pantheon// 2011 - spoor

tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 3 / jaargang 2011

pantheon//

spoor

pantheon// bimonthly edition of the study association Stylos faculty of Architecture, TU Delft always printed on 100 % recycled paper

about the cover This edition’s cover presents a photograph of Oriente rail station in Lisbon, Portugal.

The station lies next to Parque das Nações.

By Feliciano Guimarães

tweemaandelijkse uitgave van d.b.s.g. stylos / nummer 3 / jaargang 2011

pantheon//

spoor

colofon jaargang 15, editie 3, september 2011 oplage: 2600 Stylosleden en vrienden van de Stylos Stichting ontvangen pantheon// vijf maal per jaar redactieadres BG. midden 110 Julianalaan 132-134 2628 BL Delft info@stylos.nl www.stylos.nl eindredactie Joris Hoogeboom hoofdredactie Thomas Dillon Peynado Marije Rutten redactie Jurgen Beliën Thijs Bennebroek Sine Celik Noor Debets Elena Grigore Loes Thijssen

van de redactie

aan dit nummer werkten mee Bestuur 117, studievereniging Cheops, Renate van Schaik, Stylos Reis Commissie 117, Simon Aiso Tiemersma, Roderick Trompert, Heini Wanders, Seline Wijker, Bob Witjes

ze je overleveren aan de grillen van een vervoersbedrijf. Sta je door

advertenties 03 | Waltman 03 | De Swart 27 | Bond van Nederlandse Architecten

is je trein op het laatste moment geschrapt? Dan wordt het station

drukker De Swart, 's-Gravenhage omslag Joris Hoogeboom

Thomas Dillon Peynado en Marije Rutten Je maakt het wel eens mee. Reizen met het OV. Of het nu met de trein, bus of tram is, alle voertuigen hebben met elkaar gemeen dat sneeuwoverlast te koukleumen terwijl je trein niet lijkt te komen of wel eens en masse omgedoopt tot ‘verblijfsruimte’. Ook wanneer je trein slechts wat vertraging heeft verblijf je langer dan je voorzag op het station.

Je kunt natuurlijk als gefrustreerde reiziger zitten mokken, maar je kunt ook iets positiefs doen zoals lezen, muziek luisteren of beter nog, het station verkennen. Dán kun je je architectuurkennis toepassen en bekijken hoe het station echt in elkaar zit. Misschien

Het Delftsch Bouwkundig Studenten Gezelschap Stylos werd in 1894 opgericht ter behartiging van studie- en studentenbelangen van studenten aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. bestuur 117 D.B.S.G. Stylos voorzitter: Maarten van Zutphen secretaris - prijsvraag: Matthijs Haak penningmeester-pr: Heini Wanders onderwijs: Quirijn Petersen onderwijs: Eva Gaaff evenementen - indesem: Joris Hoogeboom adres BG. midden 110 Julianalaan 132-134 2628 BL Delft pantheon@stylos.nl www.stylos.nl telefoonnummers bestuur 015 2783697 secretariaat 015 2781369 internet www.stylos.nl lidmaatschap Stylos 10 euro per jaar gironummer 296475 Stylos Stichting De Stylos Stichting vervult een vliegwielfunctie ter stimulering van initiatieven van en voor studenten van de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Zij kunnen bij het bestuur van de Stylos Stichting terecht voor financiële en inhoudelijke ondersteuning van hun project. Om u hiervan op de hoogte te houden ontvangt u elke 2 weken B-nieuws en 5 maal per jaar de pantheon//.

Wij vragen om een donatie van 45 euro per jaar (pas afgestudeerden betalen de eerste twee jaar 10 euro). Aan bedrijven vragen wij 90 euro. gironummer 1673413 disclaimer All photos are (c) the property of their respective owners. We are a non-profit organisation and we thank you for the use of these pictures.

kun je dan zelfs station de Vink leren waarderen. Of wie weet ga je in de toekomst stations meenemen in je stadsvakantie. Luik, Parijs, Berlijn en Londen hebben ook op dit gebied veel moois te bieden. Ook dichter bij huis kun je terecht voor spoorarchitectuur in bijvoorbeeld Amsterdam. Daarnaast zijn er lopende projecten zoals in Rotterdam, Utrecht, Breda en Arnhem die voor veel bouwkundig spoorplezier kunnen zorgen. Onze eigen ‘Spoorzone Delft’ is naast een chaotische toestand namelijk ook een veelbelovend project.

Op het eerste gezicht lijkt het spoor misschien slechts een vervoersmethode, maar de invloed op de stedenbouw, de bouw technologieën, de economie en de architec tuur is onmiskenbaar geweest. De trein is meer dan het geel-blauwe gevaarte waar we in Nederland mee te maken hebben. Blader nu verder en leer ook de andere kanten van de trein en het spoor kennen!//

4

29 18

10 14

28

stylos

spoor 12 spoor

Bob Witjes, Maarten van Zutphen & Quirijn Petersen

Joris Hoogeboom

14 treinen van de toekomst Marije Rutten

Stylos reis commissie 117

6 midzomernacht 2011

16 europe central, Berlin Thomas Dillon Peynado

18 de teloorgang van het spoor

algemeen 34 reco,mo.mo_ 36 @architect

Thijs Bennebroek

38 een worst case scenario

20 spoortunnel Delft

Joris Hoogeboom Roderick Trompert

Heini Wanders

Joris Hoogeboom

10 excursie Copenhagen

Frans Bochanen, Timo Cardol, Roderick Trompert

Sine Celik

pagina uitwisseling - Cheops Eindhoven

8 indesem 2011 - losing ground

32 Station Centraal

Renate van Schaik

Seline Wijker

7 Chepos

44 40

24 34

2 van de voorzitters & onderwijs

4 stylos reis 2011: BraziliĂŤ

16

22 ornament in railway architecture

39 recommended reading Jurgen BeliĂŤn

Elena Grigore

Simon Aiso Tiemersma

24 van spoor tot park: the High Line

40 get Inspired

Loes Thijssen

Elena Grigore Thomas Dillon Peynado

26 spoor

41 agenda

Noor Debets

Marije Rutten

28 interview Mijksenaar Sine Celik Roderick Trompert

inhoudsopgave

1

voorzitters

onderwijs

van de voorzitters Bob Witjes, 118 // Maarten van Zutphen,117

van de commissaris onderwijs Quirijn Petersen

Bob: Een nieuw collegejaar en daarmee ook

Al vroeg in het jaar kregen we te maken met de

herkansingsmogelijkheid werden er tentamens

een nieuw Stylos bestuur. Een paar maanden

kabinetsmaatregelen omtrent het langstuderen.

gepland midden in het ontwerpproject. Ook

geleden werden we gevraagd om het 118e

‘Studeren duurt te lang en kost te veel tijd’ zo

docenten leken onvoldoende geïnformeerd

bestuur te worden. Na een intensieve dag,

was de strekking. Met als gevolg dat er flink

over het feit dat het eindproject slechts voor 10

waarop we dankbaar gebruik hebben gemaakt

werd gediscussieerd binnen en buiten Stylos

punten liep in plaats de gebruikelijke 15 punten

van een Volkswagen Golf en een aantal lieve

over al dan niet terechte bezuinigingen op het

zoals bij de voorgaande ontwerpprojecten.

conducteurs, kwamen we gelukkig ’s avonds

onderwijs. De SP kwam langs om de studenten

Hierdoor werd er van de student vaak veel te

weer aan op Bouwkunde.

te motiveren dan toch voornamelijk om de bres

veel tijd geëist. Stylos is van mening dat dit

op te gaan. Studieverenigingen besloten echter

nooit plaats had mogen vinde. Niet alleen is

Maarten: Daarna volgde natuurlijk als snel de

zich niet te koppelen aan een politieke partij en

het ontzettend slordig om studenten op zo’n

eerste kennismaking met het plezier en de

zelf te streven voor het behoud van kwaliteit van

manier te vragen hun bachelor met succes af

verantwoordelijkheden die bij het ‘bestuur

het onderwijs op de universiteit. Want naast het

te ronden. Ook strookt het totaal niet met de

zijn’ horen. Tijdens het MidZomerNacht-festival

feit dat bezuinigen het hoger onderwijs geen

daarnaast gelegde eis van de harde knip. De

maakte het kandidaatsbestuur voor het eerst

goed zou doen, moest het vooral ook duidelijk

afgelopen jaar ingevoerde harde knip, pas door

mee wat het betekent om mee te draaien tijdens

worden dat het een technische universiteit

naar je Master als je al je punten hebt, drukt ons

een groot evenement. Voor de helft van de

dubbel zo hard treft, met toch al zware studies

nog eens extra op de feiten in samenkomst met

groep volgde daarna de studiereis naar Brazilië

en een gemiddeld lange studieduur. Het

de langstudeerboete. Hoe kan het zijn dat snel

die zij voor een deel zelf hadden georganiseerd.

resulteerde erin dat er van alle universiteiten uit

studeren sterk wordt aangemoedigd terwijl de

Nederland ontzettend veel studenten kwamen

werkelijke doorstroom door de harde knip juist

protesteren op het Malieveld in Den Haag.

extra wordt bemoeilijkt? Helemaal nu studenten

Bob: Vanaf september gaan we dan echt beginnen. We hebben een hoop plannen,

een bachelor 6 voor hun kiezen krijgen zoals in

een hoop ambities en we hebben er natuurlijk

De herijking lijkt als een kwade geest door

het afgelopen jaar. Stylos heeft ondertussen

ongelofelijk veel zin in! In de volgende

bouwkunde te zweven. Zo waren we eind 2010

gesprekken gehad over het verbeteren van de

pantheon// zullen we onszelf voorstellen en

opeens griezelig dichtbij de opheffing van de

planning en indeling van dit bachelor traject

zullen we nog wat meer vertellen over wat we

bibliotheek in de bouwkunde faculteit. Gelukkig

en ziet het met vertrouwen tegemoet, hoewel

komend jaar willen bereiken. Voor nu, houd

heeft de bibliotheekcommissie en Stylos, samen

er nog steeds scherp naar gekeken dient te

Stylos in de gaten. Kom langs als je commissie

met alle studenten, maar wat duidelijk kunnen

worden.

wilt doen, kom langs voor de gezelligheid, als

maken dat dit zeer tegen de kwaliteit van het

je onderwijsproblemen hebt of je jezelf wilt

aangeboden onderwijs op bouwkunde in zou

Met de docent van het jaar verkiezing poogde

verbreden. Daar heeft Stylos altijd voor gestaan

druisen en ik kan hier niet genoeg benadrukken

Stylos voor het eerst weer sinds jaren de student

en in ons 118e jaar zullen wij hier natuurlijk ook

hoeveel waardering er is uitgesproken voor de

na te laten denken over de kwaliteiten van een

voor blijven staan.

bibliotheek op de faculteit vanuit de studenten.

goede docent. Met de verkiezing vroeg Stylos

Maarten: Namens het 117e bestuur willen we

Minder waardering was er voor de manier

en daarbij voornamelijk goed te motiveren

nog eenmaal al onze commissieleden en alle

waarop het bachelor 6 traject verliep. De

waarom deze docent zo gewaardeerd wordt. De

andere mensen die ons geholpen hebben om

roostering zat zo onhandig in elkaar dat

winnaars waren: Genry Contreras – Medewerker

van afgelopen jaar een geslaagd Stylos-jaar te

sommige vakken juist teveel tijd kregen,

(zingende schoonmaker); Eelco Dekker –

maken. Wij wensen het 118de bestuur heel veel

terwijl naar andere, meer tijdrovende vakken,

Ontwerpdocent; Engbert van der Zaag – Docent

succes, maar vooral heel veel plezier komend

amper werd omgekeken. Daarnaast zat er

Algemeen; Gerrie Hobbelman – Collegedocent.

jaar. Ik zeg: op naar BkBeats 2012.//

klaarblijkelijk amper logica in de opvolging van

Een van deze docenten zal later dit jaar ook naar

studie-elementen waardoor de student vaak

voren worden geschoven als kandidaat voor

voor de keus werd gesteld: of je vakken halen

beste docent van de TUDelft.//

de student een docent naar voren te schuiven

of je project goed af ronden. Onder de noemer

2

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

Met je Stylos lidmaatschap kun je korting krijgen op de onderstaande artikelen bij de bouwshop.

Haal eerst je voucher op bij Stylos, dan kun je bij Waltman gebruik maken van deze aantrekkelijke korting! De actie loopt van 1 September tot 18 November.

Waltman’s bouwshop -10%

sketching boek

-10%

schetsrol

-10%

rotring tikky fineliner

Kobaltstraat 27 2544 ET Den Haag Postbus 53086 2505 AB Den Haag

De Swart combineert vakmanschap en innovatie, in de eerste plaats als het gaat om professioneel drukwerk. Maar vandaag de dag is De Swart dé aangewezen partner voor het gehele grafische communicatieproces. s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n Van concept tot distributie. Van huisstijl tot digitaal voorraadbeheer.

t f e i

070 – 308 21 21 070 – 308 21 29 info@kds.nl www.kds.nl

3

Ieder jaar wordt er door Stylos een Grote Reis georganiseerd. Deze reis voert de gelukkige deelnemers langs allerlei architecturale hoogtepunten van de bestemming van de reis. Dit jaar werden de steden Brasilia, Rio de Janeiro en Sao Paulo aangedaan. Een verslag van de hoogtepunten.

stylos reis 2011: Brazilië Stylos Reis Commissie 117

In de vroege ochtend van donderdag 7 juli

centrale as opgenomen, haaks hierop staan de

verbeteren. Verschillende groepen kwamen met

verzamelde een groepje bouwkunde studenten

superblokken. Oscar Niemeyer heeft vervolgens

verscheidene oplossingen voor dit vraagstuk. De

zich op Schiphol. Hun bestemming was Brazilië,

vrijwel alle gebouwen in de stad ontworpen. Het

oplossingen, variërend van mooie fietspaden tot

een land van grote verschillen.

gerucht doet de ronde dat de stad in minder

gemengde woonvormen, zijn natuurlijk vanuit

dan drie jaar is gebouwd. Maar na ons bezoek

een Nederlands perspectief bedacht.

Brasilia, de hoofdstad van het land wordt

in Brasilia kunnen wij concluderen dat sommige

gekenmerkt door de architectuur van Oscar

superblokken nog maar enkele jaren oud zijn en

Rio is een stad aan de kust van Brazilië. De

Niemeyer; de monumentale as, de superblok-

er nog veel wordt bijgebouwd. De stad is goed te

stad is tussen verschillende bergen gebouwd,

ken en de uiterst moderne kathedraal. Rio de

overzien vanuit de centraal geplaatste tv-toren.

zoals de enorme Sugar Loaf Mountain en

Janeiro staat vooral bekend om zijn zinderende

Van bovenaf heb je goed zicht op het theater,

natuurlijk de berg met het Christusbeeld. Als je

stranden, Copacabana en Ipanema maar ook om

de bibliotheek, de kathedraal, het parlement,

aan Rio de Janeiro denkt, denk je aan Carnaval,

het uitgebreide uitgaansleven in Lapa en het

de ministeries en het hoog gerechtshof en

schaars geklede meisjes, dansende menigtes

grandioze Carnaval. Sao Paulo daarentegen is

de woonblokken die aan weerszijden van de

en prachtig versierde wagens. Sambodrome,

een metropool van meer dan 20 miljoen inwon-

monumentale as zijn geplaatst. Wat opvalt aan

de plek waar dé optocht van het jaar plaats-

ers en een handelscentrum bij uitstek. Deze drie

de stad is dat wonen en werken compleet van

vindt is een bijzondere plek, waar eens per jaar uitzinnige feestvreugde losbarst. Maar

‘Als je aan Rio de Janeiro denkt, denk je aan Carnaval, schaars geklede meisjes, dansende menigtes en prachtig versierde wagens.’

aan al deze pracht en praal zit een keerzijde.

Het Sambodrome ligt dicht bij een Braziliaanse sloppenwijk, ook wel favela genoemd. Favela’s liggen in Rio de Janeiro doorgaans aan de voet

steden zijn dit jaar tijdens de reis bezocht.

elkaar gescheiden is. Als gevolg hiervan zijn de

van één van de vele bergen die Rio de Janeiro

Brasilia, de ontworpen hoofdstad van Brazilië is

superblokken overdag doorgaans erg stil. Ti-

rijk is. Drugshandelaren zijn de baas in deze over

een uitzonderlijke stad. Lucio Costa heeft rond

jdens het bezoek aan de universiteit van Brasilia

het algemeen arme wijken. Vanuit de hoger

1950 een begin gemaakt aan het ontwerp van

hebben wij geprobeerd de levenskwaliteit van

gelegen gedeelten behouden zij het overzicht

de stad. In dit stedenbouwkundige plan was de

de stad met een stedenbouwkundige ingreep te

over hun wijk.

Loopjongens geven door wat er zoal binnen de wijk gebeurt. Vroeger werden vliegers als communicatiemiddel gebruikt. Tegenwoordig gebruiken ze veel meer moderne communicatiemiddelen. Tijdens de reis werden onder leiding van IBISS, een organisatie die opkomt voor de rechten van de bewoners van favela’s, twee favela’s bezocht. De eerste was Vila Cruzeiro, die in november 2010 op hardhandige wijze door de militaire politie ‘schoongeveegd’ is. Hierbij vonden vele onschuldige burgers de dood. Op dit moment is Vila Cruzeiro een zogenaamde gepacificeerde wijk waar militairen de macht hebben. Voor de gewone favelabewoner verandert er weinig met deze wisseling van de macht. De tweede favela waar we zijn geweest was er een die nog onder toezicht van drugsba-

4

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

zen staat. Hier moet je in je eentje niet komen.

Een duidelijke lijn in de Braziliaanse architectuur

Last but not least, onze sponsoren moeten we

Overal lopen mensen met wapens. Gelukkig

valt na deze drie weken niet goed te ontdekken.

natuurlijk niet vergeten! Bij deze willen we ze

waren we onder begeleiding van de mensen

Hoewel de grootse architect Oscar Niemeyer zijn

dan ook bedanken voor hun bijdrage!

van IBISS, die de bewoners van de favela’s

sporen in elke stad heeft nagelaten verschilt de

goed kennen. Op een steenworp afstand van

stedelijke ordening onderling zeer. Dit is niet

-Gerritsen bouwgroep

de sloppenwijken, wordt het Maracana stadion

uitzonderlijk voor een land zo groot als Europa.

-Oostelijke Vastgoed

grondig verbouwd voor het komend wereld-

Desalniettemin bieden al deze verschillende

en Ontwikkelingsmaatschappij (OVOM)

kampioenschap voetbal in 2014. Hier hebben

indrukken een goed beeld van het opkomende

-Uniglobe Business Event Travel

we een rondleiding gehad van de mensen van

Brazilië. Op 27 juli kwam het vliegtuig met de

-Tracé Detachering

Odebrecht, het bedrijf dat deze renovatie leidt.

bouwkunde studenten weer veilig op Schiphol

-Porto Bay Hotels

We stelden ons natuurlijk allemaal voor hoe

aan.

-Search BV

het zou zijn als Nederland hier over 4 jaar wél

-Bouwen met Staal

wereldkampioen zou worden!

-ABT

‘Tijdens ons bezoek aan de universiteit van Sao Paulo discussiëren we over de problematiek van een miljoenenstad als Sao Paulo.’

Geïnteresseerd naar onze bevindingen? In oktober houden we een tentoonstelling. Houd de site in de gaten voor de definitieve locatie en tijden.//

Sao Paulo, een stad als geen ander. Wanneer je vanuit het Altino Arantes gebouw (ook wel bekend als het Banespa gebouw) neerkijkt op

Met de klok mee: Rio de Janeiro met in de verte vanaf Sugarloaf mountain, São Paulo met op de voorgrond edificio Copan vanaf de Torre Italia, Brasília’s As vanaf de televisietoren.

de stad, zie je tot aan de horizon enkel wolkenkrabbers. Geen groen, geen woonwijkjes, geen water, alleen maar wolkenkrabbers. De stad is druk bebouwd, mensen leven dicht op elkaar maar leven vooral in hun eigen wijk. De stad wordt gekenmerkt door de reeds eerder genoemde flats afgewisseld door brede meerderebaans snelwegen. De openbare ruimte is volledig volgebouwd. Het beroemde Ibrapuera park is hierop een prettige uitzondering, maar ligt alweer iets buiten het echte stadscentrum.

Dit ruim opgezette park is ontworpen door landschapsarchitect Burle Marx en door Oscar Niemeyer voorzien van een theater, een museum voor de moderne kunsten en vele andere gebouwen. Het park is enorm populair bij de inwoners van Sao Paulo. Op een mooie zondagmiddag is het park overvol en moet men moeite doen om een plekje te vinden.

Tijdens ons bezoek aan de universiteit van Sao Paulo discussiëren we over de problematiek van een miljoenenstad als Sao Paulo. Aan stedelijke planning wordt in Sao Paulo schijnbaar weinig gedaan. Wolkenkrabbers staan ongeordend bij elkaar. Je oriëntatievermogen wordt in deze stad dan ook ernstig op de proef gesteld. Zichtlijnen ontbreken en een ijkpunt in de vorm van een belangrijk monument is afwezig.

Veel van ons kwamen dan ook met het idee om wat meer ‘landmarks’ aan te brengen in de stad.

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

5

Traditioneel wordt het einde van het collegejaar door de bouwkunde studenten gevierd tijdens het Midzomernacht Festival. Bij het oude gebouw aan de Berlageweg werd dit altijd in en om het paviljoen van Stylos gevierd. Dit jaar werd, net als vorig jaar, het West terrein omgetoverd tot festivalterrein.

midzomernacht 2011 Seline Wijker

Volgens traditie hebben de bouwkunde studenten het einde van het collegejaar gevierd tijdens het Midzomernacht Festival. Bij het oude gebouw aan de Berlageweg vond dit altijd in en rond het Stylos paviljoen plaats. Dit jaar werd, net als vorig jaar, het west-terrein omgetoverd tot festivalterrein.

Dit jaar werd het terrein ondergedompeld in het thema Streets of Havana thema. Hiervoor werden een oude Mercedes en een Mini Cooper van de sloop gered. Deze werden bespoten door graffiti artiest Pieter en de ruiten werden van zomerse filmpjes voorzien. Zo werden ze het schitterende middelpunt van het festival.

De oliedrums rond de auto’s werden fanatiek gebruikt door dansende bouwkunde tudenten en ook op de veertig witte zitzakken lagen, hingen en zaten bouwko’s. Vanuit de zitzak was het prima genieten van de muziek van Vic & de Meester, Adrian Waterhouse, de HouseFlakes en andere goede dj’s. Als je honger had kon je friet, gyros of een ijsje halen om vervolgens alles weg te spoelen met het bier van de bouwpub of één van de overheerlijke cocktails van Ludic.

Op de mainstage stonden onder andere popjazzband Jimmy T en coverband Lady & de Vageband. De optredens trokken veel bezoekers en om 11 uur moest om die reden zelfs het hek van het terrein worden gesloten. Er waren tegen deze tijd al ruim 1000 bezoekers aanwezig op het terrein. Gelukkig vonden de meesten het niet erg om even te wachten. Hiervan getuigen de vele lege bierblikjes en wijnflessen die de

geworden van het bier dat tijdens het optreden

vegen. Te gek dat iedereen zo enthousiast was,

opruimploeg de volgende dag terugvond bij

enthousiast door de lucht werd gesmeten.

volgend jaar weer. Wellicht dat het nu weer samenvalt met de opening van de stylos folly.//

de hekken. Hoogtepunt waren de Handsome

6

Poets die op ons Midzomernacht Festival alvast

Het feest ging nog een uur door met the Fudge,

konden oefenen voor Lowlands 2011. Fans en

maar daarna was het echt afgelopen. Het heeft

niet-fans, iedereen danste mee op hun 3fm

de evenementencommissie nogal wat overred-

hit ‘dance the war is over’. Dat het een beetje

ingskracht gekost om écht iedereen het terrein

heeft geregend, heeft waarschijnlijk niemand

af te krijgen en uiteindelijk hebben we met grote

gemerkt. Je kon namelijk net zo goed nat zijn

bezems iedereen letterlijk het terrein af moeten

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

Een redactionele uitwisseling met het blad Chepos van de studievereniging Cheops uit Eindhoven.

van Hafencity naar Fjordstad Jan van Vlerken

Begin mei ging ik met studievereniging CHEOPS, docenten Heiko Martin, Han Lörzing en Gijs Wallis de Vries en 34 medenstudenten op een tweeweekse stedentrip door Scandinavië.

De gemene deler van de steden die bezocht zijn, is het feit dat ze allemaal aan zee liggen en dus ook allemaal de geschiedenis van hun ontstaan tot nu te danken hebben aan het water. de problematiek die deze water of havensteden vandaag de dag kennen is dan ook vergelijkbaar. Hier wordt een korte vergelijking gegeven tussen de twee (van de) grootste

het Oslo operahuis

stadsvernieuwings projecten in Europa: de

Fjordstad-project

oosten naar het westen van de stad. Tijdens

Hafencity in Hamburg en de Fjordstad in Oslo.

De Hafencity toont sterke overeenkomsten

de industrialisatie vestigden de rijken zich in

Hafencity

met het Fjordstad-project in Oslo. Ook hier

het nieuwe centrum en de arbeiders zich in het

De Hafencity in Hamburg is een gebied van

vind je nieuwbouw van enkele jaren oud die

oosten van de stad. Deze tweedeling was nog

157 hectare groot tussen de rivier de Elbe

ondersteund wordt door goed verzorgde

tot de jaren tachtig van de vorige eeuw sterk

en de oude stad in. Tegen 2030 zullen er

openbare ruimte, zoals in de wijk Tjuvholmen.

zichtbaar. Hierdoor is het ook niet makkelijk te

12.000 mensen wonen en werken er nog

Daarnaast heeft Oslo zijn eigen icoon gekregen;

zeggen wat nou precies het centrum van de

eens 40.000 mensen. Goed ontwerpen en

het Oslo Operahuis. Tijdens ons bezoek bleek

stad is. Het doel van de Fjordcity is dus,naast het

onderhouden openbare ruimte in combinatie

al snel dat ook hier kosten nocht moeite

opvangen van de verwachte bevolkingsgroei

met de appartementengebouwen, die zo zijn

gespaard zijn gebleven om tot een nieuw

van 90.000 inwonders over de komende

geschakeld dat er steeds andere binnenplaatsen

niveau van luxe en uitstraling te komen. De

decennia, het herdefiniëren van de identiteit

en zichtlijnen ontstaan, maakt het een fijne

internationale kunstenaars Olafur Eliasson

door verdichting toe te passen en een nieuw

plek om rond te dolen en te genieten van

en Monica Bonvincini werden uitgenodigd

centrum te laten ontstaan. Het verdichte gebied

het uitzicht op de havens. Ons bezoek aan de

om ruimtelijke elementen toe te voegen

langs het water wordt op een aantal plekken

Hafencity eindigde met een rondleiding over de

aan het gebouw. De samenwerking tussen

doorbroken door zichtlijnen, die de stad en het

bouwplaats van het nieuwe Filharmonie. Deze is

de architecten van het Oslo Operahuis en

water met elkaar in verbinding moeten brengen.

geplaatst op een oud pakhuis waarvan slechts

landschapsarchitecten en kunstenaars is goed

Deze zichtlijnen vallen tevens samen met

de gevels nog overeind staan. Daarbinnen is een

te zien. Het feit dat het dak op zich als kunstwerk

knooppunten van openbaar vervoerverders.

betonnen en stalen structuur geplaatst die het

gezien kan worden, zorgt er voor dat de strenge

Afrondend kunnen we stellen dat de manier

88 meter hoge gebouw overeind houdt. Kosten?

Scandinavische bouwregelgeving niet strikt

van stedebouw die hier toegepast is een

500 miljoen euro. Nergens is op bespaard; de

hoeft worden nageleefd. Hierdoor is een zeer

hoog maakbaarheidsgehalte heeft. Echter, de

nieuwe gevel bestaat uit vier lagen dubbel

vrij ontworpen openbare ruimte ontstaan,

geschiedenis van de stad speelt een grote rol

gekromd glas, een aparte staalconstructie

die door verschil in textuur en helling steeds

in het nieuwe stadsontwerp. In Hamburg levert

zorgt voor akoestische ontkoppeling van

andere composities, uitzichten en ervaringen

de zeevaart genoeg inspiratie op voor nieuwe

de concertzaal en talloze gerenommeerde

oplevert. Het Operahuis is bij zowel de Osloërs

ontwikkelingen, maar in Oslo speelt juist het

kunstenaars zijn uitgenodigd om hun bijdrage

als de toeristen erg populair. Ons bezoek

ontbreken van een duidelijke identiteit een

te geven aan het gebouw. Een voorbeeld

aan het planbureau van de gemeente Oslo

grote rol. //

hiervan is een 55 meter lange roltrap die van de

maakte duidelijk dat de Fjordstad slechts een

begane grond naar de concertzaal op de vijfde

overkoepelende naam is voor alle projecten

verdieping gaat.

die aan het water liggen. Door de brand van Oslo in 1624 verhuisde het centrum van het

c h e o p s // s p o o r // a l g e m e e n

Bronnen >> Hafencity Hamburg >> Fjord Stad Oslo; Oslo Kommune >> Afbeelding Oslo Operahuis - Jan van Vlerken

7

Once again the faculty of architecture in Delft was the host of the bi-annual International Design Seminar. Each edition exploring a relevant architectural topic to be researched during this intensive week.

indesem 2011 - losing ground Joris Hoogeboom

InDeSem is a bi-annual student organised event that researches a relevant architectural topic.

This years edition of the bi-annual International Design Seminar (InDeSem) explores the architectural discussion of losing ground. This central question: ’How can architecture ensure a relevant public role in an emerging media driven society, which seems to operate seperataly from traditional collective spaces?’ This was done during a weeklong workshop hosting lectures by experts on this topic, including architects, media artists, interaction designers and sociologists. Eighty students from Europe and all around the world were split into groups guided by two mentors and adopted a location as starting point for their design.

The final designs were remarkably similar in attitude towards losing ground. Basicly stating that the indesem jury

architecture is not losing ground if it embraces the digital revolution. From this notion several variations of integration of a new spatial hybrid emerged. Many of them featuring a social layer influencing built space in one way or another.

In the end the jury concluded that Group G had the best overall design. Although it must be noted that InDeSem is very much process oriented and less so project oriented. As such I’m sure all the groups went through a week of inspiring thoughts and developments and deserve to be mentioned.

I think we can safely assume a contribution towards the architectural debate has been made and indesem has once again proved that student organized events can certainly be an international architectural asset to this faculty.//

Marcos Novak inspiring the students of an indesem group

8

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

Group F - TweeTwig

Group G - Creating Place

Group D - The Space of Time

Group C - Social Disconnect

Group E - Moving Ground

Group H - @gora

Group A - Caleidoscope

Group B - Acts

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

9

Van 20 tot en met 22 mei ging Stylos op excursie naar Kopenhagen. In de Deense hoofdstad werden een aantal nieuwe en lopende projecten nader bekeken. Dit natuurlijk op Neerlands bekendste vervoersmiddel, de fiets.

excursie kopenhagen Simon Aiso Tiemersma

Kopenhagen is nieuw. In de laatste tien jaar is

of de onzichtbare ondergrondse, maar de fiets.

excursiegroep dan ook gretig gebruik van deze

in deze stad zoveel bijgebouwd dat de stad

Denen gebruiken de fiets bijna even vaak als

klimconstructies. Dit gebied zou volgens onze

verdubbeld is. Het is dan ook te verwachten

wij Nederlanders, ze zijn alleen veel netter in

rondleidster zeker gaan uitgroeien tot een nieuw

dat architectuur en stedenbouw hoogtij vieren

het fietsverkeer. Naast elkaar fietsen is uit den

centrum van de stad.

in deze stad.

boze en als een Deen stopt met fietsen steekt

Het is niet moeilijk te geloven dat dit gebied

Kopenhagen heeft net als andere scandi-

hij netjes zijn hand op.

potentie had voor een nieuw centrum, maar

navische steden een oud centrum. Het drukke

Op de fiets leer je een stad het beste kennen.

Kopenhagen heeft naast oude fabrieksterreinen

centrum lijkt zelfs een beetje op een Nederlands

We kregen dan ook een goed beeld van de

heel veel nieuwbouwwijken. Onze fietsroute

stadscentrum, met hier en daar een neoromaans

stad toen we meteen een eind moesten fietsen

door de stad liet ons talloze kantoorwijken en

koninklijk paleis. Maar daar komen de toeristen

voor de eerste rondleiding. Het complex van

wooncomplexen zien die niet ouder dan vijf

niet voor. De grootste zwermen zijn te vinden

de oude Carlsberg fabriek leek verlaten, maar

jaar zijn. Oude havengebieden zijn nu parken

in Nyhavn, waar de kleine houten huisjes de

op enkele plekken waren groepjes mensen

vol glastorens en moderne appartementencom-

‘typische’ Deense woningen voorstellen. De

aan het sporten, spelen of hangen. Dat deze

plexen geworden. Het lijkt allemaal compleet nieuw, maar onder de verse gevels liggen,

‘Het complex van de oude Carlsberg fabriek leek verlaten, maar op enkele plekken waren groepjes mensen aan het sporten, spelen of hangen.’

soms zichtbaar en soms verstopt, silo’s of oude havengebouwen. De nieuwe wijken vloeien op die manier naadloos over in de oudere wijken van Kopenhagen. Dit alles geniet een uitzicht

zeemeermin is ook weer terug van een reisje

plekken niet compleet spontaan waren leerden

over het water van de Sydhavnen, met aan de

naar China, waar ook veel toeristen voor komen.

we snel van een architecte, die in haar kantoor

rand een mooie boulevard waar het levendig en

Maar daar komen wij architectuurstudenten

in een oud fabrieksgebouw vertelde over

druk bezocht was door het mooie weer.

niet voor. Naast toeristische trekpleisters heeft

actieve architectuur; simpele installaties en

Onze fietstocht leidde ons naar het nieuwe

Kopenhagen veel architectuur en dat gingen

speelobjecten tussen de fabrieksgebouwen

operagebouw van Kopenhagen, één van de

we bekijken. Ons vervoermiddel tijdens de

die voor sport en spel gebruikt konden worden.

modernste operagebouwen van de wereld,

excursie was niet de langzame benenwagen

Na een rondleiding maakte een deel van de

ontworpen door Henning Larsen. We mochten niet ver naar binnen, maar de enorme overspanningen en het materiaalgebruik in dit gebouw waren interessant genoeg vanuit de entreehal.

Een bezoek aan het architectuurcentrum van Kopenhagen was tevens onderdeel van de excursie en ook hier was bewijs te vinden dat Kopenhagen zeer actief is op het gebied van architectuur en stedenbouw.

Nog zuidelijker dan de Sydhavnen wordt een enorm vinex-achtige wijk gebouwd, die slechts voor een kwart is voltooid. Dit vertelde onze gids na een verdwaaltochtje aan de verkeerde kant van het water. Het masterplan van deze wijk is door Soeters ontworpen en dit is duidelijk te zien, het is een Amsterdam-Java achtige wijk met grachtjes en gevarieerde gevels van talloze architecten. Semi private pleintjes worden afgewisseld met vergezichten richting Kopenha-

10

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

gen en de bewoners lijken te genieten van hun

groep verspreid doorgebracht en ook al zijn

omgeving. De wijk was nog niet helemaal af, wat

de meest heftige uitgaansgelegenheden van

ruimte biedt voor creatievelingen. Onze ietwat

Kopenhagen niet ontdekt, leuke groezelige

saaie gids bracht ons tegen verwachtingen in

cafés of gewoon drinken op straat bood genoeg

naar een oud schip waar een groep artiesten

vertier. Het hostel was een goede plek om uit

interactieve installaties bouwt voor in de stad

te rusten, maar ook de vlucht terug was rustig

en op festivals. Het perspectief van die artiesten

vergeleken met het nieuwe architectuurgeweld

is fris en staat lijnrecht tegenover de geplande

van de stad Kopenhagen.//

systemen van de nieuwe wijken.

De tweede en laatste dag in Kopenhagen begon ook met een rondleiding, ditmaal nog zuidelijker dan de Soeterswijk, in een buitenwijk genaamd Ørestad. Deze wijk staat bekend om de gebouwen van de Bjarke Ingels Group.

Daaraan voorafgaand bezichtigden we echter een nieuwe universiteitswijk, met gebouwen van onder andere Jean Nouvel. Ørestad is een woon- en werkgebied, in de laatste jaren gerealiseerd en ook slechts voor een deel voltooid. Onze Nederlandse gids vertelde op de fiets dat er enkele jaren geleden enkel een weg en een metro door liep, iets wat wel van goede planning getuigd omdat goede verbindingen voor nieuwe wijken belangrijk zijn. Het weer was minder mooi, maar er was daardoor niet minder interesse voor de

‘Het perspectief van die artiesten is fris en staat lijnrecht tegenover de geplande systemen van de nieuwe wijken.’ gebouwen van Bjarke en kornuiten. De wooncomplexen bleken goed bedacht maar over de afwerking was soms minder goed nagedacht.

De unieke locatie bij een natuurgebied zorgde echter wel voor een goede bevolking van de woongebouwen.

Op de daarop volgende vrije middag bleef de resterende architectuur niet onbekeken door de deelnemers. Vooral de oudere gebouwen, paleizen en trekpleisters waren in trek, blijkbaar

Op de linker pagina: Nyhavn. Boven de opera van Kopenhagen, onder Ørestad.

had iedereen de moderne gebouwen nu wel gezien. Een andere bezienswaardigheid was een marathon dwars door de stad, die geplande fietsroutes voor ons soms versperden.

De afstanden die we aflegden per fiets waren ook marathonwaardig, de laatste rondleiding was ook per fiets. Het neefje van de bekende Jørn Utzon, ontwerper van het Sydney Opera House, liet ons enkele witte gebouwen zien die gebruik maakten van een helder systeem dat door zijn oom ontworpen was.

Aan het eind van deze rondleiding was iedereen

Afbeeldingsbronnen: > http://en.wikipedia.org/wiki/File:Copenhagen_opera_2005.jpg (Laatst bekeken op 30-08-2011) > http://313detroitblog.blogspot.com/2011/04/plantingseed-on-woodward.html (Laatst bekeken op 30-08-2011) > http://www.professionalcapital.nl/ (Laatst bekeken op 30-08-2011)

redelijk vermoeid, wat wel begrijpelijk was na deze lange dagen. De avonden zijn door de

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

11

spoor

“Het Belgische Amsterdam centraal; als potentieel belangrijk knooppunt in het HSL traject heeft Santiago Calatrava vormgegeven aan zowel een visitekaartje als een infrastructureel hoogstandje, station Luik-Guillemins�// >> afbeelding // Space Station II door Vincent Pijpers

12

s t y l o s // m e t r o p o o l // a l g e m e e n

14 treinen van de toekomst Marije Rutten

22 ornament in railway architecture Elena Grigore

16 europe central, Berlin Thomas Dillon Peynado

18 de teloorgang van het spoor Thijs Bennebroek

24 van spoor tot park: the High Line Loes Thijssen

28 interview Mijksenaar Sine Celik Roderick Trompert

32 Station Centraal Frans Bochanen, Timo Cardol, Roderick Trompert

26 spoor Noor Debets

20 spoortunnel Delft Heini Wanders s t y l o s // m e t r o p o o l // a l g e m e e n

13

De trein is vaak de oorzaak van veel kommer en kwel. Een kijkje in het oosten van de wereld leert ons echter dat het ook anders kan. Nieuwe modellen treinen en nieuwe technieken staan reeds tot onze beschikking. Maar of deze modellen en technieken ook geschikt zijn voor de Nederlandse bodem is nog de vraag.

treinen van de toekomst Marije Rutten

Bij het woord trein denkt men vaak aan de

22 tunnels. Onder de bruggen valt ook de

Maglev Train (SMT). Deze trein, in gebruik sinds

typische NS-trein: geel met blauw en vaak

Danyang-Kunshan Grand Bridge, met zijn 164

1 januari 2004, is ‘s werelds eerste commerciële

oorzaak van ergernissen. Bladeren op de rails,

km de langste brug ter wereld. De rechte lijn van

hogesnelheidslijn waarbij gebruik wordt

bevroren wissels, deuren die niet open gaan,

het spoor zorgt er ook grotendeels voor dat de

gemaakt van magnetische levitatie, oftewel

het overkomt ons allemaal. Toch verschijnen

snelheid van 300km/u tijdens het grootste deel

Maglev. De SMT brengt haar passagiers vanaf

er steeds meer sterren in het duister. Deze

van de rit behouden kan worden. Nadeel hiervan

Shanghai Pudong International Airport naar

lichtpuntjes bevinden zich op dit moment vooral

is echter dat de stations vaker niet dan wel in de

het station Longyang Road in de buitenwijken

in Azië en binnen die regio in China en Japan.

bewoonde wereld liggen. Even snel naar het

van Pudong. Vanaf beide stations kunnen de

Een overzicht van twee bruikbare projecten en

station fietsen is er dus niet bij.

reizigers overstappen op het reguliere met-

de achterliggende technieken uit China.

ronetwerk van Shanghai.

Hoewel reeds vaststond dat het project zou

Allereerst het sinds 24 juni 2011 opererende pro-

worden uitgevoerd met de traditionele techniek

De SMT bereikt tijdens een rit een snelheid van

ject van de Beijing-Shanghai hoge-snelheidslijn.

van een staal-op-staal-spoor, barstte in 2006 het

431km/u, waarmee de Beijing-Shanghai trein

Zoals de naam al zegt loopt de route van de trein

debat los over het al dan niet toch gebruiken

ruimschoots voorbij wordt gestreefd. Deze

tussen de twee economische middelpunten van

van de Maglev techniek. Bij deze techniek wordt

snelheid wordt bereikt over een afstand van 30

China, de Bohai Economische Rim en de Yangtze

er gebruiker gemaakt van magnetisme om de

km, die in het gunstigste geval in zeven minuten

Rivier Delta. De trein die op het spoor rijdt is de

trein te laten zweven en voort te bewegen. De

en 20 seconden wordt afgelegd. Ter vergelijking:

CRH380BL bullet train. Deze trein dankt haar

onderkant van de trein heeft door het zweven

de reguliere trein van station Haarlem naar

naam aan haar vorm, die namelijk kogelvormig

te maken met een veel lagere weerstand. Het

Amsterdam Centraal Station doet over een iets

is. De kogelvormige vorm van het treinstel zorgt

materiaal ondervindt hierdoor veel minder

kortere afstand ongeveer 20 minuten.

ervoor dat de trein zeer aerodynamisch is, wat

slijtage, wat de trein een duurzaam alternatief

resulteert in het bereiken van hogere snelheden.

maakt op de huidige treinen. Ook heeft de trein

Kortweg zou kunnen worden geconcludeerd dat we in Nederland meer gebaat zijn bij een Maglev

‘Tijdens tests in januari 2011 werd er echter een snelheid van ongeveer 486km/u gehaald, waardoor maar blijkt dat het eigenlijk altijd nog sneller kan.’

trein dan bij een bullet train zoals die wordt gebruikt op de route Beijing-Shanghai. Dit heeft te maken met een aantal belangrijke voordelen die de Maglev techniek biedt. In Nederland

Aanvankelijk zou de trein slechts drie uur en

geen last van sneeuw, ijs, bladeren op de rails

is er vaak sprake van korte afstanden met de

58 minuten doen over de afstand van 1305

of regen. Dit is wederom te danken aan het

trein. Aangezien de Maglev trein zeer snel op

km. Een hele vooruitgang op de negen uur en

feit dat er geen contact plaats vindt tussen het

kan trekken en kan remmen is de trein gauw op

49 minuten die het in het verleden de parallel

treintoestel en de rails.

snelheid en ontstaat er minder tijdverlies tijdens

lopende trein kostte. Uiteindelijk duurt de rit in

het vele optrekken en afremmen van de trein om

totaal vier uur en 48 minuten. Dit is te wijten aan

Met behulp van de Maglev techniek kunnen er in

alle stoptreinstations aan te kunnen doen. Ook

een snelheids- en daarmee kostenreductie van

kortere tijd veel hogere snelheden op het spoor

het feit dat de trein geen last ondervindt van het

350km/u naar 300km/u. Tijdens tests in januari

worden behaald dan bij de traditionele treinen.

weer is zeer gunstig doordat het in Nederland

2011 werd er echter een snelheid van ongeveer

Naast het sneller op snelheid komen hebben de

slechts een paar maanden per jaar niet regent/

486km/u gehaald, waardoor maar blijkt dat het

Maglev treinen ook een veel kortere remweg

sneeuwt/ hagelt/ herfst is.

eigenlijk altijd nog sneller kan.

dan de traditionele treinen. Dit resulteert ook op

De route van de trein verloopt in een vrijwel

korte afstanden in een veel kortere reistijd dan

De nadelen van de Maglev trein ten opzichte

met de ‘normale’ staal-op-staal sporen.

van de bullet train hebben vooral met geld te

rechte lijn. Dit resulteert erin dat 86,5% van het

14

maken. De bullet train kan zich op het bestaande

spoor is opgetild boven het aardoppervlak.

De Maglev techniek wordt al enkele jaren in

spoor van Nederland verplaatsen. In Europa

Het spoor loopt over 244 bruggen en door

China gebruikt in de vorm van de Shanghai

wordt er namelijk gebruik gemaakt van het

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

zogenaamde normaalspoor, dat ook geschikt is voor de bullet train. Dit spoor heeft een breedte van 1435 mm. De Maglev trein kan echter niet worden uitgevoerd op een normaalspoor, aangezien er gebruik wordt gemaakts van een andere techniek dan de traditionele waarvoor het normaalspoor gescchikt is. Bij de aanleg van het traject in Shanghai is daarom een geheel nieuwe infrastructuur gebouwd. De aanleg van zo’n nieuwe structuur kost uiteraard veel geld.

Voordelen en nadelen ten spijt, de tijd dat er bullet trains of Maglev treinen in ons polderlandschap op reguliere basis voorbij zullen zoeven ligt nog ver voor ons. Toch is het fijn om te weten wat de andere mogelijkheden zijn. Voor als er de komende maanden weer bladeren op de rails liggen.//

Maglev trein, Shanghai

Bullet train, Beijing-Shanghai hogesnelheidslijn

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

15

A city that experienced both glory and demise and was thouroughly divided for half a century is re-emerging as a centre for culture and as a political centre of global importance. Adding to that the city now functions as Europe’s East-West connection with Berlin’s Hauptbahnhof connecting Warsaw and Moscow to Paris and London.

europe central, Berlin Thomas Dillon Peynado

Up from her foundation in 1244 Berlin has

as weapons of war were amassed. The ensuing

able reasons. The joyous reunification of the

been on a cultural border between East and

destruction brought by the Second World

city was followed an ongoing government effort

West, starting as a meeting point of Slavic and

War made Berlin a site of massive destruction

to reunite the city fabric. Of these efforts the

Germanic tribes. Since then it evolved to a

and plans were made to debilitate Germany’s

renewed Potsdamer Platz stands as one of the

city in the Hanseatic League that afterwards

military. And once again Berlin stood on the

best known examples.

became Prussia’s and later the German Empire’s

border between the East and the West.

capital. The city experienced glory in 1870 with Germany’s defeat of France. This however was soon followed by a great defeat in the First

‘The joyous reunification of the city was followed by an ongoing city government effort to reunite the city fabric.’

World War and the economy’s downturn of The Great Recession.

These efforts included a new transport plan This preconceived East-West division led to

for the unified city of Berlin, the so-called Pilz-

Still the city was not spared from yet more

Berlin becoming one of the most important

konzept or mushroom concept due to the form

destruction. The Recession gave birth to a

Cold War frontlines. As such it experienced some

of the addition’s resemblance to a mushroom.

monster in disguise. Preparations for war fed the

of it’s most tense hours in the tank standoff at

It’s main goals are to ease rail transport to,

economic growth and the power of Berlin was

Checkpoint Charlie and the Soviet blockade

through and from unified Berlin. This was to

once again being felt across the continent. The

of the city. So Berlin became a city of global

be achieved through an elaborate plan of

fear of an imperialistic Germany grew once more

importance once more, though for objection-

connecting trainstations, the construction of

Berlin Hauptbahnhof seen from the north south hall (foto Deutsche Bahn)

16

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

new lines and the contruction of a main staion.

from Deutsche Bahn (DB), GMP decided to

This would be the conclusion of a project set

agree. They were not, however, required to and

up more than a century earlier, when Berlin

a refusal would have let to Deutsche Bahn (DB)

was serviced through a ring of terminus or final

being forced to reconstruct the lower levels

stations, as is the case in other cities like Paris

according to the design. So great financial

and London. These terminus stations were to

damaged was averted as this would include a

become throughfare stations and the crown

closure of the station for construction. Since

of this development was to become Berlin

it’s inauguration the station has been operating

Hauptbahnhof. The location that was chosen

with 300.000 travellers a day.

for this was the site of Lehrter Bahnhof. This was located between Berlin’s Zoo Bahnhof and the

With it’s many travellers and functions, Berlin

Ostbahnhof. The new station was not only meant

Hauptbahnhof might serve the centre of the

to become the centre of Berlin’s rail transport

former divided city by opening it to the nation

but also the connection between the east and

and the rest of Europe.//

the west.

In 1993 a design competition was held that the Hamburg architecture firm Gerkan, Marg und Partner (GMP) won. This design of approximately 70.000 square metres consists of 5 floors with the lowest containing the platforms for the north south line and the highest, at an elevation of 10m, containing the platforms for the the East-West line. The floors inbetween hold 16.000 square metres reserved for commerce.

It is divided in two halls, the platform hall and the east west hall, both spanned by a glazed arc ceiling. With Berlin Hauptbahnhof Germany has constructed an important junction of the European rail network, connecting vast parts of one side of Europe with one another. The furthest lying destination served directly from the station is Novosibirsk in the Russian Federation. This is through the Sibirjak service.

The station located close to the Bundestag, the German house of parliament, was also an object of prestige for Germany. Since it’s ‘Wirtschaftwunder’ Germany has become the leading economy in Europe, with the Berlin becoming once again a mayor political player. That’s why the station had to be ready before the World Championship of association football of 2006.

To make this possible and because of financial considerations some design changes were made

by Deutsche Bahn without prior notice, which angered Gerkan Marg und Partner ( GMP). The elongated roof was replaced by a shorter version that left part of the platform exposed to the environment, particularly affecting the way the passengers experience the station and the lower level’s design was significantly altered. The firm made an official complaint that was upheld in court, though after receiving an indemnation

Sources: >> http://www.stern.de/kultur/kunst/rechtsstreit-umhauptbahnhof-mehdorn-wirft-gerkan-egotrip-vor-577547. html (last viewed on 26-08-2011) >> http://www.bahnhof.de/site/bahnhoefe/de/ost/berlin__ hauptbahnhof/daten__und__fakten/daten__und__fakten. html (27-08-2011) >>http://www.gmp-architekten.de/ (last viewed on 2708-2011) >> http://www.constructalia.com/en_EN/gallery/galeria_detalle.jsp?idProyec=1666434

From the top: A partial map of Berlin showing the location of Berlin Hbf (foto Deutsche Bahn) and nearby landmarks, an aerial view of the station

Image sources: > http://de.wikipedia.org/wiki/Datei:BerlinHauptbahnhof. jpg (last viewed on 18-08-2011) > http://www.bahnhof.de (last viewed on 27-08-2011)

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

17

Stations staan bekend om het komen en gaan van treinen. Op een paar nachtelijke uurtjes na is er nooit een moment van rust. Maar wat gebeurt er met stationsgebouwen wanneer de laatste trein vertrokken is?

de teloorgang van het spoor Thijs Bennebroek

Van oudsher is het spoor een symbool van

Ondergronds

sloot omdat te weinig mensen er gebruik van

vooruitgang geweest. Treinen waren technolo-

De metro in grote metropolen: dagelijks reizen

maakten. Hierdoor is de originele staat van het

gische hoogstandjes, met het spoor waren alle

er miljoenen mensen mee. De lijnen bestaan uit

station ongeschonden gebleven en word je

uithoeken van de wereld bereikbaar en de

een gigantisch spinnenweb van ondergrondse

beloond voor het vergeten uit te stappen.

stations die langs dit spoor verrezen waren

tunnels op verschillende plekken en dieptes door

zowel qua architectuur als qua constructie

de hele stad. Maar net zoals een stad boven de

Dat metrostations zich niet alleen lenen voor

bewonderenswaardig: paleizen voor de reiziger.

grond nooit stilstaat en altijd aan ontwikkeling

een stilstaand tijdsbeeld, maar ook uitstekend

Hoewel de geest van deze vervlogen tijden

onderhevig is, gebeurt dit natuurlijk ook onder

hergebruikt kunnen worden, is bewezen in

nog steeds rondwaart in de stations langs de

de grond: de ontwikkelingen boven de grond

Toronto. Hier werd het voormalige Lower Bay

eerste spoorlijnen, zoals bijvoorbeeld stations

weerspiegelen zich ondergronds. Dit betekent

station voor een dag omgetoverd tot de Absolut

als Haarlem, Amsterdam Centraal en Den Haag

niet alleen dat er in de loop der tijd nieuwe lijnen

Lower Bay Nightclub!

Hollands Spoor, heeft het spoor zijn symbo-

en stations bijkomen, maar dat er ook een groot

lische waarde van vooruitgang allang verloren.

aantal verdwijnen. Deze in onbruik geraakte

Freedom tunnel

Tegenwoordig wordt het spoor geassocieerd

metrostations zijn in steden als Londen en New

Een groter voorbeeld is de zogenaamde

met vertragingen en storingen bij de treinen,

York zeer goed gedocumenteerd, verschillende

Freedom Tunnel. Deze AMTRAK treintunnel

wegzakkende huizen bij metrolijnen en landsc-

websites van metroliefhebbers houden dit nau-

uit 1930 bevindt zich onder Riverside Park in

hapsvervuiling bij hogesnelheidslijnen. Ook zul

wkeurig bij. Omdat de stations vaak tot een lijn

Manhattan, New York en werd gepland door

je maar weinig mensen vinden die enthousiast

behoren die zelf nog in gebruik is, maar waarin

Robert Moses, de stedenbouwkundige tegen

worden van supersnelle magneettreinen. De

het betreffende station overbodig is geworden,

wie Jane Jacobs zich zou keren. Het doel van

troosteloze verlaten stations, aan de rand van

zijn ze vaak niet gesloopt maar alleen afgesloten.

de tunnel was tweezijdig: treinen konden nog

een uitgestorven stad, stralen met hun blauwe

Deze stations worden ghost stations genoemd.

steeds Manhattan in, en tegelijkertijd hadden de

borden en rode leuningen niets meer van de

Omdat het vooral in Londen lijkt alsof de tijd

inwoners van de Upper West Side meer groen

trots van eerder genoemde stations uit.

er heeft stilgestaan en omdat ze vaak ook nog

in hun omgeving, door het park dat boven

gebruikt zijn als schuilkelder tijdens de Duitse

de tunnel lag. De tunnel werd echter snel uit

Toch kan het nog veel somberder. Waar in

bombardementen in de Tweede Wereldoorlog

gebruik genomen door de concurrentie met het

Nederland de stations nog hergebruikt of

zijn deze stations erg interessant als filmlocatie.

automobiele verkeer. Het werd een woonplaats

gesloopt worden wanneer ze in onbruik zijn

Ze zijn alleen moeilijk te vinden: vaak behoort

voor vele daklozen en andere maatschappelijk

geraakt - ruimte is immers schaars in ons kleine

de ingang tot een huizenblok en zijn ze als met-

uitgestotenen, de zogenaamde mole people, die

landje - zijn over de hele wereld talloze voor-

rostation van buitenaf onherkenbaar.

hier hun eigen krottenwijken bouwden om daar

beelden te vinden van verlaten stations die zijn

in alle vrijheid te kunnen wonen. Ook graffiti-

vervallen tot ruïnes. Deze stations leveren vaak

Een van de mooiste voorbeelden van een ghost

artiesten konden hier vrijuit hun gang gaan en

interessante plekken op, waar het lijkt alsof de

station is City Hall in New York. Dit station zit aan

door hun vele kunststukken is de tunnel bij het

tijd heeft stilgestaan. Een zoektocht op het inter-

het einde van lijn 6 richting Brooklyn Bridge.

grotere publiek bekend geworden. In 1991 werd

net leverde verrassende resultaten op. Verlaten

Wanneer je niet uitstapt bij het eindstation,

de tunnel weer in gebruik genomen, werden de

stations zijn op allerlei uiteenlopende plekken te

wat voorheen verplicht was, zal de trein keren

daklozen eruit geschopt en een groot deel van

vinden, maar vaak weet men het bestaan er niet

om zijn weg de andere kant op te vervolgen.

de graffiti over geschilderd. Het overgebleven

eens van. Ook blijken ze zeer fotogeniek te zijn.

Tijdens dit keren komt hij echter dwars door

deel van de graffiti bezichtigen is door de vele

Een introductie in deze fascinerende plaatsen.

het schitterende station uit 1904 wat in 1945

treinen een riskante onderneming geworden.

‘Een van de mooiste voorbeelden van een ‘ghost station’ is City Hall in New York.’

Stationsgebouwen Ook boven de grond zijn er natuurlijk verlaten stations. Door hun aanwezigheid in het stadsbeeld stralen deze veel meer somberheid uit

18

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

dan hun ondergrondse varianten. Een berucht

moment is echter al 4/5 deel van de centrale ring

voorbeeld is Michigan Central Station. Dit sta-

aangelegd; de stad heeft dan 500.000 inwoners.

tion werd van 1912 tot 1913 gebouwd buiten

Toch is het artikel hoopvol over de toekomst:

het toenmalige centrum van Detroit om dit

een interview met de toenmalige burgemeester

stadsdeel tot ontwikkeling te brengen. Het im-

straalt veel optimisme uit. Uit afleveringen van

mense gebouw is ontworpen in de Beaux-Arts

het BNN programma 3 op reis en Belgische

stijl door de bureaus Warren & Wetmore en Reed

programma Vlaanderen Vakantieland uit 2010

& Stern, die ook Grand Central Station in New

blijkt echter het tegendeel: de lijn is aangelegd,

York op hun naam hebben staan. Het station

maar 2/3 van de stations is nooit in gebruik

heeft de verwachte ontwikkeling echter nooit

genomen. Ze worden nu slechts bezocht tijdens

gebracht en sinds 1988 staat het gebouw leeg.

de zogenaamde Charleroi Adventure City Safari

Tegenwoordig is het station, bij oplevering

waarin het lelijke, maar fotografisch interessante

het hoogste ter wereld, een toonbeeld van de

karakter van de stad wordt benadrukt.

City Hall Station, New York (David Sagarin, 1978. Library of Congress)

leegloop van Detroit.

‘De lijn is aangelegd, maar 2/3 van de stations is nooit in gebruik genomen.’

Mayfield Station in Manchester is minder mak-

Een soortgelijk verhaal speelde zich veel eerder

kelijk te vinden. Het merendeel van de inwoners

af in de Amerikaanse stad Cincinnati, Ohio. Hier

van de stad, die dagelijks door de tunnel onder

werd tussen 1920 en 1925 een groot deel van een

het voormalige station lopen, weten niet eens

26 km lange metrolijn aangelegd. In 1925 werd

van het bestaan af. Dit komt doordat het naast

de bouw echter stilgelegd doordat het geld

Picadilly Station ligt, wat de plaats van Mayfield

vanwege de Depressie, die vorige economische

innam en nog altijd als station gebruikt wordt.

crisis waar men tegenwoordig weer graag naar

Door zijn overbodigheid staat Mayfield al sinds

verwijst, op was. Grote delen van de lijn, inclusief

de jaren ’60 leeg en ook hier weer lijkt het

tunnels en stations liggen er echter nog steeds,

daardoor alsof de tijd heeft stilgestaan. Alleen

nooit gebruikt waar ze voor waren bedoeld.

Freedom Tunnel

de stootblokken al geven je het idee alsof je een ander tijdperk instapt!

Hoe troosteloos de Nederlandse spoorwegen soms lijken, vergeleken met bovenstaande

Lijnen

stations en spoorlijnen valt het allemaal nog

Naast een groot aantal verlaten stations, zijn er

wel mee. Want wie bijvoorbeeld van Leiden

nog extreme voorbeelden te vinden, zoals het

naar Haarlem reist ziet dat de voormalige

plan voor de zogenaamde lichte metro in het

stations Lisse en Bennebroek-Vogelenzang er

Belgische Charleroi. Deze grootste stad van Wal-

niet verlaten bijliggen, maar tegenwoordig als

lonië was tot de industriële revolutie slechts een

restaurant een tweede leven zijn begonnen. Een

kleine vestingstad, maar groeide door de grote

beter alternatief dan leegstand.//

hoeveelheden steenkool in de grond uit tot een industriële agglomeratie van 15 voormalige steden en gemeenten. Door de concurrentie van het goedkopere olie en gas heerste er na de Tweede Wereldoorlog veel armoede en werkloosheid in de stad. Om de stad een nieuwe economische impuls te geven, werd er besloten tot een grote modernisering van de stad, met onder andere plannen in 1974 voor de aanleg van een lichte metro van 52 km door de stad.

Deze 52 km beslaan een centrale ring met acht vertakkingen. Een metrolijn van zulke grootte is echter pas rendabel bij een inwonersaantal van een miljoen. A+, het Belgische tijdschrift voor architectuur, schrijft in 1990 over een aantal conflicten bij de aanleg van de metrolijn. Op dat

bronnen: >> Courtois, Robert (1990). Charleroi, metro en investering. A+: Belgisch tijdschrift voor architectuur. Jaargang 108, nummer 3. >> Green, Jonah (201). The Abandoned City Hall Subway Stop Now Visible To Tourists. The Huffington Post, 10 november 2010. >> http://www.columbia.edu/~brennan/abandoned/ geraadpleegd: 28 augustus 2011 >> http://www.abandonedstations.org.uk/ geraadpleegd: 28 augustus 2011 >> http://underground-history.co.uk/front.php geraadpleegd: 28 augustus 2011 >> http://www.citynoise.org/article/8210 geraadpleegd: 28 augustus 2011 >> http://en.wikipedia.org/wiki/Freedom_Tunnel geraadpleegd: 28 augustus 2011 >> http://en.wikipedia.org/wiki/Michigan_Central_Station geraadpleegd: 28 augustus 2011 >> http://www.myspace.com/phill.d/blog/494800841 geraadpleegd: 28 augustus 2011 >> http://www.cincinnati-transit.net/subway.html geraadpleegd: 28 augustus 2011 >> http://www.charleroiadventure.com/ geraadpleegd: 28 augustus 2011 >> BNN (2010). 3 op Reis. Seizoen 4, aflevering 5. 10 oktober 2010 >> VRT (2010). Vlaanderen Vakantieland. 8 maart 2010

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

Michigan Central Station

Mayfield Station, Manchester (Phill Davison, 2009)

19

Midden door het centrum van Delft wordt vanaf mei 2010 gebouwd aan een 2,3 kilometer lange spoortunnel ter vervanging van het spoorviaduct. Deze barrière uit 1960 zal worden gesloopt en rond 2015 zullen de eerste treinen door de tunnel gaan rijden. Wat gebeurt er rondom de spoorzone Delft en waarom?

spoortunnel Delft Heini Wanders

Verdwenen fietstunnels, eeuwig opengebroken

viaduct tegenwoordig ook bron van milieu- en

positie van Nederland in een moderne netwerk-

wegen, ontgoochelde bejaarde tramgebruikers

geluidsoverlast. Tijdens het passeren van een

economie versterken (Ministerie van VROM, 2008).

en fietsen die ´zomaar´ worden verwijderd.

trein is in een aantal woningen aan de Spoor-

Delft bouwt een spoortunnel en iedereen die

singel een geluidsniveau van 100dB gemeten.

Zuidelijke gebiedsontwikkeling

er woont, werkt of studeert zal het weten. Nu

Het wettelijke voorschrift voor de maximale

De ontwikkelingen van het spoor en station

al ruim een jaar geleden is men in Delft begon-

norm is 60dB (Bouwbesluit 2003). Ook hebben

Delft hebben vergaande gevolgen voor de

nen met de bouw van de spoortunnel. Het

de bewoners aan de Spoorsingel overlast van

stedelijke ontwikkelingen in het hele spoorzo-

graven van de wanden en storten van het dak

de toiletten in de intercity treinen.

negebied. Een nog niet eerder genoemd aspect

direct naast het oude centrum is voor iedereen

betreft de kansen die liggen in de gebiedsont-

op de voet te volgen. Veel is te zien maar niet

Smaak is subjectief en vooral vergankelijk.

wikkeling ten zuiden van de Prinses Irenetunnel

alles. Zo weet bijna niemand dat er onder de

Stond in de jaren zestig de zware betonnen

(PIT, de graffiti-tunnel).

Phoenixstraat onder het gestorte tunneldak

infrastructuur symbool voor welvaart en succes

al honderden meters tunnel zijn uitgegraven.

van een stad, tegenwoordig is er vooral afkeer

Door het verdwijnen van het treintracé ontstaat

van de prominente aanwezigheid van het grijze

er vooral in het zuidelijke gedeelte van de spoor-

spoorviaduct.

zone veel ruimte voor herontwikkeling. In het

Waarom?

Op 31 mei 1847 stopt de eerste trein op station

gebied tussen het bolwerk en de Mercuriusweg

Delft. De lengte van passagiers- en goederen-

Het spoorzonegebied

zijn, vooralsnog, een 700 meter lang stadspark,

treinen en het aantal spoorwegovergangen

Naast de aanleg van de 2,3 kilometer lange

1500 woningen en 23.000 vierkante meter kan-

neemt binnen enkele decennia snel toe. De

spoortunnels, wordt de infrastructuur in het

toorruimte gepland. De uitvoering hiervan zou

overgang van het spoor werd daardoor een

spoorzonegebied nog verder uitgebreid. Zo

volgens de planning van 2008, tussen 2013 en

steeds moeilijker te nemen barrière in de stad.

komen er onder andere, een dubbellaagse par-

2023 plaatsvinden. De vertraging van de tun-

Daarom werd in de jaren zestig het spoorviaduct

keergarage van circa 500 meter lang, een nieuwe

nel en de huidige bouwcrisis maken het echter

aangelegd: een grote verbetering.

gracht en wandelboulevard bij de

onwaarschijnlijk dat er vanaf 2013 daadwerkelijk

Daar waar in de jaren zestig het spoorviaduct

gebouwd gaat worden.

‘Bijna niemand weet dat er al honderden meters tunnel zijn uitgegraven.’

Toekomst Feit is dat er voorlopig grote delen grond ten zuiden van de Prinses Irenetunnel (PIT) braak

een welkome oplossing was, zorgt het tegen-

Phoenixsstraat, een ondergrondse stalling voor

liggen. Het wachtten is nu op de gemeente Delft.

woordig voor allerlei nieuwe dillema’s. Om het

7000 fietsen, een stadspark van 24.000 m² en een

Zij probeert nu samen met de twee ontwikke-

spoornetwerk toekomstbestendig te maken

nieuw nieuwe stadskantoor en -station.

laars (Ballast Nedam Ontwikkeling en NS Poort,

moet het treintraject Amsterdam - Rotterdam

samen OCSD) nieuwe afspraken te maken voor

volledig viersporig worden. Het gedeelte tus-

“Het vertrouwen in de hogesnelheidstrein

de ontwikkeling van het gebied.

sen Rijswijk en Delft zuid is daarbij nog de grote

(HSL) als vervanger voor het vliegtuig op

Vervolgens is het zeer waarschijnlijk dat delen

flessenhals. Het spoorviaduct uit de jaren zestig

middellange afstanden in Europa heeft

van het gebied ten zuiden van de PIT de ko-

vormt door zijn beperkte uitbreidingsmoge-

een enorme impuls gegeven aan de

mende maanden/jaren beschikbaar komen voor

lijkheden het knelpunt. Met de bouw van twee

steden. De stations moeten katalysator

‘tijdelijke’ invullingen. w

tunnelbuizen in hartje Delft kunnen vanaf 2017

worden voor de stedelijke ontwikkelin-

ook tussen Rijswijk en Rotterdam vier sporen

gen” (Sybilla M. Dekker, minister van VROM 2008).

worden gebruikt.

Deze tijdelijke herbestemmingen kan allerlei verschillende vormen aannemen: kinderopvang, studentenhuisvesting, markten, sport en

Naast ruimtegebrek voor uitbreiding is het

20

Dit geldt voor de nieuwe HSL stations, maar

recreatievelden, volkstuinen, uitzichtposten

ook de bouw van de spoortunnel in Delft zal de

enzovoorts.

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

Het gewraakte spoorviaduct, Delft

Het vergroten van sociale cohesie, versterken van participatie en bredere en diepere communicatie met de buurt, zijn voorbeelden van doelen die bereikt kunnen worden. Welke initiatieven en tijdelijke bestemmingen voor het gebied een kans krijgen is afhankelijk van de visie die de gemeente met haar stakeholders uitdraagt.

Als je meer wilt weten over de bouw van de tunnel is het de moeite waard eens te kijken op www.spoorzonedelft.nl of een bezoek te brengen aan het informatiecentrum ´Delft Bouwt´ aan de Barbarasteeg tegenover het station.

Daar vind je onder andere een maquette met de eindsituatie van het spoorzonegebied, een maquette van het definitieve ontwerp van het stadskantoor en technische informatie over de bouw van de tunnel.// bronnen: >> www.spoorzonedelft.nl >> gemeentearchief (foto linksboven spoorwegovergang) >> MA de Jong, IJW Pothuis (2006). bouwbesluit 2003, Den haag >> Ministerie van VROM (2008). Stationslocaties, kathedralen van de nieuwe tijd. Den Haag: Ministerie van VROM. >> Lautenbach (2008). Spoorzones. Integrale ontwikkeling en ruimtelijke kwaliteit.

toekomstimpressie

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

21

Ornament is a taboo subject in modern architecture. What is the point of embellishing a structure with additional elements? It is expensive and it costs a lot of energy. But what if a structure can be designed in such a way that it functions both as a technical and as a decorative element? What if the ornament finds its place in the structure itself, instead of being added to it?

ornament in railway architecture Elena Grigore

From left to right: Bijlmer ArenA Station seen from above.; Hallway of Bijlmer ArenA Station; Platform of Bijlmer ArenA

Ornament is defined as “any element added to

a good connection between two urban districts

an otherwise merely structural form, usually for

lying on each side of them. Aesthetically, they

purposes of decoration or embellishment”

(Ency-

are meant to express the dynamics of the train

. The ornament has been mostly

and to convey a warm ambiance for the visi-

eliminated in modern architecture, with the rise

tors. However, the architectural means used to

of the International Style in the 1920s

achieve these goals are very different, and so

clopedia Britannica, 2011)

(Encyclopedia

. However, current architects make use

Britannica, 2011)

are the two buldings.

of ornaments, but in a subtler way than before.

According to Encyclopedia Britannica, there are

The Amsterdam Bijlmer ArenA Station was

pillars. The roof itself is made of light materials:

three types of ornaments: mimetic ornament

completed in 2007, and is the work of Jan van

wood and glass. According to Van Belkum, the

(symbolic value), applied ornament (meant to

Belkum (Arcadis) and Neven Sidor (Grimshaw).

wood is meant to convey a warm ambiance (van

add beauty to a structure) and organic ornament

It is located between the shopping centre

Duinen, 2007)

(inherent in the structure itself). The third type

‘Amsterdamse Poort’ and the ArenA region

the light diffraction through the glass: because

is largely characteristic for current building

(Wikipedia, 2011)

. What really catches the eye from

the glass is supported by horizontal beams, the

types in which structure plays an important

the outside are the dynamics of the roof. This

sunlight comes down in stripes which are cast

. On sunny days, this is also achieved by

along the platforms.

‘The roof is divided into four elongated stripes above the platforms, which evokes images of moving trains.’

Interestingly enough, there is a very clear hierarchy in the construction of the roof, as each ele-

aesthetic role, such as railway stations, airports

is divided into four elongated, slightly curved

ment adds something to the aesthetic quality of

and stadiums (Encyclopedia Britannica, 2011). In this article,

stripes above the platforms, which evokes im-

the whole. The wooden part is carried by larger

two exemplary railway stations will be discussed:

ages of moving trains.

beams than the ones that carry the glass, and

Bijlmer ArenA Station (Amsterdam) and Liege Guillemins Station (Liege-Luik).

22

they are clearly meant to be visible. The much However, for a newcoming visitor it is the con-

smaller beams that carry the glass contribute

trast between ‘heavy’ and ‘light’ that captures

to light coming down in stripes. Both types of

There are of course some similarities in the

the attention. The railway viaducts are carried by

beams are connected to large, V-shaped girders

architectural concept of the two stations.

large, mushroom-like concrete columns, while

along the platform, which are the dominant ele-

Functionally, both of them are supposed to form

the roof is supported by slender, A-shaped steel

ments in the roof construction. They also have

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

the purpose of concealing the cabels and pipes

Liege Station for aesthetic purposes: The use of

needed for the station. The girders are carried by

girders in combination with glass provide the

the long, A-shaped columns (van Duinen, 2007).

building with transparency, while the vaults and arches contribute to its monumental character.

Another railway station rich in organic ornament

Furthermore, Calatrava uses concrete to mould

is Liege Guillemins Station (Liege-Luik). It was

each element into its desired shape. In the case

designed by the Spanish architect Santiago

of Bijlmer ArenA Station the construction is

Calatrava and was completed in 2009

(Wikipedia,

used to convey the dynamics of moving trains,

. One of the starting points of this project

and to achieve visual contrasts and light effects.

was to create a connection between the two

The less conventional V-shaped girders and

urban districts at each side of the railway.

A-shaped columns are meant to emphasize the

Calatrava realizes this not only functionally, but

V forms of the roof.

2011)

also visually: The traditional facade is replaced by an immense vault, which consists of concrete

Thus, both stations are rich in organic ornament.

beams in combination with glass

.

The aesthetics finds its place in the technical

This way, the building becomes transparent, the

elements themselves. The differences lie in

only visual barrier between its two sides being

the desired visual effect (transparancy and

the girders of the vault and the ones of the roof.

monumentality in Liege, dynamics of moving

(Etherington, 2009)

‘The use of vaults and arches reminds of Gothic Cathedrals.’

Furthermore, the use of vaults and arches

trains Bijlmer), type of material used (concrete

provide the building with a strong monumental

by Liege, steel and wood by Bijlmer), and kind

character: The immense curvature of the roof is

of elements used (Vaults and arches by Liege, V-

the dominant element in the composition. This

and A-shaped girders by Bijlmer). While Bijlmer

contributes to the spacious character inside

ArenA Station is a metaphor for the moving

the building. Furthermore, some stairs are

trains, Calatrava’s Liege Station could be seen as

supplied with arches: some of them with high,

a Gothic Cathedral which celebrates traintravel

funicular ones, and others with low segmental

and opens the gate to the city.//

arches. The use of vaults and arches reminds of Gothic cathedrals, which made abundant use of these elements. The similarity with Gothic architecture also lies in the use of organic ornament itself: structural elements (such as arches, columns, vaults) also have a decorative function.

And, just as with the Liege Station, they are sculptural elements.

The sculptural character of the building is related to the use of complex and unconventional forms.

For example, the four diagonal columns that converge in one point. Also the enormous roof girders are monolithic connected to their supporting columns, which turns the roof into a huge sculpture. Calatrava chose for concrete, because it can be ”moulded and sculpted directly on site” (Kleinman, 2005). The choice for concrete also relates to the desired colour: “Calatrava wanted a warm colour, such as cream-white, but for sure no blatant white”. This is why 20% of the used concrete was white concrete (Kleinman, 2005).

Therefore, Calatrava uses the construction of the

sources: >> van Duinen, T. 2007. Markante overkapping voor station Bijlmer. Stedenbouw, 72-77. >> Encyclopedia Britannica, 26-08-2011, < http:// www.britannica.com/EBchecked/topic/32876/architecture/31857/Organic-ornament?anchor=ref545158> and < http://www.britannica.com/EBchecked/topic/432912/ ornament> >> Etherington, R. 26-08-2011, < http://www.dezeen. com/2009/12/02/liege-guillemins-station-by-santiagocalatrava/> >> Kleinman, C.S. 2005. Zorg voor wit beton. Cement, 46-51. >> Wikipedia, 2011. < http://nl.wikipedia.org/wiki/ Station_Amsterdam_Bijlmer_ArenA> and < http:// en.wikipedia.org/wiki/Li%C3%A8ge-Guillemins_railway_station> photos: >> Hans Krusemann Photography, 26-08-2011, < http://www.hkrfoto.nl/?p=379> >> Liege City Daily Photo, 26-08-2011, < http://liegecitydailyphoto.blogspot.com/2009_09_01_archive.html> >> Mimoa, 26-08-2011, < http://www.mimoa.eu/ projects/Netherlands/Amsterdam/Train%20Station%20 Bijlmer%20ArenA> >> Open Buildings, 26-08-2011, < http://openbuildings. com/buildings/amsterdam-bijlmer-arena-stationprofile-1311/media#> >> Panorama, 26-08-2011, < http://www.panoramio. com/photo/25648101>

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

From top to buttom: Liège Station; entrance with funicular arches; entrance with segmental arches; unconventional columns.

23

De landschapsarchitecten James Corner Field Operations hebben samen met de architecten Scodifico + Renfro de opdracht gekregen om een oude spoorlijn te transformeren tot een enorm park aan de westzijde van de metropool New York. In 2009 werd het eerste deel opgeleverd, afgelopen juni is het laatste deel van het park opgeleverd.

van spoor tot park: the High Line Loes Thijssen

In de jaren ´30 werd het plan om een enorm

andere plek is het een element waar zitmeubilair

spoortraject aan te te leggen in het westen van

in verwerkt is. Ook de verharding is op een

New York, waar omvangrijke industriegebieden

zodanige manier ontworpen dat de beplanting

en pakhuizen gevestigd waren, gerealiseerd.

in de verharding grijpt. Door dit principe toe

De lijn werd zo´n negen meter opgetild met

te passen speelt het voetpad niet de hoofdrol,

de reden een groot gevaar op de straten te

maar wordt de aandacht vooral gevestigd op de

voorkomen. De lijn stond direct in contact met

elementen eromheen: de rails, de beplanting

de gebouwen in dit gebied zodat er gemakkelijk

en kunst. Dit was een erg belangrijk punt in

goederen en etenswaren van de fabrieken naar

het ontwerp, aangezien het niet voorstelbaar

de pakhuizen konden worden vervoerd.

was hoe veelvuldig en op welke manier het park precies gebruikt zou gaan worden. Om te

Vanaf de jaren ’80 werd deze spoorlijn niet meer

voorkomen dat deze lange parklijn eentonig

gebruikt en stond het gebied leeg. In 1999 werd

wordt, is ervoor gekozen om verschillende

er een non-profit organisatie opgericht die

sferen in het park te creëren. Iedere plek heeft

pleitte voor een nieuwe functie van het gebied,

zijn eigen identiteit, van wild tot gecultiveerd

namelijk een park. Het nieuwe park moest

en van hypersociaal tot intiem. Er zijn in totaal

echter wel op een zodanige manier ontworpen

zes verschillende zones, waarbij iedere zone zijn

worden dat de oude structuur bewaard bleef. De

eigen speciale elementen heeft.

friends of the High Line kregen in 2002 eindelijk steun van de stad New York en in 2005 werd

Er waren een aantal belangrijke wensen voor

er financiële hulp geboden. Het ontwerpteam

het ontwerp van het park. Eén daarvan was dat

bestond uit de landschapsarchitecten James

er veel dynamiek aanwezig zou zijn en dat er

Corner Field Operations in samenwerking

interactie zou ontstaat tussen het park zelf, de

met de architecten Diller Scofidio + Renfro.

omgeving en de gebruiker. Hiervoor zijn een

Het beplantingsplan is ontworpen door de

aantal grote kunstwerken geplaatst en zijn er

Nederlandse tuinarchitect Piet Oudolf. Het

speciale uitkijkpunten gemaakt naar mooie

plan is opgedeeld in twee delen, het eerste

architectuur in de omgeving. Ook vond men

deel is in juni 2009 opgeleverd (Gansevoort

het belangrijk dat het park flexibel zou zijn voor

Street - West20th Street), het tweede deel is in

verandering. Daarom hebben de ontwerpers

juni 2011 opengesteld voor publiek (West 20th

ervoor gekozen om sommige plekken niet of

Street – West 30th Street).

niet volledig in te richten, zodat het lijkt alsof het park nog niet af is.

Concept De ontwerpers hebben de schoonheid van de

Er zijn verschillende entrees naar het park toe.

oude spoorlijn met de bijbehorende beplanting

Deze entrees zijn zo ontworpen dat men via

(die er in de loop der jaren tussen is gaan

een slome trap of een lift langzaamaan het

groeien) terug laten komen in het ontwerp,

ongewone landschap van de High Line ervaart.

door het te verweven met nieuwe elementen,

De zes verschillende zones hebben ook hun

het zogenoemde agri-tecture. De oude rails is

eigen programmattische elementen. Zo is er

de rode draad die door het gehele park loopt.

aan het einde van de parklijn een enorm dek

De ene keer is de rails het gedeelte waar de

dat als uitkijkpunt over de stad dient. Ook staan

beplanting in zit, de andere keer is de rails een

er enkele gebouwen waar tentoonstellingen

onderdeel van het voetpad en op weer een

worden gehouden.

Plankaart van de High Line

24

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

Verschillende zones

Meubilair

Transformatie van andere spoorgebieden

Het meubilair is speciaal voor de High Line

New York is niet de eerste stad waar een

ontworpen. Er zijn verschillende soorten

oud spoorterrein getransformeerd is tot

meubilair over het gehele park geplaatst. Er

park. In Parijs is hetzelfde principe toegepast

zijn een aantal bankjes gemaakt van hetzelfde

bij de Promenade Plantée. In 1988 werd

materiaal als de bestrating, waarbij de vloer

begonnen met het project en het eerste deel

overloopt in de bankjes. Bij het grote dek is

van de route opende amper een jaar later, in

het meubilair ook van hetzelfde hout gemaakt

1989. De promenade loopt vanaf de Opera

als de ondergrond. Op enkele plekken is het

Bastille tot aan de oostgrens van Parijs. De

meubilair met wieltjes bevestigd aan de rails. Op

Promenade Plantée werd ontworpen door

deze manier kunnen de ligstoelen verschoven

de landschapsarchitect Jaxques Vergely en

worden. Het meubilair staat vrijwel altijd op

architect Philippe Mathieux. De architecten

strategische plekken om de beplanting te

kozen voor een erg landschappelijke uitstraling.

beschermen.

‘Agri-tecture is het concept dat de ontwerpers hebben gebruikt: de oude spoorlijn is verweven met nieuwe elementen.’

Ook het reading viaduct in Philadelphia is tot Beplanting en verharding

park getransformeerd. De ontwerpers, Kyle

De tuinarchitect Oudolf heeft voor de beplanting

Gradinger samen met Wallace Roberts and

vooral voor grassen en veel verschillende

Todd hebben kunst en culturele activiteiten veel

kleuren bloemen gekozen. Deze mix staat bijna

aandacht gegeven in het plan.

het gehele jaar in bloei. De beplanting die er gegroeid is in de jaren dat het gebied in onbruik

Deze succesvolle projecten laten zien dat

was, is behouden gebleven.

een spoorlijn niet alleen een infrastructureel

De verharding bestaat uit prefab betonplaten

element is, maar ook ideaal getransformeerd

die eindigen in de vorm van een vork, zodat de

kan worden in een openbare ruimte. //

beplanting tussen de bestrating groeit.

Kunst In het park zijn verscheidene plekken waar ruimte is voor kunstobjecten. De kunstobjecten mogen tijdelijk in het park staan. Momenteel zijn er werken te zien van onder andere Robert Adams, Sarah Sze en Kim Beck.

The High Line Bronnen: >> Aurora Fernández Per, Javier Arpa, THE PUBLIC CHANCE, New urban landscapes, A+T books >> thehighline.org geraadpleegd: 01-07-2011 >> ww.oudolf.com geraadpleegd: 26-08-2011 >> http://www.fieldoperations.net geraadpleegd: 01-07-2011 >> http://www.dsrny.com geraadpleegd:01-07-2011 >> http://www.promenade-plantee.org geraadpleegd: 26-08-2011

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

Afbeeldingen: >> http://www.gsd.harvard.edu/pbcote/courses/archive/2010/gsd6447/bighorse/index.htm geraadpleegd:26-08-2011 >> Aurora Fernández Per, Javier Arpa, THE PUBLIC CHANCE, New urban landscapes, A+T books >> fotografie van Peter Rosmulder

25

De trein, die als razende reporter door het land zoeft, wordt door velen gehaat maar de grote jongens met miniatuurtreintjes zijn verliefd. Dichters, songwriters, zangers... ze kunnen hun geluk niet op.

De boemel als dromerige vervanger van de auto. Noor beschrijft.

spoor Noor Debets Langzaam wordt het perron voller. Het is koud,

keer naar Casablanca, Marokko. Dat is nogal

De trein staat gelijk aan vrijheid, aan romantiek,

winderig en de zomer verbergt zich achter een

wat. En dan te bedenken dat de Nederlandse

het zachte geschommel van de wagen met op

grote donderwolk. Mensen duiken weg onder

treinen samen 560 miljoen kilometer rijden

de achtergrond de bekende ‘kedeng-kedeng’

parapluutjes en de zomerjassen zijn opgevuld

en dat we daarmee het drukste spoornet van

vormt het ritme. Jammer dat op het moderne

met dikke vesten. Ik moet naar Amsterdam-Zuid,

Europa bezitten. De spoorlijn langs Delft is één

Nederlandse net de kedeng kedeng

de Bosbaan trekt. Een auto heb ik niet en ik word

van de drukste lijnen met het af en aan rijden

veroorzakende spoorlassen zijn verdwenen.

niet echt warm van een ritje in de bus. Fietsen

van zo’n 350 treinen per dag, gelijk aan, als we

Even schrik ik op uit mijn gedachten. Op de

lijkt een leuk en gezond alternatief; ik houd van

ook de halve treinstellen tellen, drieeneenhalf

achtergrond vallen gesprekken stil en laten we

het stampen op de pedalen. Toch verkies ik,

per kwartier. Moet je je voorstellen dat je daar

het woord aan de vrouw die zich schuil houdt

zeker met dit weer, de trein. Een geel-blauwe

naast woont. Elke vijf minuten een razend beest

in menig speaker van het moderne treinstel.

Sprinter die mij door het Hollandse landschap

langs je kamertje dag in dag uit. Het zal wel een

’Volgend station...Leiden Centraal... U kunt hier

naar de plaats van bestemming brengt, 1.5

goedkope kamer zijn of eentje met een perfecte

overstappen op de trein naar Utrecht Centraal...

MW bruut vermogen maar zoemend als een

geluidsisolatie. Mij niet gezien in ieder geval.

Schiphol...en ...Haarlem...’ Met daaraan vast-

fluisterfiets... nothing like it.

En ja. Niet alleen in Delft laat de trein

geplakt de nieuwe, en tevens niet meer weg

niet helemaal geruisloos aan zich voorbij gaan.

te denken spreuk, ‘Denkt u eraan om bij het

Het spoor, en daarmee de trein, is inmiddels

In de dorpen, waar de perrons twee meter max

uitstappen direct uit te checken’. Wauw. Het ver-

niet meer weg te denken uit onze samenleving

zijn met bankjes voor de vermoeide ouderen,

stoort dan wel de gedachtegang, of het gesprek,

en ‘an old stager’ als het gaat om de massa-

wapperen de hoedjes zo af als er een hogesnel-

maar deze zachtaardige stem is vele malen beter

vervoermiddelen. Want waar minister Lely in

heidtrein langs dendert. Het is een wonder dat

dan de brabbelende conducteurs die, als je het

1906 werd uitgelachen toen hij stelde dat de

deze bakbeesten, zelfs de ‘lichtgewicht’ Sprinter

mij vraagt, nog nooit van ar-ti-cu-le-ren hebben

auto hét nieuwe massavoertuig zou worden,

weeg 176 ton, op de gladde rails tot stilstand

gehoord. Vaak volgt een golf aan geluid met een

was het spoorwegennet in 1900 al vrijwel

kunnen worden gebracht.

warboel aan woorden waarbij je hoopt dat je

voltooid. De eerste spoorlijn in Nederland loopt

Over stilstand gesproken. De trein

goed hebt verstaan dat station Haarlem nadert

van Amsterdam naar station Haarlem en werd

van 08.24 is gearriveerd en ik stap in. Het is

en je daarbij krampachtig naar buiten staart met

in 1839 aangelegd, veertien jaar na aanleg van

mooi om te zien hoe er bij elke deuropening

de wens station Haarlem daadwerkelijk tegen te komen. De altijd aanwezige onzekerheid

“...anders bij de Aziaat die, met zijn kingsize koffers, tegenover mij in het vierzitje gepropt zit”

over of je goed zit, wordt vriendelijk door de NS tegengegaan . Dit is anders bij de Aziaat die, met zijn twee kingsize koffers, tegenover mij in

26

de eerste lijn in Engeland. Het was een kleine

mensen wringend een haag vormen voor de

het vierzitje gepropt zit. Twee grote spleetogen

kroon op het werk van de Hollandsche IJzeren

uitstappers met hier en daar een helpende hand.

die mij vragend aankijken. ‘Miss?...Solly Miss, is

Spoorweg Maatschappij, de HIJSM, die in 1837

Zodra de trein leeg is, ontstaat er een race om

this sjiphol?’ Ha. Ik kan een kleine glimlach niet

werd opgericht als voorloper van de NS. Toch

de juiste stoeltjes; vierzits, tweezits, eventueel

bedwingen. Zelfs de heldere stem van de dame

was het volk niet blij met ‘De Arend’ en ‘De

driezits, voor- en achteruit, stiltecoupe of niet.

verstaat hij niet. Arme jongen.

Snelheid’, destijds de namen van de uit Engeland

Een scala aan mogelijkheden en dan nog, vooral

De trein laat zijn bekende treinpuf en maakt

afkomstige locomotieven. Integendeel, de hoge

tijdens spitsuur, kijkt men niet op van een half

langzaam weer vaart, het goedaardige monster,

snelheid van liefst 35 km/h zou de omgeving

uurtje staan. Immers, we zijn blij dat we droog

dat dankzij de flenzen aan de wielen voor

storen, vee zou schrikken, artsen vreesden voor

rijden. De conducteur fluit, deuren slaan dicht

eeuwig de gevangene blijft van de spoorbaan.

de gezondheid van de bevolking en bovenal,

en langzaam rollen de wielen weer over zijn

Ik zink direct weer in gedachten en samen met

vond men, was een trein niet bestemd voor

rails. Kedeng kedeng kedeng kedeng. Het doet

mij nog zo’n 80% van alle treinreizigers want,

personenvervoer. Toch werd er gebouwd en niet

me denken aan het liedje van Guus M. Maar

zo heeft de NS onderzocht, dagdromen en

zonder succes. Nederland kent tegenwoordig

niet alleen Guus bezingt de trein. Ook mannen

ontspannen zijn de meest geliefde bezigheden

2800 km aan spoorlijnen. Dat is acht keer van

als Johnny Cash, Woody Guthrie en Bob Dylan

van de 9 miljoen reizigers die Nederland telt

Groningen naar Maastricht, of van Delft in één

gebruikten de trein als metafoor in hun werk.

tijdens een ritje treinen.//

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

27

Wayfinding is often considered an area exclusively for industrial designers, who get involved only after a building is deemed difficult to navigate. Mijksenaar’s Jiska van Veen explains how a lot can be gained when wayfinding is considered in an early stage of the architectural design.

showing us the way Sine Celik Roderick Trompert Everyone at MIjksenaar carries the title of

pictograms; it’s not a matter of making a set of

also very conspicuous and it’s another example

information designer. Could you explain what

nice looking pictograms, rather they should be

of good colour combinations.

exactly an information designer is?

understandable internationally. Colour coding

Everybody here works as a designer in Mijkse-

is important in this process too. For instance at

Something else we are currently working on is a

naar. Yet we are not only working with industrial

Schiphol we use yellow signs for flight related

project for dynamic signs, for which we are cur-

or graphic designers; we have many different

directions; for going to your gate, to make a

rently doing a pilot at Schiphol. Up until now all

backgrounds such as economics, psychology

transfer or to find the baggage hall after arrival.

the signs are all static and, also very important,

and art school. No matter what you have studied,

These are the most important destinations to

illuminated. Yet there is a growing need from

it is never easy to make a new start with bag-

look for, so these signs are often bigger and

the airport to start using dynamic signs to

gage from your past. That is why everybody is

the yellow colour helps it to stand out. Then

make it easy to change information. The layout

involved in a learning process here, everyone has to learn how to approach a wayfinding project.

Everyone should be able to place themselves

‘Often people do not even remember the color of a sign, even though they might have just used it to find the toilet.’

in the shoes of the end-user. Although it is nice to make an appealing sign, our main goal is to

we have gray for all the facilities, first aid, toilets

of these dynamic signs should fit within the

design a clear and functional wayfinding system.

etc. and blue for bars, restaurants and lounges.

existing system, but even then the experience

Green is used for escape signs and emergency

of looking at a screen is different from looking

Schiphol Airport is probably your most known

exits. Most people know only the yellow signs

at an actual sign.

project. What do you think makes the signage

when they think of Schiphol, although we use

The gate identification signs for instance are

at this airport so successful?

less conspicuous colours on the signs there too.

quite big as they are supposed to readable from

A few things are very important concerning

Often people do not even remember the colour

a 100 meters distance. But with dynamic signs

consistency. Starting with the information

of a sign, even though they might have just used

as gate identification we are now reevaluating

conveyed to the passengers, which should be

it to successfully find the toilet.

wether we still really need these huge signs.

consistent from the beginning to the end. Our

We also apply these types of colour coding in

This shift to (smaller) dynamic signs can also be

signs therefore already start at the highway to

other airports and transport hubs. For instance

found at the NS stations, where we worked on

help you find your way to the terminal, then

for the Dutch railway (NS) stations we created a

the final design for the departure time screens.

they continue all the way through the terminal

handbook together with ProRail which contains

Unfortunately we were not involved in the final

building up until you reach your final destination

a whole set of rules we apply, such as the

execution and now the screens on the platform,

which is the departure gate. But consistency

white-on-blue for the direction signs and the

showing the next departing trains, are not read-

also means repeating information, and that a

blue-on-white for identifications. This contrast is

able from a distance. This is a shame, and proves

name doesn’t change halfway along the route.

Finally a destination must always be recognisable. Marking a destination is very important when following a route and often forgotten.

So for instance at Schiphol; we not only put up signs indicating the direction for departure hall 2, we also put up a big sign in the hall itself to indicate that you have arrived there.

In a lot of situations there is a lot of emphasis on making a nice place, while it should be more about making it really simple and functional. This is one of the reasons why we use international

28

colour coding at Schiphol airport

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

that technology plays a big role when choosing

to combine existing constructions, for instance

people through an outside connection instead.

for dynamic signage.

those for cameraâ&#x20AC;&#x2122;s and lighting with the ones

It changes the whole idea the architect had

Fortunately the technology for electronic

required for the signs. Another was to place less

for Utrecht Centraal. These types of situations

dynamic signs is evolving quickly and is already

signs, and make those bigger. For this we made

occur at many locations and are cause for a lot

approaching the experience of a real sign. Yet

a study on reading distance based on different

of discussion. The fact is that the chipcard will

here you have the risk that people no longer

points from which you enter the terminal.

drastically change the life at our stations from

realise the sign is dynamic and that it can change

In the end we decided on signs that are one-

now on.

to show different information. So you need to

and-a-half times bigger in height, that can be

be careful when applying these new advances

read easily from a distance when entering the

You also worked together with UN Studio on

in technology.

terminal.

Arnhem station. What was special about this

To us the scale difference between the smaller

collaboration?

Mijksenaar is currently involved at many of the

existing stations and these large new ones is

There has always been a certain interest with Ben

NS stations, what is your role in these projects?

very interesting; as these larger stations ask for a

van Berkel for our way of looking at architecture

Currently we have a project to upgrade the

new approach in wayfinding design. In Utrecht,

and wayfinding. So when he was granted the

signage for 36 existing stations. Throughout

but also in Rotterdam we will be applying larger

assignment for Arnhem, he decided to involve

the past two years we gained a lot of experience

signs to match the scale of these new terminals.

us already at an early stage of the design process.

by visiting all these stations. We walked around

These projects form examples that will help us

To our knowledge this was the first time an

in them and made reports on traffic flows and usability. During these visits we also invited a lot of different user groups, including people with a visual or physical impairment. It is always very interesting for us to hear how different users experience finding their way.

But we also work on new stations such as Rotterdam Centraal, Utrecht Centraal and Den Haag Centraal, for which we have been working to-

Town

gether closely with Benthem Crouwel Architects.

The placement of signs in these projects is often a topic for discussion. In Utrecht for instance the roof of the terminal will be really high and the architect specifically did not want us to

50 meters

suspend anything from the ceiling. He was very strict on this.

At the same time there are many different pedestrian flows running through the building that need to be directed. You have a main flow going from one side of the tracks to the other, but also all the flows from arrivals and transfer

star model for Arnhem station (in collaboration with UN Studio)

crossing each other. So we set out to design an ideal pedestrian flow and used that to decide

formulate new rules to accomodate these larger

architect chose to include wayfinding already

on where to provide people with information.

stations while guarding the excisting consistent

in the design brief for a building, something

Of course the fact that we could not suspend

wayfinding system.

which we find should happen more often. The

any of the signs from the roof still remained an

only problem was that such a design brief for

issue; where else could we put them? The logic

The implementation of the public transport

wayfinding simply did not exist yet, except for

solution would be to attach them to dedicated

chipcard system (OV-chipkaart) introduces

some earlier research done by Harm Zwaga from

constructions on the floor, but the architect

another set of complications. In many of the

the University of Utrecht. He and Paul Mijksenaar

didnâ&#x20AC;&#x2122;t want these cluttering the terminal either.

railway stations this system is now being applied

worked on Arnhem together and developed a

Also, we all agreed that we should not put any

and it is interesting to see how the locations

star model for the routes running through the

obstructions in the middle of the flow. This is

of these check-in gates are being chosen. The

station. This model, based on the actual floor

really one of those situations where you have to

wayfinding design we made for Utrecht Centraal

plan, was meant to analyse the flows of people

work together to find a solution. Together with

predates the introduction of this system. The

and find an optimal balance between the fastest

the railway state architect (spoorbouwmeester)

terminal was to be a public square connecting

transfer routes and optimal wayfinding clarity.

and the architects of the station we came up

two parts of the city, but with these gates we

The most ideal situation for wayfinding would

with two alternative solutions. One solution was

suddenly have to think of a solution to direct

be to always direct everyone through a central

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

29

3500 mm

2500 mm

1850 mm 25 mm

overview of sign positioning in vertical plane, as seen in Dutch railway stations

30

point, from where instructions can be provided

corners, or entrances that are not well identified

vent a lot of headache later on. For placement

to all other directions. In most stations for in-

can make it difficult to do so.

of illuminated or dynamic signs for instance it

stance we first direct people from the tracks

For instance in a lot of stations you will find

can be very difficult to integrate all the cables

to the main hall, and only from there we direct

the transparent elevator. We have experienced

into the walls when we get involved at a late

them to the other facilities. This provides optimal

that often people do not recognise them as an

stage of the design. This sounds very logic, but

clarity but does not always equal the fastest way

elevator: of course we could place a sign on it

these types of practical things are not always

to move around. The fastest would be to create

that tells you itâ&#x20AC;&#x2122;s an elevator; but you can also

considered in time.

direct lines of sight to all your destinations, yet

avoid this altogether by making it more obvious

A good example is the parking at Schiphol

an architectural design could include split levels,

that its an elevator through design. This sounds

which has recently been rebuilt. They made a

objects or corners that prevent this, which makes

very logical but people just do not think about

special exit for employees, at the same location

it difficult for people to find their way. Therefore

this during the design.

of the entrance for the general public. Yet this

direct routes are often only suitable for use by

At the same time architectural language can also

was not the exit for the public; this was on the

people who already know to find their way at

support the wayfinding process, for instance by

other side of the garage. Obviously most users

the station such as daily commuters.

making use of expressive construction elements,

will simply assume they have to exit at the

As we were involved in such an early stage of

using interior elements as landmarks or applying

same point where they entered. This issue was

the design in Arnhem, we could solve many

illumination to help guide people through the

complicated even further as this was a parking

of these potential problems before the station

building. Using a work of art to identify a space

garage for rental cars; so the garage was used

was even built.

or as meeting point is also very effective. At

mainly by foreigners and first-time visitors. They

We really think these types of models can help

Schiphol for instance everybody uses the red

go to the terminal, get their keys and drive their

define how buildings are used and can really

and white checkered artwork as meeting point,

car towards the exit by following the signs. The

improve the usability of a design.

while the official meeting point sign is actually

first exit they will come across is this dedicated

several meters to the left of it.

employee exit.

Could architecture play a leading role in the

There are also rules of thumb to take into

We tried everything to direct people differ-

wayfinding process, or will we always need

account like the fact that people will always

ently; but the first instinct will be to simply move

signs for this?

move towards the light and they often donâ&#x20AC;&#x2122;t

towards the light and follow your former cars. It

In general you can say that there is an impor-

like to walk through long tunnels. These are

is then nearly impossible to redirect cars back

tance of finding your way in an intuitive manner.

basic rules we apply in our work and we would

into the dark only to have them use an exit on

It should be possible to find your way in a build-

like to give advice on them in the early design

the other side of the garage. These are types of

ing even without any signs. Though examples

stage more often.

situations where it wouldnâ&#x20AC;&#x2122;t matter how much

as we mentioned earlier like split levels and

Collaboration in an earlier design stage can pre-

signs we put up: there should simply be a person

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

standing there constantly pointing people in

Recently we have come to experience your

the right direction. In the end it’s all about the

work up close; with the new signage for the TU

whole picture; everything has to work together

Delft campus by your office. Does an outdoor

to prevent the part of your journey spent at the

project like this differ from the many interior

station to turn into a stressful experience. Good

projects you have done?

signs to help you find your way, will go a long

Basically our approach for an outdoor project

way towards this. But when people are stressed

like this is not any different from the interior

they will simply stop looking at the signs and

projects we do. If possible we go to a location,

try to ask someone for help. A clear, structured

walk around and do an inventory. We make

situation, a pleasant environment or even the

flowcharts to see which user groups are involved

nice person bringing you your coffee at the bar

and what are they doing there. This way different

can all eventually add to a pleasing wayfinding

questions will come up and we will try to find the

experience.

right answers for them.

Fortunately the design practice is slowly chang-

But you do have to deal with the different scale

ing and we are invited to get involved in earlier

and some different elements when working

stages more often. For instance at Schiphol,

outside. In the TU Delft campus we also had

where we used to only be involved in the bigger

to provide signs for the roads surrounding

projects, they now even call us when they decide

the campus. This asked for a different kind of

to change one sign. But also in new projects for

philosophy and approach than what we apply

hospitals or stations we are now involved in the

indoors. These road signs are placed on different

early stage which we find really nice.

locations, have larger sizes and need a build

Sometimes we are also asked to join as consult-

quality suitable for outside. Yet we tried to apply

ant, as in the case for a museum in Amsterdam.

the same consistency of elements as found on

The building was already there but they were

signs elsewhere on the campus.

signage for cyclists and pedestrians at Mekelpark TU Delft

‘When people are stressed they will simply stop looking at the signs’ planning to extend it. The architect was trying

The current design for the TU Delft campus

to figure out what the consequences would

signs was made in collaboration with Frans van

be when making such an extension and asked

Mourik, who is a teacher at Industrial Design and

our advice in orienting the different flows. We

former colleague of Paul Mijksenaar.

thought that was a good example of being

There was also a graduate student involved in

involved in an early stage.

this project who designed a modular system for

To us wayfinding design is not just signs and flow

all the construction elements of the different

charts. We imagine ourselves walking around

signs. Also the white TU Delft flames on top of

in a building; imagining what a space feels like

the sign poles were his idea.

when it has either a low or a high ceiling and

Together we made maps, shelters for the bus

try to adjust our work accordingly. I feel like we

stops and of course all the directional signs as

are really comfortable with joining in with the

well as columns for the building identification

architectural design and sharing our expertise.

signs. It was a nice cooperation among both

It is something we encourage and hope that it

students and professionals. //

Jiska van Veen will also be speaking at the ‘Station Centraal’ symposium which takes place on wednesday September 21st 2011. www.stationcentraal.eu >> This interview with Jiska van Veen and Jasper van den Broek took place on August 2nd 2011 >> For more information on Mijksenaar visit their website: www.mijksenaar.com

will one day become common practice to do so.

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

31

Er wordt volop gebouwd langs het spoor: de grote stations in Nederland worden momenteel gemoderniseerd. Hoe zitten deze projecten nu werkelijk in elkaar? Drie Bouwkunde studenten bieden in september een blik achter de schermen van deze grote stationsprojecten.

Station Centraal Frans Bochanen Timo Cardol Roderick Trompert

Amsterdam Centraal Amsterdam Bijlmer ArenA

Den Haag Centraal Utrecht Centraal

Delft Rotterdam Centraal

Arnhem

Breda

Antwerpen Centraal Legenda Nieuw HSL station

Liège - Guillemins

Nieuw NS station

de geselecteerde stations voor de tentoonstelling

32

Bouwen met de winkel open. Dat is e en

complex de stationsprojecten stuk voor stuk zijn.

centraal.” Maar wat houdt dit precies in? Dat men

voorwaarde die de verbouwingen van alle

Hoewel de projecten in mate van complexiteit

voor de eindgebruiker, de reiziger, ontwerpt lijkt

stationprojecten met elkaar gemeen hebben.

vergelijkbaar zijn, zijn de projectorganisaties

vanzelfsprekend. Daarnaast moet ook rekening

Treinen en andere vormen van openbaar vervoer

veelal verschillend. Daarbij heeft het feit dat

gehouden worden met het snel veranderende

moeten tijdens de bouw gewoon blijven rijden

deze verbouwingen vrijwel gelijktijdig worden

gebruik van openbaar vervoer en de komst

en tegelijkertijd moeten ook de commerciële

uitgevoerd als gevolg dat de projectorganisaties

van de Hogesnelheidslijn (HSL), wat maakt dat

en ondersteunende faciliteiten op de stations

weinig van elkaars fouten kunnen leren.

met deze stationsgebouwen een nieuw soort

beschikbaar blijven.

Een andere veel gehoorde kreet bij de ontwerpen

typologie verrijst in het Nederlandse landschap:

Alleen al deze voorwaarde geeft aan hoe

van deze nieuwe stations is: “De reiziger staat

die van de grootschalige openbaar vervoer

s t y l o s // a d v e r t o r i a l // a l g e m e e n

Station Centraal dit studenteninitiatief wordt mede mogelijk gemaakt door:

CS

de architectuur voorbij

terminal. Interessante thema’s die hierbij komen

een debat plaatsvinden. Hier zullen aan de hand

Datum

kijken zijn onder meer de aansluiting tussen de

van diverse stellingen de verschillende belangen

21

stad en het station en de invloed van de HSL op

en visies van de betrokken partijen tegenover

de stationstypologie.

elkaar worden gezet. Wij nodigen iedereen

Om antwoord te krijgen op deze en andere

uit om aan de hand van de informatie die de

vragen organiseren we Station Centraal: een

tentoonstelling biedt zelf een standpunt in te

symposium begeleid door een tentoonstelling.

nemen en zich daarmee in het debat te mengen.

Hier zullen we deze grote stationsprojecten in

Bekijk de stellingen op onze website.

aanbouw, voor het eerst gezamenlijk op één

Tijdstip

13:15 13:30 14:15 15:00 15:15

locatie, aan een breed publiek tonen en ter

Tentoonstelling

discussie stellen. De tentoonstelling is in de

19 - 30 september 2011

Oostserre te bezichtigen van 19 tot en met 30

Oostserre, tijdens openingstijden van faculteit

september. Het symposium vindt plaats op 21

Symposium

september en is voor iedereen vrij toegankelijk.

21 september 2011

Wel vragen we iedereen om vooraf te registreren

Zaal A, 13:15u - 17:30u

15:35

16:15

via onze website.

Nadat alle sprekers tijdens het symposium hun

www.stationcentraal.eu

rol binnen het proces hebben toegelicht zal er

@stationcentraal

15:55

16:30 17:30

September 2011

Spreker / Station(s) of functie

Rob van der Bijl introductie

redacteur / auteur 'Station Centraal'

Koen van Velsen Spoorbouwmeester, architect station Breda

Jan Benthem - Benthem Crouwel architect stations A’dam, Delft, Den Haag, R’dam, Utrecht

pauze

Wim Gideonse - Prorail Manager grote stationsprojecten

Paul Rutte - NS Poort directeur ontwikkelbedrijf

Frits Verhees - Strukton hoofd marketing

Jiska van Veen - Mijksenaar projectleider NS stations

Alle aanwezige sprekers debat

onder leiding van Rob van der Bijl

borrel

in de Oostserre

langsdoorsnede station Delft - Benthem Crouwel Architekten

s t y l o s // a d v e r t o r i a l // a l g e m e e n

33

Wist je dat het Rietveldpaviljoen in de tuin van het Kröller-Müller Museum eigenlijk een replica is?

Het huidige Rietveldpaviljoen is eigenlijk helemaal niet van Rietveld, maar van de architect Bertus Mulder. Dit gegeven brengt de nodige dilemma’s met zich mee, want wat is nu nog een monument en wat niet?

reco,mo.mo_ Renate van Schaik

In plaats van het 40 jaar oude paviljoen te res-

was afgebroken. Het ‘oorspronkelijke’ paviljoen

kunnen komen voor (gedeeltelijke) reconstruc-

taureren, is het het Rietveldpaviljoen vorig jaar

in de tuin van Kröller-Müller was helemaal niet

tie moet hiermee rekening worden gehouden.

gesloopt om plaats te maken voor het een kopie,

oorspronkelijk, maar eveneens een reconstruc-

geheel naar het ontwerp van Rietveld, maar

tie, namelijk uit 1965. De eerste versie dateert

Patijn was begin jaren ’90 zelf betrokken bij

in de details aangepast aan de hedendaagse

uit 1955 en was bedoeld als tijdelijk paviljoen

een reconstructieproject, namelijk dat van

bouwmethoden en -eisen.

voor de Derde Internationale Beeldententoon-

de Rotterdamse arbeiderswijk Kiefhoek, een

stelling in Park Sonsbeek te Arnhem. Na de

sociaal woningbouwproject van architect J.J.P.

Is het Rietveldpaviljoen dus nep? Worden we nu

tentoonstelling is het paviljoen afgebroken en

Oud uit 1928-30. De wijk is één van de eerste

in de maling genomen? Is dit de bevestiging van

tien jaar later is het als eerbetoon aan Rietveld

Nederlandse voorbeelden van stedenbouw

het zogenaamde Disney-tijdperk, waarin ‘fake’

gereconstrueerd in de tuin van het Kröller-

volgens de regels van het Nieuwe Bouwen. De

de norm is? Of gaat het om het overbrengen

Müllermuseum, exact naar het oorspronkelijke

plattegronden en de gevels zitten systematisch

van Rietvelds concept en is de authenticiteit

ontwerp. Na veertig jaar begon het paviljoen

in elkaar en de wijk is één van de eerste voor-

van de materialen ondergeschikt aan het

allerlei gebreken te vertonen, het was immers

beelden van woningtypologie in stempels. De

oorspronkelijke idee van de architect? Dit zijn

als tijdelijk gebouw bedoeld en daar waren de

woningen voldeden echter niet meer aan de

vragen die centraal stonden tijdens het sympo-

materialen en de detaillering ook op ontworpen.

huidige wooneisen; ze waren slecht geïsoleerd en hadden naar onze maatstaven kleine en

‘Het ‘oorspronkelijke’ paviljoen in de tuin van Kröller-Müller was helemaal niet oorspronkelijk, maar eveneens een reconstructie, namelijk uit 1965.’

onhandige woningplattegronden. Omdat restauratie haast onmogelijk was door de slechte staat van de woningen is voor reconstructie gekozen.

sium ‘Reco,mo.mo_‘, oftewel ‘Reconstructie van

De dakconstructie en de kolommen vertoonden

Moderne Monumenten’, met als veelzeggende

houtrot en de grote vrije wand zou bij een harde

Het straatbeeld is bij de reconstructie zo

ondertitel ‘Hoe echt is namaak, hoe dierbaar

storm kunnen omwaaien. Wat Mulder deed was

veel mogelijk behouden gebleven, terwijl

het origineel?’. Aan de hand van een aantal

dus hetzelfde als wat in 1965 is gebeurd, alleen

de woningplattegronden zijn aangepast om

lezingen door onder andere Paul Meurs, Marieke

dan ‘beter’.

grotere woningen te creëren, naar de huidige

Kuipers en Wietze Patijn werd een discussie op

34

woonwensen. Patijn wijst er op dat de meeste

gang gebracht over reconstructie van moderne

De Kiefhoek

discussies vanuit de monumentenzorg over het

monumenten.

Het gangbare standpunt in de monumenten-

architectonisch beeld gingen, een ‘ academische

zorg is ‘restaureren met behoud van zoveel

discussie’ die vaak verzandde in materiële

Over de reconstructie van het Rietveldpaviljoen

mogelijk oorspronkelijk materiaal’. Dit komt

zaken, en in discussies of iets er wel of niet ‘oud

waren de meningen zeer verdeeld. Voornamelijk

voort uit de ontstaansgeschiedenis van de

uitziet’. De meest ingrijpende verandering aan

het feit dat het oorspronkelijke paviljoen was

monumentenzorg, waarbij de bescherming van

het ontwerp van Oud is volgens Patijn echter de

afgebroken ten behoeve van de reconstructie

oude gebouwen en bouwmethoden het voor-

aanpassing van de plattegronden, waardoor de

was een punt van discussie. De reconstructie van

naamste doel was. Authenticiteit is hierbij een

karakteristieke woningtypologie voor een deel

delen van een gebouw die door tijd of schade

veelgebruikte term, waarbij oude monumenten

verloren ging. Hierover is nauwelijks discussie

zijn verloren wordt als algemeen geaccepteerd

er ook vooral oud uit moeten blijven zien. Voor

geweest, terwijl dit volgens Patijn juist een

beschouwd, maar sloop en reconstructieve

monumenten van de Moderne Beweging is deze

belangrijk kenmerk is van de Modernistische

herbouw is een ander verhaal.

manier van denken echter ongeschikt, althans zo

woningbouw. Bij het reconstrueren van mod-

betoogden zowel Paul Meurs als Wietze Patijn.

erne monumenten is het volgens hem met

Overigens wijst architect Bertus Mulder in zijn

Naast materiële waarden spelen ook de belev-

name belangrijk dat het idee van de architect

verdediging van de reconstructie op het feit dat

ing, de ruimte, de typologie en het idee van de

niet verloren gaat.

het oorspronkelijke paviljoen niet voor niets is

architect een rol. Bij de vraag of de monumenten

gesneuveld, aangezien deze jaren geleden al

moeten worden gerestaureerd of in aanmerking

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

Philipspaviljoen

Hieruit blijkt dat het bij reconstructies vooral

zonder ingewikkelde (en dus dure) kunstgrepen

Dat deze stelling niet eenduidig van toepass-

belangrijk is om duidelijk het doel van de

om ‘oorspronkelijk’ materiaal te redden.

ing is, maakt het verhaal van architect Wessel

reconstructie voor ogen te houden: wil je het

de Jonge duidelijk. Hij is van mening dat het

belang tonen van het gebouw voor de archi-

Mulder heeft bij zijn reconstructie gehandeld

vervangen van een ontwerp door een replica

tectuurgeschiedenis, of streef je een icoon of

vanuit het oorspronkelijke idee van de architect

in hedendaagse technieken een stap te ver is.

toeristische attractie na? Overigens erkent De

en gaf in het reconstructieontwerp de authen-

Als voorbeeld toont hij het Philipspaviljoen van

Jonge wel dat als Le Corbusier nog zou leven en

tieke beleving van de ruimte door de bezoekers

Le Corbusier van de Expo uit ’58. Destijds was

zelf zijn gebouw zo kunnen reconstrueren, hij

de hoogste prioriteit. Maar kan een gebouw wel

dit een technologisch innovatief ontwerp. De

wel voor hedendaagse technieken zou kiezen.

een monument zijn als het uit alleen nieuwe ma-

dubbelgekromde oppervlaktes waren met de

Een architect zal zijn eigen ontwerp immers

terialen bestaat? Marieke Kuipers benadrukt in

hand berekend door wiskundige en componist

altijd willen verbeteren: “De grootste vijand van

haar lezing dat de materialiteit van gebouwen er

Iannis Xenakis. Tegenwoordig zou een dergelijk

erfgoed is de oorspronkelijke architect”.

wel degelijk toe doet, aangezien namaak nooit

gebouw relatief makkelijk te construeren zijn

erfgoed kan zijn. Volgens die redenatie heeft het

aan de hand van geavanceerde computermod-

Mulder

Rietveldpaviljoen dus zijn monumentenstatus

ellen en prefabsystemen, maar in de jaren ’50

Bij het nieuwe Rietveldpaviljoen (of Mulderpavil-

verloren, althans voorlopig. Wellicht dat over

waren dergelijke bouwwerken uitzonderlijk. Dit

joen, het is maar hoe je het bekijkt) is uiteindelijk

veertig jaar een herwaardering plaatsvindt

kwam onder andere tot uiting in de constructie,

wel voor hedendaagse technieken gekozen; de

voor eenentwintigste-eeuwse reconstructies

die redelijk onbeholpen was en met stalen

constructie en detaillering zijn verbeterd ten

van modernistische monumenten. Tot die

spankabels bij elkaar werd gehouden.

opzichte van het originele ontwerp. Mulder

tijd kunnen we nog eindeloze ‘academische’

heeft de detaillering zo aangepast dat het

discussies voeren over hoe, waarom en waarmee

De Jonge stelt ter discussie of het paviljoen,

oorspronkelijk tijdelijke paviljoen nu perma-

ons twintigste-eeuwse erfgoed kan worden

dat er nu niet meer is, bij een eventuele

nent kan blijven staan. Zo is het platte dak op

behouden voor toekomstige generaties.

reconstructie met hedendaagse computer- en

afschot geconstrueerd en zijn de oorspronkelijk

constructietechnieken moet worden gebouwd,

massieve houten kolommen vervangen door

De inhoud van deze tekst is grotendeels

of dat de oorspronkelijke, onbeholpen techniek

een houten omhulsel rond een stalen kern: “Je

ontleend aan de lezingen die zijn gegeven tijdens het Symposium Reco,mo.mo_ op

‘Mulder heeft bij zijn reconstructie gehandeld vanuit het oorspronkelijke idee van de architect en gaf in het reconstructieontwerp de authentieke beleving van de ruimte door de bezoekers de hoogste prioriteit.’ moet worden toegepast. De Jonge pleit voor het

ziet er niks van”. Volgens Mulder maakte Rietveld

laatste, omdat alleen dan de innovatie van het

ruimtes. Mulder reconstrueert de ‘wanden van

ontwerp voor die tijd duidelijk zal worden. Als

de ruimte’, ongeacht wat daarachter zit aan

het ontwerp met hedendaagse technieken zal

structuur of materiaal. De reconstructie bereikt

worden gebouwd zal het slechts een icoon zijn,

volgens hem dus hetzelfde ruimtelijke doel als

met het ‘merk’ Le Corbusier.

Rietveld voor ogen had, maar dan duurzamer en

vrijdag 20 mei 2011 in Utrecht. Het symposium was georganiseerd door stichting DOCOMOMO Nederland in samenwerking met de Hogeschool van Utrecht en RMIT. //

andere interessante voorbeelden van reconstructies van modern erfgoed: >> Sanatorium Zonnestraal in Hilversum van Jan Duiker: tot in detail gereconstrueerd, zelfs met ‘historisch’ linoleum >> Tuindorp Frankendael (a.k.a. Jeruzalem) in Amsterdam: wijk uit 1950 is grotendeels gesloopt en herbouwd in grotere versie om woningtypologie te kunnen behouden bronnen: >> Stroux, Sara, et al (red), mei 2011 Reco,mo.mo_ Hoe echt is namaak, hoe dierbaar het origineel?, Stichting DOCOMOMO Nederland en Publikatiebureau Bouwkunde, Delft >> http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?ID=3439, bezocht op 27 mei >> http://www.kmm.nl/research-news/2/35/Rietveldpaviljoen-, bezocht op 27 mei >> http://www.fondationlecorbusier.fr/, bezocht op 27 mei >> http://www.docomomo.nl/

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

35

Settled in a monumental building on the canal, Delft-born office Mecanoo is one of the most prestigious architectural offices in the Netherlands. Next to a very rich portfolio, Mecanoo’s working atmosphere is also impressive with their young, friendly and multinational team. For this interview, we spoke with Ellen van der Wal, one of the partners of Mecanoo.

@architect: Mecanoo Architecten Sine Celik

What is Mecanoo’s story, when and by whom was this office founded?

Francine Houben founded Mecanoo about 30 years ago. Francine is our creative director, Aart Fransen is the managing partner and is joined by partnersFrancesco Veenstra, Paul Ketelaars and myself. I started at Mecanoo as an intern, while I was still studying at the TU Delft and have been here now for 12 years.

Mecanoo also has an UK presence, how are the two offices related to each other?

Actually, we never wanted to have an office outside of the Netherlands. We have been involved with many international projects but we designed and coordinated them from Delft in cooperation with our local partners. For a large scale project like the Library of Birmingham

Ellen van der Wal

integrated with the REP Theatre, we opened

and where they want to learn. We want to work

How is your official work schedule, what time

up a project office close to the site. Now the

efficiently which means that if a designer has

do you start and end your day at the office?

design phase is over, and last week the first

experience in housing, we use their knowledge.

It depends on personal situations. Officially

cladding of the facade was mounted. We have

everyone has to be here between 08.00 and

been expanding our UK practice in the wake of

You developed your own quality manage-

09.00 and they leave between 17.00 and 18.00.

Birmingham’s success and have been awarded

ment system Mec-OS, how does this work?

Yet, many of our colleagues prefer to start later

several high profile commissions.

Mec-OS is a form of ISO certification that helps

and leave later, which is possible too. In case of

us guarantee quality while showing our clients

a deadline or a competition we stay later, even

what they can expect from us. This way we can

nights or weekends, but definitely not everyday.

Unlike many other offices you have a diverse portfolio, we can see Mecanoo’s name under

“We are always asking new questions to get a fresh perspective on how things can be envisioned and designed.”

any kind of project. What does this mean for the organization in the office? Do you have a division among partners?

We do have a little bit of a division. For instance,

concentrate more on the creative part of our

It’s important for people to have a life outside

I have quite a bit more experience with schools,

work. We implemented this system two years

of the office.

but I also design offices, hotels, urban designs

ago and everyone in Mecanoo is using the basics

and landscape designs. This diversity is interest-

of this system right now.

36

Do you have a stable seating plan in the office?

ing and keeps us all fit. We are always asking new questions to get a fresh perspective on

How many people work for Mecanoo right

In general, we set the office up into project

how things can be envisioned and designed.

now?

studios, so everyone has their space throughout

Working on the same project for a long time

Around 90 people are working for Mecanoo

the project. As projects change and develop, so

can create stagnancy, and we like to avoid this

currently with over 17 nationalities. Our staff

does where people sit and work. Studios work

at Mecanoo. Mecanoo’s employees are given

numbers don’t fluctuate that much. We are not

really well and keep communication lines open

projects to work on based on their experience

looking to grow in staff, but more in the kinds

within the project; ideas are shared, and innova-

and expertise, but also on what they want to do

of commissions we get to design.

tion can happen. This is especially true for large

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

and dynamic projects such as the Hilton Hotel at Schiphol Airport or the Library of Birmingham.

Is there something else in the office like a restaurant or something?

We have a place where we have lunch together every day, it’s a great way to talk to other people we may not see every day. We also have model rooms, a library and meeting rooms. The main meeting point is the kitchen, where the coffee is.

For how long has Mecanoo been residing on the Oude Delft?

Since the very start! Mecanoo has never moved; it started in a small room in this building and kept growing. Now we have the entire building and we are even growing across the garden.

Because this building is a historic monument, every time we want to change something we need permission from the ‘monumentenzorg’.

Unfortunately we had a big fire about four years ago. The entire reconstruction was also done in

It’s a very Dutch custom, eating lunch together at

collaboration with ‘monumentenzorg’. The

a big table. Our many international designers are

How are the relationships in the office, is

ground floor was completely destroyed and

used to a warm meal at lunch time, and are not

there a certain level of formality between

the second floor also had to be renewed. But of

fans of ’boterham met pindakaas’ (peanut butter

the personnel?

course bad things can sometimes bring good

sandwiches) so they go out to eat. But the rest of

I hope not! Since we organize our teams based

things. During the reconstruction we divided our

us usually sits at our large lunch table all together

on projects we have a flat way of working

huge meeting rooms to make a spacious library

or eats in the garden if the weather is pleasant.

without a hierarchical system.

and extra office spaces.

Do you organize things together such as trips

Would you call Mecanoo a democratic office

Can employees personalize their working

or special evenings?

or hierarchic office?

space or do you have strict rules about

Every year we organize a ‘bureau-uitje’, (office

I think it can be both. Every professional of-

decoration?

outing) where we stay in the Netherlands to

fice needs leadership but at the same time

That is a personal choice, we certainly do not

go mountain biking or go to one of the Dutch

everybody should bring in as much as possible

have a specific rule about it. Our office works as

islands. We had three very nice trips to Spain

from personal and professional experience. In a

an ‘atelier’, there are always drawings or models

already. We also have ‘bureau-avonden’ (office

large office like Mecanoo the teams have a lot of

on the tables. It is never one of those offices

evening) which occurs once every six weeks. We

responsibility and they should be able to make

where everything is neatly placed with only the

all eat together and watch presentations about

decisions . Next to experience we need creativity

screen in the middle.

the work everybody has been working on. On

of young and sometimes inexperienced . The key

top of that we have ‘lunch & learn’ meetings

is to have a combination of everything. This is

What about your daily rituals, do you for

where we invite professionals from outside of

the reason why we also hire many international

example lunch together?

the office. The purpose is to lunch and to learn

designers, to gain a variation of perspectives.

Every day people can join our collective lunch.

new things at the same time.

Many offices prefer not to hire internationals due to work permit issues. Is that not a problem for you?

Our human resources manager sometimes works for months to get a work permit. But we want the best people on our team.

Finally, can you define your working environment in three words?

Atelier, creative, professional.//

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

37

een worst case scenario Joris Hoogeboom Roderick Trompert Op een druilerige ochtend loop ik op straat, de

markt. Waar je vroeger je kraampje nog wel een

omgeving zichtbaar grauw en grijs gekleurd

stukje kon verschuiven, mag dit inmiddels alleen

door de donkere lucht. Ik kom aan bij een

nog maar door de familie verricht worden “en

Wanneer we afscheid nemen vertelt de slager

deel van de stad waar ik geen herinnering van

uiteraard betaal je daar dan flink voor.”

dat hij denkt ermee te stoppen, de handdoek

heb. Ik besluit erheen te gaan, mijn interesse

We lopen een stukje verder en passeren het

in de ring te gooien en de familie zelf de

gewekt door een wit poortwachtershuisje dat

koffiehuis op de hoek van de markt. Hij pakt een

handel maar te laten runnen. Het maken van

afsteekt tegen de oude bebouwing. Wanneer

krantje van tafel waar naar zijn zegge de familie

de worsten kost hem zoveel tijd en energie,

ik nader blijkt het een entree naar een oud

de eindredactie over voert.

terwijl de jaarlijkse pacht elk jaar weer duurder

stadsgedeelte. Schuilend onder het afdak

“Tegenwoordig staat de familie zelf ook op

wordt. Maar wat wordt er dan nog op de

ontmoet ik een vriendelijke slager die me het

de markt; ze hebben vooral voorverpakte,

markt getoond? De slager antwoordt met een

één en ander vertelt over zijn zaak in deze wijk.

geïmporteerde worsten in hun kraampje liggen.”

trilling in zijn stem: “Ik vrees alleen nog maar

Hij wijst in het krantje een aantal worstjes aan:

eenheidsworsten.”//

Zo’n drie jaar geleden is hij verhuisd naar dit deel

“Vorige maand nog hadden ze speciale salami

van de stad toen zijn oude slagerij is afgebrand.

uit Italië overgehaald. Veel aandacht was er niet

“Ik moest in korte tijd een nieuwe winkelruimte

voor, maar ze hadden ondertussen wel het beste

hebben; de familie was zo vriendelijk me een

plekje op de markt ingenomen.“ Vertelt de slager

prachtige ruimte vlak naast de poort aan te

terwijl hij zijn schouders ophaalt.

bieden.” Hoewel nog altijd erg tevreden met

“Het is gewoon zo jammer; ik deel altijd graag

zijn nieuwe onderkomen in deze historische

mijn vakmanschap, wat ook de reden is dat

buurt, vindt hij de inmiddels bont gekleurde

ik morgen weer op de markt zal staan. Maar

kozijnen van de huizen en alle neonverlichting

op deze manier wordt al je plezier ervan

in de hoofdstraat maar niets.

ontnomen. Straks is er op de markt geen

De slager vertelt over zijn werk als ambachtelijke

enkele ambachtelijke worst meer te bekennen;

‘die bont gekleurde kozijnen en alle neonverlichting in de hoofdstraat vindt hij maar niets. ‘ worstenmaker, waar hij met veel overtuiging

dan liggen er alleen nog van die voorverpakte

over praat en zichtbaar verstand van heeft.

worsten. Die doen het dan wel goed bij de

“Voorheen stond ik altijd graag op de markt

toeristen die de familie naar de markt haalt,

in mijn oude wijk, om mijn waren te tonen en

maar dat is gewoon niet waar het vak werkelijk

mensen te vertellen over mijn werk. Nu vindt

over gaat.”

de markt plaats aan het eind van de straat,

38

op het marktplein met die opvallende oranje

Onder tussen is het al langzaam donker

klinkers. De familie beheert het marktplein, maar

geworden. “Ik moet zo maar eens gaan”, zegt

eigenlijk is er altijd te weinig ruimte voor het

de slager. “Het wordt al laat en ik moet voor tien

aantal mensen dat een kraampje neer wil zetten.

uur thuis zijn”. “Moet je dan voor morgen niet je

De vorige keren moest ik meermaal herhalen dat

marktkraam al opbouwen?” vraag ik. “Ik zou wel

ik een bepaalde plek wil hebben, anders ben

willen, maar dat ga ik nu niet meer halen. Zodra

je hem sowieso kwijt. Mijmerend mompelt de

om tien uur de avondklok ingaat mag je je niet

slager iets over dat “zo’n aanvraag dan ook nog

meer op straat vertonen. Ik heb wel gehoord

eens langs minimaal vijf kanalen gaat”.

over andere steden waar je gewoon midden in

Maar er blijkt nog meer te zijn veranderd op de

de nacht je marktkraam mag opbouwen, maar

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

hier wordt dat helaas niet toegestaan.”

recommended reading Jurgen Beliën

Design Expertise Bryan Lawson & Kees Dorst

Station Centraal

Hoe denken ontwerpers? Hoe werkt ontwerpen?

R. van der Bijl e.a.

Deze vragen staan centraal in Design Expertise

Wayshowing

van architect en psycholoog Bryan Lawson en

stedenbouwkundige Rob van der Bijl met

P. Mollerup

industrieel vormgever Kees Dorst en maakt

rijk sadviseur voor de infrastructuur Ton

Per Mollerup, Professor Communicatief

het uitermate interessant voor studenten. Het

Venhoeven en spoorbouwmeester Koen

Ontwerpen aan de Swinburne University of

boek refereert veel naar eerdere publicaties van

van Velzen de verandering van de rol van

Technology in Melbourne, legt in Wayshowing

de auteurs en andere onderzoekers naar het

het station in de stad. Naast generieke

de nadruk op de communicatie benodigd voor

psychologische proces van ontwerpen, zoals

bevindingen met betrekking op grootschalige

wayfinding. Mollerup besteedt veel aandacht

Nigel Cross en Donald Schön, maar verbindt

infrastructuur, de directe omgeving van

aan de principes hierachter, maar neemt ook

deze helder met elkaar.

het station en de gebruikers, worden ook

de moeite te reflecteren op de praktijk met

De theorie wordt afgewisseld met gesprekken

een aantal specifieke stations beschreven.

behulp van een aantal interessante case-studies,

met bekende ontwerpers, zoals Santiago

Rob van der Bijl en Koen van Velzen zullen

waaronder Kenya Hara’s katoenen wasbare

Calatrava, Wim Crouwel, Herman Hertzberger

beiden spreken op het symposium Station

bewegwijzering voor Kengo Kuma’s Umeda

en Robert Venturi.

Centraal, 21 september.

ziekenhuis.

In

Station

Centraal

behandelt

322 pagina’s // 35,99 euro // 2009 160 pagina’s // 24,50 euro // 2010

332 pagina’s // 47,70 euro // 2006

s t y l o s // s p o o r // a l g e m e e n

39

get inspired Elena Grigore Thomas Dillon Peynado

Santiago Calatrava http://www.calatrava.com Extremely expensive or a perfect investment? The often iconic architecture he delivers is his trademark.

But what makes it so different that he gets contracts from Helsinki, Valencia and New York? Calatrava unites the aesthetics with the bearing structures, resulting in this renowned architecture.

Gardens by the Bay http://www.gardensbythebay.org.sg As part of Singapore’s government’s plans to transform the ‘Garden City’ in to a ‘city in a garden’ with the goal of boosting horticultural knowledge and creating a green environment at the bay. A prestigious project part of the aim of making Singapore one of the world leading cities of the 21st century.

IBISS http://www.ibiss.info IBISS stands for “Instituto Brasileiro de Inovações em Saúde Social”. It’s an organisation that aims at the most deprived groups of Brasilian society with more than 60 projects. Brasil is a society of extremes in which the super-rich are sometimes located next to the marginalised groups. IBISS tries to improve the lifes and the chances of those who otherwise would be left low on opportunities. Many of the projects are located within Rio de Janeiro’s favelas, sometimes in areas outside government rule.

Charleroi Adventure City Safari http://www.charleroiadventure.com Tired of all the baroque wonders of Brussels and Paris? Fancy something different? Take a tour through the most incredible industrial city in Europe. Ugliest city in the world according to a recent Dutch poll, Charleroi offers a wide range of thrilling attractions. Hop in a van for an urban safari and discover the place where Magritte’s mother committed suicide, the house of the infamous Marc Dutroux, the “ghost metro”, the most depressing street in all of Belgium, climb on a terril (waste coal pile) and visit an authentic abandoned metal factory.

40

s t y l o s // o n d e r d r u k k i n g // a l g e m e e n

agenda Open Monumentendag Het thema van de komende Open Monumentendag is ‘Nieuw gebruik, oud gebouw’.

Er zijn meer dan 3000 gebouwen verspreid over het land te bezoeken.

AFFR The Architecture Film Festival of Rotterdam.

10-11 september locatie // Nederland site // http://www.openmonumentendag.nl

6 - 9 oktober locatie // Rotterdam, Groningen site // http://affr.nl

Dag van de Architectuur

9 oktober

De dag van de Architectuur in Vlaanderen.

Gedurende deze dag zijn vele gebouwen te bezoeken in verschillende Belgische steden.

locatie // Vlaanderen

Highline Lecture The Highline is an elevated 1,6km long park in Manhattan, New York. It is situated on a former elevated railway. The lecture will be given by Alexandros Washburn, director Urban Design, New York City Department of City Planning.

Station Centraal Exposition and symposium on the Dutch railstations. This will include many models of current rail projects and lectures by the organizations involved in the projects.

The lectures will be in Dutch.

WAF The World Architecture Festival in Barcelona is the world’s largest global architectural awards programme. It’s a possibility to get an in dept view in many projects and meet their designers

site // http://dagvandearchitectuur.be

11 oktober locatie // de Dépendance, Schieblock, Schiekade 189 Rotterdam site // http://www.iabr.nl/

19 - 30 september locatie // Faculty of Architecture TU Delft site // http://www.stationcentraal.eu

2-4 november locatie // Barcelona site // http://www.worldarchitecturefestival.com

s t y l o s // o n d e r d r u k k i n g // a l g e m e e n

41