tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 5 / jaargang 2010
pantheon//
kunst
pantheon//
bimonthly edition of the study association Stylos faculty of Architecture, TU Delft always printed on 100 % recycled paper
colofon jaargang 14, editie 5, januari 2011 oplage: 2400 Stylosleden en vrienden van de Stylos Stichting ontvangen pantheon// vijf maal per jaar redactieadres BG. midden 110 Julianalaan 132-134 2628 BL Delft info@stylos.nl www.stylos.nl eindredactie Nina Verkerk Joris Hoogeboom
over de kaft ‘Worth Enough’ werd gepubliceerd in Exposé 6. Exposé is een verzameling van de verschillende digitale kunst over de hele wereld. Digitale kunst loopt uiteen van science fiction tot futurescapes en abstracte figuren. Wij als architectuurstudenten maken regelmatig digitale kunst in de vorm van bouwkundige renders.
tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 5 / jaargang 2010
pantheon//
kunst
Op www.radoxist.com is meer te vinden van de artiest die de digitale compostie op de voorkant heeft gemaakt. Op pagina 44 en 45 van deze pantheon// zijn meer voorbeelden en een uitgebreidere toelichting op digitale kunst te vinden.
hoofdredactie Marije Ruigrok redactie Olaf Kramer Daphne Bakker Eka Hintaran Riemer Postma Siriluck Songsri Quirijn Petersen aan dit nummer werkten mee Bestuur 117, pantheon// commissie 117, studievereniging Cheops, Martine Duyvis, Jan Maarten van Hemert, Peter Smisek, Simon Tiemersma, Joost Harteveld, Karlijn Kokhuis, Jesper Moonen. advertenties 05 | Stylos Jaarboek 2009 - 2010 18 | Derako 29 | Koninklijke De Swart kaft | Continu Engineering drukker De Swart, 's-Gravenhage omslag Nina Verkerk
van de redactie Joris Hoogeboom en Marije Ruigrok Voor je ligt de 75ste editie van pantheon//, al vijftien jaar lang werkt ieder jaar een nieuwe redactiecommissie aan pantheon// om te zorgen dat er elke keer weer een vers gedrukt exemplaar bij haar Stylosleden op de deurmat valt. Kunst is tevens de laatste editie van redactie//2010. In 2011 dragen we het stokje over aan de nieuwe redactie//2011. Maak alvast kennis maken met een artikel van de hand van de nieuwe redactieleden. In deze Pantheon// nemen zij het kunstgeschiedenisonderwijs op bouwkunde onder de loep. Kunst en architectuur zijn twee disciplines die geschiedkundig nauw met elkaar verbonden zijn. Onderhevig aan de zelfde tijdstromingen en gedachtegoed maakten beide vaak parallelle veranderingen
Het Delftsch Bouwkundig Studenten Gezelschap Stylos werd in 1894 opgericht ter behartiging van studie- en studentenbelangen van studenten aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft.
door, al dan niet op een andere schaal. In het artikel over de kunst en
bestuur 117 D.B.S.G. Stylos voorzitter: Maarten van Zutphen secretaris - prijsvraag: Matthijs Haak penningmeester-pr: Heini Wanders onderwijs: Quirijn Petersen onderwijs: Eva Gaaff evenementen: Joris Hoogeboom
kunstenaar en uitvinder in beide disciplines vooruitstrevend werk
adres BG. midden 110 Julianalaan 132-134 2628 BL Delft pantheon@stylos.nl www.stylos.nl telefoonnummers bestuur 015 2783697 secretariaat 015 2781369 internet www.stylos.nl
architectuur in de renaissance is te lezen hoe Michelangelo, architect, heeft achtergelaten. In de eeuwen die volgen zullen kunst en architectuur zich verder specialiseren in een eigen vakgebied. Stromingen als de Stijl uiten zich zowel in kunst als architectuur. De CIAM introduceert de wereld met het nieuwe bouwen. De experimenten over het omgaan met ruimte en compositie van onder andere Le Corbursier werden ook beslecht op het witte doek. We hebben kunst in de breedste zin van het woord in verband gebracht met architectuur. Zo blijkt al uit de cover waar kunst een impressie kan vormen van de toekomst. En laat Daan Roosegaarde ons zien wat de alledaagse toekomst zou kunnen worden als
lidmaatschap Stylos 10 euro per jaar gironummer 296475
technologie, kunst en architectuur verweven worden. Toch dienen
Stylos Stichting De Stylos Stichting vervult een vliegwielfunctie ter stimulering van initiatieven van en voor studenten van de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Zij kunnen bij het bestuur van de Stylos Stichting terecht voor financiële en inhoudelijke ondersteuning van hun project. Om u hiervan op de hoogte te houden ontvangt u elke 2 weken B-nieuws en 5 maal per jaar de pantheon//. Wij vragen om een donatie van 45 euro per jaar (pas afgestudeerden betalen de eerste twee jaar 10 euro). Aan bedrijven vragen wij 90 euro. gironummer 1673413
nadenken over de gebouwde omgeving, maar het is stiekem ook
disclaimer All photos are (c) the property of their respective owners. We are a non-profit organisation and we thank you for the use of these pictures.
we als technische architectuurstudenten rationeel te blijven fijn om op het randje te zitten tussen kunst en techniek.//
24
10
28
stylos
,/3).''2/5.$
6
).$%3%-
4
34
14
44
kunst
2 van de voorzitter
12 recommended reading
40 kunstgeschiedenis & Bouwkunde
Maarten van Zutphen
Joris Hoogeboom
Thijs Bennebroek, Noor Debets, Elena Grigore
2 de eerste Pantheon
14 interview Daan Roosegaarde
44 futurescapes
Nina Verkerk
Eka Hintaran & Joris Hoogeboom
Simon Tiemersma
3 beperkingen of kansen?
19 tussen schilderen en ontwerpen
46 once upon a time..
Eva Gaaff
Siriluck Songsri
Siriluck Songsri
4 Berlijn excursie
22 renaissance art
Eva Gaaff
Peter Smisek
5 prijsvraag folly
24 ruimtelijke experimenten
Matthijs Haak
Riemer Postma
6 interview with Rob Krier
28 interview Francesco Veenstra
Jurgen BeliĂŤn
Nina Verkerk
8 eindejaarsborrel 2010
32 het Bilbao effect
Heini Wanders
Eka Hintaran
9 Cheops
34 kunst in de openbare ruimte
pagina uitwisseling - Cheops Eindhoven
Quirijn Petersen
10 INDESEM ‘11 Losing Ground
35 art or technology
Joris Hoogeboom
Olaf Kramer
algemeen 47 story abroad Joost Harteveld & Karlijn Kokhuis
48 get inspired Riemer Postma
48 agenda Olaf Kramer
34 de witte wand Marije Ruigrok
inhoudsopgave
1
Met pantheon// kunst maakt pantheon haar jubileum met een 75ste editie.
voorzitter
de eerste Pantheon
van de voorzitter Maarten van Zutphen
Nina Verkerk
De vraag ’wat is kunst en wat is architectuur?’
In november 1996 kwam de eerste Pantheon uit,
artikelen, zoals beschrijvingen van projecten of
is moeilijk te beantwoorden. Het is altijd
toentertijd een kritisch tijdschrift bestaande uit
boeken en architectuurkritieken, waardoor het
een kwestie van uitproberen, bekijken en
ingezonden brieven en informatieve artikelen
blad groeide tot 50 pagina’s. Reeds in 2002 werd
terugschakelen om zo verder te komen. Er
waarbij een mening over de faculteit en
pantheon// opnieuw herzien; van glossy naar
zijn geen duidelijke harde grenzen waarin de
onderwijs gegeven werd.
ongecoat gerecycled papier, het formaat ging
architectuur valt. En dat is goed, dat zorgt juist
van 210 x 297 mm naar 230 x 297 mm en nieuwe
voor meer vrijheid om te blijven experimenteren
‘…Het blad is ontstaan uit onvrede over een
lay-outregels werden opgesteld en pantheon
en op zoek te gaan naar het onbekende.
aantal zaken op de faculteit Bouwkunde. Met
werd opnieuw veertig pagina’s. Artikelen over
de verschillende onderdelen in het blad willen
Stylos, het thema en algemene artikelen sierden
Deze vage grenzen zie je ook bij Stylos terug. De
wij die onvrede verminderen of verhelpen. Op
de inhoud. Kleine lay-outveranderingen zijn
grenzen van Stylos houden niet op bij de Straat
deze faculteit loop je naar ons idee teveel met
in de afgelopen 8 jaar doorgevoerd: 2 of 3
van Bouwkunde of de voordeur van de faculteit.
oogkleppen op door het blokkenonderwijs…’
kolommen, wel of niet uitgelijnd, wel of geen
Terugkijkend op de afgelopen maanden is
Pantheonredactie 1996-1997
woorden afbreken, waar begint de tekst precies
het daarom ook vooral aftasten geweest. Op
en waar mogen afbeeldingen komen? Iedere
de vraag; ’wat is Stylos?’, die we ons aan het
Pantheon bestond uit informatieve
commissie probeerde subtiele verschillen door
begin van het jaar stelde, hebben we nog geen
architectuurartikelen, afstudeerprojecten
te voeren en hiermee pantheon// te verbeteren,
antwoord.
van alle vijf de studierichtingen, ingezonden
vaste rubrieken werden geïntroduceerd en door
kritische stukken en had een eigen website
een volgende commissie harteloos weggevaagd
Moet Stylos nog hetzelfde zijn als in de jaren ’70
waar tips over e-mailadressen en interessante
om door een volgende opnieuw uitgevonden
met iedere week een andere lezing, discussie-
architectuursites op stonden. Pantheon verving
te worden.
uren over de faculteit en architectuurdebatten?
het toenmalige tijdschrift Ogen Op Styltjes en
De houding van de student is sinds die jaren zeer
nam hiermee de communicatie van Stylos tot
In de loop der jaren is Pantheon stapje voor
veranderd. De vraag vanuit studenten voor dit
haar leden over.
stapje veranderd in pantheon// en is hierbij
soort acties is erg afgenomen en de opkomst
een ander karakterverandering ondergaan. Van
voor inhoudelijke activiteiten is nooit zo groot
In 2000 is pantheon grondig herzien: pantheon
de onafhankelijke kritische blik op de faculteit
als in de jaren ‘70. Dit betekent echter niet dat
kreeg een nieuwe lay-out, nieuwe lettertypen
naar een onafhankelijke verslaglegging over
Stylos behoort te vervallen in louter organiseren
en themanummers werden geïntroduceerd.
architectuur vanuit het perspectief van de
van laagdrempelige activiteiten. Het is aan
Naast redactionele artikelen bleven externe
bouwkundestudent.//
Stylos om de balans te vinden tussen inhoudelijk en laagdrempelig en dat valt niet altijd mee. Samen met de faculteit en de Bouwpub werd dit jaar de kerstborrel georganiseerd, waarbij medewerkers en studenten elkaar op een andere manier dan normaal ontmoetten. Dit jaar gaat de Stylos Reis (vorig jaar Grote Reis) onder het thema duurzaamheid naar Brazilië en komt er een onderwijstentoonstelling over het onderwijs op onze faculteit. Houd Stylos goed in de gaten, want we zijn nog lang niet klaar met het ontdekken van de grenzen.//
Met de wisseling van decaan, een numerus fixus en vele bezuinigingen zit de faculteit niet stil. Juist in deze tijden van verandering liggen mogelijkheden tot verbetering.
beperkingen of kansen? van de onderwijscommissaris Eva Gaaff De afgelopen maanden is het tot iedereen
zijn. Dit is een veel logischere vorm, aangezien
richtingen kunnen worden gegoten, een soort
doorgedrongen dat het huidige kabinet
zomerherkansingen en tentamens in januari
ruggengraat. Hierdoor zouden studenten
f ik se veranderingen wilt door voeren in
niet op tijd nagekeken kunnen zijn voor de
makkelijker van richting kunnen wisselen en de
studentenland. Dit blijkt uit verschillende
inschrijving van het daaropvolgende semester.
breedheid van de opleiding ten volste worden
initiatieven voor protestacties, waarvan de
Hierdoor zullen studenten, hoewel zij het
benut. Hoeveel er van deze plannen echter
volgende op 21 januari op het Malieveld in
benodigd aantal punten zouden hebben, puur
terechtkomt is nog maar de vraag, aangezien dit
Den Haag plaatsvindt. De kabinetsplannen
door administratieve regelgeving een half jaar
plannen zijn van de voormalig decaan.
zijn, samen met gevolgen voor de student, in
vertraging oplopen.
de vorige pantheon// door Quirijn Petersen
Met zoveel gaande krijgen studenten al snel
besproken. Nu zal worden ingegaan op de
De universiteit verwacht met de numerus
het idee niet gehoord te worden, en geen
specifieke veranderingen binnen de faculteit,
fixus meer gemotiveerde studenten aan te
invloed te kunnen uitoefenen in het web van
en op mogelijkheden van studenten om deze
trekken, en daarmee de studieduur te verlagen.
faculteitsorganen. Studenten lijken zich ook
ten goede te keren.
Het is nog te bezien of dit zal werken. De
veilig te voelen in een passieve, of reactieve
examencijfers van de middelbare school zijn
houding. Het is daarom juist nu interessant terug
Al voor de bekendmaking van de kabinetsplannen
natuurlijk belangrijk, maar kunnen op zichzelf
te kijken naar hoe in het verleden door studenten
werd vanuit de TU druk uitgeoefend op
niet als maatstaf worden gebruikt om eventueel
is omgegaan met ingrijpende veranderingen.
Bouwkunde om te bezuinigen. Een achtste van
talent voor de studie Bouwkunde te meten.
Aankomend voorjaar wordt een tentoonstelling
de begroting moet worden ingeleverd. Het
Binnen de faculteit bestaat dit besef, en wordt er
georganiseerd over de geschiedenis van het
gevaar was dat hierdoor afbreuk zou worden
momenteel gekeken naar mogelijkheden voor
onderwijs op onze faculteit en de rol die Stylos
gedaan aan het atelierconcept dat de afgelopen
een inhoudelijkere selectie door middel van een
hierin heeft gespeeld. Inspiratie kan worden
jaren succesvol was versterkt. Gelukkig is bij
toets of motivatiebrief. Deze zijn echter beperkt
gehaald uit de manier waarop studenten in de
huidige begrotingsvoorstellen van de faculteit
omdat ze wettelijk niet zijn toegestaan voor een
jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw actief met
het onderwijs zelf zo min mogelijk gekort, en
universitaire opleiding.
veranderingen omgingen, door er niet alleen op
is voornamelijk het budget voor aanvullende
te reageren maar ze ook te initiëren. Ze droegen
diensten en facilitair management verkleind.
Los van de bezuinigingen werden op de
zelf oplossingen aan voor de problemen
De definitieve begroting moet nog worden
onder wijsconferentie van 15 de cemb er
die zij zagen. Nu staan wij voor niet minder
gepresenteerd, maar de kans dat met verdere
veranderingen in het onderwijsprogramma
grote problemen. Welke bouwkundestudent
bezuinigingen komende jaren het onderwijs zal
van onze faculteit besproken. Inhoud en
wil niet tentamens met meer inhoud, een
worden aangetast blijft bestaan.
fundamentele visies stonden ter discussie. Wat
s amenhangend lespro gramma en me er
voor studenten wil onze faculteit afleveren? En
begeleidingsuren van zijn ontwerpdocent?
Ook wil de TU met maatregelen als de Harde Knip
sluit de huidige structuur van het onderwijs
Bouwkunde aan de TU Delft heeft door de
en numerus fixus de gemiddelde studieduur van
daar op aan? Ook moet rekening worden
jaren heen een reputatie opgebouwd, en
7,2 jaar omlaag brengen. Nu is bij onze faculteit
gehouden met studenten vanaf 2015 eerst een
staat internationaal goed aangeschreven.
na jaren van overgangsregelingen de Harde
tweejarig vervolgtraject moeten volgen voor ze
Dit dreigt echter door alle bezuinigingen en
Knip, waarbij alle studiepunten uit de bachelor
zich architect kunnen noemen. Conclusies: de
herstructureringen teniet te worden gedaan.
behaald moeten zijn voordat aan de master
structuur van het onderwijs is in orde, en sluit
Alleen met betrokken studenten kunnen we
begonnen kan worden, volledig ingevoerd.
aan op de breed-georiënteerde opleiding die
ingrijpen, en zorgen dat we later trots kunnen
Overvolledig zelfs, want bij andere faculteiten
Bouwkunde wil zijn. In de uitwerking zijn echter
zijn op onze opleiding. //
wordt de regeling minder streng gehandhaafd.
grote verbeteringen te behalen. Zo moeten de
Zo is er bij Lucht- en Ruimtevaarttechniek
leerlijnen in bachelor duidelijker tot uitdrukking
de mogelijkheid aan het eerste k war taal
komen in het lesprogramma, en wordt een
van de master te beginnen als cijfers van
bachelorcoördinator aangesteld. Voor de master
bepaalde bachelorvakken nog niet binnen
wordt gezocht naar een structuur waarin alle
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
3
Als bolwerk van hedendaagse, vernieuwende kunst is Berlijn een voor de hand liggende bestemming voor een architectuurexcursie. De nadruk lag dit keer op gebouwen die een functieverandering hebben ondergaan.
berlijn excursie Eva Gaaff
excursie direct de eerste avond te zien bij een
i d e a l e n . H e t g e b o u w w as m e t e n o r m e
presentatie van architectenbureau Brandlhuber.
verwarmingspanelen, de juiste verlichting en
Deze vond plaats in het bureau zelf dat geplaatst
een bar van lege kratjes nieuw leven ingeblazen.
is tussen de bestaande bebouwing, waarbij inpassing is bewerkstelligd door het letterlijk
Een rondleiding door Kunsthaus Tacheles sloot de
doortrekken van verdiepingshoogten van
dag af. Het gebouw dat dit collectief georganiseerd
naastgelegen panden. Hoewel op gebied
kunst- en tentoonstellingscentrum huisvest,
van brandveiligheid met de beeldbepalende
is in het begin van de vorige eeuw gebouwd
brandtrap aan de achterkant van het pand op
als warenhuis. Sinds die tijd heeft het onder
creatieve wijze getracht is aan de voorschriften te
andere dienst gedaan als ‘flagship store’ van
voldoen, is op andere vlakken duidelijk gekozen
AEG, kantoor van de NSDAP en bioscoop.
af te wijken van standaardbouwnormen. Het
Tegenwoordig is er geen muur te vinden
gebouw is officieel nog niet goedgekeurd door
die niet onder handen is genomen door een
de gemeente, maar het staat er al: de kans dat
graffitikunstenaar en kan iedereen willekeurig
het alsnog gesloopt zal worden is vrijwel nihil.
in- en uitlopen. Toch blijkt het al inmiddels twintig jaar een ideaal onderkomen voor de
Zaterdagochtend werd de excursie voortgezet Vertrekhal Flughafen Tempelhof
functie van Tacheles.
met een bezoek aan het in 2008 gesloten Flughafen Tempelhof. Dit vliegveld is eind
De laatste dag stond (wat betreft omgeving,
Berlijn staat er met een schuld van tientallen
jaren dertig ontworpen door Ernst Sagebiel
uitstraling en functie) lijnrecht tegenover wat
miljarden financieel slechter voor dan ooit. Toch
en maakte deel uit van de hoofdas van Speers
in Berlijn was bezocht: het Bauhaus. Op slechts
voelt het niet zo; het is levendig op straat, in het
masterplan voor Germania. Het complex, dat
anderhalf uur rijden van Berlijn is, aan de rand
centrum ontbreken de grote modehuizen niet,
dertig maal zo groot was als andere Europese
van de vergrijsde voormalig industriestad
er staan gebouwen van bekende architecten en
vliegvelden uit die tijd, is nooit volledig
Dessau, het epicentrum van één van de
monumenten worden goed onderhouden. Of is
afgebouwd. Later is het door de Amerikanen
belangrijkste architectuurscholen van de vorige
alles slechts een façade? Berlijn is de afgelopen
voor de bevoorrading van de stad gebruikt.
eeuw te vinden. Dit meesterwerk van Walter
eeuw louter als visitekaartje gebruikt. Door Hitler
Maar nog altijd zijn het megalomane karakter
Gropius wordt dankzij zijn werelderfgoedstatus
als hoofdstad Germania, waarin hofarchitect
en de neo-classicistische versieringen intact.
in originele staat behouden. Origineel opgezet
Albert Speer de Nazi-idealen vorm had gegeven.
Bizar is het om door de uitgestorven vertrek-
als school voor studenten van het Bauhaus zijn er
Door het communisme en kapitalisme als plek
en aankomsthal te lopen, waar 1998 nog drie
naast de Bauhaus-stichting nog altijd educatieve
voor ultieme showdown waarin tegenstellingen
miljoen reizigers voorbijtrokken.
functies in gehuisvest.
negentig door verenigd Duitsland, als symbool
‘s Middags werden onder andere de Neue
Het bezoek aan Berlijn leidde tot inzicht in
van nationale eenheid. Nu Berlijn niet meer
Nationalgalerie van Mies van der Rohe, het
de huidige problemen van de stad en de
als uithangbord van idealen dient is ook de
S ony Center, h e t H o lo c aus t m onum ent
creatieve oplossingen die hiervoor worden
geldkraan dichtgedraaid. De werkloosheid is
van Peter Eisenman en het Museuminsel
gevonden. Wat blijkt is dat het loslaten van
hoog, huren zijn laag en veel gebouwen staan
aangedaan. In de paar uur vrije tijd daarna
strenge regelgeving en het wisselen van functies
zelfs leeg. Bovendien is er weinig geld voor
was, naast het Jüdisches Museum, Realstadt
van gebouwen een stad uitstraling kan geven.
controle op de naleving van de degelijke Duitse
een populaire bezienswaardigheid. Deze
Juist in deze nieuwe identiteit waarin toerisme
regelgeving.
ste deb ouw tento onstelling in e en oude
en een groeiende cultuursector een rol spelen
elektriciteitscentrale toonde door middel van
kan de oplossing voor Berlijn liggen.//
werden vergroot tot extremen. En begin jaren
4
Het gebrek aan mogelijkheden tot controle
honderden maquettes een mozaïek van de
en naleving van de regelgeving was tijdens de
meest uiteenlopende stedenbouwkundige
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
Het is alweer een tijd geleden dat de Stylos prijsvraag in oktober begon, de competitie is inmiddels in volle gang met 53 deelnemende teams.
prijsvraag folly Matthijs Haak
Na verscheidene promo-acties zijn we op de
moeten werken tot en met de werktekeningen,
laatste inschrijfdag, vlak voor de vakantie,
aangevuld met een gespecificeerde technische
geĂŤindigd met 53 deelnemende teams. In totaal
omschrijving. Deze uitgewerkte stukken vormen
zijn dit ongeveer negentig nationale, maar ook
de contractstukken voor aanneming.
internationale, Bachelor- en Masterstudenten. Ben je geĂŻnteresseerd in de ingezonden Na de kerstvakantie nemen we alle ontwerpen
ontwerpen? Nadat de jury alle ontwerpen
in ontvangst en zal een vakkundige jury haar
gezien heeft, zullen we de ontwerpen of een
uitspraak hierover doen. De jury, gevormd door
selectie daarvan tentoonstellen in de Oost Serre.
Dick van Gameren, Thijs Asselbergs, Andy van
Tevens gaan we proberen alle ontwerpen in de
den Dobbelsteen, Rens Schulze, Linda de Geus
vorm van een publicatie uit te brengen.//
en misschien de nieuwe decaan, beslist welke vijf teams door mogen gaan naar de volgende ronde. De vijf geselecteerde teams zullen worden uitgenodigd om deel te nemen aan het ontwerpvak dat we aan het opzetten zijn. In dit ontwerpvak zullen de teams hun ontwerp uit Stoepkrijttekening op voorplein ter promotie
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
5
The Masterclass committee invited Luxembourg architect and urban designer Rob Krier for the third installment of the Stylos Masterclass. Before the start of the accompanying symposium ‘Composing Urban Space’, pantheon// committee 2011 had the chance to sit down with him about his work, tradition and modernism.
interview with Rob Krier Jurgen Beliën
You seem to be quite active in the Netherlands,
where a lot of streets are cul-de-sacs. During
different philosophies, different ideas, and you
with projects in Amsterdam, Almere, The
a building material exposition in Eindhoven,
can live together with them. The Germans are
Hague, Helmond and Beverwijk. In your book
in a industrial hall, they made 1:1 prints of the
so radical. The Dutch were seafaring people and
Town Spaces you write that developers here
designs of the houses on panels. When standing
being tolerant was good for them. But I have to
have had much success with your designs.
there, you got the impression you were standing
add something. Some weeks ago we came from
Is there a reason Krier Kohl Architekten is so
on a piazza. On the ground floor of the houses
Mexico, and I have never seen a city like Mexico
active in the Netherlands?
they opened bars, butcher shops and bakeries
City with such a modern, popular tradition. A
and so on. During three weeks they had this
tradition according to De Stijl and Bauhaus. In
The success does not come with the promoters,
artificial scenario, showing a piazza, and the
the fifties, the first houses were done by a not
but through the buyers of the houses. For
people could see the maquettes. My students
so known collaborator of Le Corbusier. He came
example, I started a design in Helmond, and at
in Vienna built a model on the same theme of
back home and built this house for a painter
the same time Teun Koolhaas, a cousin of Rem,
five by five meters, in the scale 1:100. Everybody
Riviera. Those houses were the first absolute
was responsible for a bigger area for about
had the impression that that was an existing
modern houses, and they were very successful.
20,000 people, close to Eindhoven. We had
plan, and people asked what the prices where
More successful than even in the Netherlands,
a parallel presentation at Piet Blom’s theatre
for the houses, while those were student works.
there is no neighbourhood where you can
in Helmond, in front of a major public, at the
After these three weeks, we had 700 candidates
refer to The Style, only some lost buildings
beginning of our design. Teun had 150 meter
who wanted to buy a house in that first building
somewhere. That means that if you touch
long row houses, all black and white, extremely
block in Brandevoort of 70 house. That was a
tradition, it could also be modern tradition. It
radical, without any idea about an urban space
success. And of course, immediately after that,
could even be your tradition in Mexico!
in between. And all the things identical, just like
the second block was designed. It is the same
machines, while in the mean time, the Vinex
as having a bakery, and people line up every
Your work comprises both urban intervention
locations in the Netherlands had this kind of
morning because you the best product. That’s
in old cities as well as designs for new towns,
variety with for instance the inclination of the
the only mystery behind it. Of course we made
like Brandevoort. How do these types of
roofs. The trick is to find with the budget of
the ground floors high enough, so people could
projects differ from one another, and what
low-cost housing a differentiation of houses.
convert them into shops, which happened
role does history play in the two?
What I proposed in Helmond, with support
immediately. There is no difference. There might be different
‘We had 700 candidates who wanted to buy a house in that first building block in Brandevoort of 70 houses.’
practical problems, but the theoretical approach is the same. Of course in new towns, you could never refer directly to an old city. You would
of the mayor, was to invite young architects,
The last sentence of the introduction of Town
build normal Dutch houses, with normal
maximum 45 years old, to a private competition
Spaces reads: “We are on such a lonely guard
staircases. The Dutch accept a house that is
on the site. We selected 12 different young guys,
duty with the defence of traditional urban
4.50 meters wide, 6.20 meters is the maximum.
and everyone made a design for a house. Then
design that I find it is a wonder that in the
While in Luxembourg a house must be at least
we decided as a team with all the maquettes
Netherlands of all places, one of the most
12 meters wide. I made in Amersfoort a block
together how it could work. This was just for
progressive and modern countries in Europe,
with single family houses, all 4.50 meters wide
the first block. The promoter had no idea if this
this theme is not only openly and seriously
and 4 floors high. This typology works better
could be a good product for the market, because
discussed, but also put to the test.” Why might
in your country because you’re use to living
a city centre with only row houses and where the
this be?
a little ‘tighter’ together. In Brandevoort, the
streets are continuous and have a maximum of
6
houses were seen as being typical Dutch and
14 meters with trees and parking, that wasn’t
That is your culture, you are trained over
not as an abstract product that could have been
done before. Not even in new Vinex locations,
centuries to be open-minded. You accept
built in Atlanta or Las Vegas. I told those young
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
architects to be Dutch, as Dutch as they could
It seems like a revival of the sixties, when I was
be. They came from the Bossche School, we had
young. It will pass very quick. You can only do
even one of the relatives of Dom Hans van der
these fantasies if you have a lot of money. Take
Laan. By the way, he was not even the best one.
your bedroom and try to be flexible in your cupboard or bed! There is no need for high
Looking at some of your projects in the
complexity and flexibility. Even if Zaha Hadid
Netherlands, a ‘traditionalist’ language is
makes beds with slippery forms. In my book
carried over from the urban design to the
about architectural composition, I constantly
architectural design. What would happen for
showed my students the parallel evolution of
instance in the Resident, if the architecture
regular and non-regular forms, but never a
were ‘modern’? Would it have the same spatial
cultural highlight came out of an non-regular
effect, or is the traditionalist architectural
system. Those projects can’t be used by
vocabulary a prerequisite?
teaching, because you can do anything if you can pay for it. Of course, if you have the money,
Well, if you have three times as much money,
the social environment and the client, do it. It
you could do modern façades. At that time, in
happened once with Gehry’s architecture in
the eighties, we tried to make the windows a
Bilbao. But a second time in Denver with Daniel
maximum percentage of the façade, because
Libeskind, it didn’t happen. That museum turned
of the insulation. Nowadays, people again
out to be a flop.
make huge glass windows and want to use solar energy that way, while that would never
Another example is the cinema by Coop
function. Of course, sunlight through the
Himmelb(l)au in Dresden. Wolf Prix is a good
façade will bring some heat in, but when? In the
friend of mine, but that cinema in a city like
summer! Another example, in Amsterdam, on
Dresden is such an idiot import from Austria. It’s
these new harbour islands like Java Island, there
a persiflage of the dramatic cultural situation of
is one area with single family houses. And these
that destroyed city. I think it is even a cultural
house are a million or more, while our houses are
offence. I could not be so superficial to bring that
between 250 and 350 thousand euros. That’s the
kind of stuff to that destroyed city. Es stehen dir
difference, if you want to do it good. Of course,
die haare zu bergen. You could do such a personal
modern design with bad detailing doesn’t bring
reaction in an art installation, or a painting, but
anything, then we fall back to the quality of the
we have a very strong responsibility in our job.
fifties or sixties.
We should ask ourselves “could this be
geometrically speaking as well as technically speaking. I had a professor who taught us over
‘Well, if you have three times as much money, you could do modern façades.’
two years about how the columns are inclined. We were twenty years old at the time and we all thought the guy was a freak. Ten years later, I
Current buzzword at our faculty seems to be
something that people can built upon for
complexity, as a potential answer to flexibility.
centuries and centuries?”. This is what happened
Basing your design on as much information
with Classical architecture. The Greek temple
as possible should guarantee a better design
was refined and evolved over thousand years.
solution, while at the same time legitimising
They concentrated on the quality of a column,
non-regular forms . How do you see this?
which had to be so unbelievably complex,
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
understood what he was talking about.//
>> This interview took place on 2 December 2010 >> Image by Kramer + Giogoli Photodesign
7
eindejaarsborrel 2010 Heini Wanders
geschiedenis Op 18 december 2009 sierden drie grote kerstbomen het pleintje tussen de faculteit en de bouwpub. Stylos en de Bouwpub hadden samen een gezellige kerstmarkt georganiseerd. Wegens bezuinigingen was er vanuit de faculteit geen geld gereserveerd voor een eindejaarsborrel. Omdat de eindejaarsborrel ook een belangrijk moment is voor contact tussen medewerkers en studenten organiseerden zij samen een gezellige lowbudget-borrel: oliebollen, glĂźhwein, honderden kerstlampjes, een gezellig bandje en zelfs een laagje sneeuw maakten de avond. Zelfs de decaan was blij verrast met deze onverwachte gezelligheid in ‘zijn’ faculteit en vertelde ons in 2010 weer een eindejaarsborrel te willen. de borrel Zo gebeurde het dat dit jaar Stylos, de faculteit en de Bouwpub samen de borrel organiseerden. Met de gebroederlijke kerstgedachte zat het dus wel goed. Om nog meer in de sfeer te komen heeft de evenementen-commissie van Stylos een ijskoude winterse aankleding gerealiseerd en is het gelukt de oranje Oost-serre om te toveren tot een wit kerstdecor. De organisatie vond het belangrijk medewerkers en studenten samen te laten proosten op het nieuwe jaar, en was blij zoveel mensen in de Serre te mogen verwelkomen. Na een welkomstdrankje van de Bouwpub kon iedereen genieten van bijvoorbeeld de frisse live jazz band, de cloud9 lounge, oliebollen voor een goed doel en de ludic-commissie had een foto sessie voorbereid. Er kon een foto gemaakt worden die ter plekke werd voorzien van een ludieke achtergrond. Op moment van schrijven wens ik iedereen een geweldige jaarwisseling toe, maar omdat deze editie in januari uitkomt kan ik beter zeggen: welkom in 2011!//
8
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
85%$1( 5()/(&7,(6
'RRU 0DUWLMQ .UXLMI
6FKHWVHQ 'DYH YDQ GHQ %HUJ
+HW WHDP .9$*9'% j OD 095'9 EHVWDDQGH XLW 0DUWLMQ .UXLMI 1LHOV *URHQHYHOG HQ 'DYH YDQ GHQ %HUJ NZDP QD YLHUHQWZLQWLJ XXU DOV EHVWH XLW GH EXV PHW KXQ SODQ GDW ¶8UEDQH 5HIOHFWLHV· JHWLWHOG ZDV $QDO\VH YDQ KHW PDVWHUSODQ +HW EHVWDDQGH PDVWHUSODQ YRRU KHW VWDWLRQVJHELHG 8WUHFKW &HQWUDDO RPKHOVW GULH EHODQJULMNH DPELWLHV YHUELQGHQ KHUVWHOOHQ HQ EHWHNHQLV JHYHQ 'H]H DPELWLHV EH]LWWHQ ]RZHO VWHUNH DOV ]ZDNNH SXQWHQ 9RRUDO GH DPELWLHV YHUELQGHQ HQ EHWHNHQLV JHYHQ ]LMQ YRRU GLW JHELHG DOV ]HHU UHOHYDQW HUYDUHQ
+HW PDVWHUSODQ YDQ &ODXV HQ .DDQ $UFKLWHFWHQ ZDV KLHUELM KHW VFKRROYRRUEHHOG YDQ KRH KHW QLHW ]RX PRHWHQ 'LW EXUHDX KHHIW HHQ UHHNV
HJRFHQWULVFKH WRUHQV PHW HHQ ]HHU JURWH ERXZKRRJWH YRRUJHVWHOG GLH LQ HHQ LPPHQVH KDDVW VWHULHOH YODNWH YDQ RSHQEDUH UXLPWH PRHWHQ NRPHQ WH VWDDQ 'LW SODQ ]DO RQKHUURHSHOLMN OHLGHQ WRW HHQ JHELHG GDW YROOHGLJ RS ]LFK]HOI VWDDW URQGXLW RQEHKDDJOLMN LV GRRUGDW GH ZLQG HU YULM VSHO KHHIW HQ GRRU GH RYHUYORHG DDQ RSHQEDUH UXLPWH RQGHILQLHHUEDDU LV HQ GXV QLHW OHHIEDDU ]DO ]LMQ KHW %LMOPHUPHHU V\QGURRP 'H YLVLH 9DQDI GH NDYHO KHHIW PHQ HHQ VFKLWWHUHQG SDQRUDPD RYHU GH KLVWRULVFKH ELQQHQVWDG YDQ 8WUHFKW 'LW VLOKRXHW LV NDUDNWHULVWLHN SRsWLVFK HQ LV WLMGHQV KHW RQWZHUSSURFHV KHW EHODQJULMNVWH DDQNQRSLQJVSXQW YRRU KHW QLHXZH VWHGHOLMNH EORN JHEOHNHQ +HW RQWZHUSWHDP KHHIW YRRUJHVWHOG GDW KHW WH RQWZHUSHQ FRPSOH[ HHQ UHIOHFWLH PRHW ]LMQ RS GLW VLOKRXHW YDQ GH RXGH VWDG HHQ XUEDQH UHIOHFWLH +HW ]LHQ YDQ GH RXGH VWDG YDQDI KHW FRPSOH[ HQ DQGHUVRP KHW ]LHQ YDQ GH UHIOHFWLH YDQ GH RXGH VWDG ]RUJHQ YRRU GH ]R JHZHQVWH YLVXHOH HQ HPRWLRQHOH ELQGLQJ YDQ GH JHELHGHQ +HW FRQFHSW 2QGDQNV GDW KHW SURJUDPPD YUDDJW RP HHQ JURRWVFKDOLJH EHQDGHULQJ LV KHW FRQFHSW YRRU KHW WH ERXZHQ FRPSOH[ MXLVW KHW PDNHQ YDQ HHQ NOHLQVFKDOLJ HQVHPEOH JHZRUGHQ +HW ZRUGW LQ IHLWH HHQ VWXNMH RXGH VWDG WH PLGGHQ YDQ GH JURRWVFKDOLJH HQ ZHLQLJ LQVSLUHUHQGH EORNNHQ DDQ GH -DDUEHXUV]LMGH HQ ZRUGW RSJHERXZG XLW HHQ JULG YDQ ]HHU ILMQH NRUUHOV 2S GH VFKDDO YDQ GH VWDG IXQFWLRQHHUW KHW FRPSOH[ DOV HHQ H[WUDYHUW JHKHHO +HW ]LFKW RS GH RXGH VWDG HQ GH UHIOHFWLH YDQ GH RXGH VWDG RS KHW RQWZHUS ZRUGW YHUVWHUNW GRRUGDW KHW JHKHOH FRPSOH[ RS HHQ SODWHDX RS DFKW PHWHU ERYHQ PDDLYHOG JHSODDWVW ZRUGW +LHUPHH ZRUGW GH JHSURMHFWHHUGH VWUXFWXXU YDQ ILMQPD]LJKHLG HQ JHODDJGKHLG RS HHQ V\PEROLVFK GLHQEODDGMH WHQWRRQJHVWHOG 2S GH VFKDDO YDQ KHW FRPSOH[ ]HOI IXQFWLRQHHUW ]H MXLVW ]HHU LQWURYHUW *HOLMN DDQ KHW NDUDNWHU YDQ GH RXGH VWDG IXQFWLRQHHUW ]H GRRU PLGGHO YDQ LQIRUPHOH URXWHV HQ NOHLQVFKDOLJH VWUXFWXUHQ HQ HHQ VWHUNH UXLPWHOLMNH HQ IXQFWLRQHOH GLIIHUHQWLDWLH +HW IXQFWLRQHUHQ YDQ KHW FRPSOH[ ]DO ]LFK GDQ RRN VOHFKWV RSHQEDUHQ ELM KHW EHWUHGHQ YDQ KHW JHELHG
c h e o p s // k u n s t // a l g e m e e n
9
&+(326
'H DPELWLH ¶YHUELQGHQ· RPKHOVW KHW YHUEHWHUHQ YDQ GH FRQQHFWLH WXVVHQ KHW RXGH FHQWUXP HQ KHW -DDUEHXUVNZDUWLHU +HW YLHO KHW RQWZHUSWHDP ELM KHW EHVWXGHUHQ YDQ GH JHSODQGH XLWZHUNLQJ YDQ GH]H DPELWLH RS GDW GH QDGUXN VWHUN ZRUGW JHOHJG RS KHW I\VLHN YHUELQGHQ GRRU PLGGHO YDQ LQIUDVWUXFWXUHOH SURMHFWHQ GH QLHXZH 29 WHUPLQDO HQ HHQ QLHXZ DDQ WH OHJJHQ EUXJ YRRU ODQJ]DDP YHUNHHU QDELM KHW 5DEREDQN KRRIGNDQWRRU GH 5DEREUXJ JHQDDPG 'H YHUELQGLQJ ZDDUDDQ LQ KHW PDVWHUSODQ YRRUELM ZRUGW JHJDDQ LV GLH YDQ HHQ PHHU HPRWLRQHHO HQ YLVXHHO NDUDNWHU 2QGDQNV GDW KHW KLVWRULVFKH FHQWUXP HQ KHW -DDUEHXUVNZDUWLHU WHJHQ HONDDU DDQ OLJJHQ JHHIW GH ODDWVWH WRWDDO QLHW KHW JHYRHO RQGHUGHHO YDQ GH NHUQ YDQ GH VWDG WH ]LMQ +HW LV HHUGHU HHQ DFKWHUJHELHG DO PHW DO HHQ KDUGQHNNLJ LPDJR SUREOHHP 'H DPELWLH ¶EHWHNHQLV JHYHQ· JDDW RYHU KHW GXLGHOLMN PDNHQ YDQ JUHQ]HQ HQ KHW YHUVFKDIIHQ YDQ RULsQWDWLH HQ KHUNHQQLQJ ² GLW ]LMQ WKHPD·V GLH QDXZ VDPHQKDQJHQ PHW GH VRFLDOH YHLOLJKHLG HQ OHHIEDDUKHLG YDQ GH VWDG 'H YRRUJHVWHOGH XLWZHUNLQJ YDQ GH]H DPELWLH JHHIW MDPPHU JHQRHJ YULMVSHO DDQ KHW LQWURGXFHUHQ YDQ ORXWHU LFRQLVFKH FRQWH[WOR]H SODQQHQ HQ VSLHUEDOOHQDUFKLWHFWXXU LHWV ZDDU LHGHUH VWDG ]LFK WHJHQZRRUGLJ ]R JUDDJ PHH ZLO DVVRFLsUHQ +HW RQWZHUSWHDP LV MXLVW RS ]RHN JHJDDQ QDDU HHQ PHHU GXXU]DPH HQ EHKDDJOLMNH VWHGHQERXZ HQ DUFKLWHFWXXU GLH GH WDQG GHV WLMGV NXQQHQ GRRUVWDDQ
8LWZLVVHOLQJ YHUHQLJLQJVWLMGVFKULIWVWXGLHYHUHQLJLQJ &KHRSV
7LMGHQV GH RQWZHUSZHGVWULMG 83 YDQ &+(236 NUHJHQ YLMIWLHQ WHDPV JHGXUHQGH XXU GH RSGUDFKW RP HHQ QLHXZ JHERXZHQFRPSOH[ WH RQWZHUSHQ YRRU GH 5LMNVJHERXZHQGLHQVW 5*' RS GH ORFDWLH YDQ GH KXLGLJH /XLWHQDQW *HQHUDDO .QRRSND]HUQH QDDVW VWDWLRQ 8WUHFKW &HQWUDDO ZDDU RS GLW PRPHQW ZRUGW JHVWDUW PHW GH JURRWVFKDOLJH WUDQVIRUPDWLH YDQ KHW VWDWLRQ HQ KDDU RPJHYLQJ 2S GH YULMNRPHQGH NDYHO ZDDU GRRU &ODXV HQ .DDQ $UFKLWHFWHQ HHQ PDVWHUSODQ YRRU LV JHPDDNW PRHVW QDDVW KHW JHERXZFRPSOH[ YRRU GH 5*' RRN UXLPWH JHPDDNW ZRUGHQ YRRU FRPPHUFLsOH NDQWRRUUXLPWH SDUNHHUYRRU]LHQLQJHQ ZRQLQJHQ VWHGHOLMNH YRRU]LHQLQJHQ HQ HHQ GHHO YDQ GH EXVWHUPLQDO EHKRUHQGH ELM KHW YHUQLHXZGH 8WUHFKW &HQWUDDO
,/3).''2/5.$
Joris Hoogeboom
).$%3%-
INDESEM ‘11 Losing Ground This year’s INDESEM investigates the relation-
theme
Designers must find ways to operate in this
ship b et we en so ciet y, te chnolo g y and
Have you already used the ‘Like’ button today?
new context. Is architecture able to provide
architecture. Continue reading for a more
Do you still send letters by post? Where
new models for the intersection between the
in-depth description of the theme as well as
do you interact more with your friends –
media-driven society and physical environment,
the competition announcement regarding
on Skype or at a cafĂŠ? In recent years our
and can this be balanced with traditional social
the week-long workshop which will take place
means of interacting with one another have
interaction and engagement? In recent years we
between the 13th and the 20th of May at the
changed dramatically thanks to emerging virtual
have seen various suggestions; liquid, interactive
Faculty of Architecture TU Delft.
realities, globalization and mass customization.
architecture, ever mutating according to the
Historically, built space has been a platform for
needs of the user, ‘blurring’ architecture, based
indesem background
social interaction; how can architecture ensure
on spatial qualities suggested the computer
What makes INDESEM (INternational DEsign
a relevant public role in this emerging media
screen; open-source urbanism, employing the
SEMinar) special is the cooperation between
driven society, which seems to operate entirely
participatory dynamics of games; light, nomadic
students of different nationalities and renowned
separate from traditional collective spaces?
urban forms made possible by infrastructural
architects and theorists. INDESEM was organized
In the face of this phenomenon, it could be
and communications networks, and so on.
for the first time in 1961 by a group of students (Wiek RĂśling among others) directly connected to Stylos. In 1986 the workshop was reinitiated
‘week-long workshop which will take place between the 13th and the 20th of May at the Faculty of Architecture TU Delft.’
by Herman Hertzberger and an independent
10
group of students. Since then it has been held
said that architecture as we know it is losing
Conversely, is it still possible to argue that there
frequently (annually or bi-annually). INDESEM
ground to new cultural forms. The possibilities
is no pressing need for change, that we should
has had the honor of hosting internationally
of instantly expressing and sharing our myriad
instead reinforce historical types and stable,
acclaimed architects such as Aldo van Eijck,
individual thoughts and beliefs, increasingly at
tried-and-tested notions of social space?
Adriaan Geuze, Rem Koolhaas, Ben van Berkel,
anytime and anyplace, are creating fundamental
Jean Nouvel, Steven Holl & Renzo Piano, and
changes in society and consequently our spatio-
INDESEM 2011 will investigate these questions
theorists such as Saskia Sassen, Bruno Latour,
temporal practices. Where, as designers, do we
with appropriate philosophical and practical
Anthony Vidler & Michael Speaks, to name
now take our cues: The liquid phenomenology of
tools. It will do so in a one-week workshop for
only a few.
the screen? The emergent qualities of advanced
80 international students, comprising lectures,
algorithms? Endless iterations of ‘related links’?
excursions, exhibitions, debates, documentaries
Each edition of INDESEM is guided by a particular
The grassroots democracy of the ‘Like’ button?
and more.
theme, which is intensively explored during
Architecture sees itself in a moment in which
a week-long workshop. The final results of
existing paradigms have to be redefined and
the workshop, as well as content of lectures
new values have to be critically evaluated and
and debates will contribute to a publication.
tested so as to be able to properly form an
More than just a memorabilia for participants,
active approach to the challenges posed by an
this book is a focused effort to contribute to
increasing divide between old and new social
architectural debate.
realities.
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
competition
assignment
competition entry
To participate in this event we ask that you
Design a physical, architectonic intervention
- Format: 297 mm x 297 mm pdf
submit an entry to the competition.
that connects the physical and virtual world.
- Please do not put your name on the panel. Your
We will select 40 participants from TU Delft and
This addition to the public space has to
entry will be judged anonymously by workshop
40 international students from the entries.
create or contribute to social interaction.
leaders and invited speakers.
Advanced technology can help to provide social Historically, built space has been a platform for
interaction, but creating new technological
Include in a separate pdf file:
social interaction. Nowadays, thanks to new
features is emphatically not the main goal of this
- Full name and address
means of communication such as Facebook,
assignment. Use a specific public space in your
- Date of birth
Second-life, Skype, etc. it’s possible to easily
own city to illustrate your generic architectural
- Email address
encounter spatially distant people. It’s
design that links the physical and virtual world.
- Home university and faculty
hard to deny that changes take place in our
Describe your solutions in words and images.
- Motivation of application
social behavior and the way we interact. But what is the impact of new media on
Package these two files as: .rar, .zip or similar with
traditional public space? How can you as
a maximum total size of 5MB.
an architect address the above-mentioned
Name your file as:
phenomena with physical or spatial tools? How
surname.name_indesem2011competition
can architecture provide new means for social
(smith.john_indesem2011competition).
interaction? Technology has already made it
Send this before 07-03-2011 to:
possible to contact each other in cyberspace. We
competition@indesem.nl
propose that it’s time to integrate these modern
Winners will be announced one week after
technologies into built space, in order to (re)
thecompetition deadline. We’ll keep you
connect our physical and virtual environment.
informed!//
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
11
recommended reading Interactive Landscapes Daan Roosegaarde // 2010 //Rotterdam // Nai publishers Interactive Landscapes geeft een futuristische kijk op de alledaagse beleving van de toekomst en geeft een totaaloverzicht van het werk van Daan Roosegaarde. en hoe dit zich geëvolueerd heeft. Roosegaarde’s werk is een dynamische fusie tussen architectuur, design en technologie met als middelpunt menselijke interactie. Sculpturen als Dune, Liquid Space, Flow en Intimacy vormen een omgeving van ‘tactiele hightech’ waarin de toeschouwer en de ruimte één worden. Deze verbinding tussen design en inhoud, tussen ideologie en technologie, noemt Roosegaarde ‘techno-poëzie’.//
more to read... Digital Architecture passages through the hinterlands // 2009 // Ruairie Glynn&Sara Shafiei
12
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
kunst Stephen Wilthsire, born in 1974, is known by the name The Living Camera. He drew this bird eye view perspective of Rome, totally by memory after a short helicopter ride of twenty minutes above the capital of Italy. His extraordinary ability came from his imperfection; autism. This imperfection has led him into the world of art at a very young age. He was living in his own imagination and did not communicate verbally to other human beings until he learned to speak fully at the age of nine. He draws what he visually observes. The drawing is very detailed; you can count the number of the steps in front of the St. Peter church he drew and compare it to the reality. Once again it is proven that the capability of the human mind is boundless. Be creative.// >> www.stephenwiltshire.co.uk
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
13
interview Daan Roosegaarde Eka Hintaran en Joris Hoogeboom
Daan Roosegaarde is een interactie designer
voordat het verder ging reizen. Tegelijkertijd
specifieke eigenschappen, en waarmee je kunt
die een studio in Rotterdam heeft. De studio
werd het materiaal met de architectenbureaus
experimenteren. Maar technologie gaat niet
bestaat nu drie jaar en onlangs is Interactive
doorontwikkeld als gevel. We wilden een gevel
alleen maar over beeldschermen of microchips,
Landscapes, zijn eerste boek, verschenen en
maken die soms open is en soms gesloten. De
technologie heeft vooral ook een sociale kant.
biedt een futuristische kijk op de alledaagse
gevel zou dat uit zichzelf moeten kunnen doen,
Wat dat betreft zijn wij een “hybrid practice”,
werkelijkheid. Kunstenaar en architect Daan
reagerend op de omgeving. Bij het Rietveld-
voor de visie die wij hebben moet het niet
Roosegaarde maakt interactieve landschappen,
Schroderhuis is dit principe visueel uitgevoerd,
uitmaken of je met een jurk bezig bent of met
die intuïtief reageren op geluid en beweging.
met schuivende wanden die een ruimte open
een gevel. In die zin zie ik mezelf als kunstenaar
of gesloten kunnen maken. Wij zitten meer te
die met veel verschillende mensen rond de tafel
Het thema van dit nummer is Kunst, met
denken aan de ervaring van gebouwen, dat
zit: met zowel modeontwerpers als architecten.
daarbij vooral de nadruk op de relatie met de
deze reageren op warmte of kou, en dat op basis
De studio werkt ook op die manier, het is een
architectuur. Ons leek het passend om een
daarvan zonlicht wordt doorgelaten of juist
samenwerking van verschillende disciplines,
interview met jou in dit nummer te plaatsen,
wordt tegengehouden. Op deze manier wordt
zoals het Bauhaus in de jaren 20. Het feit
omdat jouw werken een zekere overlap
het onderdeel van de architectuur. Kunst heb
dat technologie als “default setting” wordt
vormen tussen kunst en architectuur. Hoe zou
ik altijd ervaren als een waardevolle discipline,
gebruikt om nieuwe emoties uit te lokken,
je je eigen werk omschrijven in het bestaande
een vakgebied waarin we dit soort dingen
dat is iets nieuws en spannend om mee te
veld van kunst en architectuur?
kunnen onderzoeken en testen. Nu zijn we in
experimenteren.
‘Interactive media lijken op dit moment nog een soort gadget te zijn.’
Welke meerwaarde krijgt een ruimte als deze interactief wordt gemaakt, behalve dat het leuk is voor de mensen die het ervaren?
Het is een hybride tussen kunst, architectuur
een fase gekomen dat we het gaan upscalen,
en technologie. Flow 5.0 is bijvoorbeeld een
en meer “public” bezig zijn: de volgende stap is
Dezelfde vraag kun je stellen over de schuivende
kunstwerk, maar we hebben ook veel tijd
om die tienduizend vierkante meter aan gevel
wanden van Schroder die open en dicht
gestoken in de werking en technologie ervan.
te bouwen.
vouwen. Gedeeltelijk was dat functionaliteit,
Hetzelfde met Lotus 7.0, daarbij zijn we lang
zo dat de indeling van slaapk amer s en
bezig geweest met de ontwikkeling van het
Onder welke stroming zou jij jouw werk
woonkamer geregeld kon worden. Maar het
materiaal, de folie die reageert op warmte.
kunnen plaatsen?
was ook “experience”, het spelen met ruimtes
Enerzijds maken we dus grote kunstwerken,
14
en lichtinval.
anderzijds zijn we ook veel bezig op het
Er zijn al verschillende namen aan gegeven, laten
niveau van het materiaal, waarbij we graag
we beginnen met de naam die het tijdschrift
Interactive media lijken op dit moment nog een
dingen willen maken die bewegen en reageren
Bright magazine eraan heeft gegeven. Het
soort gadget te zijn, maar tegelijkertijd heeft
zonder mechanica. Het wekt daarmee een
tijdschrift noemde deze nieuwe stroming
het ook een meerwaarde voor studie naar het
ander gevoel op, door de relatie met biologie
Dutch Digital Design. Met deze term wordt
gedrag van mensen. We hebben nu bijvoorbeeld
in plaats van met de werktuigbouwkunde.
Nederlands ontwerp bedoeld, of het nou kunst,
een serie lichtobjecten gemaakt waar kinderen
Een project waar we nu mee bezig zijn is in
mode, design of architectuur is, dat maakt niet
langslopen. Doordat zij deze objecten aanraken
samenwerking met het architectenbureau
uit. Het is een nieuwe stroming die digitaliteit
wordt het kunstwerk tot leven gebracht in licht
SeARCH, voor wie we een gevel ontwerpen in
of technologie als standaard element gebruikt
en geluid: de kinderen worden bewust gemaakt
Denemarken. Daarvoor hebben we eenzelfde
om te ontwerpen. Zoals een tekenaar een
van hun lichamelijkheid en welke gevolgen
soort materiaal gebruikt als Lotus 7.0. Ten tijde
houtskool gebruikt, gebruiken Dutch Digital
dit heef t op de omgeving. Psychologen
dat Lotus 7.0 tentoongesteld werd, leerden we
Designers bijvoorbeeld microchips om te
denken dat het goed werkt om een tastbare,
van de bezoekers en de interactie met hen.
ontwerpen. Het zijn nieuwe tools waarmee
levende omgeving te maken om die kinderen
Het kunstwerk werd steeds weer aangpast
je bijzondere dingen kunt doen, door hun
te prikkelen. Binnen deze context hebben
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
interactieve media dus duidelijk een betekenis, maar als je hetzelfde apparaat op een festival of kermis zou neerzetten, dan zou het gewoon een attractie zijn. Het krijgt betekenis als het mensen bewust maakt dat zij onderdeel van de omgeving kunnen zijn, dat zij ook iets kunnen veranderen of toevoegen aan deze omgeving. De relatie tussen het lichaam, de tijd en de sociale interactie, is voor ieder specifiek en heel interessant om te onderzoeken. Iedereen reageert op zijn eigen manier op de omgeving en jouw installaties. Is daarin een soort structuur te vinden? We spelen graag met die context, festivals zijn heel tof om dingen in uit te proberen. Het is een hele andere context dan wanneer een kunstwerk in het Victoria Albert Museum in London staat. Je moet bij elk kunstwerk bedenken wat je ermee wilt uitlokken, hoe je het onderdeel van de omgeving wilt en kunt maken. Opvallend is ook dat mensen van verschillende culturen verschillend reageren. Azië heeft bijvoorbeeld veel minder sentiment met betrekking tot technologie dan bijvoorbeeld Nederland, omdat ze daar heel sterk de nieuwe realiteit aan het bouwen zijn. In Europa ligt dat anders en refereren ze meer naar het verleden. In Azië wordt technologie veel meer omarmd: het is meer een second nature, een tweede taal. In Europa gaat men op zoek naar de sensor en probeert men het kunstwerk op te lossen. In Azië gaat men er veel meer op in, is het veel intuïtiever. Merk je dat mensen die met faxen zijn opgegroeid terughoudend zijn tegenover nieuwe technologieën en bijvoorbeeld jouw installaties? Er zijn altijd mensen die ongeacht hun leeftijd vrij kunnen denken. Maar het klopt wel dat de jonge generatie veel vatbaarder is voor nieuwe dingen. Sommige mensen voelen zich aangetast in hun privacy, dat betekent voor ons dat de installatie zijn werk goed doet. Je merkt nu ook dat kinderen de realiteit op een andere manier benaderen. Een kind dat een Nokia ziet liggen, wrijft er met zijn vinger overheen, alsof het een touch screen is. Het is hun standaard, zij denken dat alle telefoons op deze manier werken.
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
15
Je vindt het belangrijk dat jouw werken intuïtief zijn. Geldt dat in jouw visie ook voor architectuur? Architectuur is vaak generiek, een gebouw dat gebouwd is als ziekenhuis had net zo goed een kantoor van een verzekeringsmaatschappij kunnen zijn. Architectuur zou in mijn ogen wel intuïtief moeten kunnen worden, of in ieder geval in staat moeten zijn om verpersoonlijkt te worden. Het is interessant om te zien wat het programma is, de functionaliteit van zo’n gebouw en hoe we dingen kunnen versterken of versmelten. Het hoeft niet per se een vriendelijk gebouw te zijn, als het maar iets uitlokt. In jouw werken wordt er een grens te herkennen tussen variabel en invariabel, bij architectuur is een groot deel invariabel. Dat hangt ervan af, als je voor een modeketen een modehuis maakt dan verandert het concept wekelijks of maandelijks. Maar voor bijvoorbeeld een bejaardentehuis geldt dat niet, daarbij geldt steeds dezelfde standaard. Dat zijn de uitgangspunten die je meeneemt in je ontwerp. Het kind met de Nokia, voor hem is dat de nieuwe default, de nieuwe standaard. Daar ben ik meer in geïnteresseerd dan dat er elke dag een nieuw trucje wordt geleverd. Daar zit ook de kwaliteit in van die interactie. Zouden gebouwen meerwaarde krijgen als deze variabel kunnen zijn? Ik vraag me af of gebouwen echt fysiek moeten veranderen, maar ik denk dat bijvoorbeeld die schuivende scheidingswanden of die veranderende facades wel daaraan kunnen toevoegen. Enerzijds is het inderdaad heel experimenteel, anderzijds juist functioneel want soms wil je dingen verbergen of juist helemaal open trekken. Net zoals Intimacy, de jurk die eigenlijk een skin is voor het lichaam, net zoals een facade een skin is voor het gebouw. Het hangt van het ontwerp af of het make-up is of een skin: of het een “add” op is of juist een tweede huid is, dat gekoppeld is aan het programma van het gebouw en op die manier dingen uitlokt. Het Rietveld-Schroder huis heeft naar mijn idee een goed uitgangspunt, dat toen al zoiets gemaakt werd was toen een mindshock.
16
Intimacy Een modeproject over de relatie tussen intimiteit en technologie, waarbij de transparantheid varieert.
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
Nu in het digitale tijdperk kunnen we het naar
uit, en dus maak je je eigen agenda. Dan is het
software, dat die wanden kunnen verschuiven.
een volgende level trekken.
gemakkelijker om te zeggen of je een klus wel of
Nu wordt die relatie steeds meer fifty-fifty,
niet wil doen. Wij proberen ook niet zozeer iets
zoals een Iphone die voor een deel hardware is
op te lossen, maar de vraag opnieuw te stellen.
maar voor een groter deel software. Software
Het is voor gebouwen een stuk lastiger om met prototypes te werken, en ze uit te proberen. Met
is eigenlijk wat het ding maakt, het gaat niet
mockups is wel veel mogelijk, denk bijvoorbeeld
Hoe zie je de verhouding tussen technologie
zozeer om hoe dingen er fysiek uitzien, maar
aan de folies voor Intimacy. Hoe meer je de
en het bestaan?
meer om hoe ze zich gedragen. Het is erg
jurk aanraakt, hoe intiemer je ermee wordt,
interessant om op deze manier te ontwerpen.
hoe transparanter de jurk wordt. We passen dit
Ons leven wordt steeds meer gedigitaliseerd,
We moeten afstappen van het pure visuele,
principe nu ook toe op gebouwen, van zwart
de virtuele en de reële wereld krijgen steeds
bijvoorbeeld van alleen artist impressions.
naar transparant: de inhoud van het gebouw
meer afstand. Ik wil graag dingen maken die
Daarom werken wij ook veel met mockups en
is pas te zien als je er langs loopt, je er intiemer
een verband leggen tussen die twee werelden,
prototypes. Je voelt namelijk dat die realiteit
mee wordt. Hetzelfde principe als het Rietveld-
de digitale en de analoge wereld. Net zoals
verandert, en wil er dingen aan toevoegen die
Schroder huis.
mind en body ook één zijn. Maar het zijn
het verrijken. Heel Nederland is artificieel, onder
natuurlijk ook fases, straks zit niemand meer
water gebouwd, het is dus logisch dat wij dingen maken die de ruimte verpersoonlijken. Dat
‘Ik krijg geen 100% satisfaction van alleen naar een scherm turen.’
hebben Nederlanders altijd al gedaan.
De gebouwde omgeving en de virtuele wereld
achter dat Facebook, terwijl een paar jaar terug
Het is spannend wat die tac tiliteit van
zijn nu nog ver van elkaar verwijderd, terwijl
nog bijna niemand internet op zijn mobiel had.
technologie gaat worden, het beïnvloedt
ons sociale leven zich steeds meer afspeelt in
De snelheid van komen en gaan van nieuwe
steeds meer hoe we de realiteit gaan ervaren.
de virtuele wereld, op het scherm. Hoe zie je
dingen lijkt steeds korter te worden. Het wordt
Architectuur heb ik altijd gezien als één van de
dat voor je?
ook steeds spannender, omdat technologie
disciplines die dat zou moeten onderzoeken,
steeds tastbaarder, sensueler en persoonlijker
omdat het gaat over publieke ruimte, grote
Het gaat steeds meer versmelten, ik denk dat
wordt: het wordt steeds meer een onderdeel
groepen mensen en collectief geld. Architecten
het wel de taak van de architect is om het
van ons lichaam en van onze landschappen.
moeten steeds meer in grotere schalen denken
virtuele en het reële met elkaar te koppelen.
Het wordt als het ware onze nieuwe natuur,
en met verschillende disciplines samenwerken,
Daar is zeker nog veel meer mogelijk in, om
net zoals Lotus 7.0 die zich gedraagt als natuur.
om iets te kunnen maken dat zowel sociaal
het ruimtelijke gevoel weer terug te brengen.
Natuur is waar het allemaal mee begonnen is op
relevant is als duurzaam relevant.//
Uiteindelijk willen we toch tactiliteit als mens,
deze wereld, ik denk dat de nieuwe natuur een
ik krijg geen 100% satisfaction van alleen naar
tweede laag vormt over de bestaande natuur
een scherm turen. Als je iets heel tof vind wil je
of dat het juist met elkaar versmelt. Als je kijkt
er heen gaan en beleven, of het nou Ibiza is, of
naar de term duurzaamheid, dan is daar een
dat ene meisje, of een kunstwerk. Ik merk dat
mooie combinatie te zien van hoe technologie
de architect zich steeds meer in een hoek laat
de natuur tot zijn recht kan laten komen. Dat
duwen, hij krijgt meer de rol van een adviseur.
er ecosystemen gemaakt kunnen worden die
Vroeger was de architect iemand die alles kon
zichzelf voeden in plaats van zichzelf kapot
en maakte, een echte bouwmeester. Dat vind ik
maken.
>> Dit interview vond plaats op 15 December 2010. >> Boek ‘Interactive Landscapes’ Daan Roosegaarde, ISBN 978-90-5662-754-6 29,90, NAi Publishers.
treurig, want er worden heel veel mensen goed opgeleid, terwijl iedereen maar zit te turen naar
Traditioneel gezien is architectuur een podium
de OMA’s en de UN’s, terwijl dat maar 3% is van
geweest voor sociale interactie, zoals een
wat er gebouwd wordt. De rol van de architect
plein. Is het podium zelf nu meer het doel
is ook om te zeggen waarvoor hij zijn kennis en
geworden van sociale interactie, dus dat men
talent wil inzetten. Ik vind het belangrijk om je
meer met de omgeving communiceert?
eigen moraal te hebben in het maken van die keuzes. Wil je bijvoorbeeld wel een CCTV tower
De omgeving is een interface, een spiegel
maken in Beijing, voor een staatszender die veel
van wat er aan de hand is, dat nu steeds meer
censureert? Ik vind dat architecten meer hun
weggaat van zijn passiviteit. Nu is er een andere
eigen domein moeten afdwingen. Wat wij doen,
relatie tussen harde en softe constructie, dus
is eigen markten creëren. We zijn veel bezig met
een andere relatie tussen de bakstenen en hoe
het doen van onderzoek naar eigen materialen
een gebouw zich gedraagt. Wat Rietveld deed
en technologieën. Dat lokt bepaalde klanten
is voor 90% hardware, de wanden, en voor 10%
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
17
Derako International BV is fabrikant / leverancier van het DERAKO® massief houten verlaagd plafond- en wandsystemen. Het Derako® systeem is uniek in zijn soort door de vele voordelen die het systeem biedt, en is daarin de enige ter wereld.
kokoshout plafonds en wanden Derako international B.V.
Derako gebruikt het kokoshout van ASCO-
hout afkomstig van de bosbouw. Zo krijgt het
T i m b e r, d i t h o u t i s s a m e n g e s t e l d u i t
kokoshout na dienst te hebben gedaan in de
geselecteerde delen van de Cocus Nucifera,
voedingsmiddelenindustrie een tweede leven
het alternatief voor gekapt tropisch hardhout.
als plafond of wand van Derako.
Het is geschikt voor toepassingen in de Bouw, Tuinwereld en Industrie.
Het hout laat zich goed en glad schaven, draaien, frezen en boren en is geschikt als
Oude niet meer productieve kokospalmen
constructiehout voor binnentoepassingen
afkomstig van de kokosnoot plantages vormen
zoals kozijnen en deuren, betimmeringen en
de gronstof voor dit innovatieve en ecologische
parket. Mits geconserveerd, kan het hout ook
Kanaalkade 66
houtproduct. Het kokoshout is feitelijk een
buiten worden toegepast als bijvoorbeeld
1756 AD ‘t Zand
restproduct van de Agro-industrie en draagt zo
gevelbetimmering.
Postbus 32
bij aan het terugdringen van de CO2 uitstoot en
1756 ZG ‘t Zand
het herstel van het Tropisch oerwoud.
Derako Grill innovatie: de nieuwe innovatie in het grillsysteem is de aluminium deuvel. Deze
Telefoon: 0224 – 591844 Fax: 0224 – 591440
Op basis van herkomst is A sco -T imb er
kan de houten deuvel vervangen en geeft uw
Info@derako.com
gecertificeerd volgens de bepalingen van
grillprojecten naast een strakke moderne look,
de Rainforest Aliance en draagt het Smart
ook extra stevigheid.//
Wood-certificaat, vergelijkbaar met FSC voor Voor meer informatie: www.derako.com
18
s t y l o s // f r e e l a n c e // a l g e m e e n
tussen schilderen en ontwerpen Siriluck Songsri
Stilleven, 1920
Architecten die schilderen, er zijn er tallozen
abstract uit maar toch zijn de vormen van de
van. Maar waarom schilderen zij? Deze vraag
objecten nog steeds herkenbaar. Er is geen
kwam bij mij op terwijl ik in een collegezaal zat
sprake van lijnperspectief zoals wij dat altijd
te luisteren naar de uiteenzetting van meneer
zien in de schilderijen uit de Renaissancistische
Van Dijk, kunstgeschiedenis docent, over Le
periode. Maar er zit wel diepte in, weergegeven
Corbusier en zijn puristische schilderijen. Is het
door het spel van licht, donker, schaduwen,
enkel zelfexpressie? Is het een manier om de
overlappingen en transparantie. Dit geeft een
kassa te laten rinkelen terwijl zij aan het wachten
indicatie van ruimtelijkheid in zijn schilderij.
zijn totdat er een opdracht binnenkomt? Le Corbusier beschouwde zijn schilderwerk Meneer Van Dijk vertelde vol enthousiasme
als een laboratorium waarin hij vrij kon
dat Le Corbusier een vaste indeling heeft voor
experimenteren met vormen, kleuren en
zijn dagelijkse routine. Eerst schilderen in de
ordeningsprincipes. Hij ging op zoek naar de
ochtend en dan gebouwen ontwerpen in de
geheimen van de vorm, omdat deze volgens het
middag op zijn architectenbureau. Ook kregen
purisme aan alles vooraf gaat. De schoonheid
wij in het college een schilderij van Le Corbusier
van een kunst werk zou teweeg worden
te zien; Stilleven uit 1920. Zijn schilderij ziet er
gebracht door de geometrische verhoudingen.
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
19
Daarom hebben de objecten in zijn schilderijen
De eindbestemming van zijn reis was de
geometrische figuren zijn. Hoewel abstract, zijn
Akropolis van Athene. Hij vertelde dat hij al
de objecten wel herkenbaar. Zo wekte hij de
zo lang op het moment had gewacht waarop
suggestie van bijvoorbeeld een fles door een
hij het Parthenon in het echt zou mogen
cilinderachtige, volumineuze vorm en door het
zien. Terwijl de boot waarmee hij reisde het
transparante glaskleurige te schilderen.
vaste land naderde, zag hij een opmerkelijke vorm. Hij beschreef deze als ‘a strange rock
Door te schilderen vertelde hij zijn ideeën
that stands out, flat at the top at secured on
over vorm en geometrie. Het schilderen is
its right by a yellow cube.’ Toen realiseerde hij
voor Le Corbusier ook een onderzoekproces
dat het het Parthenon en de Akropolis waren.
geweest wat geresulteerd heeft in een heldere
Hij beschreef en analyseerde de tempels en
‘Part of every day of my life has been devoted to drawing. I have never stopped drawing and painting, looking wherever I could for the secrets of form. You don’t have to look any further than this for the key to my work and research.’ - Le Corbusier gedachtegang in zijn houding tegenover
hun visuele compositie op basis van primaire
kunst en architectuur. Hij zag de wereld
geometrische elementen zoals horizontaal en
om ons heen als een opeengestapeling van
verticaal of als rechthoekig, kubus, cilinder,
geometrische objecten. Architectuur is volgens
kegel, bol en piramide. Het zien en begrijpen
Le Corbusier een prachtig spel met het licht
van de geometrische verhoudingen zou de
van samengestelde volumes en dat onze ogen
geest verrijken.
gemaakt zijn om de vormen in het licht te zien.
20
Licht en schaduw onthullen de vormen; de
Een paar dagen voordat zijn reis tot een eind
kubussen, kegels, bollen, cilinders of piramides.
kwam, schreef Le Cobusier: “I have finished at
De eerste indruk die men in de architectuur zou
last! Why have I undertaken this fruitless task?”
krijgen is de aanblik van deze geometrische
Hiermee bedoelde hij het schrijven van zijn
vormen en direct daarna zou men worden
avonturen. Hij was van mening dat zijn woorden
getroffen door de verhoudingen. Het beeld
de schoonheid en de overweldigende invloed
ervan zou voor iedereen helder en tastbaar zijn,
van de gebouwen die hij gezien had niet konden
zonder dubbelzinnigheid. Dit is de schoonheid
vastleggen. Hij vond zijn eigen taal banaal en
van de vormen waar hij naar zocht.
levenloos.
Zijn fascinatie voor geometrie had zich
Gelukkig maakte hij in zijn reisdagboek ook
ontwikkeld lang voordat hij het purisme ging
tekeningen en schetsen. Een tekening zegt
onderzoeken. Dit is duidelijk gebleken in het
meer dan duizend woorden. Deze tekeningen
boek, Journey to the East, dat hij geschreven
bevatten essentiële geometrische elementen
had toen hij als 24 jarige architectuurstudent een
van de gebouwen. Een aantal jaren later na zijn
rondreis maakte door Centraal- en Oost- Europa
reis vertelde hij in Creation Is a Patient Search
in 1911. In een periode van vijf maanden reisde
(vertaald door James Palmes): “When one travels
hij samen met zijn kunstgeschiedenis vriend,
and Works with visual things- architecture,
Auguste Klipstein, en hield een reisdagboek
painting or sculpture- one uses one’s eyes and
bij. Dit boek is het allereerste boek dat hij
draws, so as to fix deep down in one’s experience
geschreven had maar is pas gepubliceerd na
what is seen. Once the impression has been
zijn dood.
recorded by the pencil, it stays for good, entered,
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
registered, inscribed. The camera is a tool for
noch verheerlijkte hij het. Hij wilde de kerk tot
idlers, who uses a machine to do their seeing
algemeen symbool van geestelijke verheffing
for them. To draw oneself, to trace the lines,
maken.
Lente-idylle, 1900
handle the volumes, organize the surface… all this means first to look, and then to observe and
In de latere jaren beoefende Mondriaan
finally perhaps to discover… and it is then that
het kubisme. Zijn streven naar abstractie
inspiration may come. Inventing, creating, one’s
ontwikkelde zich tot het in stand houden van het
whole being is drawn into action, and it is this
beeldvlak. Architectuur was zijn belangrijkste
action which counts. Others stood indifferent-
inspiratiebron. De dakpartijen en gevels van
but you saw!”
huizen waren door hun formele eigenschappen, door hun strakke en geometrische indeling,
Door opzoek te gaan naar een antwoord op de
geknipt voor een kubistische weergave. Via het
vraag: “Waarom schilderen architecten?”, kom
kubisme kwam Mondriaan tot zijn eigenzinnige
ik veel inzichten over architectuur tegen. De
kunst. Op zijn schilderij ‘Compositie no.5’ uit
puristische schilderkunst heeft in zekere zin
1914 is elke aanduiding van volume en van
invloed op de architectuur van Le Corbusier.
materie zorgvuldig vermeden. De contrasten
Hij schetste om te kunnen begrijpen wat hij
tussen verticaal en horizontaal spelen zich
voor zijn ogen zag en hij schilderde om zijn
geheel af op het platte vlak.
Kerk in Domburg, 1908
fascinatie over geometrie verder ontwikkelen en zag hierin de analogie met architectuur.
In de jaren ’20 kwam Mondriaan in contact met
Kunst beoefenen kan dus invloed hebben op
Theo van Doesburg en werd een lid van de
architectuur. Zou er ook sprake zijn van invloed
Nederlandse kunstbeweging De Stijl. Tussen
van architectuur op kunst? Om deze vraag te
het purisme en De Stijl is een thematische
kunnen beantwoorden kijk ik naar een van de
verwantschap vast te stellen. De schilderkunst,
meest invloedrijke kunstenaars van de 20ste
de architectuur en hun relatie stonden bij beide
eeuw: Mondriaan.
avant-gardistische stromingen in het centrum van de belangstelling. Het geometrische,
Architectuur was in het begin voor Mondriaan
abstracte werk met de kenmerkende horizontale
vooral interessant als motief op zijn schilderijen.
en verticale zwarte lijnen en primaire kleuren die
In zijn vroege schilderij ‘Lente-idylle’ zijn er
Mondriaan in de loop van zijn carrière maakte,
twee meisjes te zien en op de achtergrond een
diende als inspiratiebron voor vele architecten.
Compositie no.5, 1914
kerk en een boomgaard. De combinatie van het geheel en de idealiserende vormgeving
Le Corbusier was in die tijd volledig op de
ervan geven aanleiding om er een symbolische
hoogte van het standpunt van Mondriaan en
betekenis aan te hechten, namelijk onschuld en
Van Doesburg over de kleur en de architectuur.
kinderlijk geloof.
Hoewel het kubisme en het purisme verwantschap met elkaar hebben, deelde Le
Mondriaan selecteerde zijn motieven op
Corbusier het gedachtegang van het kubisme
basis van hun uiterlijke verschijning. Hij koos
niet, dat bleek uit zijn publicaties over het
voor architectuur als motief om zich van
kubisme in zijn tijdschrift ‘L’ Esprit Nouveau’.
de traditionele symbolistische context te
Maar dit betekent wel dat er communicatie
onderscheiden door het ontbreken van een
plaatsvond tussen het purisme en kubisme, dit
verhalende context. Een voorbeeld hiervan is
is een bewijs dat er sprake is van wederzijdige
het schilderij ‘Kerk in Domburg’ uit 1908. De
invloed tussen kunst en architectuur op elkaar.
kerk is volledig geïsoleerd weergegeven. Elke
Door te communiceren daarover, ontwikkelden
aanduiding van enige context is achterwege
verschillende visies zich verder om de verborgen
gelaten. Hij bekritiseerde het kerkgeloof niet en
waarheden te ontdekken.//
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
Bronnen >> Boltkamp, C. // Mondriaan <-> Architectuur // Wonen TABK // 1982 // Amsterdam // Uitgeverij Van Loghum Slaterus, Deventer >> Zaknic, I. (translator) // Le Corbusier, 1887-1965. Journey to the East // 1987 // Forces Vives Publisher, Parijs >> de Heer, Jan // De architectonische kleur (De polychromie in de puristsche architectuur van Le Corbusier)// 2008 // Uitgeverij 010
21
A short introduction to Renaissance Art, Architecture and Michelangelo.
renaissance art Peter Smisek
The Renaissance represents one of the few
as the widespread introduction of oil paintings
niche in which it is placed. Classical architectural
points in human history in which a large
(which allowed a more accurate rendering of
space is well suited to display perspective due to
paradigm shift was coupled with advancement
colours), the importance of perspective cannot
its inherent linear properties, which help artists
of arts, sciences and philosophy. Renaissance is
be easily overlooked. Medieval paintings were
depict the passing of space in the painting from
the French word for ‘rebirth’, in this case a rebirth
often ‘flat’, their figures were distorted and not
the foreground to the background.
of interest in the classical Roman civilization.
in lifelike proportion to their background or each
Renaissance started in Italy, a country where
other. In monks’ manuscripts, for example, the
Roman architectural artefacts were visible in
most important figure is the largest, whereas
many places.
the ‘crowd’ is often cramped in the other corner
Michelangelo is the last of the true Renaissance men.
of the picture and composed of smaller, less The main artistic invention of Renaissance was
painstakingly drawn figures. It should also be
However, the most striking union of art and
perspective, and many attribute it’s invention to
noted that the first Western painting correctly
architecture is represented by a number of
Filippo Brunelleschi, the architect of the dome of
representing perspective is the Holy Trinity
‘Renaissance men’ (or homo universalis), who
the Cathedral of Florence. And although many
fresco (1427) by Masaccio (pictured near right).
were not only practiced in natural sciences and
other advancements occurred in the 1400s, such
This painting is essentially an extension of the
humanities, but also in philosophy, literature, arts and architecture. Although such figures
Campodiglio. Rome by Michelangelo
continued to emerge (let us not forget Le Corbusier or Buckminster-Fuller); those in Renaissance continue to fascinate us, not only because of their diverse talents but because of their thorough knowledge of the very diverse subjects. Since that time, the body of knowledge has increased so much that a thorough knowledge of any field requires a lifelong study, and a broad knowledge nowadays often implies a shallow understanding. One of the most important Early Renaissance architects was Alberti, whose importance lies in the fact that he published the first treatise on architecture since Vitruvius, who did so in 1452. Although Alberti was a Catholic priest and not an artist, he did consider painting as one of the two main pillars of architecture, the other being mathematics. Even Brunelleschi viewed architecture more as an exercise in construction, with less emphasis on the correct use of classical principles. Thus, architecture became no longer a craft but an intellectual and artistic pursuit (Watkin, 1986), something that still haunts theoreticians today.
22
s t y l o s // f r e e l a n c e // a l g e m e e n
Dying Slave by Michelangelo
David by Michelangelo
between Renaissance and Baroque. While
proportions and forms (something Le Corbusier
some Michelangelo’s marble sculptures, such
remarked on in his Vers une Architecture).
as David (1504, pictured right) seem to possess
However, Michelangelo did introduce the
a respectable calm (although some of David’s
‘colossal’ order of Corinthian pilasters reaching
However, when one thinks of Renaissance
features are slightly exaggerated and his facial
all the way to the top of the buildings. In
men the first and foremost one is Leonardo da
expression is tense), some others, such as the
addition, Michelangelo places the buildings
Vinci. Like many of his contemporaries he made
Dying Slave (1516, pictured centre) and Pieta
at an 80 degree angle, supposedly ‘correcting’
detailed anatomical studies and dissections of
(1499) suggest emotion and subtle movement,
the perspective. This is further underlined by
human bodies, but also made sketches of all
which is uncommon in the calm figures depicted
the oval paving around the statue. The oval
sorts of machines (for flying, war and irrigation).
by other Renaissance artists. While this is not
was a geometrical figure that was not much
In addition to his paintings, which sometimes
comparable to Bernini’s David (pictured far
used during the Renaissance. The circle and the
include architectural space, Da Vinci planned
right) and Ecstasy of Saint Theresa (both are
square were much more admired and used due
to publish a treatise on architecture (which
very dynamic, dramatic and the latter is rather
to their perfect geometries; think of Da Vinci’s
was never finished, although he worked on it
emotionally expressive); nevertheless, within
Vitruvian Man, representing the divine shapes of
between 1490 and 1519) which would include
the Renaissance production of art, this hint of
circle and square by which this man is inscribed.
not only detailed sketches and designs of
emotion in classical figures is an important step
The oval and the trapezium, however, became
buildings, but also entire city plans.
towards the eventual transition into Baroque a
motifs in Baroque architecture and art, which
few decades later.
favoured dynamism and theatricality.
In a parallel comparison Michelangelo’s
Michelangelo is the last of the true Renaissance
Holy Trinity by Masaccio
David by Bernini
One of the last true Renaissance men was Michelangelo Buonarotti, an important figure,
men. His art and his architecture were closely
‘However, the most striking union of art and architecture is represented by a number of ‘Renaissance men’ (or homo universalis), who were not only practiced in natural sciences and humanities, but also in philosophy, literature, arts and architecture.’
intertwined; both featured innovative concepts that inspired artists and architects after him. Perhaps one of his most remarkable feats is the unity of his whole oeuvre as an artist, from his formal and spatial innovations (paving the way to new modes of architectural and
because he was an accomplished sculptor,
treatment of the Campidoglio (1538 and
artistic representations) to his dedication to the
painter, poet and architect at the same time.
onwards, pictured far left) betrays a similar
overall framework of calm, classical and elegant
Interestingly he did not think much of his
sensitivity. The square is situated on Capitoline
Renaissance art.//
painting abilities, which is ironic since he is
Hill, one of seven hills on which Rome was
probably best remembered for his Sistine Chapel
founded. Michelangelo was commissioned
ceiling. It is interesting how both his architectural
to create an impressive urban space. In it,
Sources:
and his sculptural output represent a subtle
Michelangelo created a trapezoid square
transition from High Renaissance to Mannerism,
surrounded on three sides by palazzos. The
Giedion, S. (1967) Space, Time, Architecture, 5th edn. Harvard University Press, Cambridge.
which itself is an artistic/architectural phase
buildings façades display the calm classical
s t y l o s // f r e e l a n c e // a l g e m e e n
Watkin, D. (2001) De Westerse Architectuur, Een geschiedenis, 2nd edn. SUN Publishers, Amsterdam.
23
ruimtelijke experimenten Riemer Postma
Op het spanningsveld tussen kunst en architectuur speelt een kunstenaar die mij sterk heeft weten te verbazen. Zijn werk gaat niet over de observatie van het platte vlak dan wel over de beleving van het driedimensionale object. In het werk van Olafur Eliasson wordt de aanschouwer vaak een wezenlijk deel van het object. De omliggende ruimte wordt gebruikt en getransformeerd naar iets onverwachts; dit zet de aanschouwer aan tot handelingen die hij normaal niet snel zou uitvoeren, zo zie je mensen zelden dansen in musea bijvoorbeeld. Olafur Eliasson is in 1967 geboren in Kopenhagen (Denemarken), zijn afkomst ligt echter in IJsland. Begin jaren ’90 studeerde hij aan de kunstacademie in Kopenhagen. In 1995 vertrok Eliasson naar Berlijn waar hij een studio opzette met een klein team, kort nadat de Berlijnse muur viel, een zeer inspirerende tijd. Momenteel bestaat de studio voor ruimtelijk onderzoek uit vijfendertig werknemers met verschillende disciplines: kunstenaars, kunsthistorici, vakmensen maar ook twaalf architecten. Olafur Eliassons werken manifesteren zich binnen de installatiekunst; zijn interesse ligt in de relatie tussen techniek en natuurkunde, bijvoorbeeld licht, water, beweging en reflectie. Hij is de afgelopen jaren onderscheiden met verschillende prijzen en zijn werken werden over de hele wereld geëxposeerd, ondermeer op de 2003-biënnale in Venetië, in het Guggenheim New York en het Tate Modern in Londen, waar hij bij het grote publiek naam kreeg. Opvallend is het feit dat er zich ook architectuur in zijn oeuvre bevindt, zo won Olafur Eliasson een prijsvraag voor het Harpa Concert Hall and Conference Center in Reykjavik, momenteel in aanbouw. Daarnaast bouwde hij het Serpentine Gallery Pavilion in Kopenhagen. Olafur Eliasson geeft mensen een nieuwe kijk op de plek waar ze leven. Met gebruik van
24
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
licht, schaduw, mist, kleur en spiegels wordt
gevestigde beeld even opzijgeschoven. Het
ecologisch mogelijk vorm geven. De materialen
de directe omgeving getransformeerd naar
beeld van een zwaar vergiftigde rivier creëren
konden worden hergebruikt, er waren ecologen
een kunstwerk waar jij, als aanschouwer, een
wordt echter niet meer op prijs gesteld na de
betrokken bij het project om de veiligheid van
belangrijk deel inneemt.
aanslagen op het World Trade Center in 2001.
de zich daar bevindende dieren te garanderen
Green River
New York City Waterfalls
In 1998 moesten verschillende steden eraan
Het beïnvloeden en transformeren van de
geloven; in plaats van dat de rivier in de stad
natuur zet zich door in een aantal grote
Weather Project
werd geschilderd op canvas werd de rivier zelf
watervallen. Gedurende drie maanden had
In de 2003-tentoonstelling in Tate Modern
gekleurd met verf. Eliasson kleurde de rivier
New York vier watervallen in de East River, ’s
staat het nabootsen van natuurverschijnselen
met niet-milieubelastende verf felgroen. De
avonds werden de watervallen prachtig verlicht.
centraal. In de turbinehal is een enorme zon
reactie van de toevallige voorbijganger maakte
Met behulp van grote steigers werd het water
opgesteld. Een fijne nevel doordringt de ruimte,
een belangrijk onderdeel uit van het werk.
omhoog gebracht, steigers die opgingen in
gedurende de dag accumuleert de nevel in
Met deze actie wil Eliasson reageren op het
de stad maar bewust niet werden verborgen
een wolkachtige verschijning. De zon bestaat
museumachtige karakter van binnensteden als
zodat de onwerkelijkheid van het beeld kon
uit honderden mono-frequentielampen, met
Kopenhagen, Stockholm of Amsterdam. Door
worden begrepen; dit is typerend voor het
behulp van spiegels wordt een reflectie van de
de rivier te kleuren wordt de drang naar het
werk van Olafur Eliasson. De installatie is zo
zon gecreëerd. Door het type licht worden alle
en er werd bijvoorbeeld gebruikgemaakt van
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
ledverlichting en energie uit duurzame bronnen.
25
andere kleuren dan geel en zwart onzichtbaar,
waarnemen van onze omgeving. Verandering
waardoor de ruimte in een totale duotone
die bijvoorbeeld wordt veroorzaakt door een
wordt gehuld.
verandering in het weer. Dit komt terug in het Weather Project waar zich net als in het weer
Voor Eliasson is de uiting van het weer een
buiten onverwachte beelden zich tonen.
van de weinig fundamentele ontmoetingen met de natuur die nog in de stad kan worden
Innen Stadt Auβen
ervaren. Hij is geïnteresseerd hoe de stad door
Innen Stadt Auβen is de eerste
het weer wordt gevormd en daarnaast hoe
solotentoonstelling van Eliasson in Berlijn.
het weer de stad transformeert en verandert
Centraal staat de hechte relatie met de stad
door het jaar heen, hoe de stad op het weer
Berlijn, de stad waar Eliasson ondertussen vele
anticipeert. Een reactie die voor elke stad uniek
jaren woont. De tentoonstelling is specifiek
is. Tijdens het bezoek aan het museum wil
ontworpen voor het Martin-Gropius-Bau, een
Eliasson een bewustwording van dit verschijnsel
museum voor toegepaste kunst dat zich bevindt
creëren. Door een beeld te vormen maar ook
naast het langste nog resterende stukje Berlijnse
door direct vragen te stellen, zeer concrete
muur. De weerspiegeling van het daklicht in
vragen maar ook abstracte. Hoe vaak praat
de centrale hal is een voorbeeld van de hechte
u over het weer? Denkt u dat het weer in
relatie tussen tijdelijk kunstobject en gebouw.
onze samenleving is gebaseerd op cultuur of
Daarnaast bevinden zich door de stad Berlijn
natuur? De uitkomsten van de vragen die al
verschillende projecten in de publieke ruimte.
voor de tentoonstelling in Tate Modern waren gesteld, werden gepubliceerd als advertenties
Innen Stadt Auβen trekt de stad in het museum
in tijdschriften, op taxi’s en op het internet.
getrokken. Dat begint al bij binnenkomst, je
De gegevens vooraf aan de tentoonstelling
wordt gedwongen over de grote granieten
werden zeer zorgvuldig gekozen, om geen
platen te lopen. Hoewel deze platen de basis
afbreuk te doen aan de verwachting. Eliasson
vormen voor bijna alle voetpaden in Berlijn blijft
gelooft in een verwarde ervaring tussen het
het vreemd om in een museum direct op het
zien en de verwachting door kennis vooraf. De
werk van een kunstenaar te stappen, toch wacht
zon en de nagebootste natuurverschijnselen
na enige aarzeling je geen ander keus. Het werk
in Tate Modern beginnen bijna te perfect te
van Eliasson wordt meestal geassocieerd met
lijken waardoor een onderbewuste sympathie
de extreme krachten die zich bevinden in de
ontstaat voor de natuurverschijnselen die we
natuur; de kracht van water, wind, mist en licht.
dagelijks ondervinden.
Toch gaat het hier vooral om de ervaring van de bezoeker die deel neemt in dit werk.
In eerste instantie zou de weergave van de
26
natuur in het werk van Eliasson kunnen worden
In Innen Stadt Auβen staat de spiegel centraal,
ervaren als spiritueel en emotioneel, misschien
door deze nieuwe manier van kijken wordt je blik
zelfs als een romantische weergave van de
op plekken gericht die je normaal zelden ervaart.
natuur. Echter door het tonen van de installatie
Door met een spiegel door de stad Berlijn te
stelt hij de bezoeker ook in staat om de ervaring
rijden ontstaan er op natuurlijke wijze zeer
te kunnen begrijpen. Waardoor de ervaring op
verrassende split-screenopnames, opvallend
de bezoeker ook ter discussie komt te staan,
is het feit dat de film ook worden vertoond op
zo is het bijvoorbeeld mogelijk om achter de
de website van Eliasson. Het verdubbelen van
zon langs te lopen om de constructie en de
de ruimte en het uiteentrekken van een beeld
bedrading evenals de bijbehorende machines
is ook een terugkerend thema. Alleen al door
waar te nemen. Achterliggend wil Eliasson
een gefragmenteerde schaduw van mensen te
de aandacht vestigen op het fundamenteel
tonen zet het de bezoeker aan tot handelingen
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
die je zelden in musea zult zien.
wijst kunst ons de weg. Hij zegt een droom te
mogelijke vorm van installatiekunst, met als
Het werk van Eliasson is vaak niet alleen
hebben dat de inhoud van de vorm zou winnen.
belangrijk verschil dat architectuur geen kunst is
architectonisch in opvatting. Hij is daarnaast ook
Hij wil de vorm niet helemaal doden, want vorm
maar een consumptieartikel. Met als gevolg dat
zeer kritisch op de consumptiearchitectuur. Voor
blijft natuurlijk zijn werk, maar toch wel bijna.
er een constante drang naar publiciteit ontstaat;
het ontwerp van het caleidoscopische paviljoen
wie niet met regelmaat iets interessants meldt
werd gebruik gemaakt van parametrisch
Eliasson ontwierp de gevel voor een conferentie
raakt zijn aandacht kwijt. Een architect loopt
design. De ruimtes gaan over mensen en de
en concertcentrum in de haven van Reykjavik.
door het leven zonder stil te staan bij de
gevolgen. Hij verwijt de architectuur dat zij
Hij werkte daarvoor in nauwe samenwerking
kernkwaliteiten van leven en tijd. Hij ziet het
vaak over marktwaarde gaat. Architectuur
met Henning Larsen Architects. De gevel is
als positief dat steeds meer inspiratie in kunst
zou te veel gaan over het ‘hoe’ in plaats van
gebaseerd op een geometrisch principe dat zich
wordt gevonden en noemt daarbij als voorbeeld
over het ‘waarom’; hij stelt dat hij architecten
zowel in de tweede als de derde dimensie uit. Het
Herzog & du Meuron of het Nederlandse
het moeilijkst vindt om mee te werken. Een
ontwerp haalt zijn inspiratie uit gekristalliseerde
bureau Claus en Kaan. Of de architectuur
museum moet relationeel zijn, net als kunst. De
b as altb lok ken, ve e lv uldig aanwe zig in
van Eliasson een duidelijke nieuwe richting
consumptiemaatschappij is echter alles behalve
IJsland. De zuidgevel moet door middel van
projecteert laat ik in het midden, zijn werk voor
rationeel. Kunst is daarom ook niet een-op-
caleidoscopische reflecties projecties van de
het concertgebouw beperkt zich echter tot de
een toepasbaar in architectuur. Mogelijk zou
stad en het omliggende landschap laten zien.
façade. Zeer interessant is de constante drang
er in de toekomst een relatie tussen kunst en
Natuurlijk licht maakt een belangrijk onderdeel
om vernieuwend naar de status quo te laten
architectuur kunnen ontstaan die gaat over een
uit van dit element. De transparantie, de reflectie
kijken, deze te observeren en te bekritiseren.//
soort nieuwe kritische verantwoordelijkheid,
en de kleuren van de gevel veranderen naar
gebaseerd op de waarheid in plaats van een
gelang de weersinvloeden, bovendien worden
socialistisch of liberaal ideaal. Belangrijk zou
de elementen ’s avonds verlicht met behulp van
zijn dat mensen weer beseffen dat ze deel uit
ledverlichting in verschillende tinten.
maken van een gemeenschap. Een sociale en ecologische duurzaamheid, volgens Eliasson
Eliasson ziet een gebouw als de grootst
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
Bronnen >> http://www.olafureliasson.net/ >> Obrist H.A. // Olafur Eliason // 2008 // Köln // Walther öning >> Eliasson, O // Your mobile expectations BMW H2R project // 2008 //Baden // Lars Muller Publishers >>http://www.archined.nl/nieuws/it-makes-a-differenceto-make-art/
27
In een interview met Francesco Veenstra, architect en partner van Mecanoo, gaan we dieper in op het ontwerpen van publieke gebouwen als theaters met de nadruk op het pas opgeleverde Amphion in Doetinchem.
interview Francesco Veenstra Nina Verkerk
U bent gespecialiseerd in theaters. Welke
voorstelling, nog niet te laten plaatsvinden. Heel
aantrekkingskracht hebben theaters op u?
veel acteurs en cabaretiers willen geen contact
Het belangrijkste voor mij is dat het publieke
hebben met het publiek op dat moment. Zij
gebouwen zijn die kunnen worden gebruikt
willen zich optimaal voorbereiden op datgene
door iedereen in de samenleving. Daarnaast
wat ze daar gaan neerzetten. Op het moment
is er in theaters een groot contrast tussen
dat ze dan de zaal inkomen is dat de eerste
verschillende vormen van gebruik; enerzijds de
ontmoeting. Na afloop van de voorstelling
mensen die daar komen om cultuur te ervaren
zullen de acteurs, cabaretiers, muzikanten
en anderzijds de mensen die daar zijn om cultuur
en dansers vaak wel de publieksfoyer ingaan
te maken en te ondersteunen. Het publieke
en ontmoeten ze daar de bezoekers. Het is
gedeelte ligt voornamelijk in het foyer- en
ideaal om deze scheiding aan te brengen, dit
entreegebied en daarnaast ligt de kant van de
goed te faciliteren en geen onnodige overlap
cultuurmakers in het gebied op en achter het
van de functies in het gebouw op te nemen
toneel. Ik zie een mooie versmelting van deze
waardoor noodgedwongen confrontaties
twee verschillende vormen van gebruik, waarbij
zouden ontstaan. Er moet dus echt een
de theaterzaal deze twee bij elkaar brengt. Ten
scheiding worden aangebracht tussen publieks-,
tweede heeft het theater een belangrijke rol en
personeels- en acteursgedeelte.
plek in de stad of stedelijke omgeving. Daarmee is het een verbijzondering in de stad en geeft dit
Vroeger was de artiesteningang een typische
de mogelijkheid tot de vertaling in architectuur.
achterdeur bij veel theaters. Tegenwoordig zie je dat de artiesten- en personeelsentree vaak
In hoeverre gaat het ruimtelijk ontwerp van
aan elkaar gekoppeld worden en meer maat
het theater verder dan alleen het gebouw?
krijgen. Deze entree wordt direct verbonden
Het stedenbouwkundig plan speelt een heel
aan de artiestenfoyer, een soort huiskamer
belangrijke rol. Belangrijk daarbij is dat het
in de back of house. Hierdoor ontstaat er een
theater goed ontsloten kan worden. Op de
huiselijke sfeer waar mensen zich direct op hun
ene locatie is deze opgave groter dan op de
gemak voelen. Dit in plaats van een ingang via
andere locatie. Wanneer bijvoorbeeld binnen
een achterkantsituatie waarna via gangetjes de
een stedelijke wand een bouwblok wordt
kleedkamer gezocht wordt. De omstandigheden
toegewezen, kun je hier vaak niets meer aan
waarin artiesten tegenwoordig binnenkomen en
ontwerpen. In het geval van Amphion lag er
de verblijven in theaters en concertgebouwen
een kaal terrein waar een heel nieuwe stedelijke
zijn sterk verbeterd ten opzichte van een aantal
setting gemaakt moest worden om het theater
decennia en nog langer terug.
te integreren. Aan welke filosofie of gedachtegang houdt
28
U noemde zojuist het verschil tussen het
u zich tijdens het ontwerpen van dit type
publieke gedeelte en het acteursgedeelte. Hoe
gebouwen?
wordt de routing bepaald en waar komen deze
De filosofie waarmee ik ontwerp is niet alleen
groepen mensen elkaar tegen?
van toepassing op theaters, maar past ook
Het is vaak wenselijk om het publiek en de
bij onze Mecanoo bureaufilosofie. Wij vinden
cultuurmakers van elkaar te scheiden. Vaak is er
dat bij iedere opgave gekeken moet worden
een publieksentree en een artiestenentree. Dit
naar wat een plek eigenlijk nodig heeft, zowel
doe je om de confrontatie, voor aanvang van de
stedenbouwkundig als het hele culturele
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
aspect. Een stad als Doetinchem vraagt om
van start en kijken vervolgens wat er nodig is
slechte logistiek kan veel irritatie opleveren bij
een heel ander theatergebouw dan een theater
aan vormgeving om het ontwerp nog verder
technische ploegen die moeten opbouwen en
in Amsterdam. Enerzijds gaat dit om hoe je
te versterken.
afbreken. Dat is iets wat wij ook altijd zorgvuldig meenemen bij onze ontwerpen.
‘Het is niet heel ingewikkeld om een mooi gebouw te maken.’ Het is niet heel ingewikkeld om een mooi een gebouw wilt linken aan de omgeving,
Dit zijn twee belangrijke aspecten, daarnaast
gebouw te maken, mooie materialen toe te
anderzijds gaat dit om het type productie
is een goede faciliteit van de back of house
passen of een aantal mooie ruimtes te maken.
dat daar zal plaatsvinden; dit is leidend voor
belangrijk, zodat bijvoorbeeld vrachtwagens
Het is des te ingewikkelder om de functies op
de opzet van de theaterzalen. Soms zie je bij
op een efficiënte en eenvoudige manier kunnen
een zodanige manier te ordenen dat mensen
concertzalen, dat architecten helemaal losgaan
lossen. Het Nederlandse theatersysteem is
op een hele goede en efficiënte manier kunnen
op het ontwerp van de zaal en daarbij alleen
er op gericht dat overdag en ‘s nachts allerlei
werken. Uiteindelijk gaat het hier bij theaters
maar esthetische uitgangspunten hanteren.
trailers door Nederland worden gereden om
vooral om. Op het moment dat je de kleedkamers
Terwijl heel technische aspecten als akoestiek en
decors naar een ander gebouw te brengen. Dit
drie verdiepingen verder legt dan de toneelvloer,
zichtlijnen cruciaal zijn voor de beleving van een
vraagt om een soepele en efficiënte logistiek
betekent dit dat iedere dag alle acteurs heen en
toneelstuk, dansvoorstelling of muziekstuk. Wij
binnenin een theater. Je ziet dat het ene theater
weer moeten met de trap of lift. Dat kan echt
gaan voornamelijk vanuit die technische basis
daar beter mee is uitgerust dan het andere. Een
niet! >>
Gif\]jZ_i`]k l`k^\m\e Gif\]jZ_i`]k l`k^\m\e
f] Xcc\\e dXXi [lgc`Z\i\e6 f] Xcc\\e dXXi [lgc`Z\i\e6 N`a m\iqfi^\e1 N`a m\iqfi^\e1 $ @J9E eldd\i $ @J9E eldd\i $ fekn\ig \e fgdXXb $ fekn\ig \e fgdXXb $ [ilbb\e \e X]n\ib\e $ [ilbb\e \e X]n\ib\e $ [`jki`Ylk`\ $ [`jki`Ylk`\ 8cc\j Y`a fej `j dXXkn\ib 8cc\j Y`a fej `j dXXkn\ib
Q`\ nnn%gif\]jZ_i`]kl`k^\m\e%ec Q`\ nnn%gif\]jZ_i`]kl`k^\m\e%ec s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
29
Is de architectuur flexibel voor de verschillende
laten plaatsvinden. Echter hebben de meeste
heb gewerkt, een striptekenaar die voor de
theaterstukken?
Nederlandse schouwburgen vaak een beperkte
Toneelschuur de hele huisstijl heeft bedacht. Dit
De flexibiliteit zit in de toneeltoren en het
ruimte rondom het feitelijke toneel waardoor
is ook iets wat in de architectuur van het gebouw
toneelhuis. De toneeltoren boven de toneelvloer
het altijd een beetje behelpen is met het
naar voren is gekomen.
kan vanwege zijn hoogte tevens gebruikt
wegrijden van decorstukken. Het theater in Spanje, La Llotja, heeft een
worden als tijdelijke opslag, door middel van het
30
omhoogtrekken van decorstukken en doeken.
De verschillende theaters die Mecanoo
volstrekt andere uitstraling. Dit is een gebouw
Het toneelhuis is het gedeelte in de zaal waar
heeft ontworpen hebben een heel andere
met rondom grote overstekken, die in de
de voorstelling plaatsvindt met de ruimtes daar
uitstraling. Dit komt wellicht door de locatie,
zomer als doel hebben schaduw te creëren
omheen; zo heb je het hoofdtoneel, de zijtonelen
maar ook door het imago. Hoe gaat de
en in het voor- en najaar beschutting te geven
en het achtertoneel. Het project waar wij nu
vertaling van imago naar gebouw?
tegen grote hoeveelheden regen. Het is
mee bezig zijn in Taiwan heeft zelfs een aantal
Neem als voorbeeld de Toneelschuur in Haarlem,
ontworpen alsof het uit de grond is ontstaan.
ondertonelen in de kelder. De hele toneelvloer
dat een avant-gardistisch theaterbedrijf is.
De sculpturaliteit van het gebouw komt voort
kan naar beneden zodat decorstukken en scènes
Hier vinden premières en veel gewaagde en
uit de weersomstandigheden.
daar tijdelijk geplaatst kunnen worden. Hoe
bijzondere voorstellingen plaats, daarnaast
uitgebreider het toneelhuis is, hoe flexibeler
heeft het een eigen productiehuis. Dit is een
Het theatercomplex in Taiwan (red. Wei-Wu-
je bent in de voorstellingen die je daar kunt
project waar ik samen met Joost Swarte aan
Ying Center for the Arts) is nu in aanbouw. Dit is
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
Gevel theater Amphion te Doetichem - architect Mecanoo
overigens een erg groot complex, bijna 140.000
leggen en daarbij van binnenuit het effect van
staan. In het Amphion is zo maar één plek nodig
m² (vier á vijf Luxortheaters groot). Hier hebben
verschillende stadszichten als schilderijen mee
waar geladen en gelost hoeft te worden, terwijl
we een gigantische open foyer gemaakt,
te geven. Door een patroon te maken en dit
bij veel theaters zowel de kleine als de grote zaal
bereikbaar vanuit het park. Van daaruit zijn
over de gevel te leggen wordt de massa van het
een laad- en losperron nodig heeft, waardoor je
de afzonderlijke foyers toegankelijk. Zo vraagt
gebouw behouden en ontstaat op iedere plek
meer vierkante meters hebt en die ruimtes niet
iedere plek om een andere invulling en levert
een andere ervaring en een andere relatie met
uit te wisselen zijn voor andere doeleinden. De
dit een ander architectuurbeeld op.
de omliggende stad.
logistiek hier werkt perfect, er is heel veel ruimte
Hoe is de vorm van Amphion in Doetinchem
Wat is er kenmerkend en vernieuwend aan
is het zeer flexibel, ze kunnen bijvoorbeeld heel
ontstaan?
het Amphion?
gemakkelijk het ene toneel tijdelijk gebruiken
Wij kregen als opdracht van de gemeente een
De belangrijkste aspecten zijn de alzijdigheid
voor een voorstelling op het andere toneel. Of
robuust gebouw te maken dat verankerd moest
van het gebouw en hoe de foyers rondom de
ze kunnen die garage die in het midden ligt,
zijn in de Doetinchemse grond. Wij hebben
zalen lopen. Het gebouw staat los van haar
gebruiken voor een tijdelijke opslag of hier
geprobeerd om dat thema van verankering
omgeving en is later omgeven met nieuwbouw.
tijdelijke kleedkamercabines faciliteren.
op te nemen en zijn gestart met het idee van
De mensen hebben vanuit het interieur de
een volledig stenen gebouw, een gebouw met
mogelijkheid om door de zalen heen te lopen
Door het logistieke centrum in het midden te
relatief weinig gevelopeningen. Alhoewel de
en daarmee aan alle zijden van het gebouw naar
leggen, kun je de beide zalen in het gebouw
manier waarop de gevelopeningen nu zijn
buiten te kijken. Het publiek loopt aan de ene
goed bereiken. Je hebt een heel korte verbinding
om snelle changementen te maken. Daarnaast
gemaakt het gebouw veel lichter maakt dan je normaal zou verwachten met zo weinig glas. Om de verankering te versterken hebben we de wanden licht achterover laten hellen. Wanneer
‘Soms zie je bij concertzalen, dat architecten helemaal losgaan op het ontwerp van de zaal en daarbij alleen maar esthetische uitgangspunten hanteren.’
je een goudstaaf met een baksteen vergelijkt, ligt die standvastiger op zijn plek. En een
zijde via een trap boven het logistieke centrum,
tussen de vrachtwagens en het toneel, met als
rechthoekig volume gaat veel meer een relatie
daar ligt de centrale foyer. Vervolgens gaan ze
gevolg dat het toneel helemaal is omgedraaid.
aan met omliggende bebouwing; daardoor
langzaam naar beneden waarbij helemaal om
Het toneel ligt 180 graden anders dan dat je
komt het niet zozeer op zichzelf te staan.
de grote zaal heen gelopen wordt.
waarschijnlijk zal zien in 95 procent van de
U noemde zojuist het speelse patroon van
Vaak hebben theaters een duidelijke voor- en
toch echt anders dan alle andere theaters in
ramen, hoe is dit patroon ontstaan?
achterkant. Veel theaters worden gekenmerkt
Nederland.//
Omdat we niet wilden dat de ramen in de
door een grote glazen voorgevel, vanaf daar
gevel horizontaliteit of verticaliteit zouden
loop je richting de achterzijde van de zaal. We
aannemen, kwamen we uit op vierkante ramen.
hebben hier het logistieke gedeelte van het
Daarnaast leek het ons interessant om die
theater op de begane grond precies in het
ramen bijna als schilderijlijsten op de gevel te
midden gelegd, hier kunnen drie vrachtwagens
theaters in Nederland. Dat maakt Amphion
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
>> dit interview vond telefonisch plaats op 16 december 2010 Bronnen >> afbeeldingen © C. Richters >> tekeningen © mecanoo architecten
31
De stad waar je vroeger niet dood gevonden wilde worden, is door de komst van een museum uitgegroeid tot één van de hipste steden van Europa. Vele andere steden hebben geprobeerd om hetzelfde te bereiken, maar nergens anders is dit trucje beter gelukt dan in Bilbao.
het Bilbao effect Eka Hintaran
Toen een weinig bijzondere industriestad in
hetzelfde jaar dat het geopend werd. Inmiddels
reden er liever met een grote boog omheen dan
het Spaanse Baskenland in 1990 besloot om
is het een beproefd Spaans recept: neem een
doorheen. Tijden veranderden toen sterarchitect
$228,3 miljoen uit te geven aan de bouw van een
random verzonken provinciestadje, zet er
Frank Gehry in Bilbao arriveerde en één van
museum voor moderne kunsten, beoordeelden
een absurd opzienbarend gebouw neer, het
’s werelds beroemdste gebouwen neerzette: Het
critici het besluit als onacceptabel. Waarom
liefst van een beroemde architect, of haal een
Guggenheim Museum. Niemand had verwacht
zou men zoveel publiekgeld ‘verspillen’ aan
evenement van wereldbelang binnen. Het enige
dat wat ooit een scheepslading titanium was,
een dergelijk exclusief en irrelevant project?
wat je dan nog nodig hebt is een grote smak
vandaag de dag nog steeds de motor zou zijn
Tegenwoordig weet men wel beter: sinds
aan geld voor de bijbehorende city-branding.
van de locale economie. Sinds de komst van
de opening van het museum trekt de stad
De Expo ‘92 zette Lissabon weer stevig op de
het museum heeft ook de rest van de stad een
gemiddeld 800.000 niet-Baskische bezoekers
kaart, in Barcelona waren het de Olympische
ware gedaantewisseling ondergaan: honderden
per jaar, voor de opening was dit aantal nog
Spelen, in Valencia deed Calatrava zijn werk en
verouderde scheepskranen zijn opgeruimd,
minder dan 100.000 per jaar. Een stad waar je
in Zaragoza heeft de Expo 2008 voor een grote
langs de rivier verrijzen luxe appartementen en
vijftien jaar geleden niet dood gevonden wilde
boost voor de stad gezorgd.
hotels en vervuilde rivieroevers zijn omgetoverd
worden is uitgegroeid tot een van de hipste steden van Europa. Bijna nergens anders in de wereld krijgt een stad,
‘Tijden veranderden toen sterarchitect Frank Gehry in Bilbao arriveerde en er een van ‘s werelds beroemdste gebouwen neerzette: Het Guggenheim museum.’
die geen hoofdstad is, het voor elkaar om zoveel
32
bezoekers per jaar te mogen ontvangen. Een
Dit fenomeen wordt het Bilbao-effect genoemd,
tot flaneerboulevards met mooi vormgegeven
voorbeeld waar men het ook heeft geprobeerd
immers nergens anders slaagde dit trucje beter
bruggen, terrassen en allerlei voorzieningen.
is Sheffield in Engeland, waar het National
dan in Bilbao. Inwoners van de stad noemen
Bilbao is verrezen en is booming.
Centre for Popular Music werd gebouwd: in
hun stad wel El Botxo, ‘het gat’, een bijnaam die
het openingsjaar 1999 zou de stad 400.000
vóór de revival heel toepasselijk was. Voorheen
Vandaag de dag is het b ouw werk van
bezoekers ontvangen, echter zeven maanden
was in Bilbao niets anders te vinden dan
Gehry nog steeds de publiekstrekker van
later hadden pas 100.000 mensen de stad
vervallen loodsen, roestende scheepskranen
de stad, met ruim tienduizend vierkante
bezocht. Uiteindelijk ging het museum failliet in
en mistroostige landschappen: menig toeristen
meter tentoonstellingsruimte. Ruim de helft
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
daarvan is gereserveerd voor wisselende
bijna altijd succesvol gewerkt. Net zoals het
tentoonstellingen, in het vaste deel hangen
Guggenheim in Bilbao, is het museum in León
onder andere Warhol, Magritte, Picasso en Dali.
het nieuwe embleem geworden van de stad.
Het is wel te merken dat men niet alleen voor de
Voor de architecten Luis M. Mansilla and Emilio
tentoonstellingen naar het museum komt, maar
Tuñón stromen de opdrachten nu binnen
ook voor het gebouw zelf. Bij de audiogids is er
als nooit te voren. Zij zijn nu onder andere
een apart deel voor buiten met uitleg over de
bezig voor een museum in Madrid, waarin
architectuur. Daarin wordt bijvoorbeeld verteld
de koninklijke collecties van het Patrimonio
dat Gehry niet alleen het museum ontwierp,
Nacional tentoongesteld zullen worden.
‘Bilbao is verrezen en is booming.’ maar stiekem ook plannetjes maakte voor het
Verschillende andere steden hebben hetzelfde
voormalig industriegebied eromheen. Helaas
proberen te bereiken als de stad Bilbao met
is daar weinig van terechtgekomen.
het Guggenheim: Milwaukee trok de Spaanse architect Santiago Calatrava aan en liet hem
Het lijkt net alsof het de stad overkomen is. Maar
het zeer opvallende Milwaukee Art Museum
stiekem heeft Bilbao het museum niet alleen
bouwen, de Amerikaanse Steven Holl kwam
gebouwd om een iconisch gebouw in de stad
naar Helsinki en zette daar het Kiasma Helsinki
te hebben: Het was ook het antwoord op talloze
Museum of Contemporary Art neer. Helaas
serieuze problemen in de stad. De stad kampte
hadden beide musea niet het gewenste effect
met problemen als werkloosheid, vervuiling en
dat de stad van te voren voor ogen had. Een
geweld. De stad bedacht een holistisch plan
voorbeeld waarbij het concept wel werkt, is het
om een einde te maken aan al deze problemen:
Joods Museum in Berlijn, ontworpen door Daniel
Een vernieuwd openbaar vervoersysteem, een
Libeskind. Het gebouw lijkt meer bezoekers te
nieuw waterzuiveringssysteem en een vliegveld.
trekken dan de tentoonstelling zelf. Echter voor
Woon- en werkcomplexen werden gebouwd in
dit museum gaat het concept niet helemaal op,
de stad, terwijl industriële- en havenactiviteiten
omdat Berlijn zonder dit museum ook ladingen
buiten de stad geplaatst werden. De bouw van
toeristen aantrekt.
het Guggenheim Museum was ook onderdeel van dit plan, echter had niemand toen ooit
Het jongste voorbeeld is de stad Metz, dat
durven dromen wat voor enorme impact het
afgelopen jaar het Centre Pompidou-Metz
gebouw zou hebben op de stad. Het hoofddoel
opende, ontworpen door de Japanse architect
van deze facelift was om de kwaliteit van het
Shigeru Ban. Deze relatief onbekende stad
stadsleven te verbeteren, echter zijn daar meer
hoopt met de opening van dit museum
positieve effecten bijgekomen die niemand
hetzelfde resultaat te behalen als de stad Bilbao.
ooit verwacht had. Het Guggenheim in Bilbao
De inwoners hopen vurig dat dit museum de
is het voorbeeld van een iconische, culturele
hele regio een krachtige economische impuls
‘Hoewel de bouw van het museum een vermogen heeft gekost, zijn die bouwkosten in de zeven jaar na de opening van het museum al ruim terugverdiend. ‘ investering dat de locale economie heeft doen
zal geven. Metz heeft naar verwachting een
herleven. Hoewel de bouw van het museum een
goede kans van slagen, de tentoongestelde
vermogen heeft gekost, zijn die bouwkosten in
kunstwerken zijn van wereldklasse, de ligging is
de zeven jaar na de opening van het museum al
gunstig in het grensgebied tussen Luxemburg,
ruim terug verdiend.
België en Duitsland en pal naast een TGVtreinstation. We zullen zien of Frankrijk een eigen
In Spanje lijkt dit concept erg goed te werken.
Bilbao krijgt.//
Investeringen in high-impact starchitecture als in het Guggenheim Museum in Bilbao en het Museo de Arte Contemporaneo de Castilla
van boven naar beneden: Libeskind in Berlijn, Calatrava in Milwaukee, Holl in Helsinki en Ban in Metz.
y León in León hebben in Spanje tot dusver
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
33
Het kunstfestival Todays Art schijnt zijn licht over de stad met de vraag waar kunst de stad kan maken. Kunst geeft openbare ruimte een ziel en zorgt voor communicatie en integratie van het publiek, juist in een tijd dat publieke ruimten hier steeds minder voor dienen.
kunst in de publieke ruimte Quirijn Petersen
Wat stelt de openbare ruimte van tegenwoordig
videobellen via Skype, van foto’s uitwisselen
Het festival is kritisch aanwezig over de rol van
nog voor? Openbare ruimte, daar voor publiek
via Facebook tot online tegen elkaar gamen.
publieke ruimte in de stad. Kunst moet juist
en daarmee interactie, communicatie en
Er kan gesteld worden dat de publieke ruimte
in deze tijden van een veranderend klimaat
interventie, zijn allang niet meer van deze
veranderd is in de beleving van het publiek,
in communicatie en interactie een bijdrage
tijd. Met de opkomst van het internet zijn juist
terwijl deze ruimte meer dan ooit wordt
leveren aan het ontwerp van publieke ruimte. Er
deze punten die het publiek verbinden totaal
bedach en ontworpen om het geheel te laten
zou gezocht moeten worden naar een nieuwe
omgegooid in hun betekenis. Communicatie
functioneren.
identiteit en met kunst kan deze identiteit gecreeërd worden. Net zoals het plein waar de
gaat steeds meer via het internet, met Ho e gaat op enbare ruimte om met de
stadsomroeper altijd stond, moet de plek weer
veranderende eisen die gesteld worden aan
een nieuwe identiteit krijgen; de plek moet weer
zijn functioneren? Een verhoog op een plein is
een genius loci gaan bezitten, oftewel een ziel.
niet langer een plek voor een stadsomroeper
Kunst verbindt iemand met een plek op een
om boodschappen duidelijk over te kunnen
meer gevoelsmatig niveau en kan dus voor de
brengen. De functie en de noodzaak van een
genius loci zorgen.
verhoog is verdwenen; de online media biedt het verhoog, het podium. Daarentegen is voor
Olof van Winden, organisator van het Todays Art
het plein een andere functie gekomen en heeft
festival is zeer gericht op het brengen van kunst
het publiek een plek om te zitten gevonden op
in de stad. Het verbindt locaties en mensen met
het voormalig.
elkaar en juist om deze reden is hij tegen het plan voor de bouw van een Kunstcentrum in
In september van 2010 werd met de zesde editie
Den Haag; op deze manier wordt kunst als iets
van Todays Art ingezoomd op de betekenis van
er naast gezien in plaats van iets dat verbindt.
openbare ruimte binnen de stad. ‘ Love the real
Kunst moet niet naar de rand van de stad
city’ als een kunstfestival in Den Haag. Zo kreeg
worden geschoven, maar moet juist worden
het plein met verhoog weer betekenis door
omarmd in het ontwerpen van de publieke
het plaatsen van een gigantisch beeld van een
ruimte in de binnenstad. Met het geluid dat een
robot. Niet langer een stadsomroeper, maar
kunstcentrum Den Haag zou veranderen in een
een robot die boodschappen over het plein
culturele hoofdstad kan van Winden niet zoveel:
laat galmen; welliswaar toegestuurd via ‘sociale
“In Den Haag gebeurt genoeg. Almere is een
media’, smsjes die je zelf opstelt.
stad zonder ziel, daar kan cultuur verandering in brengen.”
Het kunstfestival bracht op veel verschillende manieren nieuw in aanraking met oud.
Todays Art kan slechts twee dagen zijn licht laten
Gebouwen worden gebruikt als een enorm
schijnen over de stad, maar het multidisciplinaire
videoscherm, waarin de gevel zelf onderdeel
festival laat wel zien wat al heel lang een droom
uit maakt van de film. Kunstwerken langs de
is van menig ontwerper: integratie van kunst,
winkelstraat die daar al stonden zijn blauw
architectuur en design, dat allemaal uiteindelijk
ingepakt waardoor ze opeens weer worden
ten goede komt voor het publiek.//
gezien. En een voorstelling van voorbij rijdende auto’s met de stad als décor. Kunst wordt neergezet als een verlengstuk van mode en leefstijl, waarin de stad en al zijn publieke ruimte een ideaal decor vormt.
34
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
A short research into the difference between studying architecture at an art school or a technological institute. Does it do what is says on the tin?
art or technology? Olaf Kramer
Does it just do what it says on the tin? Is the
historic, religious and poetic compositions.
1881) In the US the Massachusetts Institute of
mere difference that an art school emphasizes
Consequently the demand for intellectual artists
Technology (MIT) was founded around the same
on arts and concepts and that an institute of
grew rapidly. Giorgio Vasari noted: ‘I have lived
time; the architecture faculty was founded in
technology focuses on technological aspects?
to see Art arise suddenly and liberate herself from
1865 and was based on the teaching methods
Or are there more nuances? To find this out I
knavery and bestiality’. (Macdonald, 2004)
of the École des Beaux-Arts in Paris. Thus, in terms
start to look at the historical aspects, to find
of architecture education there were strong ties
out why and within which context the types of
As part of the Renaissance movement universities
education developed. Further I will analyze the
have started to pop up across Europe. Among
between art and technological education.
current curricula of a number of institutes and
them were also art academies and architecture
Throughout the 20th century, technological
finally I will speak to two ex-art school students,
schools, such as the Académie d’Architecture
institutes have developed from vocational
who now study architecture at the TU in Delft.
in 1671 under Louis XIV. In the Netherlands
education to scientific education, with more
the Royal Academy of Fine Arts was founded in
and more institutes upgrading to university
history
1682 in The Hague. In France these academies
level. Especially after WW II growing demand of
In Greek and Roman times, architecture was
merged in to L’école de Beaux-Arts in 1816. This
industries has caused many new technological
a craft. It was regarded as a skill that, like
renowned art and architecture institute has
universities to be founded and a widespread
other forms of art, was not worthy of the
been an important influence on a large number
presence was established.
intelligentsia, who should only preoccupy
of schools in the US and across Europe.
themselves with philosophical and theoretical
It shows that in essence the two types of
studies. The training consisted of some classes in
The word technology derives from the Greek
schools are very much intertwined and are
drawing, proportion and geometry, but mostly
and Latin techne, paradoxically also meaning
mainly products of socio-economic changes
it consisted of practical training by a master.
art or skill. It is the practical application of any
in Western history. Art education has a deep
skill or knowledge, however is commonly used
rooted history, but only entered intellectual
The Latin word ars means the skill of working
for the fields of science and engineering. The
circles in the 16th century; nevertheless it stayed
according to a set of rules of a particular trade
second Industrial Revolution in the 19th century
close to its original values - practical teachings
or profession. Directly derived from this, the
caused the foundation of the first universities of
of a wide range of skills or arts. Technical
French l’art, the Italian l’arte and the English art
technology or polytechnics in Europe.
education is something that emerged during the
were synonyms of the words skill and trade. The
In The Netherlands the Polytechnische School
industrialization of our recent history. In terms
German and Dutch kunst was also synonymous
in Delft was founded in 1863 by decree of
of architecture it incorporates art education, but
with trained skill and trade.
the government. Its aim was to produce civil
strives to be a science.
engineers, which were needed to assist with In High Renaissance Italy Michelangelo, Raphael
the large industrial and engineering projects
The Google Ngram graph (pictured left) shows
and Leonardo caused a change in attitude
of those days. Although being a technological
how often a certain subject is written about in
towards art. Their paintings and sculptures
institute it worked closely with the Royal
the English Language. The line of art education
were much more than a mechanical skill.
Academy of Fine Arts in The Hague for drawing
shows a first extreme around the Beaux-Arts
Their creations were considered imaginative
classes for the architecture students. (Fock,
era at the end of the 19th century followed by a number of peaks until the 60’s, after which it
Google Ngram
relatively loses importance. Science education develops from the start of the 20th century to dominate in our industrialized world after WWII. Current curricula To find out if there are differences in the current curricula, I looked at the mission statements,
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
35
goals and brief course descriptions of a
projects and technological aspects.
Teun explains that his design course was very broad and by learning a wide range
number of respected national and international educational institutes. By making a word cloud
Student perspective
of skills he was educated to oversee design
of each category, the commonly used words
For the student perspective two former art
processes, which does not differ much from
can highlight a difference in emphasis (pictured
students, both of whom now study architecture
the architecture degree in Delft. He points out
bottom left and bottom right).
at the TU Delft, have been so kind to provide me
however that the focus was on the process of
with their perspectives.
designing and mastering this skill, where in Delft you are expected to master this yourself,
‘I have lived to see Art arise suddenly and liberate herself from knavery and bestiality.’
because projects are result orientated. He further experienced a very critical and open climate at the art academy, which allowed for
The art schools include five Dutch art academies
Marloes Swijnenburg, currently in the Rmit master
in Ams te rdam , R ot te rdam , G ro nin g e n,
track, initially studied Interior Architecture at
Maastricht and Arnhem, complemented by
the Willem de Kooning Academy in Rotterdam.
Marloes also notes that at the art academy the
three international institutes, the Coopers Union
Teun Verkerk, now about to choose his master
emphasis is on the design process and concept
in New York, the Royal College of Arts in London
track, first studied Interaction Design at the
development. In her first degree she did have
and the Universität der Künste in Berlin. Design is
Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht.
lectures on subjects as materials, constructions,
clearly the most used word. It seems the human
Marloes finds interior architecture very sensitive
ergonomics and architecture history, but this
being is central in this type of education, which
to fashion and looks to focus more on timeless
was a lot less than in Delft. On the other hand
is emphasized by the group of words including
design; in Delft she hopes to broaden her field
she highlights that during design projects in
student, development, social, cultural and
of knowledge. Teun is looking to combine his
Delft, she had so many discussions about if and
individual. It is further emphasized that the
experience in digital media with his passion for
how something could be built, that there was
curricula focus on preparing for professional
architecture and is likely to do a master track in
limited time for concept development. Concept
practice, which is derived from words as
interactive design or building technology.
and style development is something personal,
professional, practice and profession. The technological institutes include the two Dutch universities in Delft and Eindhoven. The international institutes are ETH in Zürich, MIT in Cambridge and the Universitat Polytècnica de Catalunya, also known as Barcelona Tech. Here also design is the most used word. On the other hand it shows that projects form a major part within the curricula. The student or his or her development does not appear at all; the emphasis lies on the building, its construction and the technological aspects. Thus both types of education have one common factor; the design is a central focus. Next to that art schools put their emphasis on the individual and professional practice, where technological institutes put emphasis on
36
Word cloud for technological institutes
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
lots of discussion and philosophical reflection.
she says, a process in which you also get to know
Reflection
This last point is key. As we saw in the Google
more about yourself.
In reflection it seems that both types of education
graph and in the historic development of
do what they say on the tin. Architecture is a
architecture education, the current paradigm
So far the experiences are pretty much in line
subject which encompasses both design and
and demands of industry seem to favor broad
with the expectations and earlier findings.
technological skills. But it seems art schools
and scientific education. Saying that, there isn’t a right or wrong in this case. When looking at
‘The word technology derives from the Greek and Latin techne, paradoxically also meaning art or skill.’
different options, think about what parts of architecture you find important and where your aspirations lie. Also look at what kind of
So what would they advise to new students?
focus more on critical and conceptual thinking
environment may stimulate you more and
Teun labels architecture at the TU in Delft the
and personal development. Technological
of course look at the curricula of individual
highest level of art education; he feels that it
institutes on the other hand have a broader
institutes, as there are minimal differences.//
allows for more career opportunities because
spectrum, are scientific and divide the focus
it includes a lot of technical subjects and also
between design projects and technological
the faculty includes a wide range of minors and
knowledge.
free subjects to broaden the curriculum. Marloes
Images
would advice to first study at an art academy to
The fact that there are two types of schools is
master the skill of concept development and
foremost a consequence of socio-economic
then to complement this with the technical
changes in recent history, the alteration of
aspects at a later stage. Although, she adds, this
the meaning of the word ‘art’ – it became
is not a common path and therefore she had a
much more than a just a skill - and the need of
challenging time adjusting at the TU in Delft.
the industrializing society for architecture to develop into a science.
>Above impressions of art and technology at the Architecture Biennale in Venice 2010, by auhtor. Sources >Fock, A. (1881) ‘Hooger Technisch onderwijs in Nederland’, De Economist, vol. 30, no.2, pp. 661-711. Available from: Springer.com [12 December 2010]. >Macdonald, S. (2004) The History and Philosophy of Art Education, The Lutterworth Press, Cambridge. Websites >www.academievanbouwkunst.com >www.ahk.nl >www.artez.nl >www.avbr.nl >www.cooper.edu >www.eth.ch >www.hanze.nl >www.mit.edu >www.rca.ac.uk >www.tudelft.nl >www.tue.nl >www.udk-berlin.de >www.upc.edu
Special thanks to: >Marloes Swijnenburg >Teun Verkerk
Word cloud for art academies
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
37
Zoals het interieur van een huis moet passen bij haar bewoners, zo behoort het interieur van een museum te passen bij de tentoon te stellen kunst. Maar is de keuze voor de populaire witte museumwand in veel musea eigenlijk wel zo vanzefsprekend?
de witte wand Marije Ruigrok
Zoals de roodfluwelen stoffen horen bij het
begrijpen, te waarderen maar vooral om van
Veel musea ruilden in de jaren na de oorlog
theaterinterieur, zo horen de wit geverfde
kunst te genieten.
hun vaak donkere interieurs met baksteen,
muren bij het museuminterieur. Wit is de meest
behang en dikke tapijten in voor lichte kleuren,
neutrale, onopvallendste en niet-ideologische
De modernistische architecten Philip S. Goodwin
strakke contouren en moderne materialen.
kleur, althans, zo luidt het dogma van vele
en Edward Durell Stone werd gevraagd om het
Beton, parket en roestvrij staal rekenden af met
museumdirecteuren. De witte muren blijven
gebouw in Midtown Manhattan te ontwerpen.
het verleden en gaven het museumgebouw
(letterlijk) op de achtergrond, de aandacht mag
Tien jaar kostte het om het MoMa te realiseren.
een nieuw impuls. De witte muur was mede
enkel uitgaan naar de kunstwerken.
Met de feestelijke opening van het museum
succesvol door de naoorlogse opkomst van
in 1939 was de droom van Barr werkelijkheid
abstracte kunst, die volgens de kenners niet
De witte museummuur werd zeventig jaar
geworden: het eerste museum speciaal
goed samenging met te drukke achtergronden.
geleden geïntroduceerd door de eerste
ontworpen voor moderne kunst was een feit.
Verder sloot het nieuwe museuminterieur
directeur van het Museum of Modern Art
perfect aan bij de ideeën van de invloedrijke
in New York. De ambitieuze Alfred H. Barr
architectuurstroming de Moderne Beweging.
Jr. werd op de jonge leeftijd van dertig jaar
Na de oorlog stond men open om een nieuwe
directeur van het museum dat zou uitgroeien
tijd in te gaan, ook qua kunst en architectuur.
tot één van de meest invloedrijke moderne kunstmusea ter wereld. Het idee voor het
Zeventig jaar na kennismaking met The White
MoMa, een museum dat zich uitsluitend toelegt
Cube van Barr, is deze nog altijd zeer populair
op het verzamelen en tentoonstellen van
in het museuminterieur. Een museum moet een
moderne kunst ontstond in 1928. Het plan kreeg
rustige, lichte plek zijn waar mensen ongestoord
vorm door het mecenaat van gefortuneerde
kunstobjecten kunnen aanschouwen. Ook
burgers zoals Mrs. A . A . Rockefeller, die
zorgt het witte museuminterieur voor neutrale
wilde afrekenen met de hegemonie van de
en flexibele ruimten. Zeker in een tijd waarin
traditionele musea voor Schone Kunsten. Er
interactieve kunst, digitale kunst en installaties
vormde zich een beweging die ervan droomde
een plek krijgen in het museum zijn de grote
het publiek te enthousiasmeren voor de nieuwe
witte ruimtes een perfecte setting waarin je
kunststromingen die de zicht op kunst grondig
alles kwijt kunt. De musea verliezen hun unieke
konden veranderden.
karakter van hun interieur door de universele witte muur, maar winnen aan veelzijdigheid waarmee zij passend bij het karkater van het
De jonge Barr had een duidelijke vernieuwende
38
visie op de kunstwereld; hij wilde dat zijn
Het MoMa werd met zeer groot enthousiasme
museum vrijwel elk willekeurig object in de
museum verfrissend, licht en ruim zou zijn. Hij
door het publiek ontvangen; de nieuwe
collectie en tentoonstellingen kunnen opnemen
wenste een strak, nieuw gebouw met grote
manier van kunstpresentatie was een succes.
omdat het altijd in het ongedwongen interieur
glazen deuren, metalen kozijnen en een entree
De schilderijen werden gepresenteerd op
zal passen.
waar je naar binnen werd gezogen. Het interieur
ooghoogte en vormden zo een lineair verhaal
moest bestaan uit ruime tentoonstellingszalen
aan beelden waarlangs de bezoeker geleid werd.
Toch heerst er niet alom euforie over de witte
waar de kunstwerken afstaken tegen witte
Barrs moderne zaalontwerp kreeg al snel de
museummuur. Rutger Pontzen, kunstcriticus
achtergronden. Geïnspireerd door de heldere,
naam The White Cube en kreeg overal navolging.
voor de Volkskrant, meent dat de neutraliteit
strakke ontwerpen van De Stijl en Bauhaus
Een van de eerste musea die de visie van The
van The White Cube vandaag de dag door
zou deze droom een stempel zetten op de
White Cube overnam was het Stedelijk museum
vele museumdirecteuren overschat wordt. De
moderne kunstwereld die vandaag de dag nog
in Amsterdam; directeur Willem Sandberg liet
achterliggende gedachte van het witte muur
steeds zichtbaar is. Barrs visie was een museum
kort na de oorlog alle muren van zijn museum
concept van Barr was de mogelijkheid om
dat bedoeld was om mensen kunst te helpen
wit verven.
tot een nieuwe ordening van de kunst in het
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
museum te komen. Door de witte achtergrond
In de tijd vóór de moderne kunst, was er vaak
kunst ook de logische vraag naar een andere
konden ook onderlinge verbanden tussen
een duidelijker samenhang te herkennen in
omgeving om de kunst tentoon te stellen. De
de kunstwerken gepresenteerd worden. Een
de betekenis van het kunstwerk, waar het
grote ruime musea met hun moderne witte
achtergrond waarin de kunst verdwijnt in
was ontstaan en in welke omgeving het werd
wanden waren geboren. Naar voorbeeld van
drukke motieven, omgeven is door ornamentele
getoond. Rijk gedecoreerde museuminterieurs
Barrs MoMa kwamen veel musea met hetzelfde
elementen en zuilen maakt het kunstwerk tot
als die van het Louvre in Parijs en de Hermitage
interieurconcept, en nog steeds vogen er meer.
één van de vele losse objecten in de drukke
in Sint Petersburg zijn eigenlijk onderdeel
Naast dat het moderne museumgebouw past
omgeving. Het plaatsen van opzichzelfstaande
van de vaste collectie. Kunstwerken waren
in de moderne tijd, geven deze musea ook een
kunstobjecten aan een spierwitte muur voegt
vroeger wel verplaatsbaar maar toch ook vaak
letterlijke basis voor de gedachte dat kunst en
daarom niet meer toe dan de presentatie van
geschiedkundig of cultureel verbonden met een
cultuur een publiek goed is. Veel musea hebben
kunst op een andere manier. Het oorspronkelijke
gebouw. De Franse meesterwerken hoorden
naast hun vaste kunstcollectie wisselende
idee achter de muur bij het blind kopiëren
nou eenmaal thuis in het Louvre, ooit paleis
tentoonstellingen. Vanuit de hele wereld
ervan in talloze musea, wordt volgens Pontzen,
van Lodewijk XVl.
worden kunstwerken ingevlogen om zo een
genegeerd.
unieke verzameling voor bepaalde tijd te laten Sommige kunst is echt niet weg te denken van
zien. Sinds de intrede van de witte museummuur
Eigenlijk heeft de hedendaagse witte zaal daarom
de plaats waar ze tentoongesteld wordt. Denk
vinden de verschillende collecties allemaal
nog maar weinig met museumarchitectuur te
maar aan het Laatste Avondmaal van Leonardo
hun plek tegen deze neutrale achterwanden.
maken maar meer met een ongeschreven regel
Da Vinci. Het fresco bevindt zich op een muur
Een schilderij is niet meer gebonden aan een
en een algemeen idee over hoe het moderne
in het klooster van Santa Maria delle Grazie in
specifieke plek, en hiermee is kunst niet meer
museuminterieur eruit hoort te zien. Pontzen
Milaan. Doordat het fresco onderdeel vormt
alleen een voorrecht van de elite die zich
bekritiseert de musea die kunst om deze
van het kloosterinterieur is het kunstwerk nooit
privécollecties kan veroorloven voor in hun
reden presenteren in The White Cube. Musea
in particulier bezit gekomen. Ook de Mona Lisa
landhuizen, kastelen en paleizen.
onderschatten de meerwaarde van de rijke
is inmiddels vastgegroeid in het beeld van de
achtergrond. Een witte muur tornt de kunst los
met glasafgeschermde nis in het Louvre. In een
De witte wand heeft niet heel veel meer
uit de omgeving waar ze is gemaakt en wordt
andere setting zou het schilderij vervreemd
achtergrond dan dat in dit artikel beschreven is.
getoond in een ruimte waar de bezoeker geen
kunnen lijken van zijn gewoonlijke context.
Maar het blijft de vraag of rijkelijk gedecoreerde
notie meer heeft van tijd en ruimte. Eenmaal
paleismuren met eeuwen geschiedenis echt zo
in een museum kun je als bezoeker nauwelijks
De witte muren maken kunst niet gebonden aan
veel meer toevoegen aan de kunst. Een goed
nog referenties vinden van de stad waarin je je
een plek en daarmee makkelijk verplaatsbaar:
schilderij moet zelf zijn verhaal kunnen vertellen,
bevindt. Het kunstwerk wordt ‘losgeweekt uit
een impuls voor de commerciële kant van de
de achtergrond waarop kunst gepresenteerd
haar oorspronkelijke en ideologische context’.
kunst. Kunst is nu universeel en mondiaal door
wordt mag dan wat toevoegen maar absoluut
Alle politieke, maatschappelijk of religieuze
zijn flexibiliteit.
niet afdoen aan het werk van de kunstenaar.//
betekenis wordt als het ware weggesaust. Je kunt je bij een willekeurig stuk kunst afvragen
Zoals eerder gezegd: een museum moet
waarom het is aangekocht en waarom het juist
passen bij de tentoon te stellen kunst als een
in dit museum tegen deze witte muur hangt. Uit
woning moet passen bij haar haar bewoners.
de context zul je het antwoord niet verkrijgen.
Zo ontstond met de opkomst van de moderne
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
Bronnen: > Pontzen,R., Een dwingend plaatjesboek > www.moma.org Afbeedingen: >poster voor exibitie ‘Between’, London, Team Thursday, 2010 > Der Moderne, Munich, C. Yushimoto,
39
Vanaf het eerste jaar krijg je architectuur- en kunsthistorisch onderwijs op Bouwkunde. Maar waarom eigenlijk? Is dat wel relevant op een technische opleiding? Een gesprek over het nut van dit kunsthistorisch onderwijs met twee docenten van het Instituut voor geschiedenis van de Architectuur, Stedenbouw en Kunst (IHAAU).
kunstgeschiedenis & Bouwkunde Thijs Bennebroek // Noor Debets // Elena Grigore
Everhard Korthals Altes
oorsprong, maar niet elke stad ziet eruit als
gaat vooral om het bewust worden van de
Amsterdam, hoe komt dat? En waarom ziet de
gebouwde geschiedenis, maar om deze als
Wa a r o m w e r k t e e n k u n s t h i s t o r i c u s ,
bebouwing er langs de ene stadsgracht anders
grote grabbelton te zien lijkt me niet zo slim.
g e s p e c i a l i s e e r d i n d e 17e e e u w, o p
uit dan bij de andere? Hoe dacht de mens
Kunst, dus ook architectuur, wordt namelijk
Bouwkunde?
destijds over wat mooi is en hoe denkt men er
altijd in een bepaalde context gemaakt. Maar
Ik ben geïnteresseerd in de raak vlakken
nu over? Wat is mooi? En wie bepaalt eigenlijk
dat een architect soms teruggrijpt naar het
tussen kunstgeschiedenis, architectuur en
wat mooi is? Dat soort waardeoordelen vonden
verleden, bewust of onbewust, dat kun je niet
stedenbouwkunde. Deze raakvlakken zijn er
ook vroeger plaats, tussen goede en slechte
uitbannen. Je hebt immers altijd een reservoir
nu, maar waren er ook al in de 17e eeuw. In die
architectuur. De goede architectuur is bewaard
aan beelden in je hoofd. Ook dat is een functie
tijd werden er namelijk veel stadsbeschrijvingen
gebleven, de slechte is verdwenen. Maar wat
van het kunstgeschiedenisonderwijs: het
gemaakt, lofdichten over de aantrekkingskracht
zal over vijfhonderd jaar nog staan? Het is dus
creëren van een beeldbank in je hoofd. Zo weet
van de stad. Deze stadsbeschrijvingen zijn
een hoogst actuele vraag: Wie bepaalt wat
je namelijk wat mensen in eerdere generaties
rijkelijk geïllustreerd, waardoor we een goede
mooi is? Vaak bepaalt de mode dat. Bij mode is
hebben gedaan, en dat zij vaak voor dezelfde
verbeelding van de oude binnensteden hebben.
altijd één avant-gardist die de rest beïnvloedt.
problemen stonden als wij nu. Door kennis
Hierdoor kunnen we goed weten hoe men
Bijvoorbeeld Lodewijk XIV die zoveel aanzien
daarvan te hebben hoef je niet telkens het wiel
destijds dacht over de binnenstad en stedelijke
had in heel Europa dat andere vorsten hem
opnieuw uit te vinden.
‘Wat is mooi? En wie bepaalt er wat mooi is?’
Zou het een gemis zijn wanneer de student deze kennis niet heeft?
ruimte. Zo weten we wat er vroeger mooi werd
allemaal volgden. Of als een hedendaags
Ik denk dat het een gemis is wanneer je niet
gevonden en kunnen we dat vergelijken met wat
museum met status een werk van een schilder
weet wat schoonheid is, of wat schoonheid
we nu mooi vinden. Zo leren we hoe het komt
aanschaft, doen andere musea dat ook. Dat
gevonden wordt. Je hoeft het zeker niet eens
dat we nu iets mooi vinden.
geldt ook voor de architectuur: als je eenmaal
te zijn met wat mensen mooi vinden, maar het
een belangrijke opdracht hebt gekregen, is de
is belangrijk om te weten waarom iets mooi
Is dat ook het doel van kunsthistorisch
kans dat je daarna meer belangrijke opdrachten
gevonden wordt. Als je namelijk weet waar je
onderwijs op Bouwkunde, leren hoe het komt
krijgt groot. Aan de ene kant hebben de
naar moet kijken wordt het vaak ook mooier. Dat
dat iets mooi gevonden wordt?
opdrachtgevers dus een grote rol in het bepalen
geldt vooral voor abstractere moderne kunst:
Het gaat om de waarde van de geschiedenis.
van de mode, aan de andere kant proberen
Als je er iets vanaf weet wordt het ineens heel
Vaak wordt de geschiedenis als ballast gezien.
architectenbureaus hun producten zo goed
mooi en interessant; weet je er niets vanaf dan
Maar we hebben nu eenmaal een verleden en
mogelijk op de markt te zetten. In de 17e eeuw
loop je er gewoon langs. Daarom is het voor het
daar komen we niet onderuit. Je bent geen baby
waren er ook al soortgelijke processen. Dat is
onderwijs een hele belangrijke taak om te laten
die nog niets van de wereld heeft gezien als je
naar mijn idee het allerbelangrijkste van de
zien waarom iets mooi is.
op Bouwkunde aankomt, maar je bent door van
geschiedenis. Hoe zijn die processen tot stand
alles beïnvloed, ook door het verleden, daar
gekomen?
U bent vooral gespecialiseerd in schilderkunst, wat is de link tussen het schilderij en de
komt je niet onderuit. Denkt u dat een architectuurstudent deze
architectuur?
Dus het onderwijs is een begripsvorming van
kennis meeneemt in het ontwerpproces?
Deze disciplines hebben allemaal
het verleden dat je vanaf je geboorte hebt
Dat zou ik niet weten. Maar tegelijkertijd
gemeenschappelijke wortels. Dat was in de
meekregen?
weet ik niet of dat de opzet is natuurlijk. Het
Romeinse tijd al zo, en dat bloeide tijdens de
Daar komt het eigenlijk op neer. Maar het gaat voornamelijk om de vraag hoe het komt dat iets er zo uitziet zoals het eruitziet. Veel Nederlandse
‘Dat een architect soms teruggrijpt naar het verleden, bewust of onbewust, dat kun je niet uitbannen.’
binnensteden hebben een Middeleeuwse
40
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
Renaissance weer op. Architecten, schilders,
hoofd. Bij ontwerpen ben je voornamelijk met
beeldhouwers en andere kunstenaars: ze
je hoofd bezig. Het is een creatief proces wat
ontwerpen allemaal. De meeste kunstenaars zijn
in je hoofd plaatsvindt en wat je vervolgens
namelijk ook veel aan het schetsen en maken
uitwerkt op papier. Daar komen ook nog
â&#x20AC;&#x2DC;De faculteit Bouwkunde is geen zuivere ambachtsschool, architectuur wordt niet voor niets op de universiteit gegeven!â&#x20AC;&#x2122; een steeds concreter plan. Dat groeiproces
hulpwetenschappen als wiskunde bij kijken, en
wordt gevisualiseerd en is in zekere zin hetzelfde
dat maakt het een intellectueel vak. De faculteit
proces als wat de architect doormaakt. Het is
Bouwkunde is geen zuivere ambachtsschool;
eigenlijk heel gek dat wij het als gescheiden
architectuur wordt niet voor niets op de
disciplines zien. Want als je bijvoorbeeld naar het
universiteit gegeven!
Paleis op de Dam kijkt, wordt in de theorie telkens gesproken over een eenheid in het ontwerp
Is de architect een kunstenaar?
tussen interieur en exterieur. Het is alleen wel zo
Ik geloof dat elke architect het liefst een uniek
dat door specialisatie tegenwoordig alles steeds
gebouw wil maken. Een gebouw dat zowel
meer gefragmenteerd raakt.
functioneel en aangenaam als mooi is. Die kenmerken zitten nog steeds in architectuur,
Door middel van technologische ontwikke-
net zoals vroeger; er is dus weinig veranderd! Ik
lingen beginnen gebouwen steeds meer op
geloof niet dat er een architect is die er niet om
sculpturen te lijken. Wordt de schoonheid van
geeft of zijn gebouw mooi is geworden, en dat
een gebouw tegenwoordig geuit door middel
maakt architectuur nog steeds een kunst.>>
van de techniek? Dat gebeurde vroeger ook al. Kijk maar naar
Everhard Korthals Altes studeerde kunstgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen en de University of East Anglia, Norwich. Vervolgens is hij gepromoveerd op de verspreiding van de Hollandse 17e-eeuwse schilderkunst. Sinds 2005 geeft hij onderwijs op Bouwkunde over zijn specialiteit, de Renaissance en de Barok. Daarnaast doet hij onderzoek naar de raakvlakken tussen kunst, architectuur en stedenbouw. Momenteel werkt hij aan een tentoonstelling over de Delftse schilder Nicolaas Verkolje in het Rijksmuseum Twenthe.
de Gotische kathedralen of naar de Barokke projecten van Borromini. Maar het is niet zo dat de techniek de schoonheid vervangt. De techniek staat altijd in dienst van de uitstraling en de schoonheid, net zoals bijvoorbeeld ornamenten. Het gaat uiteindelijk om de ervaring van de schoonheid. Techniek zal de schoonheid niet vervangen want mensen willen altijd in een mooie omgeving wonen. Deze moet natuurlijk technisch goed zijn, maar ook mooi en aangenaam zijn. Is architectuur een kunst of een ambacht? Dat is afhankelijk van wat de architect en de beschouwer ervan vinden. Maar het is moeilijk te zeggen waar het ene ophoudt en het andere begint. Traditioneel gezien werkt de ambachtsman met zijn handen en niet met zijn
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
41
Herman van Bergeijk
Maar studenten moeten wel leren weten welke
Kan de architect dan leren van het verleden,
positie ze in de wereld innemen, en hoe ze die
van voor de moderniteit?
Wat zijn uw taken binnen Bouwkunde?
wereld kunnen waarnemen en registreren. Ons
Nee, dat zou naïef zijn. Elke tijd kent zijn
In eerste instantie zijn wij een onderwijsinstelling,
beste orgaan om de wereld mee waar te nemen
problemen. Architecten dachten soms dat
dus geef ik onder wijs. Daarnaast doe ik
is tegelijkertijd ons meest onbetrouwbare:
ze de vormgevers van de wereld zijn, maar
onderzoek maar wat er van me verwacht wordt
Het oog. Gelukkig leert de kunstgeschiedenis
dat zijn ze niet; de architect is altijd een
is een compleet raadsel, omdat niemand op de
ons zorgvuldig te kijken. Hiernaast lopen de
instrument in handen van iemand anders.
Faculteit echt in mijn onderzoek geïnteresseerd
schilderkunst en architectuur vaak parallel, wat
Een koning, een opdrachtgever of wie dan
is. Ik zie het als mijn taak om onderwijs te
het natuurlijk interessant maakt deze gebieden
ook. Maar tegelijkertijd heeft de architect een
geven en om onderzoek te doen, maar er is
samen te bestuderen. Goede architecten zijn
specifiek talent, namelijk beeldvorming van de
een wisselwerking: als ik onderwijs geef is
vaak ook aardige kunstenaars. Niet altijd, maar
representatie.
het gebaseerd op mijn onderzoek. Ik vind
er is een redelijke lijn te trekken. Tegenwoordig Dus de functie van de architect is puur de
‘als ze geen onderscheid kunnen aanbrengen kunnen ze alleen maar ‘wauw’, ‘mooi’ en ‘het trekt me aan’ zeggen.’
beeldvorming van een gebouw? Niet helemaal, hij moet iets meer kunnen. Hij moet weten met welk materiaal hij werkt.
dat een student zelf in staat moet zijn zich te
lijkt dat minder het geval te zijn; ik vraag me af
En hij moet open staan voor suggesties van
onderwijzen, om boeken kritisch te lezen, in
wat de architect tegenwoordig is. Soms is hij
bijvoorbeeld de constructeur. Het is thans
plaats van bij het handje genomen te worden.
in mijn ogen een soort tweederangs designer
vaak teamwork, maar iemand moet de leiding
Als er daarna vragen zijn wil ik die graag
geworden. Hij weet van alles iets (of denkt dat)
hebben. De architect is eigenlijk de dirigent,
beantwoorden. Dat is namelijk ook een taak:
maar is, behalve in een soort van cosmetica
maar een dirigent moet ook open staan voor
scriptie- en studentenbegeleiding. Maar mijn
aanbrengen, nergens specialist in.
suggesties van zijn orkest en hij moet het talent
colleges zijn een aanvulling bij het kritisch lezen
eruit weten te halen. Dus als jij goed bent in
van studiemateriaal. Daarom geef ik amper les
Komt dat doordat er tegenwoordig anders
constructie, moet je je daarin specialiseren en
in de Bachelorfase: ik vind het schoolser en
naar architectuur wordt gekeken?
dan samenwerken met de architect. Daarnaast
minder spannend.
Dat kan je niet zomaar stellen, zonder te
moet de architect uiteindelijk wel zijn plannen
preciseren. Zeker, de architectuur wordt anders
kunnen realiseren, misschien deels naar zijn
Waarom wordt er kunstgeschiedenis gegeven
waargenomen, maar de andere kunsten ook. De
eigen wens, maar er moet ook reflectie zijn op
op Bouwkunde?
tendens die optreedt in de architectuur, speelt
de samenleving. Daarom is het noodzakelijk
In feite kan je geen architectuur studeren zonder
zich ook in de andere kunsten af. Dit komt door
dat hij de samenleving kan lezen. Ik kan
kunstgeschiedenis te studeren. Architectuur is
wat we als moderniteit zien: mensen zijn niet
bijvoorbeeld naar Duitsland gaan, maar als
namelijk, net zoals kunstgeschiedenis, een deel
meer zeker van wat ze zijn. Ze kunnen relatief
ik geen Duits spreek kan ik die samenleving
van de geschiedenis. Alleen zijn de banden
weinig, maar ze denken dat ze alles kunnen:
niet begrijpen. Datzelfde geldt ook voor
tussen architectuur en kunstgeschiedenis
de macht van het bestaan lijkt in hun handen
architectuur. Tegenwoordig kunnen we echter
een stuk groter dan bijvoorbeeld die tussen
te liggen. Men neemt de verantwoordelijkheid
een Koolhaas of een Neutelings Riedijk overal in
architectuur en muziek. Beide disciplines
over van iets wat eens goddelijk was, terwijl er
Nederland of elders in de wereld zetten. Moeten
houden zich bezig met de visuele wereld.
altijd naar iets wat spiritueel is zal blijven worden
we daar trots op zijn? Het is de VOC-mentaliteit
Als studenten geen kennis hebben van hun
gezocht. En dat is maar goed ook, dat houdt het
in de bouw. We zijn de hele wereld aan het
bebouwde omgeving, kunnen ze deze ook niet
spannend. En dat is natuurlijk bij kunst ook zo,
koloniseren met onze onbekende architectuur.
op zinvolle wijze lezen. Om het nogmaals met muziek te vergelijken: je kan wel iets neuriën, maar je bent niet in staat te begrijpen dat dit vertaald kan worden naar tonen. Het is cruciaal
‘De architect is eigenlijk de dirigent, maar een dirigent moet ook open staan voor suggesties van zijn orkest, en hij moet het talent eruit weten te halen.’
dat architectuurgeschiedenis wordt gegeven om
42
studenten onderscheid te leren aanbrengen in
het moet meer zijn dan een artefact: het moet
Is deze rol van architect altijd hetzelfde
de enorme hoeveelheid gegevens die de wereld
aansprekend en raadselachtig zijn.
geweest?
aanbiedt. Want als studenten geen onderscheid
De architect is altijd de zwakkere onder de
kunnen aanbrengen kunnen ze alleen maar
kunstenaars geweest, hij heeft nooit een hoge
‘wauw’, ‘mooi’ en ‘het trekt me aan’ zeggen.
status gehad. Schilders en dichters hadden
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
een veel hogere status. Michelangelo was
ze willen zien. Ze hebben vele blinde vlekken.
bijvoorbeeld in eerste instantie beeldhouwer, in tweede instantie schilder en daarna pas architect.
Dus het kunsthistorisch onderwijs is leren
Ook de ingenieur had een hogere status, omdat
kijken. Leren kijken en dat ver volgens
hij verdedigingswerken mathematisch kon
verwerken?
bouwen. De architect had dit aanzien toen niet,
Kunsthistorie is kijken, genieten en leven. We
en eigenlijk nog steeds niet. Alleen werd hij
moeten ervan genieten. Niet puur kijken, maar
vroeger veel meer gecontroleerd door degene
genieten! En uiteindelijk meedoen, leren en in
die de opdracht gaf. Die liet meestal iemand
actie komen! Kennis vergaren is leuk maar je
anders het programma maken, en de architect
moet het ook leren gebruiken!
mocht het slechts verbeelden. Vanuit Bachelorstudenten is er vraag naar
Is de architect een kunstenaar?
‘Le Corbusier zei altijd: “Architecten kijken niet”. Maar ze kijken wel, maar jammer genoeg alleen naar wat ze willen zien. Ze hebben vele blinde vlekken.’ meer kunstgeschiedenisonderwijs, wat zou
Is de tandarts een kunstenaar? Is een historicus
daarvan de reden kunnen zijn?
een kunstenaar? Iedereen kan een kunstenaar
Als ze meer kunstgeschiedenis willen, moeten
zijn tegenwoordig. De architect is primair een
ze ook weten wat ze ermee kunnen. Je kan
architect. Hij kan ook een kunstenaar zijn, hij kan
kinderen een mes geven, maar dat betekent
ook musicus zijn, maar in eerste instantie is hij
niet dat ze er goede dingen mee zullen doen.
een architect. Hij krijgt een opdracht en die moet
Eerst moet het doel duidelijk zijn. We moeten
hij oplossen. Hoe hij zichzelf daarin definieert
studenten sensibiliseren voor de kunst, voor
maakt niet uit, als hij de opdracht maar oplost.
de omgeving en voor de architectuur die daar
Maar de architectuur behoort wel tot de kunst,
staat. Het gaat dan niet om het leveren van
anders zou het alleen maar bouwen zijn. Het
oppervlakkige kritiek. Nee, het gaat mij erom
moet iets van spiritualiteit hebben, het moet
een student duidelijk te maken dat je alleen zo
ons ontroeren. Anders zou een gebouw gewoon
bent zoals je bent doordat je omgeving ervoor
een gebouw zijn, geen architectuur. Jammer
heeft gezorgd dat je zo bent geworden. Er is
genoeg is de architectuur een kunst die ons
Geïnteresseerd in meer kunstgeschiedenis?
een samenhang. Die omgeving moet begrepen
het minst gemakkelijk ontroert. Wij worden het
Sinds dit jaar bestaat er de minor Identiteit
worden, want die is niet alleen decoratief, maar
eerst ontroert door muziek, door dichtkunst, of
& Inter ventie, waar ontwerpen met
heeft een boodschap. En door kennis van de
door boeken. Minder worden wij ontroerd door
kunstgeschiedenis wordt gecombineerd.
kunstgeschiedenis, door haar instrumentarium
schilderkunst en het minst door de architectuur.
Er wordt onderzocht of er een
en begrippenapparaat, weten we hoe verfijnd
Dat komt doordat de architectuur bij uitstek
mogelijkheid is om af te studeren met een
die boodschappen in het verleden duidelijk
een gemeenschapskunst is, een nuttigheid
architectuurgeschiedenisscriptie. Daarnaast
gemaakt werden.
kent. Er zijn enorm veel mensen bij betrokken.
publiceert het IHAAU hun bulletin Ezelsoren.
Als architect kan je wel iets ontwerpen, maar
Hierin zijn ook bijdragen te vinden van beide
Kijkt een architect op een andere manier naar
je hebt weinig controle over hoe het precies
geïnterviewden. Ezelsoren is te koop bij de
een gebouw dan een kunsthistoricus?
gebouwd wordt.//
Bouwshop.
Ik zou het niet generaliseren, iedereen kijkt anders. Kijkt een tandarts anders naar een gebouw? Kijkt een architect vaak naar dingen
Herman van Bergeijk studeerde kunstgeschiedenis en filosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Vervolgens studeerde hij architectuurgeschiedenis en architectuur aan de IUAV te Venetië. Hij promoveerde in 1995 aan de Rijksuniversiteit Groningen. Naast zijn werk als architectuurhistoricus bij IHAAU is hij voorzitter van de Dudokstichting.
>> Het interview met Everhard Korthals Altes heeft plaatsgevonden op 10 december 2010. Het interview met Herman van Bergeijk heeft plaatsgevonden op 14 december 2010.
die totaal niet belangrijk zijn? Het gaat er in eerste instantie om dat er gekeken wordt, om vervolgens ontdekken hoe er gekeken wordt! Le Corbusier zei altijd: “Architecten kijken niet”. Ze kijken wel, maar jammer genoeg alleen naar wat
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
43
Met steeds betere digitale technieken kunnen we onze fantasie steeds beter weergeven. Hoe zien de architectonische toekomstbeelden eruit?
futurescapes Simon Tiemersma
Voor de architect is het binnen een jaar of
toen Adobe in 1990 met Photoshop kwam, toen
Eden scheppen waar mens, technologie en
vijftien mogelijk geworden om zeer realistische
alleen nog voor de Mac. Met Photoshop en
natuur hand in hand gaan. Deze ideaalbeelden
beelden te genereren van een gebouw dat
digitale fotocameraâ&#x20AC;&#x2122;s kan iedereen CGI maken.
staan vaak lijnrecht tegenover de apocalyptische
nog niet echt gebouwd is. Schetstafels hebben
Maar het vergt veel meer vaardigheden en
beelden van de toekomst, waarin de enorme,
plaatsgemaakt voor Computer-aided design
fantasie om echte kunstwerken te maken.
grauwe steden balanceren op het randje
waardoor ontwerpen er steeds abstracter en futuristischer uit kunnen zien.
44
van de afgrond of zelfs al vernietigd zijn Onder de digitale kunstwerken waar ook
door allesverwoestende oorlogen. Hier zie
architecten zich mee bezig houden, vallen de
je veel meer donkere vormen en industriĂŤle
De opkomst van computer heeft nieuwe deuren
futurescapes. Deze sciencefiction landschappen
architectuur.
geopend voor kunst in het algemeen: Computer-
en steden vallen grofweg in te delen in utopische
generated imagery (CGI). Dit is te merken aan
en (post-)apocalyptische futurescapes. Het
Waar houden deze toekomstbeelden op? Welke
de vlucht van 3D-animatiefilms, maar ook
eerste wordt vaak gekenmerkt door veel
futurescapes worden er verzonnen als die van
stilstaande beelden worden tegenwoordig vaak
wit, blauw en organische architectuur. De
nu realiteit zijn geworden?//
met de computer gemaakt. Deze trend is gestart
kunstenaars van willen vaak een harmonisch
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
45
once upon a time Siriluck Songsri
50
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
Twee bouwko’s abroad vertellen over hun ervaringen in twee populaire Europese hoofdsteden. Joost Harteveld studeert in het sophisticated maar koude Stockholm, Karlijn Kokhuis in het kunstzinnige Parijs.
story abroad Joost Harteveld mensen en waar een biertje al gauw zes euro
weet ik de juiste plekjes te vinden om een
kost. Tja, de meeste clichés over het Zweedse
fatsoenlijke koffie te scoren of om de voetjes
leven zijn waar, maar het vergt meer dan een
van de vloer te halen. De stad werd voor mij
bezoekje aan Ikea om de Zweedse cultuur echt
steeds mooier naarmate ik me langzaamaan niet
te begrijpen.
meer als toerist maar als volwaardig bewoner van deze Scandinavische hoofdstad begon te
Ik studeer hier aan de Kungliga Tekniska
voelen. Zeker nu ik een aantal Zweedse vrienden
Högskolan, waar ik me al een paar maanden
heb gemaakt, voelt de stad echt als een thuis.
bezighoud met een project in Sicilië. Het was
Ik spring intussen blindelings de metro in, en
voor mij zeer verrassend, maar zeker niet
race ondergronds in mum van tijd door deze
verkeerd dat ik het Zweedse noorden al na
dynamische stad van Å naar B.
Stockholm
een aantal weken achter mocht laten voor een
Terwijl ik typ hangen de ijspegels aan mijn
16-daagse studietrip naar het land van pizza
Het zal wel weer wennen zijn om straks langs de
vingers; het is hier inderdaad ietsjes kouder dan
en rode wijn. Na deze trip was het toch echt tijd
Delftse grachten te fietsen. Want spijtig genoeg
in Nederland. Ondanks de kou voel ik me na vijf
om hard aan de slag te gaan. De opbouw van
moet ik binnenkort toch echt de melodieuze
maanden Stockholm al helemaal thuis in deze
het project lijkt erg op de Delftse manier van
taal, de mooie mensen en de luxueuze drankjes
geweldige stad. De stad waar haar inwoners
werken, ook hier besteed ik dus veel tijd aan
inruilen voor Delfts gebral, slordige studenten
je pas begrijpen als je spreekt in melodieuze
mijn studie. Gelukkig houd ik genoeg tijd over
en 80-cent biertjes... Oj oj, ik zal het missen, het
klanken, waar de straten gevuld zijn met mooie
om Stockholm grondig te verkennen; intussen
mooie Stockholm.//
Villette (ENSAPLV) heb gestudeerd, heb ik nog
thema ‘muren en grenzen’ wordt besproken en
niet eens de helft van alle bezienswaardigheden
geanalyseerd.
Karlijn Kokhuis
bezocht, al heb ik aardig mijn best gedaan. Laatst besefte ik me dat ik in al die maanden
Het onderwijs hier is veel meer gericht op
nauwelijks een stap buiten Parijs heb gezet,
de praktijk en minder technisch dan bij ons.
maar vervelen doet het absoluut niet!
Bijna elke week heb ik wel een excursie in of rond Parijs. Daardoor heb ik al vaak een
Ook het onderwijs is veel ‘kunstzinniger’ dan
kijkje kunnen nemen in interessante oude en
Parijs
ik gewend ben op Bouwkunde. Vergeleken
moderne gebouwen waar je normaal niet zo
Kunstzinnig zijn ze hier zeker. Parijs is wat dat
met mijn Franse medestudenten ben ik enorm
gemakkelijk binnen komt, zoals het ICAM of het
betreft één grote bron van inspiratie. Zwervend
rationeel. Een mooi voorbeeld is het vak ‘Murs
hoofdkwartier van de UNESCO.
door de stad vind je bijna op elke straathoek
autonomes’, waarbij we in workshopvorm les
wel een museum, theater, park of monument
krijgen van twee beeldend kunstenaars. Naast
De start van mijn semester was door de
en voor studenten is bijna alles gratis! Zelfs
een rationeel deel over de rol van muren in de
andere benaderingswijze en de taalbarrière erg
mijn kamer bevindt zich in een monument
samenleving (bijvoorbeeld de muur tussen
vermoeiend, maar na de eerste weken vond ik
(ontworpen door Dudok) en op de campus vind
Mexico en de USA) wordt er ingezoomd op
het alleen maar leuk om op een andere manier
je gebouwen ontworpen door Le Corbusier!
(delen van) muren in Parijs, waar we ons eigen
naar architectuur te kijken. Ik merk nu al dat mijn
Hoewel ik al bijna een half jaar hier aan de École
kunstproject op moeten baseren. Ook het
kijk op ontwerpen is veranderd en ik hoop dat
nationale supérieure d’architecture de Paris La
werk van artiesten dat gerelateerd is aan het
ik die verbrede blik in Delft kan vasthouden!//
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
51
get inspired Riemer Postma
Paris versus New York parisvsnyc.blogspot.com A visual but friendly match between those two cities seen by a lover of Paris wandering through New York’s infinite details, clichés and contradictions : this way, please. (#01)
UAR en.nai.nl/uar AR can be used on phones with a camera, compass and GPS. Point the phone at a building and you see the building on your screen with a digital layer of information on top. See, for instance, what the original design of that building looked like, or compare a design by a different architect.(#02)
Steven Holl www.stevenholl.com
#01
Steven Holl won first prize in the AmerikaGedenkbibliothek International Library Design Competition in 1988, an expansion and renovation of the American Memorial Library in Berlin. In February 1989 Holl’s work was exhibited in a solo show at the Museum of Modern Art (MoMA) in New York City. MoMA later purchased twenty-five works by Holl for the museum’s permanent collection. The website shows besides his architecture his work of art.(#03)
#03
Eutropolitan www.ambitiekaart.eu If one projects the original London Subway map on the Meuse-Rhine area on a one-to-one scale, it becomes clear that this region can be seen as one green, international, diverse metropolis, with the following unique features: three million citizens, three nationalities, at least three different languages, many active dialects, several excellent universities and schools, countless cultural institutions and an authentic European history. A true ‘Cultural Capital of Europe’ becomes visible to the one who dares overlook the existing borders. (#04)
#02
#04
52
s t y l o s // k u n s t // a l g e m e e n
agenda Theaterarchitectuur In Nederland worden honderden musea en theaters(ver)bouwd, maar de gebouwen lijken nog altijd introvert en monofunctioneel. Tijdens het debat komt de vraag naar voren of dit anders kan.
Rietveld De tentoonstelling Rietvelds Universum laat zien dat de Utrechtse architect en ontwerper Gerrit Th. Rietveld (1888-1964) veel meer heeft ontworpen dan de klassieke Rood-blauwe stoel en het beroemde Rietveld Schröderhuis.
Sharon Zukin De Amerikaanse sociologe Sharon Zukin geeft een lezing naar aanleiding van haar recent verschenen boek The Naked City: The Death and Life of Authentic Urban Places
Excursie Zurich In Februari Stylos will travel to the cold mountains of Switzerland, to explore the beautifull city of Zurich. With old classics like le Corbusiers Heidi Weber museum, lots of up and coming architecture firms and the renowed ETH University, there will be enough to keep us warm.
Festival van de ruimte Het Noord-Hollandse landschap verandert. Grote opgaven dienen zich aan: schaalvergroting in de landbouw, de plaatsing van windturbines, versterking van de zeewering, ruimte voor waterberging, ontwikkeling van de veenweiden en behoud van werelderfgoed.
Reclame klassiekers Reclame vormt onderdeel van onze persoonlijke geschiedenis én van onze nationale cultuur. Reclame laat ons, op een vaak amusante en soms indringende wijze, zien wie we waren en wie we zijn.
18 jan locatie // Pakhuis De Zwijger, Amsterdam site // www.dezwijger.nl/talkofthetown30
t/m 30 jan locatie // Centraal museum, Utrecht site // www.centraalmuseum.nl
27 jan locatie // De Dépendance, Schieblock tijd // 20:00 site // www.nai.nl
11-13 feb locatie // Zurich site // www.stylos.nl
16 feb locatie // De Lichtfabriek, Haarlem site // www.parknoordholland.nl
t/m 27 feb locatie //Beurs van berlage, Amsterdam site // www.reclameklassiekers.nll
KR ID CNDS V@S UHMCS GNDE ID ID MNNHS SD ZHUNHQ
KDTJ
C@S MNDLDM VHI O@RRHD
*HIJ UNNQ GDS LDDRS @BSTDKD @@MANC U@M U@B@STQDR AHMMDM ANTV DM SDBGMHDJ NO ZZZ FRQWLQX QO