tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 4 / jaargang 2008
pantheon//
lucht
/ lucht// het land van boven // bouwen met niets // open air in mosque building // stylos// VeneSEE // Stylo Stylos' nieuw ho(n)k // ScandinaviÍ week // 115 jaar Stylos // built emotion // slopen voor Bouwkunde uwkunde // algemeen// and the winner is‌ // hoe te leven in een kunstwerk // restructuring Aleppo, Sy
pantheon// tweemaandelijkse uitgave van D.B.S.G. Stylos
colofon jaargang 12, editie 4, december 2008 oplage: 2000 Stylosleden en vrienden van de Stylos Stichting ontvangen pantheon// vijf maal per jaar
over de voorkant Chicago, Verenigde Staten verdwijnt in wolkendek
tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 4 / jaargang 2008
pantheon//
lucht
redactieadres Berlageweg 1 2628 CR Delft info@stylos.nl hoofdredactie Roderick Trompert redactie Stefan Bogaard Hans Culp Rosemarie Krautheim Laura Maasry Peter Rosmulder Roderick Trompert
// lucht// het land van boven // bouwen met niets // open air in mosque building // stylos// VeneSEE // Stylos' // Stylos' nieuw ho(n)k // Scandinavië week // 115 jaar Stylos // built emotion // slopen voor Bouwkunde // Bouwkunde // algemeen// and the winner is… // hoe te leven in een kunstwerk // restructuring Aleppo, Syria
aan dit nummer werkten mee Dinro Hobbel, Joep Kuys, Ruben Smits, Maaike Zwart, Stylos 115 Terraventure: Roana Plugge, Rajan V. Ritoe advertenties 07 | pantheon// 19 | Schüco 33 | Heraklith kaft | Continu Engineering drukker Koninklijke De Swart, 's-Gravenhage omslag Martin Griffiths
van de voorzitter Alexandra de Jong Het Delftsch Bouwkundig Studenten Gezelschap Stylos werd in 1894 opgericht ter behartiging van studie- en studentenbelangen van studenten aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft.
Het stond al ruim een maand op mijn ‘to do’ lijstje. Eind november
bestuur 115 D.B.S.G. Stylos voorzitter: Alexandra de Jong secretaris: Janneke Rutgers penningmeester - pr: Koen Kegel onderwijs: Yannick Braat lezingen en debat: Rosemarie Krautheim excursies: Hens Zoet
pantheon//. En op de állerlaatste dag dat het ingeleverd mag
adres D.B.S.G. Stylos Faculteit Bouwkunde Berlageweg 1, kab. 1.01 2628 CR Delft telefoonnummers bestuur 015 2783697 secretariaat 015 2781369
moest er een ‘van de voorzitter’ klaar liggen voor in de nieuwe worden, ben ik nog bezig met schrijven. Tegen de tijd dat deze pantheon// bij je in de bus ligt, zit bijna de helft van ons bestuursjaar er alweer op. Het begon allemaal heel hectisch en spannend. We waren vooral bezig collegezalen langs te gaan om studenten aan te moedigen lid te worden bij Stylos en een leuke commissie te komen doen. Met dank aan onze fietsen, de medewerking van docenten en enthousiaste Stylosleden is het toch gelukt om een heleboel leuke commissieleden binnen te halen!
internet info@stylos.nl http://www.stylos.nl
Daarna begon het bikkelen. In de tenten werd het kouder, de stroom
lidmaatschap Stylos 10 euro per jaar gironummer 296475
hardwerkende hoogleraren om ons heen. Het contrast met onze
Stylos Stichting De Stylos Stichting vervult een vliegwielfunctie ter stimulering van initiatieven van en voor studenten van de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Zij kunnen bij het bestuur van de Stylos Stichting terecht voor financiële en inhoudelijke ondersteuning van hun project. Om u hiervan op de hoogte te houden ontvangt u elke 2 weken B-nieuws en 5 maal per jaar de pantheon//. Wij vragen om een donatie van 45 euro per jaar (pas afgestudeerden betalen de eerste twee jaar 10 euro). Aan bedrijven vragen wij 90 euro. gironummer 1673413
was het dan zover, ons nieuwe plekje in de Julianalaan was klaar.
viel zo nu en dan uit. Uiteindelijk zaten we alleen nog met een paar manier van werken werd veel te duidelijk! Maar eind november Inmiddels zitten we goed en wel in ons mooie hok. Het is nog wat rommelig, maar als je een beetje rust zoekt op een drukke dag, kom dan gerust eens onze relaxte lounge proberen. Hier kun je languit en met een lekker kopje koffie goed zien hoe hard we werken om er een prachtig Lustrumjaar van te maken!
30
8
S T Y L O S O P H Y34
14
24
4
2
stylos
20
lucht
2 Stylos' nieuwe ho(n)k
14 het land van boven
Roderick Trompert Alexandra de Jong
Peter Rosmulder
4 VeneSEE Ruben Smits Maaike Zwart
20 bouwen met niets Roderick Trompert
24 open air in mosque building Laura Maasry
6 ScandinaviĂŤ week Koen Kegel
8 115 jaar Stylos Alexandra de Jong
algemeen 29 and the winner is‌ Peter Rosmulder
9 built emotion Joep Kuys
30 hoe te leven in een kunstwerk Hans Culp
10 slopen voor Bouwkunde Hens Zoet Rosemarie Krautheim
34 restructuring Aleppo, Syria Rajan V. Ritoe Roana Plugge
40 get inspired Rosemarie Krautheim
inhoudsopgave
1
Eindelijk is Stylos weer precies waar ze hoort: tussen de studenten. De nieuwe ruimte is in gebruik genomen en zal de komende weken tot in de puntjes worden afgewerkt.
Stylos' nieuwe ho(n)k Roderick Trompert Alexandra de Jong Moet je weer eens in de Julianalaan zijn? Loop dan eens langs het
bestuurskamer is een bar gemaakt, waar je als Stylos lid gemakkelijk
huisje van het Servicepunt de nieuwe ‘Straat van Bouwkunde’ in. Op
je laptop aan kan sluiten om even te werken. In het voorportaal zit
deze centrale plek in het gebouw, kan je in de twee grote ruimtes
een kleine pantry en een heleboel opslagruimte. Zo kom je toch nog
rechts naast de hoofdingang het nieuwe hok van Stylos komen
vertrouwd via de keuken Stylos binnen! In de scheidingswand tussen
bewonderen!
dit voorportaal en de bestuurskamer is een opening gemaakt voor een balie. Dit is een handige plek om bezoekers te ontvangen en
Kort na de brand is Stylos begonnen met het opstellen van een
bijvoorbeeld de uitgifte van abonnementen te verzorgen. Deze wand
programma voor een nieuwe Stylos ruimte. Stylos kreeg al vrij snel
zal bovendien jaarlijks van kleur veranderen om aan te sluiten bij de
in de tijdelijke huisvesting aan de Julianalaan deze prachtige locatie
kleur van het zittende bestuur.
toegewezen. In zo'n twee maanden moesten de kale ruimtes echter omgetoverd worden tot een bruikbaar Stylos hok. Met het Stylos
In de tweede ruimte zijn het secretariaat en de commissiekamer
PvE als richtlijn, hebben we met Dineke van Bommel (projectleider
ondergebracht. Het secretariaat grenst direct aan de straat. Van een
Soft Services) en Nienke Bouwhuis (Kossmann de Jong Architecten)
prachtig uitzicht, zoals in het oude gebouw, is helaas geen sprake meer.
rond de tafel gezeten om tot in de details de inrichting te bespreken.
Toch is er hier veel met glas gewerkt, om zowel een rustige werkplek
De grootste uitdaging was om alle gewenste functies in de twee
als voldoende daglichttoetreding te bereiken.
beschikbare ruimtes te krijgen. Zowel de bestuurskamer, de commissiekamer, het secretariaat als ook een pantry en de Bookshop
Voor de commissiekamer moesten er flexibele werkplekken komen,
moest een plek krijgen. Na veel schuiven, passen en meten is het
waar ook aan vergaderd kon worden. Hiervoor is de hulp ingeroepen
toch gelukt. We hebben wel een beetje moeten indikken, maar het
van ontwerper Richard Hutten. Hij heeft voor Stylos een flexibel
resultaat mag er zijn.
meubel ontworpen, dat bestaat uit twee losse, vierkante tafels. Elke tafel biedt plaats aan minstens 4 werkplekken. In de tafels zijn
Hoewel we weer vlakbij de hoofdingang zijn gevestigd, hebben
elektriciteit en netwerkaansluitingen op bijzondere wijze geïntegreerd!
we in dit tijdelijke gebouw geen eigen entree. In het gebouw aan
Bijkomend voordeel is dat de tafels gemakkelijk gestapeld kunnen
de Berlageweg had Bakema een eigen opgang ontworpen voor de
worden. Aan de onderzijde van de bovenste tafel zit daarom ook
studievereniging, zodat deze ook in de avonden en weekenden,
verlichting ingebouwd. Zo tover je twee tafels om tot één compacte,
zonder tussenkomst van de faculteit, ongestoord haar eigen ruimte
sfeervolle werkplek.
in kon. Helaas stond het monumentale pand aan de Julianalaan het niet toe om voor Stylos een eigen toegang te realiseren, en zullen we
Een leuke bonus is de kleine vide in de commissieruimte, boven het
het voorlopig zonder moeten doen.
secretariaat. Deze is ingericht als 'lounge' plek. Hier staat de Polder Sofa van Vitra heel toepasselijk op een groene kunstgras vloerbedekking.
Als je door de Straat loopt en bij onze plek aan komt, zie je in de
Heb je dus even behoefte aan wat rust in het levendige Bouwkunde aan
houten wand vitrines en plekken voor posters en folders. Bovendien
de Julianalaan? Kom dan even ontspannen in een stukje kunstmatig
is er een klein uitrijdbaar meubel geplaatst, die in de pauzes als balie
polderlandschap bij Stylos!
voor promotie of de Bookshop kan worden gebruikt. Een ander groot verlies is namelijk hét uithangbord van Stylos in de Straat van
We hopen je binnenkort te mogen verwelkomen in onze nieuwe
Bouwkunde: de rode Stylos Bookshop. Helaas werd het bestaan van
ruimte aan de Straat. //
de Stylos Bookshop naast de Waltman Bouwshop als verwarrend ervaren door de faculteit en daarom ongewenst. Uitgifte en verkoop van tijdschriftabonnementen en verkoop van boeken zal voortaan verlopen vanuit de Stylos ruimte. Als je door de eerste deur, gezien vanaf de hoofdentree, naar binnen kijkt, valt meteen de mooie rode muur op bij de bestuurskamer. Hier achter is het bestuur aan het werk! Langs de wand van de
2
stylos // lucht // algemeen
foto // Willem de Rooij
In de eerste week van het tweede kwartaal, wanneer eindelijk weer het grootste deel van de bouwkundefaculteit is verenigd in één gebouw, vertrekt een selecte groep studenten naar exotischer oorden.
VeneSEë Ruben Smits Maaike Zwart Direct na de tentamenweek is het voor 25 mensen tijd om hun
tijd voor de stadswandeling door Hans van Dijk. In moordend tempo
tassen te pakken en zich op te maken voor vier prachtige dagen in
werden de geheimen van Venetië uit de doeken gedaan door vanaf
het zonnige zuiden. Met dat zonnige zuiden wordt deze keer niet
San Marco, door de gribusjes, via Rialto, richting de universiteit
Eindhoven bedoeld, zoals eerder dit jaar nog wel het geval was, maar
te wandelen. De grote uitdaging lag in het niet kwijtraken van de
het echte zonnige zuiden; Venetië. Als afsluiter van een drukbezet
groep tijdens het foto's schieten van al het moois dat er te zien was.
excursiejaar met wel acht excursies, is het nu tijd voor de klapper. In
Aan het eind van deze tocht werd ons, door een hoogleraar aan de
vier dagen tijd is kennisgemaakt met Venetië, de problemen waar
universiteit van Venetië, nog even fijntjes uitgelegd wat nou precies
deze stad mee kampt, haar rijke verleden, de lagune en natuurlijk
de problemen van Venetië zijn. Een interessante uiteenzetting
de biënnale.
over bijvoorbeeld het almaar wassende water, de zilte zeelucht
Op woensdag 5 november wordt men verwacht station Delft en na
en de complexe ondergrond van de stad. Vervolgens werden de
een voorspoedige reis naar Utrecht, wordt hier om half zes 's avonds
deelnemers aan een nieuwe uitdaging blootgesteld, namelijk binnen
op de nachttrein naar Milaan gestapt. Na een lange treinrit, weinig
twee uur gegeten hebben in een wildvreemde stad. Dit bleek echter
slaap en veel paspoortcontroles, waarbij met name de Zwitsers
een eitje en om half negen was iedereen dan ook helemaal klaar voor
erg graag drugs of potentiële wilden vinden. In Milaan werd vlug
de opera. Een verplicht onderdeel op een trip naar Venetië en een
overgestapt op de trein naar Venetië, waar we ondanks de verkeerde
onvergetelijke ervaring. "Tosca! Tosca!", Venetië heeft nog 4 dagen
kaartjes met behulp van vloeiend Italiaans een boete ontliepen, en
van onze operakunsten mogen genieten.
om 11 uur kwamen we dan eindelijk aan in het prachtige Venetië.
De vrijdag begon vroeg, het was tijd voor de biënnale. Een hele dag
Helaas bleken de Italianen hier minder efficiënt te werken dan tot
manifesten van de meest uiteenlopende 'starchitects' lezen, werken
noch toe en 25 vaporettokaartjes afgeven kost dan al gauw twee
bekijken, paviljoens bezoeken, koffie drinken en genieten van het
uur. Enfin, na enig oponthoud konden we naar ons 'Ostello Venezia'
weer. Ook vandaag was er weer een fijne uitdaging in het programma
begeven, alwaar we onze spullen konden droppen en ons even
opgenomen. Per groepje van 2 a 3 personen moest er een paviljoen
konden omkleden.
geanalyseerd worden voor de tentoonstelling. Tijdens de lunch
Toen iedereen omgekleed was en er weer picobello uitzag, was het
werd druk gediscussieerd over de bijdragen van de verschillende
kade van Guidecca // foto: Bo Hoogenberk
4
stylos // lucht // algemeen
installatie An Te Liu, 'Cloud' // foto: Bo Hoogenberk
landen en architecten en werden de must-see's op de Arsenale en
is. Ondanks de korte nacht van velen, zijn er toch nog aardig wat
Giardini uitgewisseld. Om dit alles nog even na te bespreken en de
enthousiastelingen die met Hans van Dijk mee wandelen om een
indrukken te verwerken is met de hele groep samen gedineerd in
aantal recente woningbouwprojecten op Giudecca te bekijken.
een restaurantje waar we precies in pasten.
Vervolgens gaat deze groep richting een museum dat is gerenoveerd
Op zaterdag is het tijd om de eilanden te gaan bezoeken. Op
door Carlo Scarpa en zeker de moeite waard. Inmiddels begint de
het programma staan Cimitero, Murano, Burano en Torcello.
tijd te dringen en worden met spoed de laatste souvenirs gekocht,
Op elk eiland is de mogelijkheid eens rustig rond te kijken en
voordat naar het hostel gegaan wordt om de spullen op te halen en
voor de geïnteresseerden heeft Hans van Dijk overal goede
weer huiswaarts te keren.
achtergrondinformatie over en wordt er gediscussieerd over alles
De reis gaat voorspoedig en in Milaan is tijd genoeg om nog even
dat voorbijkomt. Er wordt begonnen met Cimitero, waar de Britse
wat te eten en het imposante station te bereiken. Als iedereen
architect Chipperfield een uitbreiding van de begraafplaats heeft
netjes op tijd weer op het perron staat, komt er slecht nieuws. Het
ontworpen. Een erg strak complex, maar volgens een aantal wel erg
treinpersoneel in Italië heeft besloten dat de staking die voor 10
contrasterend met de rest van de begraafplaats. Vervolgens wordt
november gepland is, best al op 9 november rond een uur of 9 in
verder gevaren naar Murano, het glaseiland. Tijd voor een kopje
mag gaan. Paniek in de tent. Gelukkig red de Deutsche Bahn ons uit
koffie, een kerkje en een palazzo voor de liefhebbers. Na Murano
onze benarde situatie en worden we met bussen naar Zwitserland
gaan we verder naar het meer afgelegen Burano. Een eiland waarvan
gebracht, om verder te gaan met de nachttrein. Een prachtige
werkelijk elk huis in een andere kleur is geschilderd. Aan Burano
busreis door de besneeuwde Alpen brengt ons naar onze trein, die
verbonden met een brug ligt Mazzorbo, waar nog een tamelijk recent
al klaar staat, en naar een welverdiende nachtrust. Op 10 november
woningbouwproject bezichtigd kan worden. Vanaf Burano wordt op
stappen we fit als hoentjes en met slechts een kwartiertje vertraging
overgestoken naar Torcello, ooit de belangrijkste stad in de Lagune,
weer uit de trein in Utrecht, waarna het laatste eindje naar Delft een
waar enkel nog een interessante kerk van over is. Verder een zeer
peulenschilletje is. Al met al een zeer complete laatste excursie van
rustig eiland, een aangename afwisseling in het drukke schema. Na
Middellandse Zee tot Alpen en van zonneschijn tot sneeuw. Tijd voor
Torcello begint het tijd te worden voor een restaurantje en zet men
de volgende excursiecommissie om het over te nemen!
dus weer koers richting Venetië. Vervolgens is het natuurlijk tijd om het 'uitgaansleven' van Venetië te testen. Nou staat Venetië niet echt
ExcurSEE '07-'08
bekend als een stad met een bruisend nachtleven, maar gelukkig zijn de temperaturen aangenaam en is de universiteit weer begonnen. Waar studenten zijn, zijn feestjes, ook in Venetië, het is dan ook niet
Van dinsdag 2 december t/m dinsdag 16 december zal er in de gangen
zo moeilijk om een gezellig plein of bar te vinden waar tot de vroege
van de oost-vleugel van bouwkunde een tentoonstelling te bezichtigen
uurtjes gefeest kan worden.
zijn. In deze tentoonstelling worden verschillende paviljoens uit de 11e
De zondag is rustdag. Tijd om alles te zien, dat nog niet gezien
architectuur biënnale van Venetië uitgelicht.
installatie UN Studio, 'the changing room' // foto: Bo Hoogenberk
Venetië op haar mooist // foto: Bo Hoogenberk
stylos // lucht // algemeen
5
De Scandinaviëweek liep van 24 tot 28 november en werd georganiseerd naar aanleiding van de Stylos Reis afgelopen zomer door Denemarken, Zweden en Noorwegen.
Scandinavië week Koen Kegel
In het begin van de week werd een tentoonstelling in de vorm van een reisverslag geopend en deze zal nog tot eind dit jaar te bezichtigen zijn aan de Stylos tentoonstellingswand in de Straat van Bouwkunde bij het nieuwe Stylos hok. Dit is de eerste tentoonstelling ooit in de Straat en heeft veel positieve reacties van de voorbijgangers ontvangen. Tijdens het opzetten van deze week bleek al snel dat dit een goede
Delft - tentoonstelling Stylos reis
kans was om een start te maken met het Students Talk project. Hierbij is contact gezocht met universiteiten uit verschillende landen in Scandinavië met de vraag of er studenten naar Nederland zouden willen komen om te discussiëren over de ontwerpmethodes die worden toegepast in de verschillende landen. Maandag 24 november kwamen drie Deense studenten van de Århus School of Architecture een aantal projecten presenteren van de verschillende richtingen binnen hun faculteit tijdens de druk bezochte eerste Students Talk bijeenkomst. Er kwam een interessante
Delft - tentoonstelling foto by Akelies van Nes
discussie op gang die voor sommigen zelfs tot diep in de nacht in een Delfts café doorvoerde. Deze eerste discussieavond belooft veel voor toekomstige Students Talk bijeenkomsten. Tijdens de 5000 km lange Stylos Reis door Scandinavië van afgelopen zomer zijn behalve architectuur ook een aantal architectenbureaus bezocht. Het idee ontstond om de contacten met deze bureaus te
Norway - project by www. jva.no
gebruiken om een aantal sprekers naar Nederland te halen. Dit is gedeeltelijk gelukt. Zo gaf Einar Jarmund van architectenbureau JVA uit Oslo (NO) dinsdag 25 november een lezing. Deze lezing is opgenomen voor de mensen die er niet bij konden zijn en zal binnenkort te vinden zijn op www.stylos.nl. De lezing die donderdag plaats zou vinden, moest jammer genoeg worden afgelast door laat afmelden van Michael Kruse van 3XN uit Århus (DK). Hij heeft
Norway - project by www. jva.no
beloofd dit jaar nog een lezing te komen geven, waardoor de vele geïnteresseerden die we teleur hebben moeten stellen alsnog naar zijn verhaal kunnen komen luisteren. Om op de hoogte te worden gehouden van deze en andere activiteiten van Stylos, kan je je inschrijven op stylos.nl onder “My account” en zal je kosteloos het laatste nieuws via e-mail en sms van ons ontvangen. //
Delft - students talk exhibition foto by Alexandra de Jong
6
stylos // lucht // algemeen
Scandinavia - Stylos reis 2008 Foto by Bart van den Broek
pantheon//
committee
join
Let's get started!
We produce the magazine in a team and most of us are fresh in this business. Join us and klus with us, research, call sponsors, take fotos, draw, illustrate, or create the layout. A magazine is more than only writing. We will publish photostories, comics, drawings and other good stuff and we have a very good relation to the companies that sponsor us! In the next publication year our Pantheon will get a second face: the Pantheon weblog. You consider yourself an IT crack who has experience in webdesign? Help us in setting up the structure for the weblog. Do you like writing short texts? Are you going abroad for a year? Become a webloger and write from Oslo, New York, Tokyo or wherever you will be! In either way, you will hear from our bloger in Paris soon! Questions ? Wanna join? Contact me: Romy@stylos.nl
Op 13 februari aanstaande viert Stylos haar 23e lustrum. Het is dan precies 115 jaar geleden dat het fundament voor onze vereniging gelegd werd.
115 jaar Stylos! Alexandra de Jong
Destijds was dat in de vorm van de Bouwkundige afdeling van het gezelschap 'Practische Studie'. Ons Lustrum begint op 13 februari en zal daarna nog minstens een week door gaan. Stylos wil de feestvreugde met de hele faculteit delen en zal haar verjaardag groots vieren met een lustrumweek vol activiteiten! De Lustrumperiode zal natuurlijk feestelijk geopend worden. Waar dit feestje precies plaats gaat vinden is, op het moment dat deze pantheon// naar de drukker gaat, nog even de vraag. Zoals jullie weten is onze faculteit nog volop in aanbouw. Maar aangezien er zonder Bouwkunde geen Stylos is, zien we toch graag dat de aftrap van het
STYLOSOPHY
Lustrum op de faculteit plaats vindt. Maar waar het ook gaat gebeuren, het wordt een goed feest, dus zorg dat je erbij bent! Het thema van het Lustrum is 'Stylosophy'. We hebben dit thema
Als klap op de vuurpijl organiseert Stylos dit jaar zelfs een heus gala!
gekozen om te stimuleren om eens op een andere manier over
Dit is een voor Stylos uniek evenement en zal plaatsvinden op een
ontwerpen na te denken. Met 'Stylosophy' willen we de gebouwde
verrassende, bouwko-verantwoorde locatie. Ben je actief Stylosoof
omgeving bekijken vanuit een psychologisch-filosofische invalshoek
of gewoon een liefhebber van een goed feestje, zorg dan dat je
op verschillende schaalniveaus. Als bouwkundige ontwerp je altijd
hierbij bent!
iets voor mensen. Mensen die vaak dagelijks met jouw ontwerp te
Je kan in deze periode ook mee met de Lustrumexcursie naar München!
maken hebben. De wijk waar mensen in wonen, een gebouw waar
En als afsluitende activiteit zal er een 23-uurs workshop plaatsvinden,
mensen uren per dag in doorbrengen, een tunneltje waar mensen
genaamd ‘the Built Emotion’. Meer informatie over deze workshop
juist snel doorheen schieten.. Het grootste deel van onze huidige
vind je op de volgende pagina.
leefomgeving is ontworpen door bouwkundigen. Dit geeft ons een veel grotere verantwoordelijkheid dan we ons soms misschien
Dit is slechts een tipje van de sluier, dus houd het Lustrumprogramma
beseffen. Met 'Stylosophy' willen we onderzoeken wat de gebouwde
goed in de gaten! //
omgeving met mensen kan doen. Hoe beleven gebruikers een ruimte? Welke invloed kan je daar als bouwkundige op uitoefenen? Is het bijvoorbeeld mogelijk om een bepaalde emotie op te roepen met een gebouw? Tijdens onze lustrumweek krijg je van ons de nodige ingredienten voor een andere kijk op je ontwerpen! Elke dag bieden we je een lezing en een film aan om je blik op bouwkunde te verruimen. Als je afgelopen jaar met Stylos mee bent geweest met de excursie naar Groningen, ken je ongetwijfeld het bijzondere Wall House #2 van John Hejduk. Het Wall House #2 is een uitgesproken postmodernistische architectuurstudie naar verschillende belevingen van de ruimte. Kie Ellens is directeur van stichting Wall House #2. Hij is begonnen als beeldend kunstenaar in de openbare ruimte, daarna adviseur beeldende kunst voor de Rijksbouwmeester tijdens Jo Coenen en Mels Crouwel. Kie Ellens zal tijdens het Lustrum een lezing houden waarin hij zijn visie zal geven op de beleving van ruimte. Verder kan je elke avond genieten van mooie en interessante films over ons vakgebied. Hierbij kan je denken aan documentaire 'Dwars', over Carel Weeber, 'the Fountainhead' en Wall House #2, John Hejduk
nog vele andere films!
8
stylos // lucht // algemeen
23
Have you ever wondered what architecture really does to people?
built emotion Joep Kuys
Anniversary workshop The Stylos 115th anniversary workshop, in collaboration with Robert Winkel of Mei Architects and the Netherlands Architecture Institute, is your chance to test how people feel after visiting your own piece of architecture. A lot of 'conventional wisdom' exists about the effects of architecture on people and their state of mind. We want to see what part of this is true and what part is false. During a 23-hour workshop you will formulate a hypothesis that doubles as a concept and design a space within two by two meters. During these 23 hours you will get lectures, see films and get the help of visiting critics from different fields. After the 23-hour workshop the entries will be judged by a professional jury. The group that has made the winning design will be able to build their object. The public will be able to visit the realized installation and express their feelings, sensations and emotional responses there by filling out a short questionnaire. If you would like to participate in this workshop, send an e-mail with your name (and the names of at least two other team members) along with your phone number to builtemotion@stylos.nl. The 23-hour workshop will take place on the 19th and 20th of February //
23
stylos // lucht // algemeen
9
Het afbreken van het oude gebouw is voor velen het opbouwen van een nieuwe band. Levens zijn op het spel gezet om de belangen van de medewerkers en studenten van Bouwkunde te behartigen. Een interview met Dinro Hobbel, directeur van Oranje b.v.
slopen voor Bouwkunde Hens Zoet Rosemarie Krautheim Wat meteen na de brand opviel is dat jullie er snel bij gehaald werden, hoe kwamen jullie aan de opdracht? Oranje is een bedrijf dat sinds jaar en dag voor de TU werkt. Op het moment dat bouwkunde in de brand vloog, wisten we dat eigenlijk 5 minuten later. De man die de leiding had over onze werkzaamheden bij de TU, is hier gebleven ter assistentie. Hekken plaatsen, dat soort dingen. ’s Avonds rond een uur of zes, had men wel in de gaten dat het gebouw serieus beschadigd was. Toen heeft de gemeente eigenlijk een dwangbevel uitgevaardigd, dat er heel snel gesloopt moest worden. “Bestuursdwang” En ja, wij stonden hier, dus toen heeft men
afbeeldingen door Hans Schouten
ons gevraagd te zorgen voor een sloopplan. Het is voor ons eigenlijk vanzelfsprekend geweest de opdracht aan te nemen. Dat wil niet
raar dat ook klinkt. Het gebouw was constructief toch wel heel stevig.
zeggen dat je je niet achter het oor krabt van wat kan er gebeuren.
Er zijn plaatsen waar het 1200 graden warm is geweest. Wat doet zo’n
Er waren al snel allerlei mensen die van wanten weten. Experts van
vuurzee met de constructie? Geen idee. Het is wel gebleken dat het
de TU, mensen van bouwkunde zelf, advies bureau ABT, en de dienst
van een redelijk goede bouwkundige kwaliteit was. We hebben echt
Bouw en Woon toezicht van de gemeente. En wij zelf natuurlijk. Alles
moeite moeten doen om het gebouw op de knieën te krijgen.
bij elkaar zat er snel zoveel expertise aan tafel dat ik niet zo bang voor de risico’s was.
De schatkamer en de stoelencollectie, hoe is dat in zijn werk gegaan,
De TU was maximaal betrokken bij het werk. In die tijd was ik vaker hier
om alles er veilig uit te krijgen?
dan bij mijn vrouw. Ook de koekenbakkers van de TU stonden om zes
Dat is (in mijn ogen) een beetje van kwaad tot erger gegaan. In het
uur voor de poort. Maar niet alleen de TU of Oranje, ook mensen van
begin zouden we er niks uithalen. Toen hebben we een list verzonnen
de gemeente Delft en ABT, het is echt een teamprestatie.
met de bibliotheek. Met de heer Hoogervorst (held van de TU) en Hans van Vilsteren van gemeente Delft hebben we besloten tot de 40
En wat heeft jullie toen zo gebonden als een team?
minuten actie. Met drie Kanjers van de bibliotheek is er een uitruim
Je groeit tot een soort familie hè, je staat voor een project wat eigenlijk
aktie gedaan. Die mannen van de bieb zijn erbij gehaald en er is
niemand eerder bij de hand heeft gehad. Het is echt uniek. Je zag is
gezegd: jongens er zit gevaar aan vast, jullie moeten zelf willen. De
dat mensen heel erg naar elkaar toe groeiden. Of je directeur was van
TU dwingt je niet, ik dwing je niet.
Oranje, of je was een hoge piet bij vastgoed, we zaten hier gewoon
Ze wilden het graag doen. Toen hebben we in 40 minuten tijd voor
om zes uur een frikadelletje te eten met onze jongens. Dan groeit een
3,5 miljoen aan boeken uit de bieb gehaald. Maar dan gaat er iets
band. Daar hebben we erg veel plezier van gehad.
gebeuren. Want als mensen horen dat die boeken eruit kunnen, weten zij ook nog wel iets belangrijks. Dus daarna de de rest van
10
Wat zijn de grootste problemen geweest tijdens de sloop?
de bieb, de schatkamer, enz enz. Dan komt er druk op de mensen
Er zijn vier problemen geweest. Het eerste; asbest. Het asbest van de
van de gemeente Delft. Er waren no-go area’s waar je niet mocht
hoogbouw hadden wij in voorgaande jaren gelukkig voor 90 procent
komen vanwege instortingsgevaar. Je moet bedenken dat als een
gesaneerd. Tweede probleem; er stonden nog heel veel spullen in.
gevelelement naar beneden valt, een helm niet helpt. Dan ben je
Ik ben zelfs door hoogleraren gebeld. Joh op de 12e verdieping heb
gewoon de rest van je leven dood.
ik nog een hockeystick staan waar mijn dochter nog kampioen van
Er zijn uiteindelijk drie uitruim acties geweest. Zo ver dat we
weet ik wat mee geworden is. Kunt u die even pakken? Nou nee dus.
nagenoeg alle kantoren van de laagbouw, op de meubels na, hebben
Ik ben met mensen als Jack Breen in o.m. jullie schatkamer geweest. Ik
leeggehaald.
kon daar echt van genieten. Voor mij rariteiten zonder enige waarde.
Op een gegeven moment was niks meer van de TU. Alles verviel aan
Maar voor Jack Breen van onschatbare waarde. Dat compliceert in
de verzekering. De verzekeraar betaalt en bepaald. Op een gegeven
hoge mate. Je wilt mensen helpen het eruit te halen. Je realiseert je
moment was de keuze; machines van 500 euro per uur twintig dagen
dat het hun levenswerk is. Derde is natuurlijk het instortingsgevaar.
stilzetten, of alles wat er nu nog inzit op nul afwaarderen en gewoon
En later als vierde de onverwachte stevigheid van het gebouw. Hoe
doorgaan. Dat is een beslissing die zij moesten nemen. En er was de
stylos // lucht // algemeen
gemeente Delft met de bestuursdwang die verordend; Alles plat op
Dat zijn afwegingen die je maakt. Je moet dat op dat moment in
1 september.
schatten, en Stylos had de pech dat het eigenlijk heel erg vooraan
Alles wat in de kelder stond kon je afschrijven. Daar heeft meer dan
in het proces zat. Had het achteraan gezeten, in de blokkenhal
een meter water gestaan. Ik ben bijvoorbeeld ongeveer 35 keer
bijvoorbeeld, dan was op basis van de opgedane kennis een ander
gebeld over de platenzaag. Ik heb gezegd jongens ik ga wel kijken
scenario mogelijk geweest.
bij de platenzaag. Hij was gewoon verrot. Het meeste plezier heb ik nog gehad van de bouwpub. Als er een faculteit afbrandt is een ding
Hoe is het met de luchtmetingen verlopen?
heel belangrijk: ‘De bouwpub’. Op een gegeven moment was ik het
Er is ongeveer even veel geld uitgegeven aan luchtmetingen als aan
geouwehoer zat, toen ben ik met iemand van de TU de bouwpub
de sloop zelf. Vierentwintig uur per dag op vele locaties. Elke twee a
ingegaan. We hebben een kassaatje eruit gehaald, die hebben we
drie uur wordt er een nieuwe pomp neergezet en steeds worden die
overhandigd aan de beheerders. Als het goed is mag ik er de rest van
meetresultaten bekeken.
mijn leven gratis drinken. Althans, dat hebben ze me toen belooft. In
Het is in al die tijd slecht één keer boven de gewenste waarde geweest.
de kluis zat ook nog een bekertje met bonnetjes van de mensen die
Maar als je hier langs de snelweg gaat staan en je zet er een pomp neer
nog moesten betalen, daar waren ze niet blij mee, die mensen hahaha.
dan, heeft die ongeveer dezelfde waarde als de waarde die wij daar
Op de keper beschouwt waanzin die aktie, maar goed.
eenmaal gemeten hebben. Asbest zit overal in de lucht.
Er zullen vast dingen de verkeerde kant zijn opgegaan. Na een tijdje werd het oncontroleerbaar. Er hebben ’s nachts mensen rondgelopen
Op een gegeven moment is er toch een ongeluk gebeurd, wat is er
die je liever niet ziet.
die dag precies gebeurd?
Het is lastig aan iemand uit te leggen waarom zijn dingetje er wel niet
We waren eigenlijk klaar met de laagbouw en een laatste hoekje van
uit mag en iets anders wel.
de vormstudiehal stond nog. De machinist van het ongeluk moest letterlijk nog maar twee wandjes, hij knipte alvast twee kolommetjes
Stylos was niet beschadigd in de brand, maar juist door de sloop.
in. Hij dacht; dan valt hij mooi. Dat had hij verkeerd ingeschat. Hij had
We vroegen ons af of er geen enkele mogelijkheid was om er iets
de kolommen verzwakt en wilde weg rijden. Toen zag hij de hele gevel
vandaan te halen.
op zich af komen. Dat was ’s ochtends om tien over acht. Natuurlijk
Stylos, dat is natuurlijk een van de eerste gebouwtjes. Wij noemden het
grote paniek. van half negen tot het moment dat hij eruit kwam, rond
hele laagbouwtje altijd Stylos. Er zat ook nog een tentoonstellingszaal.
half twee dacht ik dat hij dood zou zijn of gaan.
Die was eigenlijk van begin af aan zwaar beschadigd. Die is eigenlijk
Hij was niet meer zichtbaar en we konden er niet bij. In het begin ook
in geen uitruimactie betrokken geweest.
brandgevaar want de machine stond volop te draaien terwijl hij aan >>
afbeeldingen door Hans Schouten,
stylos // lucht // algemeen
11
alle kanten gasolie lekte
zien, bijvoorbeeld een laptop met een bakkie koffie en een gevulde
Toen is er een actie op touw gezet met brandweer, politie en
koek ernaast.
ambulances. Gedurende het proces leef je tussen hoop en vrees.
Ik zeg altijd dat het een ramp is zonder persoonlijke ongelukken. Het
Pas tien à twintig minuten voor de bevrijding zei iemand van de
zijn natuurlijk wel studenten, allemaal eigenwijze kwibussen, laten we
ambulance; dit is eigenlijk zo’n geval dat iedereen denkt dat ie dood
eerlijk zijn. Dat ze dan zonder slag of stoor het gebouw verlaten bij
is, maar hij straks met z’n broodtrommeltje naar buiten loopt.
een alarm is zeer te prijzen.
Hij kwam er uiteindelijk uit en zei op de brancard tegen zijn collega’s:
Het grote wonder van bouwkunde vind ik dat er een week later gewoon
maar hij is wel plat he! Dan zit er geen engeltje op je schouder. Nee, dan
weer college wordt gegeven in tenten. Iedereen doet daar een beetje
zit de halve hemel op je schouder. Anders overleef je zoiets niet.
vanzelfsprekend over.
Het is akelig omdat je weinig weet en te weinig kunt doen. Na de
Ik niet. Hoe is het mogelijk dat je met zoveel studenten een vertraging
bevrijding zijn we opgevangen in tent vier. Mensen van de brandweer
van nul en generlei waarde hebt? Dit is een prestatie van ongekende
en van slachtofferhulp hebben ons enorm bijgestaan. Van de TU waren
omvang. Wat mij betreft hulde aan de verantwoordelijk mensen die
er ook alle betrokken mensen
dit hebben gerealiseerd.
Het gaat nu weer goed met hem, hij is gewoon weer aan het werk. Hij zegt: ik zit twintig jaar in dit vak maar heb gewoon een inschattingsfout
Hoe gaat het nu verder? Zijn jullie al bijna klaar?
gemaakt. Dit had ik niet moeten doen. Ik wilde gewoon teveel te snel.
Nee, wel met de hoogbouw. Die wordt nu gebroken. Dat puin wordt
De TU, Johan Hoogervorst, heeft van begin af aan geroepen: er is hier
geschikt gemaakt voor wegenbouwfundering.
geen pleister uitgedeeld met de brand, en dat moet zo blijven. Dat
De kelder is dan leeg. Die wordt dan gesloopt. De vijver is al gedempt
was uiteindelijk heel anders kunnen aflopen
en de wanden gesloopt. Alle funderingspalen blijven zitten. Deze worden ingemeten. Als je hier in Delft aan palen gaat trekken, krijg je
Komen jullie nu nog wel eens gekke dingen tegen tijdens de sloop?
kwelvorming en wellen. De bodem kan opbarsten.
Vanaf begin af aan werd ik ondervraagd over van alles en nog wat.
Je mag de palen niet hergebruiken in de nieuwe constructie. Als je
Waaronder een bronzen hoofd. Deze meneer stond kennelijk op de
palen ontlast,of er komt trek op te staan mag je ze constructief nooit
twaalfde verdieping. We hebben dat hoofd gevonden,. Slecht zijn
meer toepassen. Je zou ook aan moeten tonen dat de palen nog
haar was door de war. Dat bronzen hoofd is op 18 november weer
voldoen.
aan de TU overhandigd!
Je moet denken dat eind maart alles weg is. Dan is het een grote vlakte.
Verder was de brand natuurlijk zo onwezenlijk als wat. Dat kon je
En ja, dan bouwen voor een nieuw Bouwkunde! //
afbeeldingen door Rosemarie Krautheim
12
stylos // lucht // algemeen
thema//
lucht 14 het land van boven Peter Rosmulder
20 bouwen met niets Roderick Trompert
24 open air in mosque building Laura Maasry
stylos // lucht // algemeen
13
Voor ons is het heel vanzelfsprekend dat we op het internet inzoomen op een satellietbeeld van ons land. Een aantal eeuwen terug was het maken van een enkele luchtfoto echter nog een hele klus.
het land van boven Peter Rosmulder
Er is een lange weg afgelegd vanaf de eerste luchtfoto tot aan de
waarbij de aarde gezien wordt vanachter het oppervlakte van de maan.
huidige technieken. De stormachtige ontwikkeling van de techniek
Deze foto betekende een grote verandering. We keken niet langer op
opende steeds meer mogelijkheden voor de uitvinders. Vele inventieve
de aarde neer, maar we keken naar de aarde. Met de maanlanding in
mensen hebben hun, soms wel erg creatieve, bijdrage geleverd aan
1969 werd dit beeld nog eens bevestigd.
deze ontwikkeling. Wie waren deze mensen of bedrijven die deze
De satellietbeelden werden vooral gebruikt voor spionage,
ontwikkeling mogelijk hebben gemaakt? Tijd voor ereherstel voor
meteorologie en wetenschappelijk onderzoek. Pas met de komst
deze pioniers van de luchtfotografie.
van internet is de satellietfoto voor het grote publiek toegankelijk geworden. Sinds juni 2005 biedt google-earth internetters de
de aarde vanuit de ruimte
mogelijkheid om elke plek op de aarde te bekijken. Sinds 11 september
In de 21e eeuw maken we veelvuldig gebruik van satelietbeelden. De
2006 kan je in Nederland zelfs inzoomen tot op 40 centimeter, dit
basis hiervoor werd gelegd na de tweede wereldoorlog. In 1946 steeg
dankzij opnames vanuit een vliegtuig.
er een onderschepte V2 raket op vanuit New Mexico, met aan boord een camera in plaats van een bom. Deze raket maakte de eerste foto van de aarde vanaf een hoogte van 105 km. Op deze foto was voor het
We keken niet langer op de aarde neer, maar we keken naar de aarde.
eerst de ronding van de aarde duidelijk waarneembaar. Het maken van foto’s door middel van raketten bleek niet de meest handige manier.
De ontwikkeling houdt hiermee niet op. De soft- en hardware zal de
De raket bleef slechts korte tijd op het hoogste punt en had maar een
komende tijd steeds meer toepassingen de kans geven om te ontstaan.
beperkt bereik. Men zocht naar een oplossing om een permanent
Zo geeft de firma Pictometry op haar website een voorproefje van het
platform rond de aarde te laten draaien, ter observatie.
gebruik van intelligente afbeeldingen. Met een nieuwe toepassing zou
De eerste satelietfoto van de aarde kwam op naam van de NASA
het mogelijk zijn alles op te meten, hoogte van gebouwen, oppervlakte
weersatelliet TIROS-I, gemaakt op 1 april 1960. De foto die echter het
van een gebied, enz; dit alles aan de hand van een luchtfoto. Ook aan
meeste indruk maakte was een opname van de Lunar Orbiter I in 1966,
deze techniek is een hele geschiedenis vooraf gegaan.
De aarde gezien vanaf de maan, gemaakt door de Lunar Orbiter I in 1966
14
stylos // lucht // algemeen
de eerste luchtfoto
eerste luchtfoto genoemd kan worden. Op de ontwikkelde glasplaat
In 1850 was fotografie op zich nog een curiositeit. Men maakte
waren duidelijk enkele huizen te zien langs een landweggetje, waar
gebruik van glasplaten, waarop men zilverhalogeniden hechtte. Deze
net een wagen gestopt was om zijn vracht uit de laden. Deze eerste
zilververbindingen ontwikkelde bij blootstelling aan het zonlicht.
luchtfoto bestaat niet meer, maar in dit weiland werd wel de basis
Hierdoor moest de 'foto' binnen zo’n 20 minuten verwerkt worden,
gelegd voor de luchtfotografie. Uiteindelijk was het James Wallace
anders zouden de chemicaliën opdrogen en de plaat waardeloos
Black die op 13 okt 1860 downtown Boston fotografeerde vanaf een
worden. Dit betekende dat de fotograaf zo snel mogelijk een donkere
hoogte van zo’n 360 m.
kamer op moest zoeken, iets wat lastig wordt als je een foto vanuit de lucht wilt maken.
ballonnen, vliegers, raketten en duiven
De eerste fotograaf die een poging deed was de Parijzenaar Gaspard
In de jaren die volgden werden de fototechnieken verder verfijnd.
Félix Tournachon, die zichzelf Nadar liet noemen. In 1858 vroeg
De fotografen kwamen tot de conclusie dat met de juiste technieken,
hij een patent aan op wat nu bekend staat als luchtfotografie: het
de fotograaf niet mee de lucht in hoefde. De automatische camera’s
maken van aaneengeschakelde foto´s om zo een deel van de aarde
werden onder een ballon gebonden en op afstand bediend. De
in beeld te brengen. Op dat moment was het hem nog niet gelukt
ontwikkelingen in de fotografie hielpen hierbij. Met nieuwe,
om een dergelijke foto te maken. Bij zijn eerste pogingen bouwde
zogenaamde droge platen, konden scherpere foto’s gemaakt worden
hij het mandje van een luchtballon om in een donkere tent, waar hij
met een kortere sluitertijd. Ook konden de foto’s na verloop van tijd van
zijn foto zou kunnen ontwikkelen. Bij meerdere pogingen bleek dit
steeds grotere hoogtes gemaakt worden, waarmee de echte verticale
niet de goede techniek. Totdat Nadar een ingeving kreeg, juist op het
luchtfoto ontstond. Toch was dit niet genoeg voor de pioniers van
moment dat de piloot zijn ballon al leeg wilde laten. Nadar vroeg hem
de luchtfotografie. Steeds meer uitvinders gingen op zoek naar een
de ballon opgeblazen te laten tot de volgende ochtend, zodat hij nog
geschikte manier om het land van boven vast te leggen.
een poging kon wagen.
De Fransman Arthur Batut had niet de middelen om een complete
De volgende ochtend was er echter een groot deel van het gas
luchtballon te huren, inclusief bemanning, en zocht dus naar een
ontsnapt uit de luchtballon, waardoor de stijgkracht niet zo groot was.
andere manier om een luchtfoto te maken. In 1889 maakte hij een
Nadar maakte een nieuwe donkere kamer in een nabijgelegen café,
vlieger die groot genoeg was om een kleine camera te dragen.
waardoor hij de donkere tent uit de mand kon halen. De ballon kwam
Hij schreef een jaar later een handboek hoe men deze op afstand
echter pas van de grond toen hij ook zijn jas, vest en schoenen uit had
bedienbare camera kon gebruiken voor militaire of archeologische
gedaan. Eenmaal in de lucht opende en sloot hij zijn lens. Meteen na
doeleinden.
het sluiten van de lens werd hij vanaf 80 meter omlaag getrokken,
Terwijl de gebroeders Wright al bezig waren met hun eerste vlucht,
waarna hij als een gek naar zijn geïmproviseerde Doka rende. Na enkele
experimenteerde het Duitse leger met het maken van foto’s vanuit een
spannende momenten kwam hij naar buiten met wat waarschijnlijk de
raket. Hiervoor was in 1891 al een patent aangevraagd. De camera werd >>
Boston “as the eagle and the wild Goose see it”, 1860
Arthur Batut's vlieger met fototoestel
stylos // lucht // algemeen
15
De cameraduiven, 1908
Een van de foto's, gemaakt door een camera aan een duif
aan een parachute de lucht in geschoten door een kanon of een raket.
dan de vroegere technieken. Nu konden de piloten foto’s maken met
Eenmaal op de goede hoogte zou de parachute uitvouwen, waarna de
grote nauwkeurigheid vanaf elke hoogte van elk gebied op aarde. Een
camera opnames zou moeten maken terwijl hij weer langzaam naar
vliegtuig is relatief stabiel, waardoor er betere foto’s werden gemaakt.
de aarde neerdaalde. Dit systeem was een van de attracties op een
Het belang van deze verkenningsvluchten werd al snel duidelijk bij
internationale fotografie tentoonstelling in Dresden in 1909.
het leger, met name tijdens de 1e wereldoorlog. Door middel van
Op deze tentoonstelling werd ook een andere opzienbarende manier
luchtfotografie was het mogelijk de opmars van de vijandelijke
van fotograferen geïntroduceerd. Boven de expositiehal vlogen
troepen in beeld te brengen. Ook konden verdedigingslinies in kaart
enkele duiven met automatische minicamera’s aan hun lichaam
worden gebracht.
De foto’s werden snel ontwikkeld en als postkaart verkocht aan de verbaasde bezoekers. De man achter dit idee was de Duitser Julius Neubronner. Zijn vader gebruikte duiven al als koeriers voor zijn
Boven de hal vlogen duiven met automatische minicamera’s aan hun lichaam
apothekersdiensten. In 1903 vroeg Neubronner een patent aan op deze manier van fotograferen. Vijf jaar later beschreef het tijdschrift
Ook in de oorlogen die volgden bleek de spionage vanuit de lucht
L’Illustation deze manier van fotograferen: “It is quite natural to see
vitaal voor de overwinning. In de tweede wereldoorlog werd er
birds becoming photographers at the moment when men are beginning
gebruik gemaakt van de snelste en kleinste vliegtuigen om foto’s
to become birds.”
te maken. Deze Spitfires werden volledig gestript, om een zo groot mogelijk bereik en een zo groot mogelijke snelheid te krijgen. De
vliegtuigen en spionage
vliegtuigjes hadden geen wapens, het enige wapen dat ze hadden
Op 17 december 1903, om 10.35 uur maakte de gebroeders Wright
om weg te komen met de belangrijke informatie was hun snelheid. De
de eerste vlucht in een vliegtuig. Dit zou grote gevolgen hebben voor
verdediging tegen deze spionage vond niet alleen plaats door middel
de luchtfotografie. De eerste foto vanuit een vliegtuig staat op naam
van uitschakeling. De Duitsers probeerde de geallieerden te misleiden
van L.P. Bonvillain in 1908, gemaakt tijdens een testvlucht met een van
door vormen van vliegtuigen uit te graven in de sneeuw, waardoor ze
de broers Wright. In de jaren die volgde werden zowel de foto als de
zouden denken dat het Duitse leger sterker was. Een ander voorbeeld
luchtvaart techniek verbeterd, waardoor men in staat was betere foto’s
is van een wapenfabriek in Duitsland die in eerste instantie verwoest
te nemen. Meestal zetten ze een vleugel van het toestel op de foto,
was door een bombardement, maar bij nadere inspectie bleek dat
zodat ze konden bewijzen dat de foto niet vanuit een ballon genomen
de Duitsers een nieuwe fabriek op hadden gezet onder de restanten
was. Het vliegtuig was een veel geschikter middel om foto’s te maken
van de oude fabriek.
De ontwikkeling van enkele loopgraven in twee weken tijdens WO I.
16
stylos // lucht // algemeen
De oude verkeersbrug bij Zaltbommel in aanbouw.
Het centrum van Delft ligt nog tussen de weilanden
luchtfotografie in Nederland In Nederland stegen tijdens de eerste wereldoorlog de eerste 'aviateurs' op van vliegbasis Soesterberg, om te proberen foto’s te maken van uit de lucht. Omdat ze nog niet beschikten over een speciale luchtcamera bleek dit in het begin lastig. Terwijl de oorlog vorderde kwamen er echter steeds meer buitenlandse vliegtuigen door een noodlanding in Nederland terecht. De Nederlanders kopieerden de Duitse, Franse of Engelse fototechnieken waardoor men in de jaren dertig zelf luchtfoto’s kon gaan maken. Na 1919 begon men met het opleiden van speciale verkenningseenheden. Deze waarnemers moesten staand in het vliegtuig de zware camera overboord houden om een foto te kunnen maken. Vanwege de veiligheid werden de vluchten voor beginners altijd uitgevoerd in de buurt van de basis, waardoor Amersfoort, Soest en Baarn veelvuldig zijn gefotografeerd. Deze waarnemers werden later ingezet bij de verkenningsdienst of de topografische dienst. Tegenwoordig bieden deze eerste foto’s een unieke kijk op het Nederland uit de jaren dertig. Opvallend zijn de foto’s van de in aanbouw zijnde infrastructuur, zoals de afsluitdijk, de moerdijkbrug en de inmiddels al weer afgebroken spoorbrug bij Zaltbommel. Verder is het verschil met het hedendaagse Nederland groot. Zo is Urk in die tijd nog een eiland, waar het nu onderdeel is van de noord-oost polder. In Delft staat het station nog aan de rand van de stad in de weilanden terwijl men in Amsterdam Plan Zuid van Berlage in uitvoering in Amsterdam.
bezig is met de realisatie van het plan Zuid van Berlage. >>
De afsluitdijk in aanbouw.
stylos // lucht // algemeen
17
Kunst
Ondanks dit nobele werk komen zijn foto’s toch het beste uit de verf
Sinds de technieken om lucht- en satellietfoto’s te maken gemakkelijker
als moderne kunstwerken. Vanuit de lucht zijn er patronen te zien
toegankelijk zijn, worden ze vaker gebruikt voor minder praktische
die je vanuit geen enkel ander standpunt kunt zien. Zo blijkt een
doeleinden. Zo zijn er in een willekeurige boekwinkel verschillende
Hollands bollenveld ineens een abstract kunstwerk. Dit wordt nog
titels verkrijgbaar als 'Nederland vanuit de lucht' en 'Amsterdam van
eens versterkt door menselijke handelingen, zoals het maaien van een
boven', stuk voor stuk met adembenemende luchtfoto’s. Andere
akker. Ook de gebouwde omgeving is een geliefd onderwerp, zo blijkt
fotografen gebruiken het medium om hun boodschap duidelijk te
het Guggenheim museum in Bilbao ook vanuit de lucht fotogeniek.
maken. Eén van de meest bekende fotografen van Frankrijk, Yann
De afbeelding die nog wel het meest gebruikt wordt is de foto van
Arthus Bertrand, wil met zijn foto’s laten zien hoe mooi en kwetsbaar
een hartvormig meertje in een ongerept natuurgebied.
onze aarde is. Met zijn boeken en posters probeert hij kinderen
En dat allemaal dankzij de pioniers van de luchtfotografie, die bij deze
duidelijk te maken dat we zuinig moeten omgaan met het milieu.
toch weer even in ere hersteld zijn. //
bronnen: vd Berg, K. & Glerum, G. (1976) Nederland van boven, luchtfoto's uit de jaren dertig. Newhall, B. (1966) Airborne Camera, the world from the air and outer space. Afbeeldingen: http://gallery.wallpaper.free.fr/fond-ecran/yann_arthus_bertrand/index.htm http://www.donaldedavis.com/2006%20new/LOEARTH.jpg
18
stylos // lucht // algemeen
;d[h]_[ X[ifWh[d [d ;d[h]_[ m_dd[d :[ m[h[bZ l[hWdZ[hj$ =hedZije\\[d mehZ[d iY^WWhi[h" Z[ [d[h]_[fh_`p[d ij_`][d$ :[ [d[h]_[# XWbWdi lWd [[d ][Xekm mehZj ij[[Zi X[bWd]# h_`a[h$ IY^ Ye X_[Zj ^_[hleeh _ddelWj_[l[ efbei# i_d][d c[j ^[j j^[cW ;d[h]o 1 [d[h]_[ X[ifWh[d [d [d[h]_[ m_dd[d c[j Z[ ^ee]ij[ [_i[d WWd WkjecWj_i[h_d]" l[_b_]^[_Z [d Z[i_]d$
IY^ Ye D[Z[hbWdZ 8L mmm$iY^k[Ye$db
> j WZh[i leeh aep_`d[d [d pedd[#[d[h]_[
Architecten vinden steeds nieuwe manieren om lucht, een ongrijpbaar element, als materiaal toe te passen in gebouwen. In dit artikel een overzicht van het brede scala aan toepassingen in de afgelopen jaren.
bouwen met niets Roderick Trompert
Lucht; het is overal om ons heen, we ademen het dagelijks in, en toch
waarde te geven. De panelen zijn niet constructief op zich, maar
kan je het niet zien of vastpakken. Dit verschijnsel vind je terug in
hangen als gevelpanelen tussen een stalen frame.
de Nederlandse taal, waar het gebruikt wordt in spreekwoorden als
ETFE is een transparant soort plastic (een fluoropolymer, om precies
“gebakken lucht”, voor zaken die weinig of geen inhoud hebben. Of
te zijn). Door architecten wordt ETFE voornamelijk in folie-vorm
in de architectuur, waar wel nog eens over ‘luchtkastelen’ gesproken
gebruikt. In deze vorm is het gevoelig voor scheuren of gaatjes
wordt; bouwwerken die niet bestaan of gerealiseerd kunnen
door scherpe voorwerpen. Het wordt daarom voornamelijk als
worden. Toch bestaat lucht wel degelijk en heeft de mens geleerd
dakmateriaal gebruikt. De toepassing van ETFE maakt heel lichte;
van zijn eigenschappen gebruik te maken. De laatste jaren vindt
letterlijk ‘luchtige’ constructies mogelijk.
lucht ook steeds vaker zijn weg in gebouwen. Door het gebruik van lucht als een architectonisch element, wordt het ineens zichtbaar.
Allianz Arena, Herzog & de Meuron In 2002 werd de eerste hand gelegd aan de Allianz Arena in München, een stadion naar ontwerp van Herzog & de Meuron. De gevel van de
isolatie
Allianz Arena bestaat uit maarliefst 2,874 met lucht gevulde ETFE-folie panelen, die allen constant onder een kleine overdruk gehouden
Één van de eigenschappen van lucht is dat het heel slecht geleidt.
worden. Elk van deze panelen kan apart verlicht worden met wit,
In stilstaande situatie is lucht daardoor een goede isolator, die in de
rood of blauw licht. Zo kan worden aangegeven welk team er in
bouw toegepast wordt in de vorm van een spouw. Door een strook
het stadion speelt: rood of blauw voor de twee thuispartijen, of wit
stilstaande lucht te realiseren tussen twee scheidende wanden
wanneer het Duitse nationale elftal speelt. De folies zijn bovendien
ontstaat een effectieve warmte- en geluidsisolatie. De spouw is
voorzien kleine witte puntjes, zodat ze van dichtbij doorzichtig zijn,
echter door het buitenspouwblad van (doorgaans) metselwerk altijd
maar van veraf gezien het stadion er wit uit ziet.
aan het oog onttrokken. Er zijn ook projecten gerealiseerd waarin de stilstaande lucht wel duidelijk zichtbaar is.
Beijing National Aquatics Center, PTW Architects Recentelijk stond nog een groot ‘luchtig’ project in de spotlights; The
Eden Project, Nicholas Grimshaw
Beijing National Aquatics Center, ook wel bekend als de Water Cube.
Nabij het dorp St. Blazey in Engeland heeft architect Nicholas Grimshaw
Dit meer balk- dan kubusvormige gebouw is volledig bekleed met
in 2001 met een heel team van ontwerpers en constructeurs het Eden
zo’n 4,000 ‘ETFE-bubbels’ om water te symboliseren en is daarmee
Project gerealiseerd. Dit complex, bestaande uit een aantal koepels
momenteel het grootste met ETFE bekleedde gebouw ter wereld.
die thuis bieden aan verschillende plantensoorten, is opgebouwd
Vanwege zijn lichte structuur en energiezuinige eigenschappen door
uit honderden zeshoekige luchtkussens. Deze luchtkussens zijn
het gebruik van de met lucht gevulde ETFE panelen heeft dit project
opgebouwd uit twee lagen ETFE-folie, en worden onder een kleine
al verscheidene prijzen gewonnen.
overdruk (van lucht) gehouden om ze hun bolle vorm en isolerende
Eden Project, St. Blazey (UK)
20
s t y l o s // l u c h t // a l g e m e e n
Blur Building, Yverdon-les-Bains (CH)
Allianz Arena, München (DE). Ook wel de ‘Schlauchboot’ (opblaasboot) genoemd.
visueel
kracht
Blur Building, Diller & Scofidio
Er zijn ook projecten waar de kracht van lucht wordt toegepast. De
Een andere eigenschap van lucht is dat het vocht vast kan houden.
kracht ontstaat wanneer er een verschil in luchtdruk gecreëerd wordt.
Hier is op bijzondere wijze gebruik van gemaakt in het Blur Building,
Wanneer je in een afgesloten ruimte meer lucht pompt, ontstaat hier
een paviljoen van Diller & Scofidio voor de Swiss Expo 2002.
overdruk. De lucht zal willen verplaatsen naar een ruimte waar de
Dit paviljoen, dat in het water staat van het Neuchatelmeer in
druk lager is. Bij dit verschijnsel, wanneer de lucht niet kan uitwijken,
Zwitserland, is omhult door een kunstmatige wolk. Zo’n 13,000
kunnen grote krachten voorkomen.
sproeikoppen spuiten gefilterd water uit het meer als een fijne
Het tegenovergestelde kan ook; een groot luchtdrukverschil maken
nevel de lucht in, waardoor een constante mist ontstaat rondom het
door juist lucht weg te zuigen. Wanneer dit goed wordt gedaan, kan
paviljoen. Een klein weerstation in het paviljoen houdt de wisselende
een vacuüm ontstaan.
weersomstandigheden zoals temperatuur, luchtvochtigheid en windsnelheid constant in de gaten en past de nevel daar op aan.
Een vroeg voorbeeld waarbij de kracht van een vacuüm gedemon-
Bezoekers benaderen de wolk via een 100 meter lange brug, die ze
streerd werd, zijn de ‘Maagdenburger’ halve bollen van Otto van
naar het centrum van de nevel-mist brengt. Hier waant de bezoeker
Guericke, uit 1657. Hierbij werden twee losse halve bollen tegen elkaar
zich in een andere wereld, waar de omgeving in een witte mist
gehouden, waarna alle lucht er tussenuit gezogen werd. Zo ontstaat
wegvloeit en het ruis van de sproeikoppen het enige geluid vormt.
er een verschil in luchtdruk, wat maakt dat de buitenlucht de halve bollen stevig tegen elkaar aan drukt. Zestien paarden waren niet in
Yellowfog, Olafur Eliasson
staat de twee bolhelften van elkaar te scheiden! >>
Op 9 oktober van dit jaar presenteerde Olafur Eliasson in Wenen zijn permanente 'Yellowfog' kunst-installatie. Dagelijks wordt met deze installatie het Verbund’s Am Hof gebouw in Wenen in de vroege ochtend met speciaal afgestemde lichtbuizen geel aangelicht. Vervolgens wordt in intervallen van zo'n 3 minuten waterdamp losgelaten, waardoor het gebouw in een mysterieuze gele mist gehuld wordt. De installatie werd voor het eerst geplaatst bij het Joods Museum in New York, waar het de sfeer van het IJslandse geboorteland van de artiest moest nabootsen. Maar veel mensen geven de voorkeur aan
proef met de 'Maagdenburger' bollen, hier met vier paarden.
de interpretatie dat het gebouw langzaam verdwijnt in een prachtige giftige nevel. De mist maakt dat de barrières van de openbare ruimte vervagen, waardoor je het gebouw op een nieuwe manier zal ervaren. s t y l o s // l u c h t // a l g e m e e n
21
Yellowfog rondom Verbund’s Am Hof gebouw , Wenen (A)
Tornado in Mercedes Benz Museum, Stuttgart (DE)
beweging TU Delft
Mercedes Benz Museum, UN Studio
In Delft heeft een brug, bestaand uit ballen in enkele vacuüm buizen,
De laatste vorm waarin we lucht tegenkomen, is wanneer het in
enkele weken de gracht van de Oude Delft gesierd. Ulrich Knaack,
beweging is. We spreken dan van wind.
verbonden aan de leerstoel Design of Construction van onze eigen
In het Mercedes Benz Museum van UN Studio wordt wind gebruikt
faculteit Bouwkunde, heeft deze brug laten bouwen. De brug, die
om het gebouw te laten voldoen aan de brandveiligheidseisen. Het
zo’n twaalf meter overspant, wordt hangend opgebouwd. De buizen
gebouw bevat enkele ruimtes die een open verbinding hebben met
worden gevuld met kunststof ballen, en vervolgens vacuüm gezogen.
het centrale atrium. Dit gaat tegen het model van compartimentering
Daarna wordt de constructie omgedraaid en ontstaat een brug met
in, dat toegepast wordt om te voorkomen dat een brand en de
een boog van ruim drie meter. De brug was stevig genoeg om mensen
rookontwikkeling zich naar aanliggende ruimtes kan verspreiden.
overheen te laten lopen. Dit is natuurlijk slechts een experiment,
Om in dit museum de open verbindingen toch te kunnen behouden,
maar het bewijst dat met slechts lucht -of de afwezigheid ervan- een
is in het dak van het atrium een installatie gerealiseerd die een 34
stevige constructie gerealiseerd kan worden.
meter hoge kunstmatige tornado op kan wekken! Deze kunstmatige tornado veroorzaakt vervolgens zoveel zuigkracht dat het bij brand
Monolithic Dome Institute
alle rook uit de aan het atrium gelegen ruimtes weg kan zuigen.
Het Monolithic Dome Institute in Texas past luchtdruk op een andere wijze toe. Dit instituut specialiseert zich in het realiseren van koepels.
Bahrain World Trade Center, Atkins Architects
Zij ontwerpen koepels om allerlei functies in te huisvesten, van
Wind kan echter ook gebruikt worden om energie op te wekken. Dat
woningen tot scholen en kerken. Het bouwproces is relatief simpel:
zie je al op veel plekken in Nederland: windmolens op hoge palen
er wordt een fundering gelegd, waarop een vooraf vormgegeven
midden in het landschap.
ballon, Airform genoemd, wordt vastgemaakt. Deze Airform wordt
In Bahrain, een land aan de Perzische Golf, hebben windmolens de stap
met speciale ventilatoren opgeblazen totdat het door de luchtdruk
naar architectuur gemaakt. Een wolkenkrabber die daar recentelijk
zijn definitieve vorm heeft gekregen. Vervolgens wordt er aan de
gebouwd is, het Bahrain World Trade Center, is wereldwijd het eerste
binnenzijde isolatie, wapening en spuitbeton aangebracht. Afsluitend
exemplaar dat windmolens integreerd en daarmee tot 15% van het
worden de sparingen aangebracht om zo de koepel om te toveren
totale energieverbruik van de wolkenkrabber compenseert.
tot nieuwe leefruimte. Andere bouwmethoden, waarbij de wapening
Het complex bestaat uit twee torens, verbonden door drie met
aan de buitenzijde wordt aangebracht komen ook voor.
windturbines uitgerustte luchtbruggen. Deze turbines zijn gericht
Inmiddels zijn hier ontelbare varianten op ontwikkeld, die allerlei
naar het noorden, de richting waar in de Perzische Golf de wind
verschillende vormen en variaties mogelijk maken.
normaal gesproken vandaan komt. De torens zijn in de vorm van een zeil gebouwd waardoor de wind tussen de twee gebouwen door word "geperst" zodat de wind maximaal benut wordt. Dit wordt bevestigd door windtunneltests, die aantonen dat het gebouw een 'S'-vormige stroom creëert die garandeert dat tot een hoek van 45° alle wind bijgestuurd wordt en loodrecht op de turbines terecht komt. Dat is nodig aangezien de turbines, in tegenstelling tot windmolens, niet met de windrichting mee kunnen draaien.
een voorbeeld van een Monolithic Dome school met sportzaal
22
s t y l o s // l u c h t // a l g e m e e n
In navolging van het Bahrain World Trade Center worden er in Dubai (The Lighthouse) en in Londen (Castle House), reeds nieuwe hoogbouw projecten gebouwd die net als in Bahrain windturbines integreren in het ontwerp. Duurzaam Wereldwijd worden steeds meer van dit soort projecten opgestart. Duurzaamheid is op het moment een hot item, waar zowel architecten als opdrachtgevers graag op inspelen. De toepassing van lucht lijkt daarom langzaam te verschuiven van een visueel element dat energie verbruikt, naar een functioneel element dat energie opwekt. //
bronnen > The Eden Project http://www.edenproject.com http://nl.wikipedia.org/wiki/Eden_Project Marleen Aarts (afbeelding) > Allianz Arena http://nl.wikipedia.org/wiki/Allianz_Arena Thomas Becker (afbeelding) > Beijing National Aquatics Center http://en.beijing2008.cn/46/39/WaterCube.shtml http://en.wikipedia.org/wiki/Beijing_National_Aquatics_Centre > Blur Building http://www.designboom.com/eng/funclub/dillerscofidio.html http://www.arcspace.com/architects/DillerScofidio/blur_building/ Flickr user risknfun (afbeelding) > Yellowfog http://lifewithoutbuildings.net/2008/10/eliassons-fog-engulfs-vienna-building.html http://www.designboom.com/weblog/cat/10/view/4553/yellow-fog-permanent-artinstallation-by-olafur-eliasson.html Rupert Steiner (afbeelding) > Maagdenburger halve bollen http://nl.wikipedia.org/wiki/Maagdenburger_halve_bollen http://natuurwetenschap.web-log.nl/natuurwetenschap/2005/01/ maagdenburger_h.html (afbeelding) > TU Delft brug http://www.bubbledeck.nl/bubbledeck_in_het_nieuws/343/ > Monolithic Dome Institute http://static.monolithic.com > Mercedes Benz museum http://www.engadget.com/2007/10/27/mercedes-musuem-hosts-most-powerfulartificial-tornado/ > Bahrain World Trade Center http://www.bahrainwtc.com/ http://nl.wikipedia.org/wiki/Bahrain_World_Trade_Center http://www.msnbc.msn.com/id/24029616
Bahrain World Trade Center, Manama (Bahrein) s t y l o s // l u c h t // a l g e m e e n
23
Mohammed taught his followers about the importance for intimate prayer with one God, originally carried out in the open air courtyard. Although Mosques have diversified through time and geography, the importance of openness has remained a central element in their Architecture.
open air in mosque building Laura Maasry
Mohammed, the founder of Islam, was born and raised in a society of
As his accommodation in Medina was limited to a few rooms, it soon
nomadic tribes where dwelling shifted as swiftly as the dunes of the
became convenient for Mohammed and his followers to convene
desert. When his plea for equality among men was embraced by his
in the courtyard. Here, where the Islamic faith was taking formal
family and peers, he was rejected by the richer merchant’s class in his
shape, Mohammed carried out his teachings, organized meetings.
own tribe in Mecca. He therefore decided (or was exiled, no one really
Regular communal prayers began to take place. When Mohammed
knows) to move to the nearby city of Medina, in attempt to gain a base
returned to Mecca in a later stage in his life, he proclaimed the Kabaa
of followers for his beliefs and establish a new religious order.
as superior place for the Islamic pilgrimage. This famous black box had already existed for hundreds of years and had been worshiped in
Such turbulent times were no suitable context for monumental
other pagan religions of the region. The importance of Mohammed’s
Architecture to take place. However, by strategically combiningthe
proclamation of the Kabaa is noted in historical records that describe
Jihad with pacifism, Mohammed achieved a reliable network in
a second portico added to his the residence, facing south to change
Medina, and was able to safely reside there for ten years. As he
the qibla (the direction of prayer) from Jerusalem to Mecca.
gradually built a network of believers, his residence became the center of all religious and community activity of Islam. It would provide the origins for some of the basic Architectural elements we recognize today in the Mosque.
Above Left: View on minaret and courtyard of the Kairouan Mosque in Tunisia, originally built in 670. The simplistic rectangular courtyard enclosed by a columnade is typical for early Islamic Mosques in the Maghreb. The minaret would dominate the view of the building from afar. Above Right: View through columnade onto couryard, early Mosque in Medina. This central open-air space, where the teachings of Islam gained legitimacy, still serves as communal area for prayer, as well as for converse and reposal
24
s t y l o s // l u c h t // a l g e m e e n
Left: Sketch plan of the Mohammed's House in Medina (grey) and the Mosque Built around it Above Left: Perpectief Sketch for typical early Islamic Mosques Above: Perpectief View of Khirki Mosque, built 1375 with four smaller open courtyards Right: View in Khirki Mosque, the splitting of courtyards results in compartementalized spaces
It was the original courtyard setting of Mohammed’s house on which
Compared to the early courtyard-oriented Mosque structures,
the spatial plans for the first great Mosques in the Middle East and
Mosques around the world have diverged from this original plan of
North Africa were based on during the first centuries’ rise of Islam.
enclosed open space. Glimpsing at a World map, it is interesting to
A number of spatial aspects made the square enclosure a suitable
note the link between the extent of divergence in Mosque buildings
holy space.
with the geographical distance to Mecca.
Firstly, The spread of Islam was subject to various inter-wars as well as
By studying the historical context in which various Mosques emerged,
resistance; the Mosques therefore needed to safeguard their sanctity.
one can see how the buildings took shape as they interacted with the
The enclosure allowed for the most sacred part of the Mosque, the
culture, politics, and building climate of the context. But importantly,
mihrab, the niche in the wall which indicates the qibla to be located
there are elements that have remained consistent, allowing one to
secluded from the entrance, and therefore well protected.
draw the link back to the early Mosques.
Also, Islam does not predicate the authority of an intermediary, such
One such consistency is the theme of open space, whether
as the role of the priest in Christianity. Mohammed’s teaching stresses
achieved by 'real' openness or by the manipulation of light, form,
that the communion with God is personal and can be conducted
and porportion. With these tools different cultures have succeeded
anywhere, as long as one faces Mecca . The practice of Islamic prayer
to interprate the old Islamic tradition of prayer in open air. Vital in
in open air, whether the Mosque courtyard or in the mere outdoors
understanding these interpretations is that Mohammed taught his
(the latter especially common when armies embarked the jihad), was
followers that intimacy with one God must tbe kept.
in those early years the norm. As example of Mosques that attempted to diverge from the central After his death, Mohammed’s house itself was enlarged by a later
courtyard are those in the Tughlaq dynasty in India during the 14th
caliph, or leader of Islam, Al-Walid. Here a wide veranda was created
century. These were built predominantly as a military establishment,
because of the need for sufficient shelter from the sun, an aspect
as rulers were used to Western invasions from competeing Islamic
which comes back repeatedly in Mosque building. The plan above
dynasties.
shows Mohammed’s house in Medina, with the mosque built around it by Al-Walid.
In the Tughlaq dynasty, the two underlining elements in Mosque building were nothing new in the era; the function of the military base
This simple picture provides us with the base plan for Mosque
and partial shelter from the sun. But in Northern and central India,
Architecture from the 7th to 8th centuries, when Islam began to reach
where the Tughlaq Mosques are located, is known for its particularly
the scale of the global Empire. From modern day Morocco to India,
harsh scorching sun. This called for more shelter in relation to the
this fundamental characteristic of a veranda enclosing the courtyard
amount of open space. Problematic was the size the Mosque had
is to be found in most Mosques. For structural reasons, the veranda
grown to, in order to suffice as a military base for the large groups in
often became a colonnade.
the community that needed to be protected. >> s t y l o s // l u c h t // a l g e m e e n
25
In the case of one such mosque, the Khirki Mosque from 1375, an experimental plan was realized. Instead of one open space, the courtyard was finished by a combination of half domes and a flat roof, with four smaller open courtyards left over. Single courtyards of other Tughlaq Mosques had grown so large that the space, packed up with villagers under the scorching sun, had become rather undesirable, especially during communal prayer. However, the Mosques built after the Khirki go back to the single courtyard. Historians content that smaller courtyards were too compartmental and thus ultimately unacceptable for communal prayer. After all, Mohammed taught that communal prayer was vital in addition to individual union with God. Through this he ensured brotherhood without an intermediary ‘priest’.
Above: Interior Hagia Sophia, the domes create a cyclical movement, accentuated by placement of windows which steer the light, in turn reflected by the curved, decorative walls Below: view of Ottoman Suleimaniye Mosque, built in 1557, dominates the Instanbul skyline; sets the tone for the City of Domes
The Khirki Mosque remained one of a kind in plan. In some of the Mosques that followed, the problem of the scorching sun was solved by adding a spacious basement under the courtyard. This large sheltered space allowed one to swiftly hide away after or in between prayer, when the sun was too much to bear. The basement solution to the problem of compartmentalization indicates that communal prayer remained an essential aspect in Islam; the attempt at splitting the courtyard rather than covering it entirely suggests the importance of prayer in open air. In effect, the post-Khirki Mosques of the Tughlaq dynasty are very similar in plan to the early Mosques of 7th and 8th centuries. Divergance from the single open sqaure plan was attempted, but unsuccessful. In contrast, the Turkish Mosques built a century later, in a very different empire, are fully closed. These Mosques, from the powerful Ottoman Empire are different in floor plan to those early Mosques from the Middle East. A main reason for this was the presence of Churches in Constantinople in 1453, when it was captured from Chirstian Byzantium by the Ottomans. The cruciform plan of the Christian structures provided more longitudinal spaces, which could then be divided for the purposes of the Mosque. A good example of such a transformed Church is the Hagia Sophia, whose architectural features became a major source of inspiration for the Ottomans . Mimar Sinan, a renowned Architect who designed many great Ottoman Mosques of the 16th century, based his plans on that of the Hagia Sophia. This can be noted in the comparison made by historian
Above: The section of Hagia Sophia (left), was a reconstructued a Byzantine Church and became a souce of inspiriation for many Ottoman Mosques, namely the Suleimaniye Mosque (right)
Razia Grover between the sections of Sinan’s Suleimaniye Mosque, also located in Istanbul, and that of the Haghia Sohpia. The Ottoman Mosques have a particular composition of domes and semi-domes. The implementation of the dome into Turkish Architecture is explained by historians in a number of different ways, for example the knowledge of Persian techniques in building brick
26
s t y l o s // l u c h t // a l g e m e e n
Left: The plan of a typical Ottoman Mosque, where the influence of the Christian crucifix plan is visible. Between B-B, where the alter was located, the mosque stationed other functions such as the madrassa, the space for study
arches, the interpretation of Byzantine (based on Roman) vaults, and
Looking across the globe at Indonesia, the arrival of Islam had a
also the appreciation for simple domed roofs of the early Turkish
different impact on the culture than in that in Asia major. Some
Mosques, before the capture of Constantinople. A combination
historians explain this partially by the presence of other ancient
of such techniques led to Ottoman creation of their own style in
spiritual orders, namely Hinduism, that were strongly embedded in
Mosque Architecture; the graceful layered dome shape. Equally
the Indonesian culture. The Islam was incorporated into their culture
important, historical records show competition between Sinan and
rather than becoming the sole leading spiritual practice. Perhaps it
his Renaissance contemporaries in Europe. Istanbul, to be called the
is this spiritual mix that helps explain why the Mosques built during
Cities of Domes, was to be the cultural and religious center of Islam
spread of Islam through Indonesia rarely followed the original pattern
in Europe, and its Architecture needed to outdo with the grandeur
of the open courtyard. Instead, in line with the idea that Islam was
and refinery of Renaissance churches.
integrated into the existing culture, one can find examples of Islamic
symbols used as decorative elements in the Indonesian Mosques. While the Ottomans lacked the large open spaces that were present in early squared courtyard Mosques of the Middle East, they attempted
In one of his essays the historian Abidin Kusno explores the
to depict open space. This was achieved by the use of the motif
relationship between Islamic Architecture and culture on Jave Island.
continuity, a highly important element Ottoman Mosque interiors.
To explain the difference in nature between the rise of Islam on the
This can be seen in the Hagia Sophia in the circular forms in the
island and in Asian minor, Kusno writes that Islam filtered through
interior, evoking this type of movement. The precise placement of
India in the 14th century and entered Java because of the increasing
numerous windows in the domes steers and reflects the light onto
number of trading ships to and from the Islands, and less because of
the interior walls. Such a cyclical procession replaces the literal open
conquest, which was the central theme during the above mentioned
air in the early Islamic Mosque with a feeling of continuity, as the light
Tughlaq dynasty. This allowed a commercial form of Islam to develop
appears to come from everywhere and nowhere a the same time. In
in the coastal area of Java before it was absorbed inland to eventually
this sense, the rhythmic procession opens itself in a different, less
become the religious order in the 15th century. >>
direct, way.
Below: Rather than integrating the existing Islamic building methods, Javanese Mosques incorporated symbols of Islam within their Architecture
s t y l o s // l u c h t // a l g e m e e n
27
Such a gradual process allowed for the people on the Hindu island of
The Mosque appears in many shapes and forms. Many modern
Java to integrate Islam within their own traditions and identity. This
Mosques may have little to do with the thematic elements described
can be seen in the Mosque buildings on the Island, as they remained
in this essay. However, upon a close look at the context of older
largely influenced by local building and construction methods. The
Mosques, one can derive reasons for the divergence from the open
roofs, for example, took their characteristic form in three layers, which
courtyard of the early Islamic practice. And while openness in many
originated from ancient Hindu structures and was ingrained into the
Mosques is less literal than the open-air courtyard of Mohammed,
building practices of the time.
the depiction of openness to achieve the intimacy with God - perhaps the central lesson of Mohammed - can be discovered upon a closer
Kusno points out the visible confrontation, or uniting, of Javanese
look. //
culture and Islam in the first great Mosque built on the Island in 1498, the Demak Mosque. The Mosque is square in plan but the structure is closed from the top. This gives the Mosques quite visibly different characteristic than the Ottoman domes and of the walled-in courtyards of earlier Mosques. Interestingly, the Mosque’s primary wall of prayer is not oriented towards Mecca. Kusno explains this by the need for the Javanese society to make Islam its own, and to accept Mecca was one center, but not the center of Islam . Was the element of openness, then, subordinate in the structure? Perhaps the Hindu influence of plural-theism (the worshiping of more than one God) in the Javanese culture allowed for less intimacy in one’s prayer with God, as normally demanded in Islam. Perhaps
Above: view of Demak: the minimal use of columns in the serambi (roofed veranda) gives the building a transparancy and intensifies it with the gardens around it
this translates architecturally into less importance for the courtyard, because of less demand for intimate, direct prayer with the God above.
Below: View of Demak, rear side, with foundtain and pond and spatious outdoor area designated for reflective walks and rituals and Javanese-Islamic rituals at the Mosque
Yet one can find a different type of openness in the spatial plan of the Demak Mosques . The Demak Mosque, like the other great Mosques of the era, were either surrounded or extended in the front by a roofed veranda, called a serambi. The serambi is encircled respectively by water, open space and an enclosing wall. The enclosing wall would often extend around an additional open space, the cemetery, which commonly became a pilgrimage center . Here the element of open air shifted in position both literally and spiritually, making way for the traditional roof and fit for the local costumes. Openness certainly did not diminish from the space in Javanese Mosques. From the view, the Mosques are characterized by an open veranda, based on the four pillars to support the traditional roof. This could be symbolic of the transparent , peaceful incorporation of Islam in the Javanese culture, including the combination of certain ceremonial traditions in- and outside the Mosque. Interestingly, where a fountain is placed central in the courtyards of the early Islamic Mosques, the presence of water in the Javanese Mosques surrounds the building. The placement of the water source adapts to the spatial plan and is equally important in both.
28
s t y l o s // l u c h t // a l g e m e e n
Sources:
The Reality of One Which is Two. Kusno, Abidin. Journal of Architectur Education. Vol. 56, Issue 1, pp. 57-67, March 2006 A New Paradigm in Mosque Design. Journal of Architectural Education Volume 60 Issue 1, pp 54 - 66., Aug 2006 Sinan, een Goddelijke Architect. Documentary AVRO Close up. Channel NL2, 31 October 2008. Mosques. Gover, Razia. New Holland Publishers, London 2006
Het is elke keer weer een garantie voor hoge kijkcijfers, de talentenjacht. Als de presentatoren niet op zoek zijn naar een goed idee, staan ze wel zelf wel op het ijs om te bewijzen dat ze best iets kunnen. Zo moeilijk is het toch niet om een succesvol programma te maken?
and the winner is… Peter Rosmulder
"Goedenavond dames en heren, welkom bij de spannende ontknoping
"Laten we de kandidaten nog een keer aan u voorstellen: Uit
van onze talentenjacht, 'de Restauratie'. Wekenlang hebt u gekeken
Winterswijk is hier het strandbad, dat zo graag iedereen uitnodigt om
naar genante audities en pijnlijke blunders van enkele hilarische
een zonnige middag bij haar door te brengen. En daar is onze streng
kandidaten. Vanavond is het dan eindelijk zo ver, vanavond beslist
gelovige Zeeuwse kerk, die er al jarenlang is voor haar parochie. Uit
u, de kijker thuis, wie er met de hoofdprijs vandoor gaat. Om dit
Dwingeloo komt ons technisch wonder, die nog altijd zijn blik op de
alles in goede banen te leiden is hier uw onvolprezen gastheer. Deze
hemel gericht houdt. Je kan zien dat het werken met roofdieren zijn
salsadansende speurhond heeft al eerder Evita en Joseph opgespoord.
sporen heeft achtergelaten bij het onverschrokken roofdierenverblijf
Vanavond in de hoofdrol: Sits Frissing."
uit Rotterdam. Uit het altijd gezellige Eindhoven komt kasteel Eckart, dat al jarenlang zorg draagt voor de gehandicapte medemens. Onze
"Goedenavond, welkom bij de finale van de ultieme zoektocht. Wie
laatste kandidate heeft vele generaties Amsterdammers mee naar
heeft er volgens u het geld het hardste nodig? Welke kandidaat zal
buiten genomen voor een van haar educatieve lessen."
schitteren als nooit tevoren? De rest zal langzaam in de vergetelheid verdwijnen en beetje bij beetje afbrokkelen, tot ze uiteindelijk
"U heeft massaal gestemd. Wie heeft volgens u, het Nederlandse
helemaal vervangen zullen worden. Het belooft een dramatisch slot
publiek, deze geldprijs van 1 miljoen euro het hardste nodig om
te worden voor deze ultieme comeback show. Laten we voor de 10
er weer bovenop te komen? Wie gunt u deze totale make-over? De
e
keer gaan kijken hoe onze zoektocht is verlopen.
winnaar van AVRO’s 'de restauratie', de kandidaat die met de hoofdprijs
Elf weken geleden begonnen we onze zoektocht naar het meest
van 1 miljoen euro naar huis gaat…, staat hier op mijn kaartje."
ondergewaardeerde monument van Nederland. U heeft massaal kandidaten aangemeld, waarvan u dacht dat ze een tweede kans verdiende. Onze bikkelharde jury reisde het hele land af om de kandidaten in hun natuurlijke omgeving te bestuderen. Alleen zo
"Wie wordt er gered van de slopershamer, wie zal behouden blijven voor toekomstige generaties?"
zouden ze de kwaliteiten van elke kandidaat het beste kunnen beoordelen. De jury vond heel wat potentiële kandidaten, die
Dat betekent dat het nu gaat tussen de Radiotelescoop uit Dwingeloo
het geld voor de make-over hard nodig hadden. Helaas waren er
en de 1e openluchtschool van Amsterdam. Het Nederlandse publiek,
ook kandidaten voor wie de hulp te laat kwam. U herinnert zich
u thuis dus, heeft gekozen. De winnaar van AVRO’s 'de restauratie', de
waarschijnlijk het dramatische beeld van wanhopige omstanders in
kandidaat die met de hoofdprijs van 1 miljoen euro naar huis gaat, is…
Den Haag die hulpeloos toe moesten kijken hoe hun geliefde zwarte
de 1e openluchtschool van Amsterdam! Van harte gefeliciteerd. Ik hoop
vriendin met de grond gelijk werd gemaakt. 1
namens het hele team dat de restauratie goed zal lukken."
Naast dramatische waren er natuurlijk ook vermakelijke hoogtepunten in de zoektocht. Zo was er de kandidaat in Amsterdam, die zich
"Dit was weer een succesvolle talentenjacht, die ongetwijfeld
opnieuw had aangemeld, nadat ze vorig jaar al een premie gewonnen
volgend jaar weer een vervolg zal krijgen, zo gaat dat met succesvolle
had. Blijkbaar was ons budget voor de opknapbeurt nog niet genoeg
talentenjachten. U kunt zich op de website trouwens nog steeds
voor deze veeleisende diva2 . Kwestie van het werk goed aanbesteden,
opgeven voor een nieuwe serie van 'Het beste ontwerp van Nederland'.
aldus de altijd attente juryvoorzitter Jan-Henk Smiths, auteur van het
Vergeet u niet morgenavond weer te kijken, dan ziet u de finale van 'So
boek 'Aanbesteden kun je leren'. "
you think you can design?' Volgende week ben ik er weer met 'Hollands next STARchitect.' Tot dan!" //
"Na deze eerste selectieronde waarin de lelijke eendjes van de zwanen werden gescheiden was het tijd voor de live shows. Elke week kon er maar een van de twee kandidaten door naar de grote finale. De kandidaten kregen een workshop van onze specialisten om zich zo goed mogelijk te presenteren. Alles werd uit de kast gehaald, van marketingcampagnes tot stamboomonderzoeken, om het publiek, u dus, te overtuigen van het belang van de restauratie. Uiteindelijk zijn we dus hier aanbeland, in de alles bepalende finale."
Voetnoten: 1: http://www.nu.nl/news/1102953/10/Sloop_Zwarte_Madonna_van_start.html 2: http://www.minocw.nl/ministerplasterk/persberichten/Opnieuw-aanbestedingverbouwing-van-Het-Nieuwe-Rijksmuseum.html
stylos // lucht // algemeen
29
Steeds vaker lijkt een openbaar gebouw een prestige object te moeten zijn, een landmark. De belangrijkse ingrediënten hiervoor zijn een beroemde architect - zoals Gehry - en een veelvoud van het normale budget. Maar wat is de keerzijde?
hoe te leven in een kunstwerk Hans Culp
Frank Gehry maakt in zijn ontwerpen vaak gebruik van zeer complexe
de schuld van de aannemer.
vormen. Het zou met handberekeningen of de reguliere programma’s onmogelijk zijn om hiervan een gebouw te maken. Om zijn ontwerpen
Gehry wordt wel eens spottend vergeleken met Frank Lloyd Wright die,
door te rekenen gebruikt hij daarom software die oorspronkelijk is
toen een opdrachtgever klaagde dat het dak van zijn nieuwe huis lekte
ontworpen voor de Franse luchtvaartindustrie. Vliegt hij daarmee niet
in zijn eetkamer, reageerde: “Waarom verplaats je je stoel niet?”
het doel van zijn opdrachtgevers voorbij? Dit artikel gaat in hoofdzaak niet over de architectonische kwaliteiten van Gehry’s werk. Hij is de
Ook aannemer Skanska reageerde op de aanklacht, in The Boston
de wereld zowel geliefd als gehaat vanwege zijn zeer uitgesproken
Globe: “This is not a construction issue, never has been. We tried hard
ontwerpen. De vraag is of zijn gebouwen ‘werken’; wat zijn de sterke
to work with MIT to bring this to resolution… but it was a design issue.”
en zwakke punten van het deconstructivistische denken? Houdt de
Skanska had naar eigen zeggen meerdere malen aangegeven dat er
kunstenaar die afhankelijk is van goede ingenieurs wel rekening met
fouten in het ontwerp zaten. Adviezen naar Gehry toe om het ontwerp
de gebruikers van zijn gebouwen?
aan te passen werden door hem genegeerd.
ontwerp- en constructiefouten
werkt het?
In 2004 werd het door Gehry ontworpen Stata Center van het
Hoe dan ook zeggen deze problemen natuurlijk weinig over de
Massachusetts Institute of Technology (MIT) in Boston geopend.
functionele kwaliteiten van het gebouw. De algemeen heersende
Het gebouw van 300 miljoen dollar huisvest onder andere kantoren,
opvatting over Gehry’s ontwerpen is dat het architectonisch ontwerp
labaratoria en collegezalen. In de architectuurwereld werd het geroemd
veel belangrijker is dan het gebruik. De voormalige President van de
om zijn bizarre voorkomen. Het gebouw ziet er geïmproviseerd uit,
Boston University, een uitgesproken criticus over het Stata Center, zei
alsof het elk moment in kan storten.
“Gehry thinks of himself as an artist, as a sculptor. But the trouble is you
Drie jaar later lijkt MIT minder tevreden. In oktober 2007 spanden zij een
don’t live in a sculpture and users have to live in this building.”
rechtzaak aan tegen Gehry en aannemer Skanska vanwege ‘ontwerpen constructiefouten’. Met name het buiten gelegen amfitheater
Het Stata Center is ontworpen en gebouwd om mensen (zowel
vertoonde scheuren door te weinig en te kleine dillataties in het beton.
studenten als wetenschappers) van zeven verschillende afdelingen van
Ook de afwatering voldeed niet. Het heeft MIT destijds 1,5 miljoen
MIT samen te brengen. De bedoeling was hun vermeende ‘isolement
dollar gekost om, met hulp van een andere ontwerper en aannemer,
in labaratoria’ te doorbreken en een levendig en gemixt milieu te
het amfitheater te repareren. Daarnaast was er schimmelgroei op de
creëren – multidisciplinair. En warempel, het lijkt Gehry te zijn gelukt.
buitengevels van het gebouw ontstaan ten gevolge van lekkage en
Zijn Stata Center is op het eerste gezicht een compleet doolhof, geen
de gebrekkige afwatering.
kamer is hetzelfde, er is geen vaste lijn te ontdekken in de indeling van de verdiepingen. Een betere situatie kan je je haast niet indenken
"A building goes together with seven billion pieces of connective tissue. The chances of it getting done ever without something colliding or some misstep are small."
30
voor een gemeenschap van academici die er gek op zijn problemen op te lossen. De compleet chaotische indeling zorgt er voor dat mensen, zowel vrijwillig als uit pure noodzaak, meer door het gebouw gaan dwalen. Een professor zegt: “Je komt mensen en projecten tegen waar je helemaal niets vanaf wist.”
Dit alles heeft geleid tot een smeuïg conflict waarbij alle partijen naar
Misschien wel het meest succesvolle deel van het gebouw is de zeer
elkaar wijzen. Gehry zei in een interview met The New York Times:
ruimtelijk vormgegeven Student Street. Herkenbaar concept? Jazeker!
“These things are complicated and they involved a lot of people,
Bijna alles staat in verbinding met deze langgerekte wandelpromenade.
and you never quite know where they went wrong. A building goes
Het is een eindeloze variatie van hoge en lage, smalle en brede delen
together with seven billion pieces of connective tissue. The chances
met hoge ramen en vaak felle kleuren. Iedereen die zich door het
of it getting done ever without something colliding or some misstep
gebouw beweegt moet door deze ruimte. Zelfs de ondergrondse
are small. I think the issues are fairly minor. MIT is after our insurance.”
parkeergarage leidt niet direct naar de hogere verdiepingen maar alleen
Volgens Gehry zijn de problemen geheel of in ieder geval gedeeltelijk
naar de Student Street. De ruimte is ook nog dag en nacht open. >>
stylos // lucht // algemeen
De reacties van studenten en personeel op de straat zijn overwegend
gebouw. Dat hebben ze nu. De één is er compleet lyrisch over, de ander
positief, ondanks het rauwe materiaalgebruik.
zou het misschien net zo lief weer tegen de vlakte zien gaan.
de keerzijde
Het Stata Center is een broeinest van intellect, precies zoals de architect
Uiteraard is het niet een en al euforie onder de gebruikers van het
wilde. Het sociale uitgangspunt lijkt dus een succes. Gehry heeft de
Stata Center. We hebben namelijk te maken met een Gehry. De
gebruikers een compleet sociaal concept opgelegd met zijn gebouw.
vorm van het gebouw is verassend willekeurig tot stand gekomen
Maar dat niet ieder weldenkend mens zich hier prettig bij voelt hadden
waarna de echte uitdaging kwam: de constructie. Daarbij komt ook
zowel Gehry als MIT ook van tevoren kunnen bedenken. Dankzij
nog eens - ohja - een interieur. Zo ontstaat er als snel een volkomen
continue verbouwingen wordt het gebouw stukje bij beetje aangepast
logisch vooroordeel: “er zal wel iets niet in orde zijn”. Een mierenhoop
aan de wensen van de gebruikers. Het wordt beter, maar functionele
van genieën die elkaar, ten gevolge van spontane ontmoetingen, tot
perfectie lijkt het nooit te zullen bereiken. En over de visuele kwaliteit
een nog hoger niveau van wetenschap kunnen brengen. Wat klopt
mag iedereen zijn eigen mening vormen...
hier niet? Precies! Veel technische wetenschappers zijn gehecht aan orde, soms tot in het dwangmatige. Ze willen overzicht, weten waar
Op 28 november maakte minister Plassterk tijdens zijn bezoek aan
ze aan toe zijn zodat ze zich geen zorgen hoeven te maken over hun
onze faculteit bekend dat hij 25 miljoen euro bijdraagt aan het
omgeving en zich volledig op hun werk kunnen storten. Sommigen
nieuwe bouwkunde gebouw. Hij wil er zo voor zorgen dat er niet een
geven aan nooit ‘per ongeluk’ iemand tegen te komen. Er zijn klachten
'gewoon' gebouw zal verrijzen maar een icoon voor de Nederlandse
over de schuine wanden waaraan onmogelijk boekenplanken zijn te
bouwkunde. Dat klinkt natuurlijk geweldig. Maar bestaat zo niet de
bevestigen. Ook heerst er in het dynamische Stata Center een groot
kans dat dezelfde fouten gemaakt worden als in Boston? Laten we
gebrek aan akoestische en visuele privacy omdat de meeste wanden
maar hopen dat onze Hollandse nuchterheid leidt tot iets heel anders.
niet gesloten zijn.
Gelukkig zal het uiteindelijke budget ook lang niet toereikend zijn voor een 'bizar' gebouw. //
De afdelingen in het Stata Center zijn gesitueerd in ‘neighborhoods’, clusters van kantoren met veel open ruimte zonder aangewezen functie. Door het zeer uitgesproken ontwerp en de vreemde vormen kan het interieur bepaald niet flexibel ingedeeld worden. Het gebouw moet gebruikt kunnen worden voor een lange periode. De gebruikers en hun wensen zullen continu veranderen. Het gebouw kan hier bijna niet in mee gaan.
"I didn't see an office; rather I saw a student lounge where Abelson's office was supposed to be." Een columnist van The Boston Globe sprak veel gebuikers: "Let me show you my office," were the first words I heard from Harold Abelson, professor of electrical engineering and computer science. I'll have to have my vision checked, because I didn't see an office; rather I saw a student lounge where Abelson's office was supposed to be. Abelson's lab group has already contacted an architect who specializes in interior design about redoing their part of Gehry's masterpiece. "People don't know how to live in this building. There has been very little attention paid to planning for an open-space environment," Abelson says. But I thought the Stata Center already had an architect -- oh, never mind. waarom dan toch een Gehry? Wat had MIT eigenlijk in gedachten toen ze Gehry vroegen hun nieuwe gebouw te ontwerpen? Ze wisten precies waar de architect beroemd om is. Neem bijvoorbeeld het Guggenheim museum in Bilbao. Het is een echt landmark, precies wat men wilde. Veel mensen brengen puur voor deze unieke glimmende verschijning een bezoek aan de ietwat eigenzinnige stad in Baskenland. MIT wilde ongetwijfeld ook een uniek
32
stylos // lucht // algemeen
Zilvermetallic Zilvermetallic plafond van plafond Heradesign van Heradesign decorplaten, decorplaten, Paschalisschool Paschalisschool te Den Haag te Den Haag
Bronnen > Pogrebin, R., Zezima, K., The New York Times, 7 november 2007, M.I.T. Sues Frank Gehry, Citing Flaws in Center He Designed. > Beam, A., The Boston Globe, 4 november 2004, After buildup, MIT center is a letdown. > Lubell, S., www.archrecord.com, 14 november 2007, Gehry, Skanska point fingers over MIT lawsuit. > http://www.businessweek.com/innovate/content/jun2007/id20070619_279669_ page_3.htm
De beste beoordelingen voor het akoestisch plafond De beste beoordelingen voor hetruimtelijke akoestisch Een optimale akoestiek is plafond noodzakelijk, zodat leren en spelen echt plezierig zijn en tot een goed resultaat leiden. Wanneer het plafondsysteem dan ook nog voor een behaaglijk klimaat in de ruimte Een optimale ruimtelijke akoestiek is noodzakelijk, zorgt, er mooi uitziet en uit zuivere natuurlijke materialen zodat leren en spelen echt plezierig zijn en tot een hout en magnesiet bestaat, dan krijgt het zelfs goedgoede resultaat leiden. Wanneer het plafondsysteem zeer beoordeling. dan ook nog voor een behaaglijk klimaat in de ruimte zorgt, er mooi uitziet en uit zuivere natuurlijke materialen hout en magnesiet bestaat, dan krijgt het zelfs een zeer goede beoordeling. Heradesign Nederland Tel. +31/35/693 60 96 info@heradesign.nl w w w. h e r a d e s i g n . n l Heradesign Nederland
This Summer Master students from Delft University of Technology participated in a research organized by Terraventure that focused on one of the oldest sediments of civilization: the city of Aleppo in northern Syria.
restructuring Aleppo, Syria Rajan V. Ritoe Roana Plugge Under the coordination of Pier Paolo Tamburelli and Andrea Zanderigo,
hall and accommodation for the students. The idea to organize this
of the Italian BAUKUH office, and two researchers from the Berlage
type of investigation was born several months before this trip. It started
Institute, this team engaged in describing extensively this emblematic
with an informal conversation with Professor Henco Bekkering (Delft
“Grey City” by drawing its specific urban components, and developed
University of Technology) during which we evaluated the previous
an urban project for Aleppo’s future growth. Following a presentation
Terraventure projects –a total of twelve- that had been organized
to the Mayor in Aleppo, and a final presentation concluding the
from 2001 onwards. The re-evaluation of Terraventure’s research
research on October 14th, the project will be exhibited at the Berlage
methodology and its didactic crux made somehow clear that a next
Institute from February 10th, 2009.
level of investigative workshops could be developed, which should be different and stronger than the previous ones, while continuing
A Terraventure Project Introduction by Rajan V. Ritoe
to build on the belief that differences in academic, political or social
At the beginning of this year, I travelled to Aleppo to meet mayor, Mr.
order are an point of entry for architectural research. Vedran Mimica,
Maan Chibli. This trip to a city that accommodates nearly three million
the Berlage Institute’s director, introduced the idea of a Summer School
inhabitants was my first encounter with the Arab world. Some months
in Aleppo. Pier Paolo Tamburelli, and his partner Andrea Zanderigo,
later, I was supposed to return with students from Delft University of
had been teaching at Aleppo’s university for several months, and
Technology and researchers from the Berlage Institute, to perform
had proposed to construct a workshop within the framework of the
a dense but extensive urban research in and on this city, famous
Geopolitics Research that Stefano Boeri conducts. There the idea of a
for its excellent soap, its citadel and its 10 kilometres of labyrinth
joint project was born. After my meeting in Milan with the Italian team,
souq. Already during this first visit, my preconceptions of Syria, that
the outline of this new Terraventure workshop had been drawn, all in
were mainly defined by the image that western media produces,
line with something I had been keen on developing during previous
were dismantled. Soon I was overwhelmed with the diversity in
workshops, see: A Different View: The Architecture Annual 2003-2004
contemporary urban life and the many liaisons this city has with the
Delft University of Technology, (Rotterdam: 010 publishers), p. 30. The
west. With mainly an Islamic population - 69% Sunni, 19% Shiite - and a
Aleppo Summer School had a nine week span, and started at the end
smaller group of Orthodox Christians (12%), the differences in the city
of August at the Berlage Institute. Its main ambition was to generate
life were apparent. Separate to this fact, the city of Aleppo sees itself
an understanding of the present city-structure and to propose a
– in light of the prospect of Turkey becoming an EU member – to be
strategy for innovative planning and urban restructuring that would
at the threshold between European and Islamic states. In this respect,
include both formal and informal parts of the city. Each TU Delft
also during my meeting with the mayor, it was clear that the presence
participant was given his/her own workspace at the Berlage Institute
of European architects and researchers, working on Aleppo, was seen
were they were assisted. The team traveled to Aleppo and continued
as a desirable exchange of knowledge. The Municipality and the
its investigations on site, while exchanging information and opinions
Mayor therefore supported this Summer School by providing research
with municipal planners and architects. The team worked in a very
material and the necessary documentation, a workspace at the town
hot environment, and was experiencing the specific daily life during the period of Ramadan. On September 6th, the workshop concluded with a successful presentation to Mr. Chibli, the city’s mayor, and his local and international advisors. Upon return, the work was elaborated at the Berlage Institute during the following five weeks, where it was presented on the 14th of October. Due to the support from all project partners involved, the ambition to get the Terraventure workshops to a next level was surely achieved. I would therefore like to especially thank the Municipality of Aleppo, The Royal Netherlands Embassy in Damascus, the EFL Foundation in The Hague, the Berlage Institute.
34
stylos // lucht // algemeen
Aleppo_design strategy (by Andrea Zanderigo) Aleppo is a city divided in two halves. Since the colonial period, the city seems to have preferred moving toward the west, toward the dusk, toward the Mediterranean Sea. Interventions under [and after] the French mandate and the quick growth of the western [planned] quarters during the past years produced a city in which the center is becoming an appendix. The designed city is the western one. The established city is the western one. Finally the city is just its western part, the city of the five storeys blocks. Obviously, there’s another city, poorer but not necessarily meaningless. It grew up in recent years and it is now densely inhabited. This city is still to be known and really taken in consideration inside the planning processes. This city lays down toward east and south and it is mainly composed by the so called informal settlements. You quickly cross it in order to reach the airport and this is all the knowledge that planners usually achieve about it. Unsurprisingly, this city is completely non-western. Unsurprisingly, it is very similar to the rightly celebrated historical center, apart from the obvious lack of any kind of monumental architecture. No money and apparently no need for that. Over there, even the housing typologies are completely non-western. All the houses are traditionally centered toward their modest courtyards, exterior elevations are almost blind. No need for applied curtains [or mirroring glasses, for the most affluent‌] in order to protect the privacy of the family life, as usual in the five-storeys blocks city and within its apartments. The aim of the project is to re-establish a balance among the different parts of the city, to finally think of the city as a whole. The design we propose is not an effort to force the eastern part to adapt to the western one; it is an attempt to put the two halves on the same level, to consider their inhabitants citizens in the same way. Architecture is used here as a tool to provide citizenship for all inhabitants of the city, regardless to their wealth. >>
The grey city [Pier Paolo Tamburelli_ notes for a research proposal_ November 2008] 1. The grey city is the city without qualities: it is big but not huge, it is poor but not desperate, it is growing but not booming. 2. The population of the grey city is between 1 million and 10 millions inhabitants. The grey city is in a country with a GDP [per capita] higher than 3.000 USD and lower than 13.000 USD. 3. Capitals are not grey city. Tabriz and Guadalajara are grey cities. Sao Paulo and Bucarest are not. 4. The grey city is not on the sea. 5. The grey city is not tropical. Winter is cold in the grey city. Summer is hot. 6. The aggregate population of the grey city is in the order of 200 millions inhabitants. After China, India, USA and Indonesia, the grey city is the fifth most populated country in the world. 7. The grey city is the product of a globalization without heroes. In the grey city Philippines housekeepers take care of retired Egyptian lawyers. Mediocre Polish engineers teach mathematics to the spoiled kids of the Indonesian bourgeoisie. 8. Like in a Richter monochrome, the grey of the grey city is dense. The grey city has a history that has not been erased. The grey city is not losing identity. It has nothing to do with tabula rasa.The identity of the grey city is not lost, but blurred. 9. The grey city has been colonized. Usually
in the grey city colonialism was French, if not Spanish, Belgian, Italian. In the most unbelievable grey cities colonialism was German.10. The grey city is naĂŻve. Toothpaste still smells of strawberry in the grey city. 11. In the grey city people is young.12. The grey city is un-metropolitan, and it will always be. Does not matter the increase of its population. 13. The grey city is a province without a capital, too big to refer to other cities, too marginal to be noticed by the rest of the world. 14. Public transport is by bus. Trains survive as pure extravaganza. Underground is out of discussion. Half of the cars are cabs. Cabs are yellow (this demonstrates that, for certain aspects, the grey city is far more civilized than contemporary European cities).15. Buses relate the grey city with other cities. Minibuses relate the grey city with the countryside.16. The failure of cumbersome, rigid technologies is balanced in the grey city by the success of light, flexible ones. As much as trains and fixed phones fail, minibuses and cell phones success.17. The grey city is a place where to come back. Emigrants come back to the grey city when they think they have enough money to venture business in the grey city. 18. Money comes back to the grey city by Western Union.19. The grey city is a safe investment. It is the only escape from >>
stylos // lucht // algemeen
35
Following the infrastructural strategies that the city administration is actually implementing, we propose to work on the traffic infrastructure and on the connections among the city centre and the suburban area. We propose to realize a light metro, running on a ring encircling the old city, slightly shifted toward east and south with respect to the citadel. The metro could opportunistically re-use the buffer-zones along the
proposal Aleppo
existing railway on the west and the south, and the strip running along the ring road in the north and east. This infrastructural gesture will provide a unitarian experience of the city, activating different spots along its path, distributing small metropolitan seeds in the intricate urban fabric. The ring will enable relatively fast movements through the city, quickly connecting east and west, almost touching the city center. The light metro ring will also enhance the intermodality of the means of transportation. The light metro will perform together with minibuses, city and regional buses, cabs, bicycles, trains, planes and obviously cars. The metro stations provide an occasion to occupy empty spots distributed in the city [land fills, garbage deposits, brownfields] and to realize the primary services which the city is still lacking. Every station is coupled with some other functions [marketplace, school, kindergarten, outpatient clinic, etc.] to compose a small urban pocket to plug in the urban fabric. The urban pockets sistematically couple these functions
Al basr
with an enclosed garden, not necessarily big, a relaxed space for chatting and getting in touch with others, a city life kernel. This space repeats some classical features of civic spaces in the Islamic culture, such as courtyards of mosques. As such, the urban pockets provide a modest, yet formalized, dignified space acting as a scene for everyday activities. These buildings perform both effectually and symbolically as minor centers for the neighborhoods in which they are placed. Their appearance is faintly monumental. From an architectural point of view, they are the necessary exceptions to the otherwise all homogeneous tissues surrounding them, both in the informal settlements and in the five storeys blocks city. The new metro ring and the related infrastructural transformation will provide an opportunity to transform even the area immediately west of the old city. In fact in this area are concentrated the main bus stations East Insari
bubbles. The grey city is a refuge-commodity. The grey city does not know booms or crises. 20. The grey city is a market. There is a complete group of products made for the grey city. Iranian and Rumanian cars: Saipa, Dacia, ‌21. The grey city is not an industrial city. The grey city tried to become an industrial city for a while, but it did not happen. 22. The grey city is at ease with post-modernism. Having been modern only for a short while [usually after modernism already expired], the grey city has definitely no fear of postmodernism. 23. Without a serious attempt with modernism, post-modernism is, for the grey city, more like a prosecution of a pre-industrial approach. Here lies the complication of the grey city, and the opportunity as well. 24. The grey city is made of the inexhausted repetition of the same five storeys apartment block and two storeys house. Somewhere in this sea of houses something emerges: it can be ugly skyscrapers or dusty mountains, unfinished cathedrals or crumbled fortresses. 25. The five storeys matter includes everything. Except for power plants and oil refineries factories are not distinguishable from the rest. Factories are just five storeys buildings with lifts on the facades. They accommodate generic workforce ready for every kind of cheap work. 26.
36
stylos // lucht // algemeen
Two-storeys urban matter is everything that is not able to reach the fifth level. It can be informal settlements or historical tissue. In the grey city five storeys means (at least) decent and two storeys means poor. Of course the historical city is poor.27. In the grey city it is still fashionable to sell medieval houses in the centre to buy apartments in the periphery. The grey city is not learning from the experience of the western city. Suburbanization will happen exactly the same way. Gentrification, if ever, will happen exactly the same way. 28. There is a European quarter in the grey city. Usually the European quarter has been planned during the colonial period. The European quarter is, since its realization, the fancy of the grey city. The elite of the grey city lives there. 29. Informal settlements are not the majority of the grey city.As usual, the grey city dislikes tragedy.30. The grey city is Athens less the Parthenon (not less the Acropolis). 31. There are no leftovers in the grey city. The grey city is the final confutation of the miserable superstition of the non-places. Non-places do not exist. Every spot of the grey city is filled with uses, stories, and dirt. Everywhere in the grey city is possible to detect traces. Concerning the urbanism of the grey city, Aristotelianism is still right: urbs abhorret vacuum. 32. Planning is still at work in
and a transformation of the bus system will require new stations even in the city centre. This condition provides an opportunity to transform this monumental area (actually the centre of the contemporary city) including the central park, the City Hall tower, the National Bank and the National Museum. We imagine here a series of different courtyards able to give the site a coherent image while hosting a complex program, including the planned (yet never realized) central library, togheter with bus and minibus station, marketplaces, etc. The design is trying to mediate in between the clear morphology of the old city and the occasional character of the different, more recent objects that face it. Four stations have been investigated further in order to show possible
The courtyard of the Great Mosque, providing a formalized void in the middle of the dense tissue of the souqs.
methods of intervention: Neeram, East Insari, Sheikh Kheder and Al Basr. In Neeram (a low density rural settlement south of the airport, mainly inhabited by Palestinian refugees), a linear, one level high building hosts a marketplace, an enclosed garden with two water towers and a kindergarten with its own protected garden. The building links the light metro on the south side with a planned microbus station on the north. Monumentality and civic symbolism is achieved trough >>
sheikh keder
the grey city as an extremely basic order: concentric infrastructure and the repetition of the same block in more or less uniform grids. 33. The disaster of European planning for the grey city took place after the end of the colonial period. Europeans destroyed the grey city not as rulers but as advisors. 34. There are gated communities in the grey city. Mainly for people retiring to the grey city after making money abroad. Somehow they cannot live anymore in the grey city. Inside of the enclosures where they live, the inhabitants of these gated communities are condemned to a desperate double nostalgia: nostalgia of Belgium [or Michigan] and nostalgia of the grey city as it has never been.35. Is the grey city expanding? The more the difference in wealth among a limited elite of cities and the rest of the world will grow, the more the European and American cities will become grey. Are Napoli, St. Louis, Leipzig on their way to become grey cities? It is possible to use the grey city to understand large pieces of cities that are not grey: Mexico City? Mumbai? A large part of these megacities is made of grey matter. And arguably, in these cities, the percentage of grey parts will increase with the increase of wealth. 36. It is not possible for a city to become grey just because of pure decadence. Rome, Rio, Moscow,
The Ar-Rahman (the merciful) Mosque in As-Sabil, in western Aleppo. Built in the 80s close to the Ar-Rahman hospital (the high rise with the twin towers on the background). Istanbul, Berlin all declined at various times, but never became grey cities. What protected these cities is, surprisingly enough, just their architecture. 37. The intelligence of the grey city is hidden.38. The grey city possesses an architectural order. It has a structure. Contrary to contemporary superstition about cities, the grey city is understandable in terms of architecture. 39. It is possible to understand the grey city.And it is possible to understand it by analyzing its architecture. Still the only form of knowledge able to tell something about cities. Still the only way to decode distances, positions of entrances, number of floors, width of streets.Let say, context? After all, context? Architecture as a way to understand contexts? 40. To understand the grey city is not charity. The grey city has the potential to suggest amazing urban solutions. The grey city is the most challenging test case for contemporary architecture. The grey city offers the extreme experimental condition for contemporary architecture. 41. The grey city does not understand avant-garde. You may be avant-garde as you like, no one will notice it. So please no polemics. 42. Given the relative lack of other luxury, the possible quality of the buildings of the grey city is space. (even if the real passion of the >>
stylos // lucht // algemeen
37
the calm iteration of openings along the elevations. Water towers act as landmarks. This is more an autonomous porch than a proper building. It could be easily built using very elementary technologies. East Insari is a complex site in western Aleppo, a large empty area in the middle of five storeys city fabric, gently sloping down toward the east and the river. The project displays the minimum amount of operations in order to give the site a shape, to make it more regular and comprehensible: a porch, a couple of playgrounds, a underground gallery crossing the street, a semi-enclosed garden with a grid of trees and some walls in order to define in a clearer way what is definitely public and what is related to the buildings surrounding it. The new urban sequence includes the recently built mosque, providing it an
The five storeys city fabric, containing both industries and apartments. Industrial five storeys building are recognizable because of the lifts in the façades. Apartment buildings have opaque verandas protecting the privacy of housewives. More than 50% of the Aleppo cars are cabs.
appropriated space for the entrance. In the Sheikh Kheder area, at the moment a garbage damp along the ring road in the north east, we designed a rather massive building, acting as a dike for the informal buildings at its shoulders and at the same time providing them with a clear horizon. That’s the old dialectic in between what is Cartesian and what is not, in between rational and organic. A disposable structure hosts a lot of different functions, ranging from retail, to metro station, to school. Hanging gardens enlighten the massive face of the building, appearing as rooms crossing its section. A series of events appear in the rue corridor that is running at the level of the metro station.
Terrain vague in the north-western side of the city. Fenced, maybe because military.
Al Basr is a empty area on the ring road towards the international airport of Aleppo. The area is divided in two halves on the two sides of the road. The proposal is made of two buildings plus a pedestrian bridge crossing the street and linking them. On one side of the very busy road there are parking spaces and an existing pump station which is included in the project; on the other side are located the enclosed garden, the metro station, the minibus station and a market place. The aim is to give coherence to a neighborhood which is actually composed by separated parts. In plan, the two buildings compose a square, comparable in size with the adjacent housing compound for soldier’s families. The two buildings are roofs made out of a light structure. //
inhabitants of the grey city is decoration) 43. Architecture for the grey city should be a space-intensive, labour-intensive commodity, using relatively simple and cheap technologies. 44. Architecture for the grey city has to be humble. As humble as necessary for a city where people are still happy to camp in the thin strips of “park” running along the highway to have a barbecue on Sunday [Friday]. 45. Architecture for the grey city should not care about authorship. It just has to work. Architecture for the grey city should be able to learn from every possible source. In the grey city it is possible to crack architecture as any other software. It is allowed to copy. 46. The grey city shows a possibility for a simple approach to the resources of architecture. A possibility to rethink architecture as public knowledge. In the grey city to produce architecture out of existing architecture is not an allusion to a personal memory; it is just a pragmatic application of available resources. In the grey city postmodernism finally makes sense because of forced austerity. 47. Possibly it is exactly its openness to further developments, the intimate accessibility of its code, what defines good architecture. Solutions that can be de-coded and re-coded. 48. Is it possible to imagine such an easy and cheap strategy as: building the city through
38
stylos // lucht // algemeen
Terrain vague on the south-western corner of the old city walls. The area has been cleared from informal settlements because of its unsafe geology. Since then, the area is abandoned. The interval in the dense city fabric allows the appearance of the city as a figure in the background.
public buildings that works exactly the same way as other good buildings already existing somewhere else? Is this a possible program for the architecture of the grey city? 49. Roman cities in the Near East and North Africa (Apamea, Bosra, Djemila, Djerash, Leptis Magna, Palmyra, Timgad) provide a possible model for the grey city. Standard architecture for amazing urbanism. Architecture deprived of any ambition apart from performing into the city. But architecture, nothing less than architecture. And for all kind of buildings. Roman architects were humble enough to believe that all parts of the city -except housing- deserved architecture. 50. In principle all of these Roman cities are the same. There is no claim for identity. As soon the local aristocrats have money, they improve the list of the available facilities. And the facilities do not appear in the city. Buildings have no exterior. No character. The city is a machine that needs no explanations, it just has to work. It is just a collection of rooms at disposal for citizens. 51. The city is made of the relations among the places occupied by the different public buildings. Given that space is only internal space, buildings can happen wherever in the grid. The grid just preserves the possibility for buildings to happen, to be reachable. There is no rule for the place-
Cemetery in the city fabric. The retention wall separates the cemetery on the higher level and the large walkway used as marketplace on the lower level. The small cemetery happens in the city fabric as a square, just for the deads.
Modernist blocks along the main ring road. Western (or Soviet) models applied for a while appears in different spots of the city as fragments of unrealized possible cities.
Restructuring Aleppo A Terraventure Summer School
Informal market in a low rise (two storeys) neighbourhood. Small, informal, shops appear in the street according to the season and to the availability of surplus agricultural production.
Organized by: Terraventure – Rajan V. Ritoe, Liliane van der Meer In collaboration with TUDelft, Berlage Institute, Municipality of Aleppo Research Masters: Pier Paolo Tamburelli, Andrea Zanderigo (Baukuh, Genova) Research Assistants: Maria s. Giudici, Ioanna Volaki (Berlage Institute) Researchers: Jan van Ballegooijen, Willem Jan van der Gugten, Laurens Plender, Roana Plugge, Rosa Robbertsen, Adriana Suarez Castanedas, Norifumi Watanabe, Jan Joris Wiers (TU Delft) Research Supervisors: Maan Chibli (Mayor of Aleppo, Syria) Stefano Boeri (Professor Politecnico di Milano) Vedran Mimica (Director, Berlage Institute)
ment. The grid is just the most basic tool to have a bit of order for a residential city that is supposed without quality from the very beginning. Public buildings can fall everywhere, just as meteors. 52. Is the grey city a tool to understand the Roman city? Is it possible to measure the perfect performance of the Roman city against the dusty infinitude of the grey city? What about types, if merged in the endless grey city? Types without character? Is it possible to develop a critique of the neoclassical (from Boullee to Rossi) understanding of types starting for the grey city? To go back to a Roman understanding of types through the grey city? 53. Is the grey city the perfect location for a contemporary classicism? For classic, I mean a tradition that is immediately public, common. Something used just because of its intimate efficiency. Not classic in terms of a tradition, or even worse our tradition, but classic as universal. Classic as something that is daring enough to think in terms of majority: architecture for the grey city is architecture for the big numbers, architecture for all (Architecture for all! Something that is as honest and ridiculous as the title of a heavy metal song).Classic means general: Brazilian solutions repeated in Morocco, Rumanian technology applied in Pakistan.
stylos // lucht // algemeen
39
This is a recurring page, where you can get inspired, interact and participate. It is a collection of mixed media hints (books, web-pages), that you won't find on your tutor's literature list!
get inspired Rosemarie Krautheim
lectures by thinkers and doers http://www.ted.com/ // watch Watch today's talk by the by the world's leading thinkers and doers online.
architecture out of context http://lifewithoutbuildings.net/ // observe In this blog you can find observations on the built environment, with a penchant towards pop culture and Postmodernism.
architecture and ornament http://suckerpunchdaily.com // looki ati nice pictures On this webpage for all who like algorithms, the streamline shapes of the sixties, blobs, organic shapes, and more. It's a bit decorative :-)
blog aggregator http://www.prss-release.org/ // read Download a choice of blogs combined in a .pdf from this independent paper blog aggregator.
barcelona the palimpsest of barcelona publisher: Triangle Postals // escape Yucky weather? Dream away with the book "Barcelona the palimpsest". Or escape with ryanair.com from Maastricht to Barcelona
40
stylos // lucht // algemeen
agenda 12-10 / 03-05
Maak ons land
tentoonstellnig
locatie: NAi Rotterdam
www.nai.nl
Met de manifestatie ‘Maak ons land’ roept het Nederlands Architectuurinstituut iedereen op ideeën aan te leveren over hoe Nederland er in de toekomst uit moet zien. Vanaf 12 oktober 2008 is het NAi ruim zes maanden een werkplaats voor de ruimtelijke inrichting. Denk mee, kom naar het NAi, bezoek de website www.nai.nl/maakonsland en bepaal hoe Nederland er uit moet zien: maak ons land jouw land.
13-01 / 16-01
Vakbeurs InfraTech
beurs
locatie: Ahoy, Rotterdam
www.ahoy.nl
Vakbeurs InfraTech 2009. Locatie Ahoy Rotterdam. Het thema van de beurs is 'Klimaat voor vernieuwing'.
07-03
Rotterdamse museumnacht
evenement
locatie: Rotterdam
www.rotterdamsemuseumnacht.nl
Tijdens deze nacht openen vijftig musea en galeries 's avonds hun deuren. In deze achtste editie is het thema 'RE': REacties ontlokken van en op jongeren. Het volledige programma en informatie is vanaf medio januari te zien
04-11 / 29-03
Changing Ideals: Re-thinking the House
tentoonstelling
locatie: NAi Maastricht
www.naimaastricht.nl
Voor architecten is het huis de plek bij uitstek voor het testen en demonstreren van nieuwe concepten. Volgens sommigen zou de geschiedenis van de moderne architectuur zelfs samenvallen met de zoektocht naar het ideale huis. Daarom wordt het huis ook wel het ultieme paradigma van de architectuur van de moderne tijd genoemd.
10-02 / 12-02
Delftse Bedrijvendagen
beurs
locatie: Aula, TU Delft
http://www.ddb.tudelft.nl/
De Delftse Bedrijvendagen is de grootste technische carrièrebeurs van Nederland en vindt elk jaar plaats in de Aula van de TU Delft. Deze beurs is speciaal gericht op de Delftse student en biedt een grote variëteit aan bedrijven en instellingen. Leer meer dan 100 nationale en internationale bedrijven kennen tijdens de Presentatiedagen in februari.
15-11 / 24-01
Building India
tentoonstelling
locatie: Arcam, Amsterdam
www.arcam.nl
Tijdens het Amsterdam India Festival presenteert ARCAM een expositie en een symposium over vijf dichtbevolkte Indiase steden. ARCAM vroeg vijf architecten uit Ahmedabad, Mumbai, Delhi, Bangalore en Kolkata om hun stad in beeld te brengen en een plattegrond te maken die aangeeft op welke wijze de stad in de toekomst zal veranderen.
30-11 / 01-02
Mark Pimlott 'All things pass'
tentoonstelling
locatie: Stroom, Den Haag
www.stroom.nl
Mark Pimlott (Montreal, 1958, woont en werkt in Londen en Den Haag) is een kunstenaar/ontwerper, die foto's en films maakt. Zijn praktijk beslaat architectuur en beeldende kunst. Zijn fascinatie richt zich op plekken en voorwerpen, op toevallige en gemeenschappelijke relaties binnen de stedelijke omgeving, op betekenisgeving.
10-02 / 27-01
Taking Aim: Berlage Research in Progress
tentoonstelling
locatie: Berlage Institute.
www.berlage-institute.nl/
An exhibition of project-based design research presently being pursued at the Berlage Institute.
13-02 / 20-02
Stylos Lustrum week
evenement
locatie: faculteit bouwkunde, Julianalaan
www.stylos.nl
Op 13 februari aanstaande viert Stylos haar 23e lustrum. Het is dan precies 115 jaar geleden dat het fundament voor onze vereniging gelegd werd. In een week vol activiteiten, zal onder het thema 'Stylosophy' de gebouwde omgeving op verschillende schaalniveaus beken worden vanuit een psychologisch-filosofische invalshoek.