Bifrun, Not Vital

0

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

JANTAR Pel 500avel

cumplion da

Iachiam

Bifrun -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

als 8 d’ avrigl 2006

-

Impressum ©2006, fundaziun@notvital.com redacziun i jantar Claudia Knapp fotografias Florio Puenter sculptura Not Vital grafica Erik Süsskind ediziun 500

-

pagina 3, 4; Iachiam Bifrun, manuscrit original, archiv chantunal, Cuoira (B 175) pagina 6; 1. ediziun dal Nouv Testamaint, 1560, pream pagina 9; segn da notar da Iachiam Bifrun, archiv culturel d‘Engiadin’Ota, Samedan pagina 11; Iachiam Bifrun ù Tüschet, sculptura d’argient, 2006

8 x 8 x 4 cm, 15 x 15 x 06 cm

-

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

L’G EVANGELI SEGVOND SAINC LVCAM -

Cap. XV Et dis: ün ſchert hũ ho hagieu duos filgs, & l’g giuuē da quels dis agli bab: Bab do à mi la part de la roba, quæla chim uain. Et el partit ad els la roba. Et dſieua brichia bgiers dijs, hauiãd l’g filg plü giuuen tuot trat inſēmel, ſchi es el tirouia dauēd in ün paias da lœnſth, & allò uiuãd el ſthlaſchedamãg ho dſthfat ſia aroba: Et dſieua chel hauet tuot traſato, ſchi uē üna granda fã in aque paijas. Et el cumēzo ad hauair bſüng, & tirouia, & s’matet à ſtêr cun ün cittadin da quel paias: & aquel l’g trãtet in ſia maria, chel parchiüras l’s pourcs, & el aggiauüſcheua da d’implîr ſieu uainter de las crouſas che l’s pourchs maglieuã, ne alchiün l’g deua agli. Et siãd turnô in ſe ſues, dis: Quans bgiers famalgs da mes bab haũ abũdaũtia d’paũ, & eau pijr d’fam. Eau uoelg ſter ſü, & uoelg ir tiers mes bab, & uoelg dir agli: Bab eau hae pchio in ſchil, & incunter tè: huoſſa nu ſũ eau dēg da gnir clamo tes filg, fo me ſco ün da tes famalgs. Et aluò ſü & uē tiers ſes bab. Mu ſiãd aũchia bain da lœnſth, ſchi l’g uezet ſes bab, & es amuãto cũ copaschiũ: & curriãd no tiers, ſchi s’bittol intuorn l’g ſieu culoez & l’g bütſchò. Et dis agli l’g filg: Bab eau hæ pchio in ſchil & incunter te ne ſun dēg aqui dſieua da gnir clamo tês filg. Et l’g bab dis à ses famalgs: Purtò nò la prüma araſſa, & l’g traie aint, & dêd agli ün anilg in ſieu maũ, & ſckiarpas ils pês, & mnêd aque uidilg ingraſchô, & l’g amazo, & mãgiain & ſtain leedamãg, per che aquaiſt mês filg era muort, & es turnò uif, & era pers et es acchiattô.

Et cumēzaũ à ſtēr leeds. Et ses plü uijlg filg era oura ſü la cutüra, & cura chel uen, s’ apruſmãd à la chieſa, ſchi udit el ſunaroez & ſuttarœz, & clamo ün da ſes famagls, & dumãdo che chioſes aquellas füſſē. Et aquel dis aqlî: Tes frêr es gnieu, & tes bab, par che chel es gnieu sãu & da buã uoeglia, ſchi ho el amazo à quel uidilg ingraſſchô. Três che aquel füt irò ne uulaiua ir aint. Et ses bab dimê es ieu oura & l’g arueua. Mu aquel areſpondiãt dis agli bab: Vhè taũt ãs ſerf eau à ti, ne mæ hæ ſur paſſô tieu cumãdamaint, ne gio hæſt mæ do à mi ün uzœl, ch’eau poſſa ster leed cũ mês amichs, mu ſco aquaiſt tes filg es gnieu, quel chi ho sũ cũ ptitana maglio tia aroba, ſchi hæst tü amazô aquel uidilg ingraſchô. Et el dis agli: Filg tü iſt ſaimper cü mè & tuot l’g mieu, es tieu. Et s’aſtuaiua, ſtêr leed & s’allegrêr, per che aquaiſt tes frêr era muort & es turno uif, & era pers & es acchiattô.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ALLA CHRISTIAVNA GIVVENTVNA D’AGNEDINA Iachiam Bifrun ù Tüſchet, auuoira ſalüd, da dieu paeder três nos ſigner Ieſum Christum

Bain ch’eau pòs cuſchidrêr che aquaiſta mia houra nu uigna da tuots ludeda, & brichia ſulettamaing da quels chi ſ’incligien poick, dimperſe er da quels chi ſaun ünqualchioſa. (….) Et gio perfin huoſſa, auns co ch’eau cũplêſcha aquaista lauur, uaun qualchiũs d’aquels laſchãd oura traunter l’g poeuel aquaiſts plêds. Vna part dian: che nu ſaja puſsibel da ſcriuer indret l’g Arumaunſth, per che ſchi füs ſto puſsibel dalg ſcriuer, ſchi l’g haueſſen êr nos uijlgs, quels chi ſun ſtôs ſappiains, ſcrit. Ad aquæls ch’eau ariſpuond: cun ſappiains che nos uijlgs ſaien ſtôs, aque nu ſae eau brichia bgier, mu per che nos plêd nu s’poſſa ſcriuer nun es da crair, s’pudiant ſcriver l’g Tudaiſtck, l’g Frãſchoſth, & otêrs lãguax quæls chi ſun plü grêfs & plü fadius co l’g nos. Vn’otra part dian: ch’eau nu ſalua la dretta fôſcha da ſcriuer nos laungaick. Ad aquæls ch’eau dun ariſpoſta, ch’eau nun hæ ſauieu ün milgra, per che eau nun hæ pudieu hauair, üngiüns cudeſths ne chiartas chi ſaien ſtôs ſtampôs ne ſcrits aquidauaunt in nos laũguaick, ne êr alchiün chim hegia fauieu intraguider, uſchigliœ num haues eau brichia trupagio ù ſpargnio da d’imprender. Vair’ es che alchiüns oters s’intramettan da ſcriuer nos pled, cun ün ſchert mœd, quel chi num pleſtha, par aquaiſta chiaſchũ chels adrouuen ſchert buſtaps & accēs, quæls chi nu uignen adruôs in la leaũgia Latina, da quæla che la noſſa parſchenda, dſieua aquêla chi m’pêra nus daien er infurmêr la noſſa. Alchiüns oters dian: che nu s’poſſa ardür l’g teſtamaint in nos launguaick, per che, che nos laũguaick ſaia ſtret & amanchianthûs. (….)Vnguotta taunmain nun el aunchia uſchi ſtret, chel nu puoſſa aunchia commünamaing dêr ad inclijr ün oter laũguaick. E nun es êr üngiün oter laũguaick chi poſſa intijramaing metter oura ün oter, ù che amaũchia ils pleds ù in phraſi, da ſort che mæ nus cuuain in tuot.(….) Alchiüns oters diã: che ſchi nos pled uain ſcrit & ſtampô, che uuol eſſer chiaſchun, che bgiers nu uignen à trametter lur infauns ad imprēder ne Tudaiſthck ne Latin, et allò tres uain ad arreſter gruſêra lieud in nos paijas. Quæl ſchi uſchia füs, ſchi füs è mêl fat. Mu à mi ſumaglia tuotta uia l’g cuntredi. Per chiaſchun che füs incunter la natüra cura che ün ſò ünqualchioſa à nu ſcherchiêr ſaimper da d’imprender plü. Per che la natüra humaunna ho adüna aquaiſt uez, plü chella ho imprais taunt plu s’delett’ella da d’imprēder & da ſauair. Bain er taũt plü che aquaiſta houra, do ün grand agiüd ad aquels chi nœglian inclijr l’g Latin, l’g Tudaiſthck ù l’g Lumbard. Alchiün oters dian: che quaiſt, nu fatſcha ſervezzen oter co als ifauns piſchens l’g quæl ſchi uſchia dês eſſer, ſchi num increſchês darchio de la mia fadia. Per che Chriſtus cumanda che nus daien tgnair quint dals pitſthens, per che da tals ſaia l’g ariginam da dieu. Mu bain eau hæ ſpraunza che quaiſta chioſa ſaja in üttel à pitſchens & à grãds. Per chiaſchun ſchi bain ſun alchüns uſchia amuſſôs chi nun haũ bſüng d’aquaiſt, schi ſun imperſcho er bgiers da quels chi s’tignen à sauair ünqualchioſa, chi haun grand bſüng da quaiſt. Per che è s’uaia uiſibelmãg, che aint ilg lur fafler da nos plêd, chels impaſtrüglian aint ù Latin ù Tudaiſthck da ſort chels nu uignen inclijts delg poeuel, in aque chels appalaintã lur ignuraũza à tuots, dauiand els imprender lur egiē laũguaick. (….)

Alla dauous dian alchiüns, che füſ ſto bſüng, ch’ün chi füs ſto plü illatro co eau haues prais aquaiſta chioſa per mauns, per che lêfmang pudes eau três mieu poick ſauair fêr bgiers, & grand fals in la ſanchia ſcritüra, quæls chi deſſan ün grond dan ad aquels chi la ligieſſen. Aque ſchert ma cuntaint eau, che füs ſtô bſüng ch’ün plu ſappiaint co eau haues fat aquaiſt, & cura alchiün oter haues prais aquaiſt per maũs, ſchi haues eau gugiend do lœ, & per quaiſta chiaſchun ch’eau arcunſchaiua me cun mieu pitſchen inclijt mêl baſtaunt ſuot aquaiſt grêf faſth, da ſort ch’eau sun ſtô plü uuotes bunamãg ſthmîs, & haues abanduno aquaiſta chioſa, ſchi nu füs ſtô aquel illatrô & ualurus hum Philippus Gallicius & oters plüs chriſtiauns frars quæls chi ſaimper m’haun do ardimaint ch’eau nũ ſthmetta dalg bũ perpüſt.(….)

Ed in tuot m’hæ eau affadio che l’g ſainc nuof teſtamaint ſaia chioenſth & clêr da lijr à tuots & prüuò à ſcodün dals nos in noſſa leaungia, & uigna cun früt lijt & inclit. Cun tuot arou eau te chriſtiaun lettur che tü hegias par bœn aquaiſta mia lauur, & ſch’ünqualchioſa es fallô tü pardunas, & imgiuras. L’g omniputaint Deus detta gracia, che quaiſta mia houra nu ſaia parünguotta, dimperſe par ſalüd da tuots fidels Chriſtiauns, & aque tres nos ſalueder & ſigner Iesum Chriſtum. Amen. Dêda à Samedan ilg di 15 d’Martz dag an 560 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------l’on 1506 als 8 avrigl sun eu nat, al marcurdi, e quel on füt Pasqua als 12 avrigl l’on 1512 es nossa patria gnüda giaischlada da la pesta. Intuorn la chalanda d’gün es statta ardütta

la Vuclina suot nossa dicziun l’on 1523 al mais settember han fat ils noss cul rai da la frantscha la Lia l’on 1525 han ils noss cumbattü in uorden cunter il chastellan da Müsch. Quel on es bap dvantà podestà

da Tiran l’on 1526 sun eu stat praschuner dals frances l’on 1527 al mais marz suna stat amalà in Vuclina l’on 1528 han noss sudats fat servezzan da mercenaris suot il chastellan da Müsch l’on 1531 circa als 13 settember n’haja maridà l’on 1532 giaischla la pesta dapertuot illas trais Lias, plü da 5000 persunas mouran l’on 1533 la vielgia dal Sonch Sang dal mais mai es mort meis bab l’on 1534 al di da Jovis als 20 auost a las nouv la saira es nada la figlia l’on 1560 es gnü edit da mai il Nouv Testamaint, tradüt in lingua indigena cun gronda fadia ed a mias spaisas

da circa 200 ren.

Iachiam Bifrun: manuscrit original, archiv chantunal Cuoira, v. pg. 3,4 tradüt dal latin: Duri Gaudenz

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Dal 1560 ha Iachiam Bifrun da Samedan – chi’s vaiva profilà eir sco iurist e notar – edi l’inter Nouv Testamaint in lingua retica e quai in l’idiom da l’Engiadin’Ota. Quista traducziun es cumparüda a Basilea a cuost da Bifrun svess.

Fingià dal 1552 vaiva el tradüt in lingua retica il catechissem da Johannes Commander e da Johannes Blasius, cumparü in lingua tudais-cha, e til fat stampar a Poschiavo. El nun es dal rest stat il prüm chi ha scrit in lingua retica. Fingià da plü bod vaiva Joan Travers descrit in vers la Prüma Guerra da Müsch. Adonta da l’idea da blers chi nu saja pussibel da dovrar il retic sco lingua scritta s’haja verifichà cha quella nun es gnanca zich plü difficila per scriver e per leger co il tudais-ch o il talian. Lura ha Travers scrit divers dramas a basa d’istorgias biblicas. Davo el es gnü Philipp Gallicius chi, dal 1536, ha tradüt da l’ebraic tanter oter eir ils Desch Cumandamaints e lura – in onur da Benvenuta Chiampel – eir ün pêr chapitels da la Genesis. Durich Chiampel ha fat l‘istess cun ün pêr psalms da David e cun otras chanzuns spiritualas ed ha cumpilà dal 1550 ün vast catechissem in lingua retica. Implü ha’l scrit divers dramas a basa da raquints biblics. Ma il curaschi da far stampar alch in lingua retica, quai ha gnü sco prüm Bifrun. El ha servi d’exaimpel per Chiampel. Sur da quai pü tard. Iachiam Bifrun es mort dal 1572, in ota età.

Our da: Durich Chiampel, «Historia Raetica» tradüt dal tudais-ch: Jachen Curdin Arquint

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

fundaziun

Not Vital

7546 Ardez