gemaakt moeten worden.

moeten we de andere dingen afstoten. Dit maakt dingen zichtbaar, transparant en dat is precies wat wij doen binnen onze afdeling.

Vindt u dat deze discussie voldoende aan de gang is? Of denken

Ir. Kees van der Linden

alle afdelingen voor zichzelf?

Leidt dit tot kwaliteitsverlies?

UK: Ik ben hier nu vijf jaar; toen ik binnenkwam waren er muren; tanks

UK: Je moet laten zien wat je kunt doen met wat je hebt. Als je dit

en bunkers. Het is nu heel anders en dat heeft niet te maken met mijn

niet met plezier doet, maar met frustratie, gaat de kwaliteit naar

veranderde functie. Het heeft te maken met een nieuwe spirit en een

beneden. Als je de dingen doet waar je voor hebt gekozen, kun je deze

nieuwe generatie. KL: Ik denk dat het nieuwe bachelorcurriculum

dingen goed doen. De projecten die spannend zijn, zijn niet altijd het

ook helpt. We hebben ontwerpprojecten waar de verantwoording

duurste. Als je een Stylos BlackBox Paviljoen wilt bouwen, dan heb

voor twee afdelingen is, waardoor je elkaar in het werk tegenkomt

je niet een miljoen nodig, dat kun je ook met honderdduizend. KL:

en daardoor ook eerder andere dingen samen doet. UK: Een goed

Het is makkelijker met meer geld maar wel spannender met minder

voorbeeld is BSc 2. Het is een perfecte match tussen Michiel Riedijk

geld. Wat we hebben is wat we hebben en daar moeten we het mee

en mij; een extreme architect, een extreme constructeur. Ik zou het

doen. UK: We moeten dit zien als een kans. De pessimist wint altijd,

fout vinden als we de opleiding alleen op ‘focus’ laten lopen. Dan heb

de optimist moet vechten, maar heeft het wel beter naar zijn zin.

je een grote kans dat je een heel belangrijk deel mist.

In hoeverre is de capaciteit binnen dit gebouw toereikend voor Is er genoeg ‘focus’ op uw afdeling, BT?

het onderwijs en de afdeling BT?

KL: Als je bedoelt of we genoeg gelegenheid hebben om de vakken

UK: In Aken waren er 500 plekken voor 1500 studenten. Dat is normaal.

te geven, dan denk ik van wel. Naar mijn mening zouden wat meer

Afstudeerders werken op hun eigen plek, thuis bijvoorbeeld. Als je

studenten daar belangstelling voor kunnen hebben. Ik denk dat we

naar andere universiteiten kijkt is ook de kwaliteit van de werkplekken

daar nog wel een slag te maken hebben.

hier goed. In Columbia zitten ze met dezelfde capaciteit en met het dubbele aantal studenten. Als ik hier met collega’s van andere

Kunt u vanwege de bezuinigingen genoeg mensen binnen de

universiteiten loop hoor ik: “Ah, oh, wow, super!” KL: En er moet nog

afdeling behouden?

wat aan gesleuteld worden. Daar zijn we mee bezig. We zitten in

KL: Er zijn minder middelen en daardoor kunnen we minder mensen

een tweede fase na een jaar waarin alles verschrikkelijk snel moest.

aantrekken. In plaats van gewoon een nieuwe promovendus

Er moet nu nog wat bijgeslepen worden, die fase gaan we nu in. Dat

aantrekken moeten we andere oplossingen verzinnen. Op het

heeft even tijd nodig.

moment redt de afdeling zich ermee. We hebben een dip gehad waarbij contracten niet werden verlengd. Voor die mensen heel

Is er nog iets dat u kwijt wilt?

akelig, maar ook voor de afdeling. Iemand anders moet het werk dan

UK: Iedere faculteit praat negatief over zichzelf. Dit zie ik bij iedere

overnemen, we moeten onze aandacht opnieuw verdelen.

faculteit waar ik binnen ben geweest. Je moet problemen oplossen, je moet eraan werken. Dit is een spannende, uitdagende opdracht.

24

Hoe kijkt u tegen de communicatie?

Dit is een superfaculteit die een goede kans heeft. En we praten over

UK: Communicatie mag altijd beter. Het moet zichtbaar zijn, bij een

een goed niveau.//

club van 4000 mensen moet je intern aan communicatie werken. Het

>> Dit interview heeft plaatsgevonden op 11 december 2009

quotelist Nina Verkerk en Peter Oosterbaan

“ Ik leerde hem kennen toen ik, tezamen met ongeveer twintig anderen, in 1941 aankwam op de afdeling Bouwkunde van de TH Delft. Dat deed de hoogleraren bedenkelijk kijken: zou er in het naoorlogse Nederland wel plaats zijn voor zó veel bouwkundige ingenieurs? ” uit: In memoriam Willem Wissing, door Fred Zandvoort

“True education is concerned not only with practical goals but also with values. Our aims assure of us of our material life, our values make possible our spiritual life.”

Ludwig Mies van der Rohe

“Lucht en Ruimtevaart heeft een windtunnel, Elektro een laboratorium en Bouwkunde heeft een planeet vol bouwwerken” Hein de Haan

“De brand in het faculteitsgebouw Bouwkunde in Delft is de grootste ramp die universitair Nederland ooit heeft getroffen” Ronald Plasterk minister van Onderwijs

“I believe very strongly, and have fought since many years ago - at least over 30 years ago - to get architecture not just within schools, but architecture talked about under history, geography, science, technology, art.”

Richard Rogers

“Our greatest responsibility is not to be pencils of the past.”

Robert A.M Stern

“In der Beschränkung zeigt sich der Meister” Goethe, 1802

‘‘The architecture profession has lost a lot of its integrity, especially in the USA. The general architect here has no scruples, no ambitions.’’

Helmut Jahn

‘‘Een universiteit moet een permanent sociaal/maatschappelijk experimenteerveld zijn waarin iedereen zich voelt uitgedaagd. In een samenleving waarin nog maar weinig ruimte voor avontuur en onzekerheid is, zou de universiteit op elk gebied moeten experimenteren.’’

Carel Weeber (column Delta 07-09-2000)

Als je wilt dat iets verandert dan moet je het zelf doen Voor mij is de Faculteit Bouwkunde TUD een onderscheidende faculteit Studenten worden vaak niet betrokken bij be

Ik laat me nie

institution, while the reality is that it is submerged in

ntwerpen leer je door het dikwijls te doen

e huidige bezuinigingen zijn en gegeven

Dagelijks met hun fragiele nee

Eruit met die sleetsheid, matheid en ressen

Our directives need to take responsibility r directives need to take responsibility

Als iedere richting op zijn e

I am content about my workpl Bouwkunde is het best als geheel This is very dus laten we weer één faculteit worden met een gezamenlijk G doel De uitzonderingspositie van de WHY factory gaat samenwerking eerder tegen dan dat ze deze bevordert

Je hebt mensen die kunnen geen genoeg krijgen van Nederlands; als iemand maar iets veranderenTypisch boven het maaiveld uitsteekt: weg ermee

‘nieuwe’ faculteitsgebouw vraagt gewenning

Waarom wordt er op dit moment dan niet ges

Zolang beslissingen van het management niet gepaard gaan met een heldere visie zal het gemor aanhouden