कुंभमेळा आणि ​अमृतकुंभ : डॉक्टर श्रीनिवास कशाळीकर

कुं भमेळा आणि अमत ृ कुं भ: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर शशक्षक आणि ववद्यार्थी याुंच्यामधील कुं भमेळ्याच्या पण्यपवादच्या निशमत्तािे होिारा जजव्हाळ्याचा ससुंवार्.

विद्यार्थी: कुं भ मेळा म्हिजे काय? शिक्षक: कुं भ म्हणजे गाडगे, मडके, माठ ककुं िा कलि. मेळा म्हणजे एकत्र जमलेला समह ू . विद्यार्थी: कुं भ मेळ्याची सरिात केवहाुं झाली? कुं भ मेळा हे नाि कसे पडले? शिक्षक: ह्या बाबीुंचा खलासा पौराणणक ककुं िा ऐततहाशसक सुंदभभ िोधले तर शमळतो. तो खलासा असा: फार पूिी अमत ृ मुंर्थन ह्या नािाची एक महान घटना घडली. ह्या घटनेच्या कर्थेनसार दे ि (सर) आणण दानि (असर) ह्याुंनी क्षीरसमद्रात मुंदार पिभताची रिी ि िासकी सपाभची दोरी करून हे अमत ृ मुंर्थन केले गेले. विद्यार्थी: अमत ृ मुंर्थन म्हणजे काय? शिक्षक: अमत ृ म्हणजे चचरुं जीि बनिणारे पेय! दसऱ्या अर्थाभने अमत ृ म्हणजे अमरत्ि, चचरुं जीिीता! मुंर्थन म्हणजे घसळणे. ज्या मुंर्थनातून अमत ृ तयार झाले त्या मुंर्थनाला म्हणजेच घसळण्याला अमत ृ मुंर्थन म्हणतात. ह्या कर्थेचा पढचा भाग असा की मुंर्थनातन ू अमत ृ तनघाल्यािर त्याच्या प्राप्तीसाठी दे ि आणण दानिाुंमध्ये झगडा सरु झाला. ह्या झगड्यादरम्यानच्या हहसका-हहसकीमध्ये; हररद्िार, प्रयाग, उज्जैन आणण नाशिक ह्या चार हठकाणी, चार िेगिेगळ्या हदि​िी, िेगिेगळी आणण िैशिष्ट्यपूणभ अिी ग्रहस्थर्थती असताना अमत ृ साुंडले. विद्यार्थी: तमच्या मते ही साुंकेततक घटना असािी? शिक्षक: होय. माझ्या मते, अमत ृ मुंर्थनाच्या कर्थेला िेगळे पररमाण आहे आणण िेगळा गशभभतार्थभ आहे . िाथतविक पाहता खरे खरे अमत ृ मुंर्थन हे आपल्या पेिीुंमध्ये, अुंत:थत्रािी ग्रुंर्थीुंमध्ये आणण मज्जासुंथर्थेमध्ये, अप्रततहतपणे होत असते. जागत ृ ी, थिप्न आणण सषप्ती म्हणजे झोप ह्या तीनही अिथर्थाुंमध्ये होत असते. कारण अमत ृ मुंर्थन ही एक अहतनभि आणण अनुंत कालपयंत चालणारी प्रकिया आहे . रिी म्हणन ू उपयोगात आणलेला मुंदार पिभत हे आपल्या मज्जारज्जूचे आणण िासकी हे सुंिेदनािाहक नाड्याुंचे प्रतीक आहे . तसेच ह्या नाड्याुंना उध्िभगामी आणण अधोगामी पद्धतीुंनी चेतिणाऱ्या िक्ती महणजे अनिमे दे ि (सर) आणण दानि (असर) आहे त. साहस्जकच बऱ्या (दे ि) आणण िाईटा (दानि) मधील रथसीखेच आणण सुंघषभ तनरुं तर चालू आहे !

क्षीरसमद्र म्हिजे काय? डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर विद्यार्थी: क्षीरसमद्र म्हणजे काय? शिक्षक: िब्दि: पाहहल्यास क्षीर समद्र म्हणजे दधाचा समद्र. पण माझ्या समजतीप्रमाणे क्षीरसमद्र म्हणजे दे खील दसरे ततसरे काही नसन ू ; आपली सुंपूणभ मज्जासुंथर्था ककुं िा चेतासुंथर्था असािी. कारण, अगदी िाथतविक दृष्टटीने पाहता दे खील, मज्जासुंथर्थेचे आिरण हे पाुंढरे असते. असो. ह्या �अमत ृ मुंर्थना�च्या प्रकियेमधन भ ाुंना एक महत्िाचा िोध लागला असािा. ू आपल्या पि ू ज विद्यार्थी: कोणता बरे हा िोध? शिक्षक: ह्या घटनेमध्ये; जेवहाुं विशिष्टट ग्रहस्थर्थती ह्या चार हठकाणी येते, त्या त्या हदि​िी, आणण त्या त्या हठकाणी �अमत ृ साुंडले� असे म्हटले आहे . �अमत ृ साुंडले� ह्या िब्दाुंतून हा िोध दृग्गोचार होतो! हा िोध म्हणजे, ठराविक अिधीनुंतर; ठराविक जागी, ठराविक ग्रहस्थर्थती असताना तेर्थील अणरे णम ुं ध्ये उध्िभगामी विकासाला (सम्यक विकासाला) अनकूल असे विशिष्टट फेरबदल घडून येतात. ज्याुंना हा िोध लागला आणण ज्याुंनी हे साुंचगतले; त्याुंचा; हे साुंगण्यामागे, कोणताही िैयस्क्तक थिार्थभ ककुं िा अहुं कार नसल्यामळे त्याुंच्या म्हणण्याला लोकाुंच्या हृदयात थर्थान शमळाले असािे आणण लोकाुंचा त्यािर दृढ विश्िास बसला असािा. साहस्जकच ह्या विशिष्टट ग्रहस्थर्थतीला त्या हठकाणचा आसमुंत पवित्र होतो आणण अमत ृ त्िाने भरून जातो, अिी धारणा पक्की तयार झाली असािी. वि​िेषत: तेर्थील नद्याुंमध्ये या हदि​िी थनान केले असता मत्यभ आणण पापी जीिन नष्टट होऊन अमत ृ त्िाची प्राप्ती होते ही धारणा दृढ झाली असािी आणण ह्या धारणेने लाखो लोक ततर्थे जमू लागले असािे आणण तेर्थील नद्याुंमध्ये थनान करू लागले असािे. विद्यार्थी: विशिष्टट ग्रहस्थर्थतीमध्ये असे काही बदल घडू िकतात? शिक्षक: हे माझे अभ्यासाचे ककुं िा सुंिोधनाचे क्षेत्र नवहे . पण ज्याप्रमाणे ठराविक काळानुंतर हदिस-रात्र होतात आणण ऋतू बदलतात, त्याप्रमाणे िातािरणात ठराविक कालािधीनुंतर भूगभीय घडामोडी, गरुत्िाकषभण, भच ू म्बकीय क्षेत्र ककुं िा रे डडओलहरीुंमध्ये दे खील िेगिेगळे बदल घडत असू िकतील. अन्य घडामोडी दे खील घडत असू िकतील. राहहला मद्दा िरीरातील बदलाुंचा. िातािरणातील िेगिेगळ्या बदलाुंच्याद्िारे आपल्या िरीरातील िेगिेगळ्या रासायतनक, अुंतथत्रािी आणण मज्जासुंथर्थेमधील घडामोडी बदलतात हे ज्ञात आहे . िातािरणाच्या पररणामामळे ; िरीरामध्ये अनेक बदल घडतात. िातािरणातील चिमय आणण ठराविक काळाने घडणाऱ्या घटनाुंमळे िरीरामध्येही ठराविक काळाने चिमय (cyclical) पद्धतीने घटना घडतात. अिा घटनाना �जीि​िाथत्रीय घड्याळे � (Biological Clocks) म्हणतात.

लोक कुं भ मेळ्याला का येतात? विद्यार्थी: तम्ही म्हणता तसा अमरत्िाचा ककुं िा चैतन्याचा अनभि न येता दे खील; को्यािधी लोक कुं भ मेळ्याला का येतात? केिळ पापमक्ती होते ह्या भािनेने? शिक्षक: �पापमक्ती होणे� हे िब्द; थित:तील अमरत्िाचा िा चैतन्याचा अनभि घेण्याची तळमळ; फक्त काही प्रमाणात वयक्त करणारे आहे त. पण; थित:तील अमरत्िाचा िा चैतन्याचा अनभि घेण्याची तळमळ लागणे; ही मूलभत ू प्रित्ृ ती आहे ! ही मूलभत ू प्रित्ृ ती आपल्याला कळो िा न कळो; टाळू म्हणन ू टाळता येत नाही! म्हणन ू च करोडो लोक केिळ कुं भ मेळ्याची हठकाणेच नवहे तर सिभच तीर्थभक्षेत्राुंमध्ये वपढ्यान वपढ्या जातात आणण थनान करतात! अमरत्िाचा सुंपूणभ ककुं िा यर्थार्थभ अनभि त्याुंना लगेच येतो असे नाही. पण त्या हदिेने त्याुंचा प्रिास कळत-नकळत चालू राहतो! विद्यार्थी: तमच्या मते, अमत ृ त्िाची पसटिी जाणीि दे खील िैयस्क्तक आणण सामास्जक अिा जीिनाच्या सिभ अुंगाुंमध्ये चैतन्य भरणारी; आणण सिंकष उत्िाुंती, ि सिंकष विकास घडिन ू आणणारी असते. खरे ना? शिक्षक: होय! कुं भ मेळ्याच्या प्रर्थेमागील अमरत्िाच्या अनभिाचा; म्हणजेच सुंपण ू भ कल्याणाचा, सिंकष विकासाचा आणण अुंतबाभह्य उत्िाुंतीचा उदात्त हे त;ू आपण ध्यानात घ्यायला हिा! विद्यार्थी: पण आज आपण कम्भ मेळ्याबद्दल अनेक प्रिाद ऐकतो. त्यामळे मनाचा गोंधळ उडतो! शिक्षक: ह्याला दोन कारणे आहे त. पहहले म्हणजे; आज आपल्यातल्या तमोगणी असर ित्ृ तीुंनी; अर्थाभत; सुंकचचतपणा, शभत्रेपणा, भाबडेपणा, भोळे पणा, िूरपणा, थिार्थांधता, ढोंग, लबाडी, चोरी, वयसने हयाुंनी; आपले जीिन पोखरले आहे . आपल्या अिा जीिनाचेच प्रततबबुंब कुं भ मेळ्यात पडते. दसरे म्हणजे; पथ् ृ िी, पाणी, हिा इत्यादी सिभ आसमुंतच नवहे तर आपली मने दे खील प्रदवू षत झाली आहे त. आपली ित्ृ ती कस्त्सत आणण दृष्टटी कलवषत झालेली असल्याने आपल्याला पवित्र आणण मुंगल असे काही हदसतच नाही! पण; आपण नामथमरण करीत राहहलो, िा अन्य मागाभने आपले चचत्तिद्धी झाली, तर आपल्याला समजते की; पापमक्तीसाठी असो िा अन्य काही कारणाथति; अिा परुं परा चालू राहहल्यामळे ; होम, हिन, साधन मागभ, विधी, रूढी, परुं परा हयाुंचा सखोल आणण मल ू गामी अभ्यास करणे आणण त्याुंच्यातील लोककल्याणकारी असे सिभ जतन करणे िा जोपासणे आणण अतनष्टट, ते सिभ नष्टट करणे आपल्याला िक्य होणार आहे .

कुं भमेळा पण्यपवादच्या निशमत्तािे: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी:

कुं भ मेळ्याच्या वेळी आपल्यामध्ये होिाऱ्या ककुंवा होऊ शकत असिाऱ्या

ह्या बर्लाुंचा आणि अमत ृ ाचा काय सुंबुंध? शिक्षक: ज्याुंना हा िोध लागला, त्याुंच्या तनरीक्षणानसार, अनमानानसार ककुं िा अनभिानसार; हे िैशिष्ट्यपूणभ बदल आपल्याला; आपल्या खऱ्या �थि� कडे नेणारे म्हणजेच, सस्च्चदानुंदाकडे नेणारे म्हणजेच अमर करणारे , म्हणजेच पण्यदायी, उध्िभगामी ककुं िा मस्क्तदायी पद्धतीचे असतात. त्यामळे ह्या बदलाुंना दोन िब्दाुंत म्हणजेच �अमत ृ साुंडणे� ह्या िब्दाुंत िणभन केले गेले. विद्यार्थी: माझा एक मूलभत ू प्रश्न आहे . खरोखर माणस ू अमर होऊ िकतो का? की हा एक भ्रम आहे ? जर मी मळात मत्यभ असेन तर अमर कसा होणार? माझ्या अस्थतत्िाचा कोणता मत्यभ पैलू अमर होतो? आजपयंत अिा तऱ्हे ने कोण अमर झाला? उलटपक्षी; मळात जर मी �अमर असेन� तर, मी �अमर होतो� ह्या म्हणण्याला काय अर्थभ आहे ? शिक्षक: तझा प्रश्न एकदम राथत आहे ! िाथतविक पाहता; आपण पूणप भ णे मत्यभही असत नाही आणण पूणप भ णे अमर दे खील असत नाही! आपल्या अस्थतत्िाचा काही भाग मत्यभ असतो आणण काही भाग अमर असतो. पण; आपण मत्यभ भागािी (जडत्िािी) तद्रप होऊन राहहल्यामळे ; अमरत्िाच्या (चैतन्याच्या) अनभिाला मकलेले असतो! पररणामी; आपण मत्यभ आणण सुंकचचत बनून सुंकचचत ध्येय, सुंकचचत विचार, सुंकचचत थिार्थभ याुंच्या योगे; मत्यभ आणण सुंकचचत अिथर्थेतच (अमरत्िाच्या अनभिाविना) मरून जातो! विद्यार्थी: म्हणजे ह्याची दे ही ह्याची डोळा; अमरत्िाचा अनभि येऊ िकतो? कसा असतो हा अनभि? शिक्षक: नामथमरणाद्िारे ; ककुं िा अन्य मागाभने सद्बद्धी, सद्विचार, सद्भािना, सद्िासना सत्सुंकल्प, सत्कायभ (थिधमभ) ह्याच्या योगे; थित:चे आणण इतराुंचे सिांगीण कल्याण साधत साधत तनभभयपणे थिथर्थ होण्याचा अनभि. हे आुंतररक स्थर्थत्युंतर असते! विद्यार्थी: तमच्या मते; कुं भ मेळ्याचा िेळी त्या त्या हठकाणी थनान केल्याने असा चैतन्याचा ककुं िा अमरत्िाचा अनभि येतो? शिक्षक: ते तेिढे सोपे नाही. कारण आपण आपल्यातील जडत्िािी इतके तादात्म्य पािलेले असतो, की एकदा ककुं िा अनेकदा तनविळ थनान करून आपल्याला अमरत्िाचा ककुं िा चैतन्याचा अनभि येईलच असे साुंगता येत नाही! पण कुं भ मेळा ककुं िा इतर तीर्थभयात्रा याुंचा मळ ू हे तू हाच आहे ह्यात िुंका नाही!

त्या कोट्यावधीुंचे काय?: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: एकीकडे कुं भमेळ्यात जािे असे िाटते पण प्रत्यक्षात जाऊन पाहहले तर मन णखन्न होते असा अनेकाुंचा अनभि आहे ! श्रद्धा कमी असल्यामळे असे होते का? पण मग अिा अश्रद्ध लोकाुंचे काय? शि​िाय, कुं भ मेळ्यामध्ये जरी को्यािधी लोक जात असले तरी त्याच्या िेकडोपट लोक ततर्थे जाऊ िकत नाहीत. त्या को्यािधीुंचे काय? त्याुंना चैतन्याचा लाभ िक्य नाही? शिक्षक: आजपयंत जे महायोगी, महात्मे, ऋषी, सुंत; होऊन गेले ते सिभ कुं भ मेळ्यामध्ये जात होते असे नाही. त्याचप्रमाणे कुं भ मेळ्यामध्ये सहभागी झालेल्या सिांना अमत ृ त्िाची प्राप्ती झाली असेही नाही. शि​िाय; कुं भ मेळ्याच्या मळािी अमत ृ त्िाची प्राप्ती हा हे तू असला तरी कालाुंतराने त्याच्या आयोजनामध्ये राजकीय, सामास्जक, आचर्थभक असे अनेक पैलू नसतीलच असे नाही! विद्यार्थी: म्हणजे, कुं भ मेळ्याकडे जसे कस्त्सतपणे आणण ततरथकाराने पाहणे योग्य होणार नाही, तसेच त्याच्याकडे; मानि जातीचा एकमेि तारणहार म्हणन ू पाहणे दे खील योग्य ठरणार नाही. खरे ना? शिक्षक: होय! कारण, िर पाहहलेल्या कुं भमेळ्याच्या ऐततहाशसक पाश्िभभूमीतील कर्थेतल्या अमत ृ मुंर्थनाशि​िाय तनरुं तर चालणारे असे; आणखी एक विलक्षण अमत ृ मुंर्थन गेली हजारो िषे चालू आहे ! हे अद्वितीय अमत ृ मुंर्थन म्हणजे नामथमरण होय! ह्यालाच स्जि, जाप, जप, सशमरन, शसमरन अिी अनेक नािे आहे त. नामथमरणाचा गशभभतार्थभ थित:च्या अुंतरात्म्याचे विशिष्टट नािाने थमरण करणे आणण ते करता करता; त्या नािािी (नामािी), म्हणजेच थित:च्या अुंतरात्म्यािी म्हणजेच ईश्िरािी जोडले जाणे आणण त्यात विलीन होऊन अमर होऊन जाणे! विद्यार्थी: ह्या अमत ृ मुंर्थनाचे िैशिष्ट्य काय? शिक्षक: ह्या अमत ू तनघालेल्या अमत ृ मुंर्थनाचे िैशिष्ट्य असे की त्यातन ृ ाचे शसुंचन; कोण्या एका विशिष्टट जागेपरते आणण विशिष्टट हदिसापरते मयाभहदत नाही. ह्या अमत ू होणारे अमत ृ मुंर्थनातन ृ शसुंचन जगभर सतत चालू आहे , प्रत्येक हृदयात (कळत असो िा नकळत) चालू आहे आणण जगाच्या कोनाकोपऱ्यात चालू आहे ! ह्या शसुंचनाला सोिळे , ओिळे , जात, धमभ, पुंर्थ, उच्च, नीच, श्रीमुंत, गरीब, महूतभ इत्यादी किाकिाचीच अट नाही! कठे ही जाण्यायेण्याची, खचभ करण्याची, विशिष्टट आचार-विचाराुंची, परुं परा-रुढीुंची; कसलीच अट नाही. नामथमरणरुपी अमत ृ मुंर्थनाचा कल्याणकारी पररणाम आपल्या आणण समाजाच्या सिभ अुंगाुंिर आणण सिभ पैलूुंिर होतो. ह्या अमत ृ प्राप्तीने; जड, मत्यभ आणण त्यामळे बद्ध असे (पापी) जीिन सुंपष्टटात येते आणण अमत ृ त्िाचा अनभि येतो.

कुं भमेळ्याच्या निशमत्तािे : डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: सर, नामथमरण हा सिांच्या कल्याणाचा पयाभयी मागभ आहे असे गह ृ ीत धरले तरी, कुं भमेळ्याच्या तनशमत्ताने त्या त्या हठकाणी िेगिेगळी साधने, योगाचे प्रकार, यज्ञ, होम, हिन, पज ू ा-अचाभ, अनष्टठाने, व्रतिैकल्ये ह्याुंची माहहती सामान्य लोकाुंनाही होते हे दे खील खरे आहे ना?

शिक्षक: होय! कुं भ मेळ्याच्या तनशमत्ताने अुंतीम सत्याचा ककुं िा अमरत्िाचा अनभि घेण्यासाठी िेगिेगळे साधन मागभ अिलुंबणारे साध,ू साधक, बैरागी, योगी, महुंत एकत्र जमतात हे अगदी खरे आहे . त्याुंच्याकडून बरे च काही शिकायला शमळते हे दे खील खरे आहे . पण हे सगळे शिकत असताना आपली सदसद्वि​िेकबद्धी जागी असणे अत्यािश्यक असते. त्याचप्रमाणे तरतमभाि हठकाणािर असणे महत्िाचे असते. त्याच बरोबर कुं भ मेळ्यामध्ये दे खील काय श्रेयथकर आहे आणण काय हातनकारक आहे हे नीट समजले पाहहजे. खरे ना?

विद्यार्थी: होय. खरे आहे .

शिक्षक: आपली बद्धी तन:पक्षपाती आणण तनथिार्थी होण्यासाठी नामथमरण अत्युंत महत्िाची भशू मका बजािते. नामथमरणाने आपला सुंकचचतपणा, क्षद्र थिार्थभ, पूिग्र भ ह, अशभतनिेि, द्िेष, अहुंकार इत्यादी दगण भ हळूहळू पण तनस्श्चत गळून पडतात. अिा तऱ्हे ने बद्धी आणण दृष्टटी थिच्छ झाल्यामळे सत्य जाणन ू घेणे आणण अनभिणे िक्य होते! त्यामळे कुं भ मेळाच नवहे तर जीिनातली प्रत्येक गोष्टट यर्थार्थभपणे समजण्याची आणण कित नामथमरणाने येते. त्याद्िारे च अखेर सत्य समजणे आणण अनभिणे िक्य होते! फार काय साुंगू? आपण सतत नामथमरण केल्याने अिी विधायक उजाभ तयार होते की ततच्यामळे कुं भ मेळ्यामधील असुंख्य लोकाुंना दे खील उन्नत होण्यासाठी जोर शमळू िकतो!

विद्यार्थी: नामथमरण केल्यामळे अुंतीमत: अमरत्िाचा अनभि येत असला तरी नामथमरण करता करता; सुंपूणभ समाजाचे कल्याण होते असे आपण जे म्हणता ते मला अचधक थपष्टट करून साुंगा.

शिक्षक: नामथमरणाने समाजाचे कल्याण कसे होते ह्याला जीि​िाथत्रातील एक उदाहरण घेतले तर समजायला सोपे जाईल.

ज्याप्रमाणे आपल्या िरीरातील प्रत्येक पेिीच्या उत्तम आरोग्यातन ू आपले म्हणजे सुंपूणभ वयक्तीचे आरोग्य शसद्ध होते, त्याचप्रमाणे नामथमरणाने आपल्या िैयस्क्तक जीिनात जे सस्च्चदानुंद िैभि प्रगट होते ते िैभि सुंपूणभ समाजात दे खील आविष्टकृत होते. उलटपक्षी; ज्याप्रमाणे आपल्या सुंपूणभ िैयस्क्तक आरोग्याने आपल्या िरीरातील पेिी आरोग्यसुंपन्न होतात, त्याचप्रमाणे समाजात जे सस्च्चदानुंद िैभि आविष्टकृत होते, ते प्रत्येक वयक्तीच्या जीिनात दे खील अितरते!

हे च एक मोठ्ठे आश्चयद: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: मला िेगिेगळ्या कारणाुंसाठी कुं भ मेळ्याविषयी कतहूल िाटते! सिाभत महत्िाचे म्हणजे इतक्या प्राचीन काळी ह्या चार हठकाणच्या शसुंहथर्थाच्या ग्रहस्थर्थतीचा िेध घेणे, गणणत माुंडणे, त्या ग्रहस्थर्थतीचे वि​िक्षक्षत महत्ि समजणे; हे च एक मोठ्ठे आश्चयभ आहे ! त्याचप्रमाणे, को्यािधी लोकाुंना ह्या विशिष्टट पिभणीचे एिढे महत्ि िाटणे आणण त्याुंनी सिभ नफा-नकसान बाजूला ठे िून ह्या पिभणीच्या तनशमत्ताने थनानासाठी येणे; आणण वपढ्यान-वपढ्या येत राहणे हे दसरे मोठ्ठे आश्चयभ आहे ! सिभच बाबी राजकीय ककुं िा आचर्थभक तनकषाुंिर अभ्यासणे, पारखणे आणण तनकालात काढणे हे चकीचे आहे , सदोष आहे , अयोग्य आहे . एिढा मोठ्ठा मेळा आणण एिढ्या सातत्याने ितकानितके चालू राहतो, यात केिळ आचर्थभक ककुं िा राजकीय थिार्थभ हदसणे, ककुं िा पारुं पाररक अुंधश्रद्धा असल्याचे आढळणे, हे मला हृदयिून्य आुंधळे पणाचे िाटते! पण त्याचबरोबर त्याबद्दल साधक बाधक विचारच न करणे हे मला अगदीच तनबद्ध भ आडमठे पणाचे आणण हे कटपणाचे िाटते!

शिक्षक: खरे आहे . सुंपूणभ वयक्ती आणण समाजाच्या हहताचे काहीतरी असल्याशि​िाय कोणतीही परुं परा चालू राहू िकत नाही; हे जसे खरे , तसेच प्रत्येक परुं परे मध्ये दे िकालमानानसार काही दोष उत्पन्न होऊ िकतात; हे दे खील खरे आहे ! त्यामळे तनखळ स्जज्ञासेतन ू आणण तेिढ्याच प्रामाणणकपणे अभ्यास करणे; आणण तो दे खील िद्ध अुंत:करणाने, तनथपह भ हविरहहत बद्धीने करणे; हे महत्िाचे आहे ! ू ग्र ृ भािनेने आणण पि नामथमरणरुपी अमत ृ ाने जेवहाुं चचत्तिद्धी होते, तेवहाुं हे िक्य होते!

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्याची परुं परा जेवहाुं केवहाुं सरु झाली तेवहाुंची आणण आत्ताची पररस्थर्थती ह्याुंमध्ये फरक आहे . आजच्या औद्योचगकीकरणाच्या, लोकसुंख्येच्या िाढीच्या, प्रदष ू णाच्या, जुंगल तोडीच्या, तनसगाभच्या लहरीपणाच्या आणण वि​िेषत: सुंकचचत आणण तात्काशलक थिार्थाभच्या बाजारबणग्या मल् ू ल्याुंच्या पाश्िभभम ू ीिर;

कुं भ मेळ्याचे पनरािलोकन आणण पनमल् भ याुंकन वहायला नको का? तसे काही प्रमाणात जरी आपल्याला करता आले तरी ते सिांच्या हहताचे ठरे ल!

शिक्षक: मला असे िाटते की सिभ प्रर्थम; ह्या पिभ काळामध्ये कुं भ मेळ्याच्या जागी कोणते कल्याणकारी बदल होतात ह्याचा सखोल, सातत्यपण ू ,भ चचकाटीने आणण दीघभकाळ अभ्यास होणे अत्यािश्यक आहे . असे झाले, आणण अिा बदलाुंचा छडा लागला, तर पढे हा दे खील विचार करता येईल; की असे बदल अन्य मागाभने घडिन ू आणन ू ; कुं भ थनान करू न िकणाऱ्या इतर सिांनाही त्याुंचा फायदा शमळिन ू दे ता येतील का? अन्यर्था हे तरी कळे ल; की कुं भ मेळ्याच्या हठकाणी असे काही महत्िपूणभ बदल घडतच नाहीत!

लोककल्यािाचा पयादयी मार्द : डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

शिक्षक: कुं भ मेळ्यामध्ये पोचणे को्यािधी गरीब, आजारी, िद्ध ृ , अपुंग ि नाजूक स्थर्थतीतील लोकाुंना िक्य होत नाही हे अगदी खरे आहे ! त्याचप्रमाणे को्यािधी लोकाुंची कुं भ मेळ्याच्या जागी सोय करणे हे सरकारला दे खील िेगिेगळ्या राजकीय, सामास्जक ि आचर्थभक पररस्थर्थतीत िक्य असेलच असे नाही. साहस्जकच कुं भ मेळ्यामध्ये आणण इतर तीर्थभक्षेत्राुंमध्ये दे खील अन्न, पाणी, तनिारा, िौचालये, थनानगह ृ े , सरक्षा इत्याहदुंची सोय करणे सरकारला िक्य होईलच असे नाही! अिा िेळी लोककल्याणाचा पयाभयी मागभ तयार असणे आणण माहीत असणे अत्युंत महत्िाचे आहे ! विद्यार्थी: तमच्या मते नामथमरण हा असा पयाभयी मागभ आहे ? शिक्षक: होय! नक्कीच! ह्या सिभ बाबीुंचा विचार केला तर, नामथमरण हा तनविळ पयाभयी मागभच नवहे तर, नामथमरण थिीकारणे, आचरणात आणणे, आणण त्याचा प्रसार करणे ही आज आपल्या सिांसाठी एक दै िदलभभ अिी सिणभ सुंधी आहे . ककुं िा अन्य िब्दाुंत साुंगायचे तर ही खरोखर ईश्िराची अस्जुंक्य, अजेय आणण सिभसत्ताधीि अिी कृपाच आहे ! विद्यार्थी: तम्ही म्हणता ते मी नाकारत नाही. पण नामथमरण हे सुंपूणभ समाजाचे कल्याण कसे करते? शिक्षक: सिभसामान्यपणे (नामविथमरणामळे ) आपली उजाभ, आपले सुंकल्प, आपली कृती ही आपल्यातील जडत्िाकडे म्हणजेच िैयस्क्तक आणण सुंकचचत थिार्थाभकडे खेचली जात असते. अिा तऱ्हे ने लाखो लोकाुंची उजाभ, सुंकल्प आणण कायभ जेवहाुं सुंकचचत थिार्थाभच्या हदिेला िळतात, तेवहाुं त्यातन ू थिार्थांध आणण समाजद्रोही धोरणे, रूढी, परुं परा, कायदे , तनयम, सुंकेत, योजना, कायभिम इत्यादी तयार होतात! यातूनच सामहू हक अिनती होते. याउलट नामथमरणाच्याद्िारे आपले विचार, आपल्या भािना, आपल्या िासना, आपली िक्ती आणण आपले सुंकल्प; उदात्त बनतात आणण आणण सामहहक कल्याणाच्या हदिेने िळतात! अिा तऱ्हे ने लाखो लोकाुंचे विचार, भािना, िासना, िक्ती आणण सुंकल्प; एकत्र काम करू लागले, की समष्टटीच्या कल्याणाचे भवय हदवय पिभ सरु होते! अणबॉम्ब ककुं िा है ड्रोजनबॉम्ब ह्या विनािक बॉम्बनी एकाच िेळी लाखो लोक मरतात; तर नामथमरण ह्या �विधायक बॉम्बने� एकाच िेळी लाखो लोक उन्नत होतात! यद्धाच्यािेळी रणभेरी िाजू लागल्या की योद्ध्याुंच्या अुंगात जिी एकदम िीरश्री सुंचारते, तसे, नामथमरणाने लाखो जीिाुंच्या आुंत कळत-नकळत एकदम चैतन्य सुंचारते! आपण नामथमरण करू लागलो की आपल्यालाच नवहे तर सुंपण ू भ समाजाला अुंतबाभह्य वयापणारी; उध्िभगामी उत्िाुंती सरु होते.

व्यक्ती आणि समाज ह्याुंचे कल्याि : डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: सर, वयक्ती आणण समाज ह्याुंचे कल्याण परथपरािलुंबी आहे ?

शिक्षक: होय तर! वयक्ती आणण समाजवयिथर्था हे एक अखुंड असे चिच आहे . वयक्तीपासून सरुिात केली तर; वयक्तीचे िरीर, सुंिेदनािीलता, िासना, भािना, कलात्मकता, सजभनिीलता, उद्यमिीलता विचार, दृस्ष्टटकोन, विचारप्रणाली, नेतत्ृ ि, सत्ता, धोरणे, कायदे , तनयम, योजना, कायभिम, प्रत्यक्ष अुंमलबजािणी; तसेच प्रर्था, रूढी, सुंकेत, आणण ह्या सिांचे याुंचे वयक्तीिर होणारे पररणाम; म्हणजे अखेर वयक्तीपयंत आपण येऊन पोचतो! असे हे एक अखुंड चि आहे ! नामथमरणामळे वयक्ती आणण समाजवयिथर्थेचे अखुंड चि निचैतन्याने सुंजीवित होते! नामथमरण हे सिांना सलभ आहे . सिांना थिीकाराहभ आहे . ककुं बहना नामथमरण हे सुंपूणभ आरोग्याचे, सुंपूणभ विकासाचे, सुंपूणभ उत्िाुंतीचे आणण सुंपूणभ कल्याणाचे गमकही आहे आणण लक्षण दे खील आहे !

विद्यार्थी: हे सिभ ठीक आहे . पण, नामथमरणाने आपण वयक्तीि: समाधानी होऊ िकतो हे पटकन अुंगिळणी पडत नाही!

शिक्षक: खरे आहे ! कोणत्याही िथतच ू ा उपयोग आणण उपभोग आपल्या नेहमीच्या अनभिातला असला, तर समजणे सोपे असते. कुं भ मेळ्यामध्ये जाणे, दे िदिभन करणे, साधदिभन करणे, तेर्थे थनान करणे, पज ू ा करणे, प्रसाद खाणे, एकमेकाुंना भेटणे, परथपराुंिी बोलणे; अिा बाबी नेहमीच्या अनभिातल्या असल्यामळे पटकन समजतात आणण पटतात. पण नामथमरणाचे तसे नाही. नामथमरणाचा अनभि �समजत� नाही! नामथमरण करूनच तो घेता येतो. िणभन करून तो दे ता-घेता येत नाही! नामथमरण करता करता आपली सुंिेदना, िासना, भािना आणण बद्धी थित:च्या क्षद्र गरजा, मागण्या, आिडी, छुं द, लहरी, अशभतनिेि, पि भ ह यातून सटतात आणण नामािी म्हणजेच ू ग्र सस्च्चदानुंदािी तनगडडत होत जातात म्हणजेच मक्त होत जातात.

विद्यार्थी: या वि​िेचनाचा िरीकियािाथत्रािी काही सुंबुंध आहे का?

शिक्षक: तझा प्रश्न एकदम राथत आहे ! होय! ह्या वि​िेचनाचा िरीकियािाथत्रािी तनस्श्चत सुंबुंध आहे ! िरीरकियािाथत्राच्या दृष्टटीने पाहहल्यास; आपल्या िासना, भािना, विचार हे सिभ (आपण); नामािी तनगडडत होत जाता जाता आपल्या िरीरातील िेगिेगळ्या रासायतनक आणण अुंतथत्रािी किया-प्रततकिया, चयापचयाच्या किया, मज्जासुंथर्थेतील घडामोडी आणण वयक्ती-वयक्तीमधील परथपर सुंबध ुं याुंच्या प्रभािातन ू मक्त होतात. यालाच दे हबद्धीचा प्रभाि कमी होणे म्हणतात. दे हबद्धी कमी होणे म्हणजेच पाप कमी होणे!

ह्या म्हिण्याला काय अर्थद आहे ? डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: खरोखर आपण अमर होऊ िकतो का? की हा एक भ्रम आहे ? जर आपण मळात मत्यभ असू तर अमर कसे होणार? आपल्या अस्थतत्िाचा कोणता मत्यभ पैलू अमर होतो? आजपयंत अिा तऱ्हे ने कोण अमर झाला आहे ? उलटपक्षी; मळात जर आपण �अमर� अस,ू तर मी �अमर होतो� ह्या म्हणण्याला काय अर्थभ आहे ?

शिक्षक: िाथतविक पाहता; आपण पूणप भ णे मत्यभही असत नाही आणण पूणप भ णे अमर दे खील असत नाही! आपल्या अस्थतत्िाचा काही भाग मत्यभ असतो आणण काही भाग अमर असतो. पण; नामविथमरणामळे आपण मत्यभ भागािी (जडत्िािी) तद्रप होऊन राहहल्यामळे ; अमरत्िाच्या (चैतन्याच्या) अनभिाला मकलेले असतो! पररणामी; आपण मत्यभ आणण सुंकचचत बनन ू सुंकचचत ध्येय, सुंकचचत विचार, सुंकचचत थिार्थभ याुंच्या योगे; मत्यभ आणण सुंकचचत अिथर्थेतच (अमरत्िाच्या अनभिाविना) मरून जातो! नामथमरणाने आपण आपल्यातील चैतन्यािी जोडले जातो. जडत्ि कमी होत गेले की दे हबद्धी कमी होते म्हणजेच सुंकचचतपणा, क्षद्रपणा, हीनपणा म्हणजेच पाप कमी होते! अिा तऱ्हे ने होणाऱ्या पापाच्या मक्तीचेच दसरे नाि म्हणजे सम्यक उत्िाुंती. अिा उत्िाुंतीमधन ू च आपले वयस्क्तमत्ि खऱ्या अर्थाभने प्रगल्भ होते. आपले दृस्ष्टटकोन, विचार, भािना, िासना आणण िागणक ू कल्याणकारी होतात! म्हणन ू च नामथमरण करीत राहहल्यानेच आणण ते करता करता; आपण नािापरते आस्थतक ककुं िा नास्थतक राहत नाही, सुंकचचत राहत नाही, तर वि​िाल होतो. आपण; सिांचे, सुंपूणभ कल्याण साधण्यामध्ये; थित:ला झोकून हदलेले प्रकाियात्री होतो, कल्याणयात्री होतो!

या प्रगल्भतेतन ू च आपल्या थपष्टटपणे लक्षात येते; की नामविथमरणामळे च आपण सुंकचचत, उर्थळ आणण हीन बनलो होतो ि नामविथमरणामळे च आपल्या जीिनात सिभत्र आसरी िक्तीुंचे र्थैमान सरु होते! नामविथमरण

म्हणजे थित:ला विसरणे, म्हणजे थित:पासन ू तटणे म्हणजे एक प्रकारचा आत्मद्रोह आहे . ककुं बहना ते एक प्रकारचे मरणच आहे . म्हणन ू च नामविथमरण हा आत्मघात आहे . खरे पाहहले तर नामविथमरण ही आत्महत्या आहे च; पण त्याहीपेक्षा जाथत म्हणजे नामविथमरणामळे थित:बरोबरच इतराुंचे दे खील चैतन्य सुंपन ू जाण्यास आणण त्याुंचे अध:पतन होत होत; सिभनाि होण्यास आपण कारणीभत ू होतो. ह्या अर्थाभने आपल्याला असेही म्हणता येईल की नामविथमरण ही सिाभत मोठी पण सिाभत नजरे आड झालेली ककुं िा दलभक्षक्षत राहहलेली अिी सिंकष हहुंसा आहे !

सुंजीवक पररिाम: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: सर, ह्या कुं भ मेळ्याच्या तनशमत्ताने; आपल्या सुंपूणभ िैयस्क्तक आणण सामास्जक जीिनािर होणारे ; नामथमरणरुपी अमत ृ मुंर्थनाचे सुंजीिक पररणाम मला तपिीलिार समजािून घ्यायचे आहे त!

शिक्षक: तझी स्जज्ञासा मला फारच कौतकाथपद िाटते. एरिी; काहीजण कुं भमेळ्याकडे धाशमभक कडिेपणाने पाहतात, काहीजण न्यूनगुंडातन ू पाहतात, काहीजण तच्छतेने पाहातात, काहीजण भाबड्या भस्क्तभािाने पाहतात, काही जण राजकीय फायद्या-तो्याच्या दृष्टटीने पाहतात, तर काहीजण आचर्थभक नफ़ा-नकसानीच्या दृस्ष्टटकोनातून पाहतात. याशि​िाय, काहीजण अचुंबबत होऊन पाहतात तर काहीजण भारािून जाऊन पाहतात. पण तनखळ स्जज्ञासेने आणण तततक्याच प्रामाणणकपणे क्िचचतच कणी कुं भ मेळ्याचा आणण एकूण समाजकल्याणाचा अभ्यास आणण विचार करतो! नामथमरणाने नामािी म्हणजेच आपल्या अुंतरात्म्यािी ककुं िा ईश्िरािी म्हणजेच अमत ृ ाच्या उगमािी आपले नाते जडते. ककुं बहना आपले विचार, भािना, िासना आणण आपल्या कृती म्हणजेच आपला धमभ ककुं िा थिधमभ येर्थन ू च उगम पाितो ककुं िा प्रगट होतो. पररणामी; आपण आपापल्या क्षेत्रात अत्यत्तम काम करून कृतार्थभ होऊ लागतो. ह्या कृतार्थभतेमध्ये िैयस्क्तक जीिनाचे जसे सार्थभक आहे , तसेच िैस्श्िक सामास्जक जीिनातील सलोखा आणण ससुंिाद आणण सहकायभ आहे . म्हणन ू च नामथमरण, थिधमभ आणण विश्िधमभ हे अतट ू पणे सुंलग्न आहे त! नामथमरणरुपी अमत ू च विश्िकल्याणाची दृष्टटी, इच्छा, विचार, योजना, धोरणे आणण कायभिम ृ मुंर्थनातन प्रभािीपणे आविष्टकृत होतात. उलटपक्षी, आपण जे जे करतो, ते ते, जर नामथमरणरुपी अमत ृ ाची प्राप्ती करून दे त असेल तर खरोखर वयक्ती आणण समाजाच्या सुंपूणभ कल्याणाचे होत असते हे दे खील तेिढे च खरे !

विद्यार्थी: तम्ही जे साुंगता आहात, त्यािरून असे जाणिते आहे की, खरोखरच नामथमरणाइतकी अहहुंसक, सिभतोपरी कल्याणकारी, पवित्रतम आणण त्याचबरोबर सामथ्यभिाली अिी कृती नाही! विद्यार्थी: एका अर्थाभने पाहहले तर; नामथमरणाची शिकिण हा एक महान अमत ृ कुं भच आहे !

शिक्षक: नामथमरण रुपी अमत ृ मुंर्थन पन्हा पन्हा आपल्याला सुंजीिनी दे त राहते आणण आपल्याकरिी अमत ृ ाचे शसुंचन घडिून आणीत राहते! कुं भमेळ्याच्या मागील कल्याणकारी हे तू जपायचा आणण जोपासायचा असेल तर सिंकष कल्याण साधणारऱ्या नामथमरणाला; अनन्यसाधारण महत्ि आहे . ज्या दे िात करोडो लोक दाररद्र्यरे षेच्या खाली जगतात त्या दे िात तर नामथमरणरुपी अमत ृ ाचे महत्ि आणखीच जाथत आहे !

अध्यात्म एवढे अवघड? डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्यामध्ये येणारे अनेक साधक आणण साधू लहानपणापासन ू अध्यात्माच्या मागाभला लागलेले असतात. त्याुंचे िागणे बोलणे पष्टकळदा अचाटच असते. ते पाहहले की अचुंबबत वहायला होते. अध्यात्म एिढे अिघड आणण सिभ सामान्याुंपासून दरू आणण त्याुंना दथतर िा अिक्य असे आहे का?

शिक्षक: अध्यात्म म्हणजे थिभाि. आपल्या अुंतरात्म्याचा भाि. ते एकाला सोपे आणण दसऱ्याला अिघड कसे असेल? पण काही जण सरुिातीपासन ू च त्याुंच्या अुंतरात्म्याच्या अचधक तनकट असतात ककुं िा त्याच्यािी म्हणजेच ईश्िरािी जोडले गेलेले असतात; एिढे मात्र नाकारता येणार नाही. पण; आपण रोजच्या जीिनात तरी काय पाहतो? डॉक्टर, िकील, इुंस्जनीअर, चचत्रकार, गायक अिी ककती तरी क्षेत्रे असतात. प्रत्येकाला दसऱ्याच्या क्षेत्रातले काम तेिढ्याच किलपणे आणण उत्तमपणे करता येते का? नाही! परुं त, तरीही सिांचे अुंतीम ध्येय एकच असते आणण ते साध्य करण्यामध्ये सिभजण एकमेकाुंची मदत करीत असतातच ना? कुं भ मेळ्याकडे आपण ह्या दृष्टटीकोनातन ू पाहायला हिे असे मला िाटते.

विद्यार्थी: म्हणजे कुं भ मेळ्याबद्दल आणण तेर्थील साधूुंच्या बद्दल आपल्या मनात कतहूल, स्जज्ञासा, कृतज्ञता आणण आदर असािा पण थिार्थी आणण परािलुंबी अिी आुंधळी ित्ृ ती नको. खरे ना?

शिक्षक: होय. पण आपल्या मनातील याचक आणण लाचार ित ृ ी किी घालिायची? थिाशभमानी कसे बनायचे? कृतज्ञतेची भािना किी बाळगायची? आपण ककतीही ठरिले तरी; ठरिन ू आपल्याला कृतज्ञ राहता येतेच असे नाही. नकळत आपण िैतागतो, कुंटाळतो, तिार करतो, चरफडतो, ककरककरतो! याचे कारण, नामविथमरणामळे आपण; आपल्या थित:तील अमत ृ ाला आणण जीिनातील चैतन्याला पारखे झालेले असतो! आपल्यासाठी जीिन बेचि आणण विषित झालेले असते! कुं भ मेळ्याच्या तनशमत्ताने; तेर्थील साधुंच् ू या कडून आपण नामथमरण शिकलो तर एरिी अलभ्य असणारा आपल्या अुंतरात्म्यातील अमत ृ ाचा ककमान एखादा र्थेंब तरी आपल्याला शमळतो आणण आपले जीिन चैतन्यमय, बनू लागते. अनेक छो्या मोठ्या बाबी मनासारख्या झाल्या नसल्या, तरी एिढा �मोठ्ठा अमत ृ ाचा ठे िा� शमळाल्यामळे आपण खरोखरीच कृतज्ञ राहतो आणण �नेहमी कृतज्ञ राहािे� ही साधू सुंताुंची शिकिण आपल्यासाठी ससाध्य बनते! नामामत ृ ाच्या ह्या र्थेंबाची महती अिी की; आपल्याला थपष्टटपणे जाणिते की नाम हे च आपले गुंतवय आहे आणण नाम हे च आपले प्राप्तवय आहे ! नाम हे च आपले सिभथि आहे !

चैतन्याववषयीची निष्ठा: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

शिक्षक: कुं भ मेळ्याप्रमाणेच आपल्या जीिनामध्ये हजारो घटना घडत असतात. पण त्यातल्या काही आपल्या अधोगतीला कारणीभूत असतात तर काही उन्नतीला. ज्या बाबी भगिुंताच्या नामाविषयीची; म्हणजेच भगिुंताविषयीची; म्हणजेच आपल्या अुंतयाभमीच्या चैतन्याविषयीची तनष्टठा कमी करतात आणण ज्याुंमळे आपण अचधकाचधक सथत, बेपिाभ, सुंकचचत, असहहष्टण,ू बेचन ै , परािलुंबी, लाचार ककुं िा िूर बनतो, त्या सिभ बाबी घातक असतात. ज्या बाबी भगिुंताच्या नामाविषयीची; म्हणजेच भगिुंताविषयीची; म्हणजेच आपल्या अुंतयाभमीच्या चैतन्याविषयीची तनष्टठा िाढितात त्या कल्याणकारी असतात.

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्याला नािे ठे िण्यापि ू ी ककुं िा त्याचा उदो उदो करण्यापि ू ी सिभच घटना ककुं िा बाबी आपण ह्या तनकषािर तपासल्या पाहहजेत!

शिक्षक: अगदी बरोबर आहे . ककुं बहना आपले सुंपण ू भ जीिनच ह्या तनकषानसार जर विकशसत करता आले तर कल्याणकारी होईल. आपल्याकडे जे समाजकारण, राजकारण ि अर्थभकारण चालते, ते जर अध्यात्मािर

आधाररत आणण अध्यात्मकेंहद्रत असेल तर ते सिांच्या हहताचे होईल आणण सिांच्या आकाुंक्षा पूणभ होतील. त्यातन ू च सिांचे आतभ, तप्ृ त होईल.

विद्यार्थी: ते कसे काय?

शिक्षक: हे पहा; विश्िाच्या आणण आपल्या सिांच्या अुंतबाभह्य; सिभत्र असणाऱ्या चैतन्याला आपण सस्च्चदानुंद म्हणतो. सत ् म्हणजे चचरुं तन, चचद् म्हणजे चैतन्यमय आणण आनुंद म्हणजे प्रसन्नता. हे अजरामर चैतन्य अनादी आणण अनुंत आहे . ज्याप्रमाणे गरुत्िाकषभण प्रत्येक कणाकणामध्ये असते, त्याप्रमाणे अुंतबाभह्य वयापणाऱ्या चैतन्याची ओढ प्रत्येक जीिात असते! ज्याप्रमाणे गरुत्िाकषभण अतनिायभ आणण अपररहायभ असते त्याचप्रमाणे ही ओढ अतनिायभ आणण अपररहायभ असते. आणण ह्या ओढीलाच सुंतशिरोमणी ज्ञानेश्िर महाराज विश्िाचे आतभ म्हणतात. पण प्रत्येक तनजीि कणाला ज्याप्रमाणे गरुत्िाकषभणाचे ज्ञान असत नाही त्याप्रमाणे प्रत्येक सक्ष् ू म जीिाला, िनथपतीला ककुं िा प्राण्याला थित:ची सस्च्चदानुंदाची ओढ, थित:चे आतभ; जाणित नाही! पण ते आतभ जाणिो िा न जाणिो; ते असतेच असते; आणण ते अपररहायभ असते! अिा तऱ्हे ने हे आतभ सिांचेच असल्यामळे ह्याभोिती सिभ धोरणे, कायदे , तनयम, योजना, कायभिम आुंखले की ते सिांना समाधान दे उ लागतात. उदाहरणार्थभ; आुंतररक चैतन्याची म्हणजेच नामाची आठिण आणण पूजा ज्या थर्थानी होते आणण ज्या वयक्तीुंकडून होते, ती थर्थाने आणण त्या वयक्ती समाजाचे मल ू ाधार असतात. त्यामळे त्याुंना जपणे, जतन करणे आणण जोपासणे हे िासनकत्यांचे सिाभत महत्िाचे कतभवय आहे .

कोित्या र्ोष्टी सत्कारिी लार्तात? डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्यािर विनाकारण िेळ, पैसा आणण िक्ती याुंचा अपवयय होतो असे म्हटले जाते. तमचे काय मत आहे ? ककुं बहना; आपण ज्या ज्या गोष्टटी करतो, त्यातल्या कोणत्या गोष्टटी सत्कारणी लागतात आणण कोणत्या िाया जातात; हे कसे ठरिायचे?

शिक्षक: ज्या लोकाुंना ह्या प्रश्नाचे उत्तर सापडले, त्याुंना; सुंत, साध,ू महात्मा, ऋषी, मनी, तत्ि​िेत्ते, योगी, महायोगी, ज्ञानी इत्यादी म्हणतात. सत्याचा साक्षात ् अनभि घेतलेल्या लोकाुंना सद्गरू म्हणतात. त्याुंनी मोठ्या उदार अुंत:करणाने आणण आत्मीयतेने त्याुंना सापडलेले उत्तर आपल्याला साुंचगतले आहे .

सत ् म्हणजे सत्य. �सत्कारणी� लागणाऱ्या गोष्टटी म्हणजे; सत्याकडे नेणाऱ्या आणण सत्यामध्ये समरस होण्यामध्ये उपयोगी पडणाऱ्या गोष्टटी!

आपण रोज प्रातविभधी करतो, आुंघोळ करतो, पज ू ा करतो, कपडे धतो, घरातली साफसफाई करतो, वयायाम करतो, थियुंपाक करतो, नोकरी-धुंदा करतो, नफा कमाितो, नाि कमाितो, राजकारण करतो, सत्ताकारण करतो, मनोरुं जन करतो आणण ह्याशि​िाय असुंख्य बऱ्या-िाईट गोष्टटी करतो. ह्यातल्या कोणत्या गोष्टटी आपल्याला सत्याकडे पोचितात; म्हणजेच �सत्कारणी� लागतात? शिक्षण, िीडा, करमणक ू , वयापार, उद्योग, िेती, आरोग्यसेिा, सुंगीत, ना्य; अिा कोणत्याही बाबीकडे पहा. ह्यातल्या ज्या ज्या गोष्टटी आपण नामविथमरणात करतो, त्या त्या आपल्याला आपल्या अुंतरात्म्यापासन ू म्हणजेच सत्यापासन ू पराित्ृ त करतात आणण दरू लोटतात! म्हणजेच त्याुंत घातलेले पैसे, श्रम आणण िेळ िाया जातात, वयर्थभ जातात, फकट जातात! िाथतविक; आपले अुंतबाभह्य वयापणारे चैतन्य आपल्या अुंत:करणातल्या आकािात तनरुं तर बरसत असते. मनष्टय कोणत्याही धमाभचा, पुंर्थाचा, जातीचा, दे िाचा, िुंिाचा, वयिसायाचा िा ियाचा असो, याला अपिाद असत नाही. त्याचप्रमाणे मनष्टय वयाधीग्रथत असो िा तनरोगी, अपुंग असो िा धडधाकट, अिक्त असो िा सिक्त, वयसनी असो िा तनवयभसनी, अपराधी असो िा तनरपराधी आणण गरीब असो िा श्रीमुंत याला अपिाद असत नाही. अगदी जगभरातल्या बलाढ्य दे िाुंचे अध्यक्ष, पुंतप्रधान आणण सेनानी दे खील याला अपिाद असत नाहीत! पण आपण; आपल्याच हृदयात बरसणाऱ्या ह्या चैतन्याच्या विथमत ृ ीमळे ते इतके नजीक असतानाही त्याला ओळखत नाही आणण त्याचे महत्ि जाणत नाही! उलट; त्याला पारखे होऊन चैतन्यतष्टृ णािाुंत होऊन चैतन्याच्या एका एका र्थेंबासाठी कासािीस होत असतो, तडफडत असतो! नामथमरण म्हणजेच चैतन्याचे, सत्याचे थमरण. त्याची जोड शमळाली की, आपली प्रत्येक कृती सत्कारणी लागते आणण त्याची जोड शमळाली नाही तर; म्हणजेच नामाच्याविथमरणात; आपली प्रत्येक कृती िाया जाते!

खरी सत्ता किाकडे असते? डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: पष्टकळदा असा प्रश्न पडतो, की कुं भ मेळ्यामधील साधू सरकारच्या सहानभत ू ीिर अिलुंबन ू असतात. जर ते सत्याचे पजारी असतात, तर मग त्याुंच्याकडे एिढे सामथ्यभ का नसते? सत्यमेि जयते असे म्हणण्याला काय अर्थभ आहे ? खरी सत्ता कणाकडे असते? त्याुंच्याकडे की सरकारकडे?

शिक्षक: कुं भ मेळ्यातील साधक आणण साध;ू सत्याचे पजारी असतात, पचर्थक असतात. ते साक्षात्कारी असतात असे नवहे . पण म्हणन ू सरकारच्या हातात सत्ता असते असे र्थोडेच आहे ? आपल्यापैकी काहीजणाुंनी राष्टरपतीुंचे तनिासथर्थान, पुंतप्रधानाचे तनिासथर्थान, लोकसभा, इतर िासकीय कायाभलये इत्यादी सत्तेची केंद्रे पाहहली असतील. पण बाहे रून ककतीही बडेजाि आणण भपका हदसला तरी त्या सत्ताकेंद्रामध्ये खरी सत्ता कणाची चालते? ज्याुंना आपण सिभसत्ताधीि समजतो त्याुंची? ते खरोखर सिभसत्ताधीि असतात का?

राष्टरपती, पुंतप्रधान आणण इतर उच्चपदथर्थाुंचे दे ह, त्याुंची बद्धी, त्याुंचे विचार, त्याुंच्या कल्पना, त्याुंचे मन, त्याुंच्या िासना हे सारे त्याुंच्या अधीन असते का? त्याुंची सत्ता त्याुंच्या थित:च्या विचाराुंिर, भािनाुंिर आणण िासनाुंिर तरी चालते का? नाही! रोग, अपघात, िद्ध ृ त्ि, मत्ृ यू इत्याहदुंिर त्याुंची सत्ता चालते का? त्याुंच्या िरीरातील हजारो प्रकियाुंिर त्याुंचे तनयुंत्रण असते का? नाही! समाजातील िेगिेगळ्या प्रर्था, रूढी, परुं परा, रीततररिाज ककुं िा एकूण समाजाच्या सामहहक भािना, त्याुंचे उद्रे क, समाजाचे आचार, याुंिर त्याुंचा अुंमल चालतो का? नाही! भक ू ुं प, िादळे , महापरू , दष्टकाळ याुंिर त्याुंचा अुंमल चालतो का? नाही! पथ् ृ िीबाहे रील विश्िात घडणाऱ्या असुंख्य घडामोडीुंिर त्याुंचे तनयुंत्रण असते का? नाही! मग आपल्यािर, आपल्या सिांिर आणण ह्या अणखल विश्िािर कणाची सत्ता चालते?

जे चैतन्य अजरामर आणण सिाभन्तयाभमी आहे त्याच्या जननीची! ही विश्िाची गरुमाऊलीच वयािहाररक दृष्ट्या शभन्न अिा िेगिेगळ्या रुपाुंनी आपल्याला पाळते, पोसते, साुंभाळते आणण सिाभर्थांनी तनयुंबत्रत करते!

नामथमरण करता करता आपला सुंकचचत थिार्थभ कमी कमी होत जातो पण खप ू खप ू आणण अजरामर समाधान दे णारा महान थिार्थभ साधतो! म्हणन ू ह्या मागाभला परमार्थभ मागभ म्हणतात! ही सारी लीला चैतन्यसत्तेनेच घडून येते!

नामरूप असलेल्या आपल्या गरुमाउलीिी अिा तऱ्हे ने झालेल्या समाधानरूप समरसतेमध्ये समजते की; सदा सिभदा आणण सिभत्र; केिळ आपल्या गरूची, ईश्व्रराची, अुंतरात्म्याची,

परमात्म्याची, आुंतररक चैतन्याचे म्हणजेच नामाची ईच्छा आणण सत्ताच काम करते! यालाच आपण राम कताभ असे म्हणतो.

आपापली मते: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्याविषयी बोलताना; नामथमरणात केलेले कायभ सत्कारणी लागते आणण नामविथमरणात केलेले िाया जाते; असे आपण म्हणालात. पण पष्टकळदा सामान्य माणसे यासुंदभाभतील सरकारी धोरणाुंच्यािर आपापली मते प्रदशिभत करतात, टीका-हटप्पणी करतात. त्याबद्दल तम्ही काय साुंगाल?

शिक्षक: आपण सिभच जण सामान्य आहोत. आपल्याला कोणत्याही गोष्टटीची र्थोडीफार जरी झळ लागली तरी आपण तिार करतो आणण र्थोडासा जरी फायदा झाला तरी सरकारचा उदो-उदो करतो. आपली मलेबाळे , आपले आप्त-थिकीय, आपले मान-अपमान, आपला फायदा-तोटा; ह्याुंभोिती आपली मते कफरतात. त्यामळे ; आपणा सिांना लोकिाही ककतीही श्रेष्टठ िाटत असली तरी; आपण वयक्त केलेली प्रत्येक टीकाहटपण्णी आणण वयक्त केलेले प्रत्येक मत विचारात घ्यायच्या लायकीचे असतेच असे नाही, हे इतराुंप्रमाणेच आपल्याला दे खील पक्के माहीत असते.

विद्यार्थी: याचा अर्थभ; सामान्याुंची मते लक्षात घेतली जाऊ नयेत असा घ्यायचा का?

शिक्षक: सामान्याुंची मते नक्कीच लक्षात घेतली जायला हिीत. पण त्याुंच्या कल्याणाच्या दृष्टटीने; त्याुंच्या मताुंना ककती महत्ि द्यायचे हे नामथमरण करणाऱ्या िासकाुंना बरोबर कळते. ते लोकापिाद ककुं िा लोकवप्रयता याुंनी दबन ू िा बहकून जात नाहीत. लोकप्रतारणा करीत नाहीत आणण लोकाननय दे खील करीत नाहीत. कारण; नामथमरणाद्िारे ; चचत्त िद्ध होत चाललेले िा झालेले िासक; जेवहाुं एखादे धोरण आुंखतात, एखादा विचार करतात, एखादा सुंकल्प करतात, एखादी योजना आखतात, ककुं िा एखाद्या योजनेची अुंमलबजािणी करतात, तेवहाुं ते सारे तन:थिार्थभ भािनेतन ू , भेदभाि रहहत ित्ृ तीतन ू होत असते. ते सारे र्थेट गरुमाफभत, विश्िचैतन्याच्या जननीमाफभत िा ईश्िरामाफभत घडत असते. त्यामळे ते चैतन्याकडे िा ईश्िराकडे नेणारे असते. आणण म्हणन ू ते विश्िकल्याणाचेच असते. जेवहा असे लोक; िथत्रसत्ता, राजसत्ता, अर्थभसत्ता, आरोग्यसत्ता, उद्योगसत्ता, शिक्षणसत्ता अिा सिभ सत्ताथर्थानी येतात आणण राज्य करतात, तेवहाुं त्या राज्यालाच रामराज्य म्हणतात. कुं भ मेळाच नवहे तर इतर यात्रा ि उत्सिाुंबद्दल तनथिार्थभपणे टीका-हटप्पणी करण्यासाठी ि लोकिाही खऱ्या अर्थाभने लोककल्याणकारी आणण बळकट करण्यासाठी, आपल्यासारख्या सामान्य लोकाुंचे विचार दे खील

नामथमरणाच्या योगाने; सुंकचचत कोिातन ू बाहे र आले पाहहजेत. अिा तऱ्हे ने आपण तनथिार्थी आणण वि​िाल बनलो तरच; चाुंगल्या नेतत्ृ िाला समजन ू घेऊन बळ दे ऊ िकू ककुं िा थित: चाुंगले नेते बनू िकू!

वेर्वेर्ळी र्े वस्र्थािे: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: केिळ कुं भ मेळ्यामध्येच नवहे तर आपल्याकडे जी िेगिेगळी दे िथर्थाने आहे त ततर्थला भपका दे खील पष्टकळदा खटकतो.

शिक्षक: हे अगदी खरे आहे . आपल्या दे िात कमालीची गरीबी आहे हे खरे आहे . त्यािर इलाज होणे अत्यािश्यक आहे हे दे खील खरे आहे . पण समजा; असा झगमगाट बुंद केला तर काय होईल? गरीबी दरू होईल? झगमगाटािरील पैसे गरीबाुंना िाटले तर ते श्रीमुंत होतील? त्याुंचे कल्याण होईल? त्याुंचे कल्याण होणे म्हणजे तरी काय? केिळ पैसे शमळणे आणण ते िाट्टे ल तसे उधळता येणे म्हणजे कल्याण होणे का?

विद्यार्थी: केिळ पैसे शमळणे म्हणजे कल्याण नवहे . पण जेवहाुं पररस्थर्थती आणीबाणीची आणण गुंभीर असते; आणण समथया जीिनमरणाची असते; तेवहाुं गरीबाुंना ताबडतोब आणण र्थेट मदत शमळायला नको का? आपली पररस्थर्थती गुंभीर नसल्यामळे आपण गरीबाुंच्या हलाखीचा विचार करू िकत नाही! आपण फक्त गरीबीच्या मळ ू कारणाुंचाच आणण केिळ त्याुंिरील उपायाुंचाच विचार करतो.

शिक्षक: केिळ मळ ू कारणाुंचा आणण त्यािरील उपायाुंचा विचार करणे अिाथति आहे . पण; गरीबाुंना ताबडतोब मदत होणे हे जसे महत्िाचे आहे तसे; गरीबीची मूळ करणे दरू करणे दे खील अत्यािश्यक आहे . खरे म्हणजे प्रत्यक्षात हे दे खील एक चि आहे ! गरीबीची समथया केिळ गरीबीपरती मयाभहदत नाही. ती श्रीमुंतीिी अविभाज्यपणे तनगडीत आहे . आपल्या गरीबी आणण श्रीमुंती; दोन्हीुंच्या मळािी तमोगण आणण रजोगण असन ू ; त्यामळे आपली गरीबी आणण आपली श्रीमुंती दोन्ही विकृत बनल्या आहे त आणण परथपर पूरक आणण परथपर पोषक बनल्या आहे त! आपण सिभचजण; गरीब असो िा श्रीमुंत; द:स्थर्थतीतच आहोत! म्हणन ू च आपल्या द:स्थर्थतीचे मळ ू कारण (तमोगण आणण रजोगण) आणण तात्काशलक पररस्थर्थती या दोन्हीुंिर एकदमच उपाय करण्यासाठी नामथमरण आणण तज्जन्य थिधमभ हे च हिेत! केिळ तात्परत्या मदतीची हठगळे लािन ू तात्परता आणण िरिरचा फायदा होईल खरा; पण केिळ तात्परती मदतच करीत

राहहले तर तमोगण आणण रजोगण फोफाित जातील; आणण आपण आळस, बेपिाभई, लाचारी, बेशिथत, लबाडी, तनदभ यता, िखिख, हदखाऊपणा, उर्थळपणा ह्यात तडफडत राहू! ककुं बहना आज हे च चालले आहे ! नामथमरणाने आुंतररक चैतन्याचा अनभि येईल आणण आुंतररक सामथ्याभची प्रचीती येईल. त्यातन ू च थित:च्या आणण इतराुंच्या कल्याणासाठी धैयाभने जगण्याचा आणण झटण्याचा उत्साह येईल. थिधमभ प्रत्यक्षात येईल. जेवहाुं जीिनाची सिभ क्षेत्रे आणण सिभ थर्थळे ; नामथमरणाने भरून आणण भारून जातील; तेवहाुं मुंहदराुंच्या एकाुंगी आणण अततररक्त झगमगाटाची गरज राहणार नाही.

मधाचे बोट: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: लहान मलाने औषध घ्यािे म्हणन ू ज्याप्रमाणे मधाचे बोट लाितात तसेच नामथमरणामध्ये गोडी तनमाभण वहािी म्हणन ू ; कुं भ मेळ्यासारखे मेळे, तीर्थभयात्रा, िाऱ्या, उत्सि, सण, व्रते, महापज ू ा, नैिेद्य, महाप्रसाद, भोग, भजने, आरत्या; इत्यादीुंची योजना केली गेली आहे का?

शिक्षक: तनस्श्चत! �दे ि�, �परमात्मा�, �ब्रह्म�, परमेश्िर; �राम�, �कृष्टण�, �शि​ि�, इत्यादी िेगिेगळ्या िब्दाुंचा ककुं िा नािाुंचा गशभभतार्थभ एकच आहे आणण तो म्हणजे नामाच्या द्िारे जी िथतू ओळखली जाते ती अनादी आणण अनुंत िथतू. ह्या अर्थाभने �नाम� हे अनादी आणण अनुंत आहे . ते सिभवयापी आहे . सिांच्या अुंतयाभमी आणण सिांच्या बाहे र आहे . त्याची सत्ता बलित्तर आहे असे सुंत म्हणतात. परुं त; धमभ हा सिांच्यासाठी असल्यामळे ; आणण आपण सिभसामान्य लोक; विषय सखात रमत असल्यामळे ; अखुंड नामथमरण करणे प्रत्येकाला िक्य नाही. हे लक्षात घेऊनच धमभ, अर्थभ, काम आणण मोक्ष हे चार परुषार्थभ ठरिले गेले आणण थिीकारले गेले. त्याअनरोधानेच; कुं भ मेळ्यासारखे मेळे, तीर्थभयात्रा, िाऱ्या, उत्सि, सण, व्रते, महापज ू ा, नैिेद्य, महाप्रसाद, भोग, भजने, आरत्या; इत्यादीुं प्रत्येक मनोिेधक, रुं जक, आकषभक आणण भवय हदवय बाबीत नामथमरण ठे िन ू ; िमािमाने जीिनातले सिभ रस उपभोगत अखेर; अुंतीम सत्य अनभिण्याची सोय केली गेली. एक लक्षात ठे िणे जरूर आहे . अुंतीमत: नामथमरणात रमलेले साध;ू पराकोटीचे तनथपहृ असन ू िथततनरपेक्ष आनुंदच उपभोगत असतात. त्याुंना कोणत्याही बडेजािाची आणण बाह्य उपचाराुंची गरज नसते. आुंतररक चैतन्याने ओतप्रोत भरल्याने आणण सिभ सामथ्यभ अुंगी असल्याने; ते कोणाचेच शमुंधे नसतात. त्याुंना कसलीच गरज नसते! ह्या परमोच्च अिथर्थेला �नामात गोडी येणे�, ककुं िा �नामात रमणे� म्हणतात!

विद्यार्थी: याचा अर्थभ; सिाभत श्रेष्टठ आणण मख्य जर काही असेल तर नामथमरण आहे , नामाची गोडी लागणे आणण नामात रमणे आहे . पण हे विधान सिांना लागू पडते का? जरा समजािन ू साुंगा ना!

शिक्षक: अर्थाभतच! िीजपरिठा खुंडडत झाला की ज्याप्रमाणे सिभच बल्ब प्रकािहीन आणण तनरुपयोगी बनतात त्याप्रमाणे चैतन्यविथमत ृ ीमळे ; आपण सिभच जण त्या चैतन्याला पारखे होतो आणण तनथतेज आणण दबळे बनतो. वि​िेष म्हणजे; त्या चैतन्याची तहान आपल्या सिांना लागलेली असताना दे खील; त्याच्या विथमत ृ ीमळे आपण तष ृ ािाुंत राहून �रडत� असतो, ककरककरत असतो! चैतन्य प्रत्येकात आहे , त्याची तहान सिांना आहे आणण त्याच्या विथमत ू च चैतन्यथमरणाचा िा नामथमरणाचा ृ ीची बाधाही सिांना आहे ; म्हणन मागभ आपल्या सिांसाठी आहे !

चैतन्ययोर् (िामस्मरिाबद्दल जजज्ञासा वाढत आहे ?) : डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्याविषयी जगभर कतहूल िाढते आहे हे मला माहीत होते. पण नामथमरणाबद्दल दे खील कतहूल आणण स्जज्ञासा िाढत आहे ?

शिक्षक: होय! नक्कीच! जगभर नामथमरण पहायला शमळते. कणी जपमाळ घेऊन तर कणी माळे शि​िाय नामथमरण करतो आहे . कणी एका जागी बसून तर कणी कफरत कफरत नामथमरण करतो आहे . कणी मोठ्ठय ् ाने उच्चार करून तर कणी मनातल्या मनात, कणी डोळे शमटून तर कणी डोळे उघडे ठे िून, कणी श्िासोच्छिासािर तर कणी उत्थफूतभ भािनेने आणण आतभतेने नामथमरण करतो आहे . कणी घरी तर कणी ऑकफसमध्ये, कणी दे िळात तर कणी िाळे त, कणी फॅक्टरीत तर कणी रुग्णालयात; आणण कणी दकानात तर कणी िेतात नामथमरण करीत आहे ! प्रत्येक थतरातला आणण ियातला, आणण प्रत्येक धुंद्यातला आणण नोकरीतला माणस ू ; या ना त्या कारणाथति नामथमरणाकडे िळत आहे आणण त्यात मरत आहे ! रे डिओ-दरू दिभनिर नामथमरणाचे कायभिम मोठ्या प्रमाणात प्रसाररत होऊ लागले आहे त. नामथमरणाची महती गाणारी गीते, पदे , कविता, भजने िारुं िार िेगिेगळ्या उत्सिाुंतन ू आणण समारुं भाुंतन ू ऐकू येऊ लागली

आहे त. दे िविदे िाुंतन ू कीतभनकार, रामकर्थाकार, भागित कर्थाकार याुंना मागणी िाढत आहे . िेगिेगळ्या दरू दिभन माशलकाुंमधन ू नामथमरणाचे गोडिे गातयले जात आहे त. वि​िेष म्हणजे तनहे तक ित्ृ तीने आणण तनष्टकाम भािनेने नामथमरण केले असता; सिंकष िैयस्क्तक आणण सामास्जक कल्याण कसे साध्य होते याचे वि​िरण करणारी पथतके, सीडीज, स्वहडीओ सीडीज मोफत वितरण केली जाऊ लागली आहे त आणण इुंटरनेटिर मोफत डाऊन लोड साठी उपलब्ध केली जाऊ लागली आहे त. वि​िेष म्हणजे एरिी दलभक्षक्षत राहणारी अिी ही पथतके लोक मोठ्ठय ् ा उत्सकतेने आणण आथर्थेने िाचत आहे त आणण सीडीज ि स्वहडीओ सीडीज ऐकत आणण बघत आहे त! नामथमरण ही उतार ियात गशलतगात्र झाल्यानुंतर करण्याची ककुं िा ररकाम्या िेळात करण्याची, तनरुपयोगी, तनरुपद्रिी, दलभक्षक्षत आणण कोपऱ्याताली बाब राहहलेली नाही. नाम आणण नामथमरण ही जीिनाच्या तनयुंत्रक केंद्रथर्थानी असल्याची जाणीि प्रकषाभने होताना हदसत आहे . साहस्जकच नामथमरणाला सिाभचधक महत्ि आणण सिोच्च प्राधान्य आले आहे . जगभर नामथमरणाचा अुंत:करणपि भ थिीकार, प्रसार आणण जयजयकार ू क होत असन ू आपल्या सिांच्या िैयस्क्तक आणण सामहहक जीिनाची गाडी हजारो िषांच्या आणण हजारो लोकाुंच्या जन्मोजन्मीच्या पण्याईने आज खऱ्या अर्थाभने रुळािर येत आहे ! ह्या सिंकष कल्याणालाच आपण चैतन्ययोग म्हणतो.

चैतन्याची हाक : डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्यामध्ये जमीन, पाणी, िीज, िौचकूप, थनानगह ू ृ े इत्यादी अनेक सोयी सरकारी पैिातन म्हणजेच कर भरणाऱ्या जनतेच्या पैिातून परविल्या जातात. हीच बाब इतर यात्राुंच्या आणण सािभजतनक उत्सिाुंच्या बाबतीत दे खील खरी आहे . धमाभचे रक्षण करण्यासाठी हे सिभ लागते का?

शिक्षक:. तमोगण आणण रजोगण िाढल्यामळे िेड, िासना, आिडी, छुं द, लहरी, फॅिन्स, वयसने, विकृती; अिा बाबीुंसाठी अब्जािधी रुपये खचभ होत आहे त. सुंकचचत थिार्थाभपायी फसिणे आणण फसले जाणे; हे सािभबत्रक झाले आहे . त्यामळे त्याचे प्रततबबुंब कुं भ मेळ्यात दे खील पडते आहे .

जोपयंत नामथमरण सिभत्र पसरत नाही आणण णझरपत नाही, तोपयंत कुं भ मेळ्यामध्ये दे खील आत्मसाक्षात्कारी तनथपहृ सुंत महुं त फार मोठ्ठय ् ा प्रमाणात सापडणे कठीण आहे . ककुं बहना तोपयंत; कुं भ

मेळ्यामध्ये दे खील र्थकले-भागलेले, चकले-माकलेले, गोर-गरीब, रुं जले-गाुंजलेले, पोटासाठी िणिण करणारे लोकच जाथत आढळणे साहस्जकच आहे .

ज्या अजरामर आुंतररक चैतन्याची हाक (Inner Voice) आपल्याला ऐकू येत नाही आणण ज्याच्यापासन ू तटल्यामळे आपण अचेतन आणण मरतकडे बनलो आहोत, त्या अनादी, अनुंत, सिभवयापी तसेच सिांच्या अुंतयाभमी आणण बाहे र असलेल्या सस्च्चदानुंद �िथत�ला ओळखणे, समजणे, आठिणे आणण हळ हळ त्या �िथत�िी तद्रप होणे; हा सिभ कुं भ मेळ्यातील आणण त्याच्या बाहे रील सिभच दरिथर्थेिरील इलाज आहे . ह्या अनादी अनुंत सस्च्चदानुंद िथतूला ओळखण्याचे, समजण्याचे, आठिण्याचे आणण हळू हळू त्या िथतरूप होण्याचे अनादी साधन; ह्या िथतच् ू या नािाचे म्हणजेच नामाचे थमरण म्हणजे नामथमरण आहे .

विद्यार्थी: तमच्या मते; नामथमरणाच्याद्िारे िैयस्क्तक आणण सामास्जक पातळीिरील इतर विकृती ज्या प्रमाणात कमी होत जातील; त्या प्रमाणात कुं भ मेळ्याुंचे थिरूप दे खील अचधक पवित्र आणण तनरुपद्रिी होईल यात िुंका नाही?

शिक्षक: होय. मला तनस्श्चतपणे तसे िाटते.

विद्यार्थी: हे तमचे भाकीत आहे ?

शिक्षक: ही आपल्या सिांच्या अुंतयाभमी राहून सदै ि आपली काळजी घेणाऱ्या नामरूप चैतन्याची म्हणजेच आपल्या सिांच्या गरूदे िाुंची कृपा आहे ! प्रत्येकाच्या गरुचे वयािहाररक नाि गाि िेगिेगळे असले तरी प्रत्येकाच्या हृदयात जो नामरूप गरु असतोच, त्याच्याच कृपेने आपल्या सिांना; नामथमरणाच्या द्िारे होणारी चैतन्यप्रभात आणण थिधमभ सय ू ाभचा उदय आणण त्याुंचा कल्याणकारी प्रभाि याुंचा अनभि आल्याशि​िाय राहणार नाही!

चैतन्यतष्ृ िेपायी, चैतन्यामत ृ पािासाठी आणि चैतन्यमय होण्यासाठी: डॉ. श्रीनिवास कशाळीकर

विद्यार्थी: काहीजण असे म्हणतात की कुं भ मेळ्यातील साधुंनी फक्त अध्यात्माबद्दल बोलािे. त्याुंनी राजकारणाबदल बोलू नये. तम्हाला काय िाटते?

शिक्षक: अध्यात्म ह्याुंचा अर्थभ थिभाि. भगिद्गीतेच्या आठवया अध्यातात थपष्टटपणे ही वयाख्या हदलेली आहे . अध्यात्म हा इततहास, भूगोल यासारखा विषय एक विषय नाही. अध्यात्म हा सुंपूणभ अस्थतत्िाचा मूळ थिभाि आहे .

अध्यास्त्मक होणे म्हणजे तो मूळ थिभाि जाणणे, थमरणे आणण तद्रप ू होणे आहे . खरे पाहता; गभाभिथर्थेत आल्यापासून आपल्या िरीरात आणण आपल्या मनात जे जे म्हणन ू काही घडते ते ते सारे ; खरे पाहता आपल्यामधील चैतन्यतष्टृ णेपायी, चैतन्यामत ृ पानासाठी आणण चैतन्यमय होण्यासाठी घडत असते! म्हणजे आपण सिभच जण मूलत: अध्यास्त्मकच असतो. पण एकीकडे आपल्याला किाची तष्टृ णा आहे हे आपल्याला कळत नाही आणण दसरीकडे; आपला मळ ू थिभाि, आपल्या अुंतबाभह्य बरसणारे चैतन्य आपल्याला ओळखता येत नाही. हे चैतन्य अदृश्य असते. ते आपल्याला हदसत नाही. ते अश्रावय असते. त्याची चाहूल लागत नाही. र्थोडक्यात; ते इुंहद्रयातीत असते. कमेंहद्रयाुंच्या आणण ज्ञानेंहद्रयाुंच्या पलीकडे; म्हणजेच जाणीिेच्या पलीकडे असते. बद्धीच्या आिाक्याच्या पलीकडे असते. ह्यातच भर म्हणन ू की काय; ह्या चैतन्याची विथमत ृ ी झाल्यामळे ते समीप असूनही दरू च राहते!

पण असे असले तरी त्या चैतन्याची जननी आपल्यािर पाुंखर घालण्याचे आपले काम करीतच असते. ती आपली पाठ सोडीत नाही! त्यामळे चैतन्याचा �चब ुं कीय� प्रभाि आपल्यािर पडतच असतो. त्याची अनाकलनीय अिी ओढ आपल्याला थिथर्थ बसू दे त नाही. ही कोणती ओढ आहे हे आपल्याला कळत नाही. त्यामळे गीतेच्या सातवया अध्यायात ततसऱ्या श्लोकात म्हटल्याप्रमाणे हजारो लोकाुंमध्ये एखादाच अध्यात्माच्या िोधात धडपडतो. आणण अिा हजारो धडपडणाऱ्या लोकाुंमध्ये एखादाच खरा खरा अध्यास्त्मक होतो. पण बाकीचे धडपडणारे धडपडत असतात. त्या धडपडणाऱ्याुंचे बाह्य रूप सामान्याुंपेक्षा िेगळे असते. ह्या खास िेगळ्या बाह्य थिरूपामळे बऱ्याच जणाुंना असे िाटते की अध्यात्म हा आपल्या रोजच्या

जीिनापासन ू िेगळा असा प्राुंत आहे , िेगळे प्रािीण्य आहे . ह्या बाह्य अुंगाने साध असणाऱ्या लोकाुंना जीिनाच्या सिभ अुंगाुंबद्दल मतप्रदिभन करण्याची कित नसतेच.

परुं त, पररपूणभ अध्यास्त्मक वयक्तीला जीिनाच्या सिभ अुंगाुंबद्दल मतप्रदिभन, मागभदिभन आणण नेतत्ृ ि करण्याचा तनस्श्चत अचधकार आहे . स्थर्थतप्रज्ञ वयक्तीुंच्या प्रत्यक्ष नेतत्ृ िाखाली जगाचे कल्याण होईल यात तीळमात्र िुंका नाही.

स्वत: त्याचा अिभव घ्यावा!: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्यामध्ये आपल्याला अचुंबबत करणाऱ्या, र्थक्क करणाऱ्या गोष्टटी हदसतात आणण आपले मन अद्भत रसाने भरले जाते. आपली मुंहदरे आणण तीर्थभक्षत्र े े दे खील विथमयकारक असतात! महान विभत ू ीुंचे जीिन दे खील अद्भत असते! ह्यातले बरे च काही; आपल्या तकभिाथत्रामध्ये ककुं िा आपल्या मूल्यवयिथर्थेमध्ये बसत नाही. तरीपण; प्राचीन रूढी, परुं परा, मस्न्दरे आणण तीर्थभक्षेत्र;े ह्याुंच्याबद्दल आपल्याला आपल्या मनाुंत विलक्षण आकषभण, कतहूल आणण आथर्था असल्यामळे च हटकून आहे त का?

शिक्षक: होय. ह्या सिभ बाबी आथर्थेमळे च हटकून राहहल्या आहे त आणण त्या नामथमरणाला पोषक होण्यासाठीच आहे त यात िुंका नाही.

रूढी आणण परुं पराुंप्रमाणेच खद्द नामथमरणाचे दे खील आहे . नामथमरण करता करता आपल्याला एकदम अमत ृ त्िाचा साक्षात्कार झाला असे होत नाही. आपल्याला टप्प्या-टप्प्यानेच पढे जाता येते आणण ह्या टप्प्याुंिर घडणाऱ्या अनेक चचत्रविचचत्र, चमत्काररक, हृदयथपिी आणण भारािन ू टाकणाऱ्या मनोिेधक घटनाुंमळे च; आपले नामथमरण हटकून राहते. कारण ह्या बाबी; नामथमरणाची गोडी िाढितात आणण आपल्याला नामथमरणात गत ुं िून ठे ितात!

विद्यार्थी: नामथमरणाद्िारे अुंतीम सत्याचा आणण अमरत्िाचा अनभि लगेच येत नाही आणण तो कणाला आणण केवहा येईल, हे साुंगता दे खील येत नाही. त्याचप्रमाणे नामथमरणाने समद्ध ृ ी दे खील येतेच असेही नाही. त्यामळे नामथमरण करताना सामान्याुंच्या वि​िेषत: गोरगरीबाुंच्या चचकाटीची कसोटी लागते, आणण त्याचा धीर सटू िकतो ना?

शिक्षक: होय. खरे आहे . पण गोर गरीबच नवहे तर आपण सारे ; पन्हा पन्हा चैतन्याच्या विथमत ृ ीत जातो आणण त्यामळे ; विषयाुंकडे आकवषभत होत राहतो, त्याुंच्या भल ू भल ू ैय्यात अडकत राहतो, हरित राहतो आणण चैतन्याला पारखे होतो. इुंहद्रयगम्य थर्थूल विषय आणण दृश्य विश्िाच्या आकषभणाचा जोर इतका जबरदथत असतो की आपली धाि आपोआप चैतन्याच्या विरुद्ध हदिेला िळते! साहस्जकच आपण भलतीकडेच भरकटत जातो! पररणामी; आपली अथिथर्थता काही केल्या कमी होत नाही आणण पूणत्भ ि, सार्थभकता आणण समाधान आपल्यापासन ू दरू च राहतात!

पण; काळजी करण्याचे कारण नाही. आपल्या इच्छे -अतनच्छे पशलकडे; विश्िचैतन्याची जननी आपल्याला चैतन्यामत ृ पान करिीत आहे . आपल्यामध्ये निचेतना भरत आहे . आपल्याकडून नामथमरण आणण थिधमभपालन करिीत आहे . सहदच्छा, सत्सुंकल्प, सत्प्रेरणा, सत्बद्धी, सद्भािना, सद्िासना, सदाचार याुंनी आपले वयस्क्तगत आणण सामास्जक जीिन भरून टाकीत आहे . ह्यािर विश्िास ठे िू नये; तर; नामथमरण करता करता थित: त्याचा अनभि घ्यािा!

र्रुकृपेची महती;चैतन्यमय होत जािे! डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळाच नवहे तर, अनेक बाबीुंबद्दल आपल्याला फारसे काही कळत नाही असे जाणिते. तनसगभ ककती अनाहद आहे , जग ककती वि​िाल आहे आणण त्यात आपले जीिन ककती टीचभर आणण क्षणभुंगर आहे !

शिक्षक: म्हणन ू च �मोलाचे आयष्टय दिडीसी िाया मध्यान्हीची छाया जाई िेगे� असे म्हणतात. आपल्या विथमत ृ ीत गेलेले अजरामर चैतन्य ओळखणे, आठिणे आणण अखेर आपण तेच आहोत असा अनभि घेणे हे जीिनाचे मख्य उहद्दष्टट आहे आणण प्रत्येक क्षण आपण त्यासाठी खचभ करण्याची आपल्याला सिणभ सुंधी आहे . त्यातच जीिनाची खरी पण भ ा आणण सार्थभकताही आहे ! एका दृष्टटीने पाहता; सार्थभक जीिनाची ही ू त कर्थाच अजरामर रामकर्था िा चैतन्यकर्था आहे .

विद्यार्थी: होय. चैतन्य िगळले तर आपल्यात काहीच नाही! भक ू ुं प, ज्िालामखी, सनामी अिा तनसगाभचे अगाध सामथ्यभ दाखिणाऱ्या घटनाच नवहे त तर; प्राणी जीिनामध्ये आणण मानिी जीिनामध्ये दे खील अिा

असुंख्य बाबी आहे त की त्या वयस्क्ति: आपल्या आिाक्याबाहे र आहे त! कुं भ मेळ्यातले साधच पहा ना! ते ज्या गोष्टटी करतात, त्या आपल्यासाठी अिक्यच असतात.

शिक्षक: अगदी बरोबर आहे ! जे अगदी सोप्यातले सोपे साधन आहे ; असे आपण म्हणतो, ते नामथमरण दे खील रोज एिढे करणार म्हणन ू होतेच असे नाही!

पण गरुकृपेमळे एक महत्िाची बाब मला कळली, ती अिी की आजपयंत अब्जािधी लोक जाणन ू बजन ू नामथमरण; म्हणजेच ईश्िराचे, म्हणजेच थित:च्या अुंतरात्म्याचे थमरण करीत आले आहे त; हे उघड उघड हदसत असले तरी आपल्याला अुंतबाभह्य वयापणाऱ्या विश्िचैतन्याची जननी, गरुमाउली; चैतन्याच्या कृपािषाभिाच्या रुपात; आपले सिांचे थमरण, भरण, पोषण आणण सुंचालन; अनादी कालापासन ू अदृश्यपणे करीत आली आहे आणण अनुंत कालपयंत करीत राहणार आहे ; हे उघड हदसत नाही! साहस्जकच ही मनाला हदलासा दे णारी बाब एरिी लक्षात येत नाही.

गरुकृपेची महती अिी की; नामथमरणाद्िारे ; आपण चैतन्यमय होत जाणे, आपले िैयस्क्तक आणण सामास्जक कल्याण होणे; हे अटळ बनले आहे . ते; टाळू म्हटले तरी टाळता येणार नाही!

विद्यार्थी: धन्यिाद सर! रोजच्या कटकटी जीिन नकोसे करतात. त्यातच िाढती हहुंसा आणण िाढता अनाचार; याुंमळे जीिन नकोसे होते. अिा पररस्थर्थतीत तम्ही तमचा हा अनभि साुंगन ू फारच मोठ्ठा धीर हदला आहे . एरिी आमच्या बळािर आम्ही इतराुंना सोडाच, थित:ला दे खील चेतना दे ऊ िकत नाही! गरुकृपाच आपल्या सिांसाठी सुंजीिनी आहे !

ही चैतन्यप्रचीती: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्यामध्ये जसे लोकविलक्षण साधू हदसतात, तसे ते एरिी हदसत नाहीत. साधदिभनाला भारतात फार महत्ि आहे . भाविकाुंच्या भािनेचा आदरच िाटतो. पण ह्या दरम्यान पष्टकळदा चें गराचें गरी होते आणण लोक मरतात; त्याचे िाईट िाटते.

शिक्षक: कुं भ मेळ्यादरम्यानच नवहे तर इतर अनेक प्रसुंगी गदी, बेशिथत, उतािळे पणा आणण उन्माद तनयुंत्रणा बाहे र गेले की; वयिथर्थापन अिक्य होते आणण अपघात होतात. त्यामळे प्रसुंग कोणताही असो; सुंयम आणण शिथत अत्युंत महत्िाचे आहे त. नामथमरण करणाऱ्या लोकाुंच्या जीिनातील ठळक िैशिष्ट्ये म्हणजे सुंयम आणण शिथत होय. वि​िेष म्हणजे साधदिभन केिळ काही विशिष्टट हठकाणी आणण विशिष्टट प्रसुंगीच होते असे नाही. नामथमरण करणाऱ्या करोडो अनयायाुंनी; रोजच्या धकाधकीत दे खील; अजरामर सुंत महात्म्याुंचे दे हत्यागानुंतरचे अचचुंत्य आणण चैतन्यमय अस्थतत्ि िेगिेगळ्या प्रकारे आणण िेगिेगळ्या प्रसुंगातून अनभिले आहे . कणाला प्रत्यक्ष दिभन होते तर कणाला थिप्नात दिभन होते. कणाला अिक्यप्राय अडचणीत मदत होते तर कणाचे सुंकटात रक्षण होते. एक ना दोन; असुंख्य प्रसुंग साुंगता येतील. हे प्रसुंग हजारो प्रकारचे आहे त, पण ते सिभ; दे हत्यागानुंतरचे अमर आणण सत्तारूपी अस्थतत्ि अधोरे णखत करणारे आहे त! दे ह जसा हदसू िकतो तसे सुंताुंचे दे हत्यागानुंतरचे अस्थतत्ि सरसकट हदसत नाही हे अगदी खरे आहे . पण ज्याप्रमाणे िक्ती आणण थफूतीच्या रूपाने आपल्याला रक्ताशभसरण अनभिता येते; त्याचप्रमाणे आपली प्रगल्भता िाढली तर हे चैतन्य आपल्याला अतनिभचनीय आनुंदाच्या रुपात अनभिता येते. ही चैतन्यप्रचीती; सुंगीत�ना्य, गणणत-विज्ञान, सौंदयभ-िुंग ृ ार, िात्सल्य-करुणा, अिा एकूण एक सिभ तष ृ ा आणण क्षधा कायमच्या तप्ृ त करत जाते आणण जीिनाचे सिाभर्थाभने सार्थभक करते. ही प्रचीती आली असता चैतन्य आहे की नाही आणण सत्ता चैतन्याची आहे की नाही असे प्रश्न उरत नाहीत. ककुं बहना, क्षणभुंगर जडत्िातून उत्पन्न होणारी कोणतीही भ्राुंती उरत नाही. आपले सुंपण ू भ जीिन चैतन्याच्या अपरुं पार अिा लीलेचाच एक अविभाज्य भाग आहे ह्या जाणीिेने आपण थिथर्थ होतो आणण आपल्या आजूबाजूच्या तीर्थभक्षेत्राुंच्या, मुंहदराुंच्या, ग्रुंर्थाुंच्या आणण साधच् ूुं या रुपात आढळणाऱ्या चैतन्यखणा पज् ू यभािाने न्याहाळत आणण मनोमन तप्ृ त होत जीिनानुंद लटत जातो!

चैतन्यकालाची िाुंर्ी: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्याच्या तनशमत्ताने मानिी जीिन ककती िैविध्याने नटलेले आहे ह्याची र्थोडीफार कल्पना येते. आपली दृष्टटी वि​िाल होण्यासाठी आणण आपल्यातील असहहष्टणता दरू होण्यासाठी अिा अनभिाुंचा फार फायदा होऊ िकतो.

शिक्षक: होय. नक्कीच! आपण मध्यम िगीय लोक एका चाकोरीत जगतो. त्यामळे आपली दृष्टटी सुंकचचत बनलेली असते. त्यामळे आपल्यापेक्षा जे जे िेगळे आहे , ते ते तनकृष्टट आहे , असे समजण्याची गफलत आपण करत असतो. कुं भ मेळ्यासारख्या मोठमोठ्या यात्राुंच्या प्रसुंगी हजारो प्रकारची माणसे भेटतात. आपली दृष्टटी वि​िाल होऊ लागते. आपण जीिनातील िैविध्य सहहष्टणतेने, कौतकाने आणण आदरपूिक भ थिीकारू लागतो. आपल्यापरते पाहण्याची सुंकचचत दृष्टटी बदलू लागते. असहहष्टणता, एकलकोंडेपणा, आत्मकेंद्रीतपणा कमी होऊ लागतात. हे नामथमरणाला आणण आुंतररक चैतन्याच्या अनभिाला परू क ठरते; आणण जागततक सौहादाभसाठीही उपयक्त ठरू िकते! वयक्ती, सुंथर्था, समाज, दे ि ककुं िा सुंपूणभ विश्ि; सिांच्या बाबतीत हे खरे आहे ! विशिष्टट वयक्तीच्या, सुंथर्थेच्या, समाजाच्या, दे िाच्या ककुं िा अणखल विश्िाच्या सिंकष कल्याणाची िेळ आली की; सहहष्टणता िाढते. थर्थल ू आणण दृश्य जगाचा पगडा कमी होतो. मानशसक चुंचलता कमी होते. चचडचचडेपणा कमी होतो. कटत्ि कमी होते. हहुंसा आणण अिाुंतता कमी होतात. खरे पाहता आपले मळ ू ; चैतन्याची जननी म्हणजेच चैतन्य आहे आणण आपले गुंतवय थर्थान दे खील चैतन्यच आहे . आपली भूक, तहान, आणण इतर सिभ िासना; चैतन्याच्या िोधातच आहे त. आपल्या सिभ िासना ह्या मूलत: चैतन्यिोधाचाच भाग असतात. त्यामळे च आपल्या िरीरातील प्रत्येक िासनेला जे पररपण ू त्भ ि येत,े ते पररपण ू त्भ ि आणण साफल्य त्या िासनेच्या आहारी जाऊन येत नाही; तर तेवहाच येते, जेवहाुं ती िासना चैतन्यिोधात पररितीत आणण पररणत होते! नामथमरणाने आपल्या केिळ िासनाच नवहे तर; आपले सुंपण ू भ जीिन; त्यातील सिभ गण-दोषाुंसकट सजाण चैतन्यिोधात पररितीत आणण पररणत होते. असा समसमायोग येणे म्हणजे िैयस्क्तक आणण सामास्जक जीिनातील अभत ू पूिभ सिणभकालाची िा चैतन्यकालाची नाुंदीच होय.

विद्यार्थी: कुं भ मेळा आणण तीर्थभयात्राुंचा हे तू उत्तम खरा, पण नामथमरणाच्या योगे, समाजाची उन्नती होऊन त्या उन्नतीचे प्रततबबुंब तीर्थभयात्राुंमध्ये पडेल. उतािळे पणा, बेशिथत, उन्माद इत्यादी कमी कमी होत जातील आणण सहहष्टणता, प्रेम िाढू लागतील.

शिक्षक: पररणामी; नामथमरणाचे जागततकीकरण होत जाईल आणण त्याद्िारे विश्िकल्याण प्रत्यक्षात येत जाईल!

जीविातील चैतन्य आणि र्ोडवा: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: सध्या आपण पाहतो, की कुं भ मेळ्यामध्ये तेर्थील लाखो लोकाुंचे आयष्टय; जुंतसुंसगभ, तज्जन्य सार्थी, अपघात, दहितिादी हल्ले, गन्हे , विकृती, दुं गली; इत्यादीुंच्या सािटाखाली असते! त्यामळे वयाधीग्रथत, अपुंग, परािलुंबी आणण गोरगरीबाुंना घरच्या घरी; आणण सहज िक्य होईल असा नामथमरणाचा मागभ मला महत्िाचा िाटू लागला आहे . त्याबद्दल आणखी र्थोडे साुंगा ना!

शिक्षक: कुं भ मेळ्याप्रमाणेच इतरही यात्राुंमध्येही; उदाहरणार्थभ; केदारनार्थ, बद्रीनार्थ, मानसरोिर,िैष्टणोदे िी इत्यादीुंमध्येही; उपरोक्त धोके आणण अडचणी असतातच. पण त्या धोक्याुंना न जमानता, ह्या यात्राुंना लोक जातातच. याशि​िाय; गािोगािी असलेल्या ग्रामदै िताुंच्या जत्राुंना दे खील लाखोंच्या सुंख्येने लोक जातातच! आपल्या पि भ ाुंनी �एकत्र जमणे� ह्या मल ू ज ू भत ू प्रित्ृ तीला विधायक चचुंतनाकडे, आत्मज्ञानाकडे म्हणजेच अुंतीम सत्याच्या ि अमरत्िाच्या अनभिाकडे िळिले आहे . ककुं बहना िेगिेगळ्या धमांचे तत्िचचुंतन, नीततिाथत्र, रोजचे विधी, सण, उत्सि, व्रते इत्यादी सिभ बाबीुंचा मळ ू उद्देि; सत्याचा ि अमरत्िाचा अनभि हाच आहे .

परुं त आपल्यामध्ये; जडत्िाकडे झकण्याची; बळकट अिी सहजप्रित्ृ ती आहे . त्या सहजप्रित्ृ तीनसार; कालाुंतराने धमाभच्या बाह्यथिरूपाला आणण कमभकाुंडाला जाथत महत्ि आले. बाह्यअिडुंबर फोफािले आणण धमाभचा मळ ू उद्देि बाजल ू ा पडू लागला. मनष्टय जीिनातील चैतन्य आणण गोडिा; आणण स्जवहाळा ि सहकायभ ऱ्हास पािू लागले. जीिनाचा आधार ढासळू लागला. बेहदली, सुंिय, अविश्िास, कटता, सुंकचचतपणा िाढू लागले. सुंकचचतपणा आणण अचेतनपणामळे िैयस्क्तक आणण सामास्जक दरिथर्था येत गेली आणण दरिथर्थेच्या कोलाहलामध्ये आपल्याला अुंतरीच्या सस्च्चदानुंदमय चैतन्याची साद ऐकू येणे कमी झाले.

त्यामळे आपण नामथमरणाच्या चैतन्यसाधनेपासून बराच काळ आणण पष्टकळ प्रमाणात िुंचचत राहहलो आणण त्यामळे अचधकाचधक सुंकचचत आणण अचेतन बनत गेलो. सुंतश्रेष्टठ ज्ञानेश्िर, नामदे ि, तलसीदास, मीराबाई, कबीर, एकनार्थ, तकाराम, रामदास, गोंदिलेकर महाराज अिा अनेक महान सुंताुंना ही बाब प्रकषाभने जाणिली. त्यामळे च सिभ सुंताुंनी; वयक्ती आणण समष्टटी मधील आुंतररक चैतन्याचा अनभि घेण्याचे आणण सिांना सहज िक्य असे नामथमरण हे साधन प्रसत ृ केले. सिांना; अगदी वयाधीग्रथत, अपुंग, परािलुंबी आणण गोरगरीबाुंना दे खील घरच्या घरी; जमेल असे नामथमरण त्याुंनी लोकाुंमध्ये प्रचशलत केले, लोकवप्रय केले आणण रुजिले. पण; अखुंड नामथमरण करणे ही सोपी गोष्टट नाही, आणण अिी गोडी तनमाभण होण्यासाठी रोजचे विधी, सण, उत्सि, व्रते इत्यादी सिभ बाबीुंना महत्ि आहे , हे माहीत असल्यामळे आणण त्याुंनी या बाबीुंचा ततरथकार िा द्िेष केला नाही.

िामस्मरि हाच उत्तम उपाय आहे : डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्यामध्ये पष्टकळ गाुंजा ओढला जातो, त्याबद्दल तमचे काय मत आहे ?

शिक्षक: गाुंजा असो िा अन्य मादक पदार्थभ; त्याुंच्याबद्दल; आपल्या मनात एक प्रकारची दहित असते. तसेच; ततटकाराही असतो. पण साधुंच् ू या बद्दल; आदरयक्त दबदबा आणण एक प्रकारचे कतहूलशमचश्रत गढ ू आपल्या मनात असल्यामळे आपण त्याुंच्याबद्दल फटकळपणे बोलत नाही आणण त्याुंच्याविरोधी टोकाची भशू मका घेत नाही. पण सिभच मादक पदार्थभ सारखेच नसतात. काही मादक पदार्थभ मन भडकिू िकतात आणण त्यामळे हहुंसक गन्हे घडू िकतात. पण काही मादक पदार्थभ मनाची खळबळ, अिाुंती, अथिथर्थता, उन्माद िगैरे कमी करतात. असे म्हणतात की; काही मादक पदार्थाभमळे लैंचगक िासना दबली जाते ि िीयभथखलन िा िीघ्रपतन होत नाही. अध्यास्त्मक प्रगतीसाठी िीयभथखलन होऊ न दे णे महत्िाचे आहे असे काहीजण मानत असल्यामळे लैंचगक िासना दाबन ू अध्यास्त्मक प्रगती साधता यािी म्हणन ू ते मादक पदार्थांचे सेिन करत असू िकतात! त्यामळे ; गाुंजा ओढणे हे सिभ सामान्याुंच्या कसोटीला उतरत नसले तरी तो गुंभीर गन्हा मानला जात नसािा.

विद्यार्थी: पण हे योग्य आहे ?

शिक्षक: आपण वयस्क्तगत जीिनात कसे िागािे, काय खािे-प्यािे; आपला हदनिम कसा असािा; ह्याबद्दल जबरदथती िा सक्ती असािी का? कणी ब्रह्मचारी असािे की गह ृ थर्थाश्रमी ह्याचे थिातुंत्र्य ज्याचे त्याला हिे की नको? कणी कोणते कपडे घालािे हे कणी ठरिायचे? त्यामळे मला िाटते; इतराुंना नािे ठे िण्यापेक्षा; आपले आचरण तपासून पाहािे. काळजीपूिक भ तपासल्यानुंतर; आपले आचरण आपल्या थित:ला र्थोडे जरी खपत ककुं िा सलत असले; ककुं िा लोकाुंना हातनकारक होत असले, तर ते प्रयत्नपि भ सधारणे आिश्यक आहे . त्यासाठी नामथमरण हाच उत्तम उपाय आहे असेच सिभ ू क सुंताुंचे साुंगणे आहे .

विद्यार्थी: इतराुंना नािे ठे िण्यापेक्षा; थित:कडे त्रयथर्थ दृष्टटीने पाहणे फार महत्िाचे आहे , कठीण आहे ! तसेच; थित:मधले दोष दरू वहािे असे िाटणे आहे , दे खील कठीण आहे ! नामथमरणाने जर हे िक्य होत असेल असेल तर मी जाथतीत जाथत नामथमरण करण्याचा अगदी मनापासन ू प्रयत्न करीन.

शिक्षक: हा सुंकल्प सिभश्रेष्टठ पण तो तेिढाच कठीण दे खील आहे . कारण; आपण जे पाहतो, जे ऐकतो, जे अनभितो, ते सारे आपल्या सुंकचचत आणण सदोष नजरे तन ू पाहत असल्यामळे ; आपल्याला नेहमीच नामथमरणापासन ू विचशलत करू िकते! म्हणजे; नामथमरणाच्या आड आपले आपणच येत असतो! पण तरीही नाम, गरु, ईश्िर म्हणजेच आपला अुंतरात्मा; आपल्याकडून नामथमरण करून घेतो!

मायावी शत्र:ू डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्यामध्ये दे खील; अनेक मुंहदराुंमध्ये आणण पुंढरीच्या िारीमध्ये चालते तसे राम नाम चालू असते. अनेक आखाड्याुंमध्ये राम नामाची धन ू चालू असते. पण जपामध्ये घेतले जाणारे नाम (म्हणजेच �राम� ही केिळ दोन अक्षरे ); पापाचे पिभत कसे काय जाळू िकते, हे काही केल्या समजत नाही आणण उमजत तर नाहीच नाही.

शिक्षक: नाम ही सुंकल्पना समजण्यामध्ये आरुं भी-आरुं भी माझा दे खील गोंधळ होत असे. कारण नामाविषयी; �नाम अमत ृ ाहून गोड आहे �, ककुं िा �नामाने बेचाळीस वपढ्या उद्धरतात�, इत्यादी जे म्हटले जाते, ते सरुिातीच्या काळात; आपल्यासाठी अनाकलनीयच असते. पण नाम म्हणजे केिळ अक्षरे नवहे त!

विद्यार्थी: तम्ही ज्याला नाम म्हणता ते नाम; आणण नामजपातील नाम यात फरक काय?

शिक्षक: �नाम� म्हणजे माझा अुंतरात्मा, अुंतीम सत्य, ब्रह्म, ईश्िर ककुं िा माझ्या गरूुंचे तनजथिरूप. ह्यालाच मी नाम म्हणतो. नामथमरण म्हणजे ह्या नामाचे थमरण. हे नाम सिभसत्ताधीि आहे . ते �आहे आणण नाही� या सुंकल्पनाुंच्या पशलकडे आहे . ज्याप्रमाणे एखाद्या वयक्तीचे नाि म्हणजे तो वयक्ती नवहे , तसे, जपातले नाम म्हणजे अुंतीम सत्य नवहे ; तर; त्या सत्याचे नाि आहे . पण ही तलना इर्थेच सुंपते. कारण, वयक्तीचे नाि जन्मभर घेत राहहलो तरी; आपण कधीही ती वयक्ती बनत नाही. कारण ती वयक्ती आपला अुंतरात्मा नसते. ती थर्थल ू असते. पण जपातील नामाचे िेगळे आहे . जपातील नाम हे अुंतीम सत्याचे नाि आहे . ते आपल्या अुंतरात्म्याचे नाि आहे ! ते आपल्या गरुचे नाि आहे . ते घेत गेल्याने; कालाुंतराने आपण; आपण राहत नाही. आणण ते नाि नाि राहत नाही. जपातले ते नाम; केिळ अक्षरे राहत नाही. आता ते जपातले नाम ईश्िरथिरूप होते आणण आपण दे खील नामथिरूप म्हणजेच ईश्िरथिरूप होतो!

विद्यार्थी: म्हणन ू च एकीकडे नामथमरण हे अत्युंत सोपे साधन आहे असे म्हणतात, पण प्रत्यक्षात ते आपल्या सबरीची, चचकाटीची आणण तनष्टठे ची कसोटी पाहते!

शिक्षक: होय. इतर साधनाुंनी अनेक गोष्टटी साधतात. पण अहुं कार समळ ू नष्टट होत नाही. तो आपल्याला हलकािण्या दे तच राहतो! पण नामथमरणाची महानता अिी; की अहुं काराचा लिलेिही जरी राहहला आणण इतर कोणत्याही प्रकारे जरी तो लक्षात आला नाही आणण जाणिला नाही, तरी नामथमरणाच्याद्िारे मात्र तो ठसठिीतपणे लक्षात येतो, एखाद्या का्याप्रमाणे ठसठस लागतो, थित:ला असह्य होतो आणण नामथमरणाच्या प्रगतीबरोबरच; काटा तनघन ू जािा तसा तनघन ू जातो! आत्मज्ञानाच्या आणण जगाच्या कल्याणाच्या मागाभतील सिाभत मोठ्ठा, सिाभत भयुंकर आणण सिाभत मायािी ित्रू नष्टट होतो!

रोजच्या जीविात उपयोर् काय?: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: सर, कुं भ मेळ्यासाठी सरकार अनेक प्रकारच्या सेिा परिते. ह्याचा सामान्य माणसाुंना रोजच्या जीिनात उपयोग काय?

शिक्षक: प्रत्येक बाब; वयािहाररक उपयोगाच्या तराजूमध्ये तोलन ू चालत नाही. वयािहाररक फायदा बघूच नये असे नवहे . पण; केिळ वयािहाररक फायदा बघत बघत; आपले आयष्टय सुंपले तरी आपल्याला कृतार्थभता येते का? जीिन सार्थभकी लागले असे िाटते का? मनाचे अगदी समाधान झाले आणण जीिनाला पूणत्भ ि आले असे होते का? नाही ना? समाजाचेही तसेच आहे . वयािहाररक फायदा शमळित शमळित केिळ भौततक दृष्ट्या सुंपन्न झालेले समदाय; िैयस्क्तक आणण सामास्जक प्रगल्भतेच्या अभािी अिनतीकारक दृष्टटीकोन, धोरणे, कायदे , परुं परा आणण रुढीुंच्यामळे आत्युंततक सुंकचचतपणा, थिार्थभ, हाुंि, बेशिथत, तनरािा, वयसनाधीनता, तनदभ यीपणा, हहुंसा; याुंमळे थित:च्या आणण इतराुंच्या नािाला आमुंत्रण दे तात. अन्न पाणी तनिारा इत्यादी बाबी जगण्यासाठी आिश्यक असतात हे खरे , पण समाजाच्या थिाथथ्यासाठी म्हणजेच समाजातील उत्साह, उमेद, सहहष्टणता, थनेह, सहकायभ आणण सद्भािना िाढण्यासाठी म्हणजेच पयाभयाने; आपल्या प्रत्येकाच्या जगण्यासाठी; सत्याची, अुंतीम समाधानाची म्हणजेच जीिनाच्या सार्थभकतेची कास धरणे हे दे खील तेिढे च महत्िाचे आहे . कुं भ मेळ्यामधून अिी कास धरण्याची प्रेरणा शमळते; म्हणन ू त्यािर खचभ करणे अनाठायी ठरत नाही. त्यामळे च सरकारने ज्याप्रमाणे सामान्य माणसाुंचे जीिनमान उुं चािण्यासाठी प्रयत्न केलाच पाहहजे, त्याचप्रमाणे अनीष्टट बाबी काुंटेकोरपणे दरू करण्याचा प्रयत्न करत करत; कुं भ मेळ्यासारख्या प्रेरक प्रर्था दे खील जोपासल्या पाहहजेत. हा समतोल आहे . िैयस्क्तक जीिनात आणण सामाजीक जीिनात त्याला अत्युंत महत्ि आहे . आपण सिांनी आणण सरकारने असा समतोल साधायचा प्रयत्न केला तर ते सिांच्या हहताचे ठरे ल. तन:पक्षपातीपणे पाहहले, तर सहज कळे ल की; भारताकडे असा समतोल साधण्याची पि भ ण्याई नामथमरणाच्या ू प परुं परे च्या थिरूपात उपलब्ध आहे ! त्यामळे च कुं भ मेळ्यामध्ये सेिा करण्यासाठी हजारो थियुंसेिक आणण दान दे ण्यासाठी हजारो दाते पढे येतात! पण एकुंदरीत पाहता, सरकारने दे खील नामथमरणाचे महत्ि ओळखन ू त्याचा अुंगीकार आणण प्रसार केला, तर त्यातन ू ; सिांच्याच उन्नतीला आिश्यक असा समतोल साधण्यासाठी; अनेक निनिीन धोरणे, कल्पना आणण योजना सचतील आणण त्या अुंमलात आणण्यासाठी आिश्यक ती इच्छािक्ती आणण कियािक्तीही प्राप्त

होईल; हे सत्ताधाऱ्याुंच्या, िासनकत्यांच्या आणण सिभ क्षेत्राुंतील नेत्याुंच्या ि उच्चपदथर्थाुंच्या लक्षात येत आहे !

ह्या व्यक्तीुंिा एकत्र कोि जोडतो?: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्याच्या तनशमत्ताने आपल्या समाजात ककती शभन्न शभन्न परुं परा आहे त याची जाणीि होते. इतक्या विविध परुं पराुंना आपल्या सुंथकृतीमधील कोणती बाब एकत्र जोडून ठे िते?

शिक्षक: केिळ आपल्या दे िातीलच नवहे तर जगभरातील लोकाुंना एकत्र जोडून ठे िणारी जी सहज लक्षात न येणारी; पण विचाराुंती ठळकपणे जाणिणारी बाब आहे , ततलाच आपल्याकडे आत्मज्ञान, आत्मसाक्षात्कार, आत्मानभत ू ी, आत्मप्रचीती, ब्रह्मज्ञान, असे िब्द आहे त. ह्या अनभिालाच सुंत लोक नामात रुं गणे ककुं िा नामरूप होणे म्हणतात. हा अनभि आलेल्या वयक्तीुंचे जीिन सस्च्चदानुंदथिरूप (ईश्िरथिरूप) झालेले असते. त्याुंच्या अस्थतत्िातच एक अिीट गोडी असते, आकषभण असते. अिा वयक्तीुंच्या सुंपकाभत येणाऱ्या प्रत्येकाचे मन हळू हळू सुंिेदनाक्षम, सहहष्टणू आणण वि​िाल होते. ित्ृ ती तनथिार्थी आणण उदार होते. साहस्जकच सुंघषभ कमी आणण परथपर स्जवहाळा अचधक; अिी अिथर्था होते. साहस्जकच अिा वयक्ती; समाजात परथपर सामुंजथय आणण एकोपा तनमाभण करतात. समाजाला जोडून ठे ितात. परुं त, ह्या वयक्तीुंना एकत्र कोण जोडतो? श्लोक: योगो ज्ञानुं तर्था साुंख्युं विद्या शिल्पाहद कमभ च िेदा: िाथत्राणण विज्ञानम ् एतत ् सिं जनादभ नात ् अर्थभ: योग, ज्ञान, साुंख्य तत्त्िज्ञान, इतर विद्या, शिल्पादी कला, िेद, िाथत्रे, आणण विज्ञानादी सिभ काही जनादभ नापासन ू आहे (म्हणजे ईश्िरापासून उत्पन्न झाले आहे ि त्याच्यामळे च एकत्र जोडले गेले आहे ).

विद्यार्थी: पण कुं भ मेळ्यामध्ये तर अनेक जण एकमेकाुंिर टीका करतात.

क्िचचत प्रसुंगी कोटाभत जाण्याच्या गोष्टटी बोलतात आणण अनेकदा हमरीतमरीिर आणण मारामारीिर उतरतात.

शिक्षक: आपण ह्या िरपाुंगी हदसणाऱ्या बाबीुंनी फार प्रभावित होतो आणण त्याुंना फार महत्ि दे तो. आपल्याला दे खील; सिुंग गोष्टटीुंमध्येच जाथत रस िाटतो; हे खरे नाही का? साहस्जकच आपण लोकविलक्षण आणण विक्षक्षप्त चाळ्याुंनी चाळिले जातो िा भारािन ू जातो िा विचशलत होतो. कधी कणी उगीच आकाुंडताुंडि केला, तर गडबडून जातो. पण आपण नामथमरणामध्ये राहहलो तर असे होत नाही. आपले लक्ष साधुंच्या अुंतरुं गाकडेच राहते.

ज्याप्रमाणे एका बीजामधन ू असुंख्य प्रकारच्या फाुंद्या, पाने, फले आणण फळे उत्पन्न होतात, पण त्याच्यापासन ू कधीही विलग झालेल्या नसतात, त्याचप्रमाणे सिभ विश्ि, आपण सिभ आणण आपले सुंपूणभ जीिन; सस्च्चदानुंदथिरूप अुंतरात्म्यािी (नामािी) अविभाज्यपणे तनगडीत आहे ; आणण तेच सिभ परुं पराुंना एकत्र जोडून ठे िते; हे नामथमरण करता करता; तनस्श्चतपणे समजू लागते ि अनभिाला येते!

अवघें जर्चच महासखें l र्मर्शमत भरलें ll ज्ञािेश्वरी,९.२००. : डॉ. श्रीनिवास जिार्दि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्याच्या तनशमत्ताने आपल्या समाजात ककती शभन्न शभन्न परुं परा आहे त याची जाणीि होते. जगभरामध्ये तर अिा ककती तरी विशभन्न परुं परा असतील! इतक्या िैविध्यपूणभ समाजघटकाुंना उचचत न्याय शमळािा आणण सिांचे जीिन जाथतीत जाथत उन्नतीपर वहािे; यासाठी सध्याचे कायदे आणण तनयम समयोचचत आणण परे से आहे त का?

शिक्षक: जगभरात सध्या काही आुंतराभष्टरीय कायदे समान आहे त. पण िेगिेगळ्या दे िाुंमध्ये िेगिेगळे कायदे दे खील आहे त. भारतातल्या िेगिेगळ्या राज्याुंमध्ये दे खील अनेक िेगिेगळे कायदे आहे त. याशि​िाय सरकारी खात्याुंमध्ये आणण िेगिेगळया सुंथर्थाुंमध्ये त्याुंचे त्याुंचे िेगिेगळे तनयम असतात. पूिग्र भ हदवू षत बद्धीने तयार केलेले आणण तकभदष्टटपणे, गचाळपणे ककुं िा स्क्लष्टटपणे माुंडणी केलेले कायदे ि तनयम मोडण्याचे प्रयत्न आणण प्रकार िाढतात. हे भारताच्या थिातुंत्र्यपि ू भ काळात घडले होते आणण आजही;

घडते आहे . आज िेगिेगळ्या दे िाुंदरम्यान आुंतराभष्टरीय कायदे ि तनयम; याबाबतीत मतभेद आणण सुंघषभ होत आहे त आणण आुंतरराष्टरीय कायदे ि तनयम मोडण्याची प्रित्ृ तीही प्रबळ होते आहे . असे होऊ नये यासाठी; आुंतरराष्टरीय कायदे ि तनयम सिभकल्याणकारी होणे अत्यािश्यक आहे . ते तसे वहािेत; यासाठी केिळ तीव्र बद्धी असन ू उपयक्त ठरत नाही. कारण ती कहटल असली तर उलट अन्यायकारक आणण विनािकारी ठरते. कोणतेही कायदे बनिताना; सिभप्रर्थम; पण भ णे तनथपह भ हविरहहत आणण विश्िकल्याणकारी दृष्टटी असणे ू प ू ग्र ृ , पि अत्यािश्यक आहे . त्यानुंतर, ह्या दृष्टटीला अचूकपणे प्रकट करण्यासाठी उत्तम भाषाज्ञान आणण तकभसुंगत बद्धी असणे गरजेचे आहे . हे असेल तरच कायदे ककुं िा तनयम अचक ू बनतात. त्याुंचा हे तू आणण माुंडणी सिांचे कल्याण साधणारी असल्याने बवहुंिी प्रभािी ठरते. कायदे मोडण्याचे प्रयत्न आणण प्रकार कमी होतात. यामळे समाजाची केिळ भौततक प्रगती नवहे तर सिंकष उन्नती होते. समाजाचे सिभ घटक समद्ध ृ आणण प्रगल्भ होऊ लागतात. आज बद्धी आहे . िब्द ज्ञान आहे . पण आुंतराभष्टरीय कायदे ि तनयम बनिणाऱ्या लोकाुंची दृष्टटी आणण बद्धी आजच्यापेक्षा ककतीतरी िद्ध, पूिग्र भ हविरहहत आणण तनथिार्थी होण्याची मात्र तीव्र गरज आहे ! याचसाठी श्री. ज्ञानेश्िर महाराजाुंपासन ू ते कबीरापयंत; आणण सुंत श्री. नामदे िापासन ू ते सद्गरु श्री गोंदिलेकर महाराजाुंपयंत; सिांनी नामथमरणाचे महत्ि पन्हा पन्हा उद्घोवषत केले आहे ! ज्ञानेश्िर महाराज म्हणतात, ऐसे माझेतन नामघोषें l नाहीुं कररती विश्िाची द:खें ll अिघें जगचच महासखें l दमदशमत भरलें ll ज्ञानेश्िरी,९.२००.

ववस्मयकारक प्रकार : डॉ. श्रीनिवास जिार्दि कशाळीकर

विद्यार्थी: सर, कुं भ मेळ्यामध्ये जसे विथमयकारक प्रकार बघायला शमळतात तसेच नामथमरण करणाऱ्याला दे खील अनभिायला शमळतात का?

शिक्षक: होय, शमळतात! माझाच अनभि साुंगतो! त्या हदि​िी मी अततिय अथिथर्थ होतो. अथिथर्थतेचे कारण समजत नवहते. रात्री नऊ-साडेनऊचा समार असेल. नेहमीची औषधे घेऊन मी अुंर्थरुणािर पडलो होतो. झोपायला अजून पष्टकळ िेळ होता. हळू हळू माझी अथिथर्थता िाढू लागली. जीि घाबरा झाला. बघता बघता डोळ्यासमोर अुंधारी येऊ लागली. तोंडाला कोरड पडू लागली. हात-पाय चाचपन ू पाहहले तर हात-पाय र्थुंडगार पडताहे त असे जाणिले. क्षणात मी खोल खोल अुंधाऱ्या गतेत जातो आहे असे िाटू लागले. दसऱ्याच क्षणी माझे दे हभान हरपू लागले आणण माझी जाणीि नष्टट होत चालली. आता मात्र जे घडत होते, ते माझ्या िक्तीच्या आणण तनयुंत्रणाच्या पशलकडे होते! िद्धीत राहण्याची प्रततक्षक्षप्त किया; अक्षरिः जीिाच्या कराराने आणण मोठ्ठय ् ा कष्टटाने माझ्याकडून घडत होती. अखेर सगळे लटके पडले आणण मी मत्ृ यूच्या त्या गतेत िेगाने बडू लागलो. सिभ काही नष्टट होत असल्याची; सिभथि गमािण्याची ती भयुंकर जाणीि हृदयाच्या हठकऱ्या हठकऱ्या उडिणारी होती. मी केविलिाणा झालो. पार हरलो. त्या क्षणी; �आता सिभ सुंपले� असे िाटत असतानाच पढच्या क्षणी कठून आणण कसे माहीत नाही; पण अचानक रामनाम मनात आले. त्या क्षणी प्रेरणा झाली, �उठून साखर खा!� मी कसाबसा उठलो आणण पलुंगापािी ठे िलेला साखरे चा डबा मोठ्ठय ् ा मस्श्कलीने उघडून साखर घेऊन तोंडात भरली. तोंड कोरडे झाल्यामळे मोठ्ठय ् ा कष्टटाने चािून चािून आणण बाजल ू ा ठे िलेले पाणी वपऊन किीबिी मी ती घश्याखाली घातली! जेिढ्या िेगाने मी अुंधाऱ्या गतेत बडत होतो, तेिढ्याच िेगाने मी दे हभानािर आलो! प्रर्थम िाटला तसा तो हृदयविकाराचा तीव्र झटका नसन ू ; तो रक्तातील साखर कमी होण्याचा जीिघेणा अनभि होता! त्यापि ू ी मी रामनामाबद्दल खप ू िाचले होते ि ऐकले होते. अनेकदा; प्रेतयात्रेमध्ये �राम नाम सत्य है � असे म्हणत चाललेले लोक पाहहले होते. तसेच अमक एक मनष्टय मेला; हे सचिण्यासाठी �उसका राम नाम सत हआ� असे म्हटलेले दे खील ऐकले होते. पण मत्ृ यू म्हणजे काय; आणण राम नाम अजरामर असते, सुंजीिक असते आणण राम नामाची सत्ता सािभभौम असते; याचा ककुं चचतसा का असेना पण खरा अर्थभ मला त्या हदि​िी कळला!

ववलक्षि साधिा: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: सर, कुं भ मेळ्याच्या तनशमत्ताने अनेक साधू विलक्षण साधना करीत असताना हदसतात. सत्य जाणन ू घेण्यासाठी अिा कठीण साधनाुंची आिश्यकता आहे का?

शिक्षक: त्याुंच्यासाठी ती आिश्यक आहे की नाही हे आपण कोण ठरविणार? प्रत्येक वयक्ती आणण ततचे सुंचचत आणण प्रकृती शभन्न असते. जडण घडण िेगिेगळी असते. सुंथकार िेगळे असतात. आचर्थभक, धाशमभक, सामास्जक, भौगोशलक इत्यादी प्रकारची पाश्िभभूमी िेगिेगळी असते. मलाला किाची गरज आहे हे आईला ज्याप्रमाणे कळते आणण ती मलाला दध ू दे ते; त्याप्रमाणे आम्हाला आमच्याच हृदयातील चैतन्याची तहान लागली आहे हे आमची (आमच्यातल्या चैतन्याची) जननी ओळखते. पण विचचत्र बाब अिी की आम्हाला आमची तहानही कळत नाही आणण समोर आलेल्या चैतन्याचे महत्िही समजत नाही! ककुं बहना ते चैतन्य ओळखण्याची बद्धी आणण ते वपण्याची क्षमताच आमच्यामध्ये नसते! त्यामळे समोर आलेले चैतन्य आम्ही लार्थाडतो! पण आमचा हटिादीपणा, आिथताळे पणा, नतदृष्टटपणा पदरात घेऊन, कधी गोंजारून तर कधी िेळ पडल्यास धाकदपटिाने िा आम्हाला शिक्षा दे ऊन आमची माउली आमची तहान भागितेच! मातत्ृ ि हे िैस्श्िक असले तरी प्रत्येकाच्या थर्थूल दे हाची आई िेगिेगळी असते, हे जसे खरे , तसेच आपल्याला चैतन्यपान घडिणारी आपल्यातल्या चैतन्याची आई दे खील, जरी मूलत: एकच असली तरी, वयािहाररक दृष्ट्या िेगिेगळी असते. हहलाच आपण कधी �कलदे िता�, कधी �इष्टटदे िता� तर कधी �आपली गरुमाउली� म्हणन ू ओळखू लागतो ! याकारणाथति आपल्या परुं परे नसार आलेली साधना आणण उपासना आपल्यासाठी सलभ आणण पररणामकारक असते. इतराुंच्या उपासनेिी आपल्या उपासनेची तलना करणे योग्य ठरत नाही आणण उपयक्तही ठरत नाही. श्री ब्रह्मचैतन्य महाराज गोंदिलेकर हीच माझी गरुमाउली. त्याुंच्याच चररत्र आणण िाङमयाद्िारे ; जीिन म्हणजे अजरामर िैस्श्िक चैतन्याचा अुंि आहे आणण हे चैतन्य म्हणजेच नाम असन ू या चैतन्याचा अनभि घेण्याचे सिोत्तम साधन म्हणजे नामथमरण आहे हे मला नीट समजू लागले. वि​िेष म्हणजे नामथमरण हा सिंकष िैयस्क्तक आणण सामास्जक कल्याणाचा राजमागभ आहे ; आणण नामथमरणाशि​िाय िाश्ित समाधान, सार्थभकता आणण पण ू त्भ ि साध्य होऊ िकत नाहीत याची खात्री झाली. बाळाचे भक ू े लेपण, त्याचे रडणे आणण आईचे त्याला दध ू पाजणे हे तीनही एकत्र आले की उभयताुंची तप्ृ ती होते! श्री. ब्रह्मचैतन्य महाराज गोंदिलेकर ह्या माउलीने रामनामाचे अमत ू अिी तप्ृ ती साध्य केली. ृ पान करिन

चैतन्यप्रभातीची अस्सल प्रचीती: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळा पवित्र होईल आणण तनरुपद्रिी होईल आणण चैतन्यप्रभात होईल ही भाककते भ्रामक िाटतात. कारण जगामध्ये मन प्रसन्न करणाऱ्या घटनाुंबरोबरच मन णखन्न करणाऱ्या असुंख्य घटना दे खील हरघडी आढळतात.

शिक्षक: खरे आहे . म्हणन ू च; आपली फसिणक ू टाळण्यासाठी आपल्या अुंतयाभमी डोकािले पाहहजे. तसे केले असता चैतन्यप्रभातीच्या ह्या दृश्य आणण ढोबळ लक्षणाुंवयततररक्त; आपल्याला; आपल्या थित:च्या अुंतयाभमी; नामरुपी चैतन्यसय भ ालेच्या केंद्रथर्थानी असतो, कठल्यातरी ू भ उगिन ू तळपताना हदसतो! सूयभ ज्याप्रमाणे सय ू म कोपऱ्यात नाही, त्याप्रमाणे नामसूयभ आपल्या अणखल जीिनाच्या केंद्रथर्थानी असन ू आपले अुंतबाभह्य सिभ जीिन सुंचाशलत आणण प्रकाशित करतो आहे हे थपष्टट हदसते. ह्या नामसय ू ाभच्या दिभनातन ू चैतन्यप्रभातीची खरीखरी आणण अथसल प्रचीती येते.

कला, वयिथर्थापन, विज्ञान, तुंत्रज्ञान, अशभयाुंबत्रकी, िेती इत्यादी; जीिनाची सिभ ज्ञानक्षेत्रे अुंतयाभमीच्या चैतन्यातन ू उगम आणण थफरण पािन ू चैतन्याद्िारे च तनयुंबत्रत होत आहे त आणण विश्िहहतकारी होत आहे त ह्याची हरघडी प्रचीती राहते.

जगभरातल्या महानभािाुंना अशभप्रेत असलेला आणण गीतेमध्ये भगिान श्रीकृष्टणानी अचधकारिाणीने परथकृत केलेला विश्िकल्याणकारी थिधमभ; प्रगट होण्यासाठी आज प्रत्येकाच्या हृदयात उसळी घेत आहे ! िेगळ्या िब्दात साुंगायचुं तर; िेगिेगळ्या कुंपन्या, कारखाने, दिाखाने, दकाने, प्रयोगिाळा, बालिाड्या, आश्रमिाळा, विद्यालये, महाविद्यालये, रुग्णालये, दिाखाने, सरकारी कायाभलये इत्यादी सिभच हठकाणी सत्प्रेरणा, सद्बद्धी, सद्विचार, सदशभरुची, सद्भािना, सद्िासना, सत्सुंकल्प, सत्कमभ आणण सदाचार हे सिभ; िैयस्क्तक आणण सामास्जक अिा सिभच पातळ्याुंिर वयक्त होण्यासाठी सिांतयाभमातून उसळी घेत आहे त!

माझा एक शमत्र सतत नामथमरण करीत असतो. ह्या माझ्या शमत्राचा अनभि असा की तो एकदा घरासमोरच्या उद्यानात कफरत असताना त्याला थपष्टटपणे जाणिले की त्या बागेतल्या प्रत्ये क झाडात आणण पानाफलात नामथमरण चालू आहे ! हा अनभि काही त्याचा एक्याचाच नाही! मनाची ककुं िा जाणीिेची सूक्ष्मता आणण सुंिेदनाक्षमता आल्यानुंतर अनेकाुंना हा अनभि आल्याचे दाखले आहे त. या अनभिाचा

मचर्थतार्थभ असा की आपल्या िैयस्क्तक इच्छे -अतनच्छे पशलकडे चैतन्ययोगाची ही साधना आणण आविष्टकार सिाभन्तयाभमी चालू आहे ! नाम हे चैतन्यदायी अमत ृ आहे , ककुं िा चैतन्यामत ृ आहे . आपले अुंतबाभह्य वयापणाऱ्या चैतन्यामत ृ ामळे आपला थित:चा थित:िी असलेला आणण थित:चा इतराुंबरोबर चालणारा सुंघषभ सुंपष्टटात येत जातो. आपल्या आणण इतराुंमधल्या आुंतररक एकात्मतेची गोडी अनभिाला येते.

िामात र्ोडी लार्ेपयंत: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: आमच्यासारख्या लाखो लोकाुंना नामात गोडी लागेपयंत आनुंददायक आणण उत्साहिधभक अिा कुं भमेळ्याचा आणण इतर अनेक रूढी परुं पराुंचा उपयोग आहे हे खरे च आहे !

शिक्षक: तनस्श्चत! चैतन्यविथमत ू मक्त होण्यासाठी चैतन्य ृ ीच्या अुंध:कारातून, गदारोळातून आणण तणािातन थमत ृ ी हे च उत्तर आहे ह्याची जाणीि अचधकाचधक प्रकषाभने होत असल्याने कुं भ मेळ्यासारख्या सिभ प्रर्थाुंमध्ये दे खील अुंतरात्म्याचे थमरण अर्थाभत नामथमरण हे प्रधान कमभ बनत आहे . नामथमरणाला कणी जप, म्हणतो तर कणी जाप, कणी सशमरन म्हणतो तर कणी शसमरन, कणी स्जि म्हणतो तर कणी अुंतरात्म्याचे थमरण. पण मचर्थतार्थभ एकच! आनुंदाची बाब अिी की; चैतन्यविथमत ृ ीच्या गडद अुंध:काराचा अुंत होऊन चैतन्याचा प्रकाि जगभर पसरू लागला आहे !

केिळ भारतच नवहे तर चीन, पाककथतान, बाुंगला दे ि िगैरे इतर आशियाई दे िात आणण आकिका, ऑथरे शलया, यरोप, अमेररका आहद सिभ खुंडाुंमध्ये घराघरातून नामथमरणाविषयी कतहूल आणण जागत ृ ी िाढताना हदसते आहे . मालक, सुंचालक आणण वयिथर्थापक कमभचाऱ्याुंना, शिक्षक विद्याथ्याभना, डॉक्टर रुग्णाुंना, प्रशसद्ध वयक्ती त्याुंच्या चाहत्याुंना आणण नेते अनयायाुंना; नामथमरणाचे महत्ि खऱ्या तळमळीने साुंगू लागले आहे त. पालक त्याुंच्या मलाुंना अगदी मनापासून नामथमरण करायला शिकिू लागले आहे त. आपआपल्या धमाभनसार आणण परुं परे नसार नामथमरण करण्याची जणू काही एक प्रचुंड आणण विश्िवयापी त्सनामी लाट आली आहे . विश्िचैतन्याचा अनभि घेणे आणण तो इतराुंना साुंगणे ही आथर्थेची, तनत्याची आणण सािभबत्रक बाब झाली आहे .

मुंहदरामुंहदरामधून नामजपाचे सप्ताह आणण अनष्टठाने होऊ लागली आहे त. नामसाधना किी करािी ह्याचे मागभदिभन करणारी नामसाधना शिबबरे होऊ लागली आहे त. केिळ धाशमभक हठकाणी आणण अध्यास्त्मक सुंथर्थाुंमध्येच नवहे तर िेगिेगळ्या कुंपन्या, कारखाने, दिाखाने, दकाने, प्रयोगिाळा, अुंगणिाड्या, बालिाड्या, आश्रमिाळा, विद्यालये, महाविद्यालये, रुग्णालये, दिाखाने, सरकारी कायाभलये इत्यादी सिभच हठकाणी नामथमरणाचा हदवय प्रकाि पसरताना हदसत आहे . पोलीसाुंच्या चौक्याुंमधून आणण सैतनकी सुंथर्थाुंमधन ू दे खील नामथमरणाची सुंजीिनी आपले सुंजीिक काम करताना हदसत आहे .

िेतकरी, कष्टटकरी, तुंत्रज्ञ, कारागीर, िीडापटू, कलाकार, बद्धीजीिी, वयिथर्थापक, िासनकते, सत्ताधारी असे; सिभच जण नामथमरणाकडे आकवषभत होत आहे त. एिढे च नवहे तर; आज ज्याुंच्याकडे पि भ हदवू षतपणामळे तच्छतेने ू ग्र ककुं िा ततरथकाराने पाहहले जाते अिा अनेक वयिसायाुंमधले वयािसातयक दे खील नामथमरण करू लागले आहे त!

होम, हवि, अशभषेक इत्यार्ीुंचा ववचार : डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्यामध्ये होम हिन इत्यादीुंसाठी ककुं िा अशभषेकासाठी जी िेगिेगळ्या द्रवयाुंची नासाडी होते, ती समर्थभनीय आहे का? हा पैसा गोरगरीबाुंच्या आणण िेतकऱ्याुंच्या अडचणी दरू करण्यासाठी िापरािा असे काही लोकाुंना िाटते. ते चूक आहे का?

शिक्षक: होम, हिन, अशभषेक इत्यादीुंचा विचार करताना दे खील केिळ पास्श्चमात्य ककुं िा जडिादी विचाराुंच्या पगड्यामळे आपला बद्धीभेद होतो. अिा विचाराुंमळे आपण प्रत्येक गोष्टटीकडे िरिरच्या नफानकसानीच्या उर्थळ दृष्टटीकोनातन भ ह विरहहत समतोल ित्ृ तीने आणण सखोल दृष्टटीने पाहहले तर; ह्या बाबीुंचे ू पाहतो. पूिग्र योग्य मल् ू यमापन करता येईल. ते तसे करूनच त्याुंविषयीची धोरणे ठरिायला हिीत. होम, हिन, इतर उपासना मागभ आणण वि​िेषत: नामथमरण; ह्याुंचा आपले आत्मसामथ्यभ िाढण्यासाठी, आुंतररक समाधानासाठी म्हणजेच उध्िभगामी उत्िाुंतीसाठी ककती उपयोग होतो हे नीट अभ्यासले पाहहजे. तरच िेतकरी आणण इतर गोरगरीबच नवहे त तर आपल्या सिांनाच आुंतररक चैतन्य आणण बाह्य पररस्थर्थती; दोन्हीुंमध्ये प्रगती साधणे िक्य होईल, जे अत्युंत आिश्यक आहे . सरकार आणण आपण सिांनी; ह्याच दृष्टटीने काम करायला हिे.

होम, हिन, अशभषेक इत्यादी बाबीुंचा मी सखोल अभ्यास केलेला नाही आणण तसा तो न करता, आपल्या पि भ ाुंना मख ू ज ू ,भ तनदभ य िा दष्टट समजन ू त्याुंची आणण ह्या सिभ पज ू ा विधीुंची तनुंदा, तनभभत्सना ि तनषेध करणे मला योग्य िाटत नाही. पण त्याचबरोबर; त्याुंचे सरसकट समर्थभन करणेही योग्य िाटत नाही. ह्या सिभ बाबीुंचा योग्य तो तनिाडा होण्यासाठी नामथमरण सािभबत्रक वहािे असे मला िाटते. तसे झाले तर आपल्यातील अनेकाुंच्या द्िारे ; अनेक गढ ू आणण रहथयमय बाबीुंचा खलासा होऊ िकेल असे मला िाटते.

विद्यार्थी: जीिनाच्या विविध अुंगाुंकडे तन:पक्षपाती, सकारात्मक आणण विधायक दृष्टटीने पाहण्यासाठी नामथमरण अत्युंत महत्िाचे आहे हे मला पटते. पण ते िरपाुंगी भासते तेिढे सोपे नाही; खरे ना?.

शिक्षक: होय. एका दृष्टटीने नामथमरण हे अगदी सोपे आहे . पण त्याबद्दल गोडी आणण तनष्टठा उत्पन्न होण्याच्या दृष्टटीने पाहता, ते अत्युंत कठीण आहे . कारण, त्याला चि, रुं ग, सिास, मलायम थपिभ, सरे ल कणभमधरता; काहीच नाही. ते असे सोपे आणण उपाधीिन् ू य असल्यामळे त्याबद्दल आिड आणण आथर्था तयार होणे कठीण असते. एिढे च नवहे तर नामथमरणाने आपला अहुंकार दे खील फलत नाही! त्यामळे च नामथमरण करताना कुंटाळा येतो, खप ू िुंका येतात आणण खप ू विकल्प येतात, जे ककतीही चचाभ केली तरी नाहीसे होत नाहीत; तर नामथमरण केल्यानेच नाहीसे होतात.

सुंभ्रम आणि सुंशय : डॉ. श्रीनिवास जिार्दि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्याच्या सुंदभाभत आणखी एक प्रश्न येतो. या हठकाणी येणाऱ्या साधच् ूुं या आचारािरून, त्याुंच्या उत्पन्नािरून आणण त्याुंच्या रहथयमय पाश्िभभूमीिरून पष्टकळदा सुंभ्रम आणण सुंिय तनमाभण होतो. आमच्यासारख्या सामान्य माणसाुंनी समाजकल्याणाच्या दृष्टटीने पाहता; ह्यातन ू काय शिकायचे? शिक्षक: माझ्या मते, कुं भ मेळ्यामध्ये िेगिेगळ्या मागांनी चैतन्याची साधना करणाऱ्या महान साधकाुंच्या परुं परा असतात. खऱ्या अर्थाभने पाहता; त्या परुं परा म्हणजे; अनादी आणण अनुंत अिा अदृश्य विश्िचैतन्याच्या धारा, त्याचे दृश्य कृपाप्रिाह आणण त्याचे दृश्य ओघ आहे त. अवयक्त अमत ृ ाचे वयक्त स्रोत

आहे त! ह्या िेगिेगळ्या काळाुंमधील िेगिेगळ्या परुं पराुंनी त्या त्या काळातील राज्यकते, उद्योजक, वयापारी, इतर धतनक लोक आणण सेिाभािी सुंथर्था याुंच्या हृदयात अत्यच्च आदराचे थर्थान शमळविले आणण त्याुंच्याकडून राजकीय, आचर्थभक इत्यादी सिभच क्षेत्राुंमध्ये चैतन्यप्रचीतीला पोषक असे कायभ घडविले. ह्या परुं पराुंनी अुंतबाभह्य वयापणाऱ्या विश्िचैतन्यािी तनगडीत होण्याचे अनेक मागभ खले आणण प्रचशलत ठे िले आहे त! त्या सिांमध्ये अुंतरात्म्याचे थमरण हे सिांना समान आहे ! त्यामळे नामसाधनेची चैतन्यधारा ह्या सिभ परुं पराुंमधन ू आज प्रामख्याने आणण अवयाहतपणे िाहत आहे ! ह्या चैतन्यधारे च्या कळत नकळत होणाऱ्या पररणामामळे च; सत्य, शि​ि आणण सद ुं र याुंचे अस्थतत्ि; अनेक प्रकारचे हल्ले परतिन ू आणण आघात पचिन ू आज समर्थभपणे हटकले आहे आणण एिढे च नवहे तर जगाच्या हृदयािर अचधराज्य गाजिीत आहे ! विद्यार्थी: कुं भ मेळ्यासारख्या प्रर्था �आत्मनो मोक्षार्थभम ् जगत ् हहताय च� म्हणजे �थित:ची मक्ती आणण जगाचे हहत वहािे� ह्याच उदात्त हे तन ू े आणण भािनेतन ू तनमाभण आणण रूढ होतात का? शिक्षक: तन:सुंिय! इर्थे येणारे पष्टकळसे साधक आणण साध;ू प्रापुंचचक िा सुंकचचत थिार्थाभमध्ये अडकलेले नसतात. ते तनदोष नसतील कदाचचत. पण सत्याच्या मागाभिरचे पचर्थक तरी तनस्श्चतच असतात. त्याचप्रमाणे कुं भ मेळ्यासारख्या प्रर्था सिभथिी तनदोष नसतील तरी; ढोबळ मानाने पाहता; त्या प्रर्थाुंचे प्रयोजन समाजाचे िोषण करण्याचे िा समाजघातकी नसते. दष्टट नसते. ततर्थे येणारे सिभच साधक आणण साधू सिभज्ञ नसतील. ककुं बहना त्याुंचाही तसा दािा असत नसािा. पण अिा तऱ्हे ने तन:पक्षपाती आणण पि भ हविरहहत डोळसपणाने पाहण्यासाठी आपण नामथमरण करणे ू ग्र अत्युंत जरुरीचे आहे . कुं भ मेळ्यामध्ये दे खील आपल्याला असे ककतीतरी आखाडे आढळतात, स्जर्थे अखुंड नामजप, नामसुंकीतभन ककुं िा नामधन ू चालू असतात!

आकेमेडीसची तरफ: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

शिक्षक: कुं भ मेळ्याप्रमाणेच आपल्या जीिनामध्ये हजारो घटना घडत असतात. पण त्यातल्या काही आपल्या अधोगतीला कारणीभूत असतात तर काही उन्नतीला. ज्या बाबी भगिुंताच्या नामाविषयीची; म्हणजेच भगिुंताविषयीची; म्हणजेच आपल्या अुंतयाभमीच्या चैतन्याविषयीची तनष्टठा कमी करतात आणण ज्याुंमळे आपण अचधकाचधक सथत, बेपिाभ, सुंकचचत, असहहष्टण,ू बेचन ै , परािलुंबी, लाचार ककुं िा िूर बनतो, त्या सिभ बाबी घातक असतात. ज्या बाबी भगिुंताच्या नामाविषयीची; म्हणजेच भगिुंताविषयीची; म्हणजेच आपल्या अुंतयाभमीच्या चैतन्याविषयीची तनष्टठा िाढितात त्या कल्याणकारी असतात.

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्याला नािे ठे िण्यापूिी ककुं िा त्याचा उदो उदो करण्यापूिी सिभच घटना ककुं िा बाबी आपण ह्या तनकषािर तपासल्या पाहहजेत!

शिक्षक: अगदी बरोबर आहे . ककुं बहना आपले सुंपूणभ जीिनच ह्या तनकषानसार जर विकशसत करता आले तर कल्याणकारी होईल. आपल्याकडे जे समाजकारण, राजकारण ि अर्थभकारण चालते, ते जर अध्यात्मािर आधाररत आणण अध्यात्मकेंहद्रत असेल तर ते सिांच्या हहताचे होईल आणण सिांच्या आकाुंक्षा पूणभ होतील. त्यातन ू च सिांचे आतभ, तप्ृ त होईल.

विद्यार्थी: ते कसे काय?

शिक्षक: हे पहा; विश्िाच्या आणण आपल्या सिांच्या अुंतबाभह्य; सिभत्र असणाऱ्या चैतन्याला आपण सस्च्चदानुंद म्हणतो. सत ् म्हणजे चचरुं तन, चचद् म्हणजे चैतन्यमय आणण आनुंद म्हणजे प्रसन्नता. हे अजरामर चैतन्य अनादी आणण अनुंत आहे . ज्याप्रमाणे गरुत्िाकषभण प्रत्येक कणाकणामध्ये असते, त्याप्रमाणे अुंतबाभह्य वयापणाऱ्या चैतन्याची ओढ प्रत्येक जीिात असते! ज्याप्रमाणे गरुत्िाकषभण अतनिायभ आणण अपररहायभ असते त्याचप्रमाणे ही ओढ अतनिायभ आणण अपररहायभ असते. आणण ह्या ओढीलाच सुंतशिरोमणी ज्ञानेश्िर महाराज विश्िाचे आतभ म्हणतात. पण प्रत्येक तनजीि कणाला ज्याप्रमाणे गरुत्िाकषभणाचे ज्ञान असत नाही त्याप्रमाणे प्रत्येक सक्ष् ू म जीिाला, िनथपतीला ककुं िा प्राण्याला थित:ची सस्च्चदानुंदाची ओढ, थित:चे आतभ; जाणित नाही! पण ते आतभ जाणिो िा न जाणिो; ते असतेच असते; आणण ते अपररहायभ असते! अिा तऱ्हे ने हे आतभ सिांचेच असल्यामळे ह्याभोिती सिभ धोरणे, कायदे , तनयम, योजना, कायभिम आुंखले की ते सिांना समाधान दे उ लागतात. उदाहरणार्थभ; आुंतररक चैतन्याची म्हणजेच नामाची आठिण आणण पूजा ज्या थर्थानी होते आणण ज्या वयक्तीुंकडून होते, ती थर्थाने आणण त्या वयक्ती समाजाचे मल ू ाधार असतात. त्यामळे त्याुंना जपणे, जतन करणे आणण जोपासणे हे िासनकत्यांचे सिाभत महत्िाचे कतभवय आहे . नामथमरण ही एक प्रकारे अधोगामी जगाला उध्िभगामी बनिणारी आकेमेडीसची तरफ आहे !

एरवी कधीही िजरे ला ि येिारे : डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

शिक्षक: कुं भ मेळ्याच्या तनशमत्ताने आपल्यासारख्या प्रापुंचचक लोकाुंना हे कळू िकते; की सहजासहजी आढळणाऱ्या आणण सप्रशसद्ध अिा परुं परापासन ू दरू ; एरिी कधीही नजरे ला न येणारे ; आणण गािा-िहरापासून दरू ; एकाुंतात नामसाधना करणारे असे िेकडो साधू आहे त. पि ू ाभपार अखुंडपणे चालत आलेली त्याुंची नामजपाची चैतन्यधारा, त्याुंची तपश्चयाभ; आपल्याला सहजासहजी हदसत नाही. पण तीच सुंजीिनी आपला, आपल्या समाजाचा, आपल्या दे िाचा आणण सुंपूणभ विश्िाचा; सुंपूणभ अधोगतीपासन ू आणण अध:पतनापासन ू बचाि करीत आहे ! आपणा सिांना; सुंकटात राखत आहे , अडचणीत मदत करीत आहे आणण बबकट पररस्थर्थतीत सािरत आहे ! सुंत-महात्म्याुंचे लोककल्याणकारी अुंतरुं ग आणण त्याुंची तपश्चयाभ हे चैतन्यसूयाभप्रमाणे असतात. ते चमभचक्षूना हदसत नाहीत! पण नामथमरण करीत राहहल्याने ग्रहणक्षमता िाढली की डोळ्याुंना प्रत्यक्ष न हदसणाऱ्या त्याुंच्या तपश्चयेची; आपल्याला अुंत:प्रचीती येऊ लागते. आज अुंतबाभह्य वयापणाऱ्या चैतन्याचा िोध आणण अनभत ू ी घेण्याची जणक ू ाही जागततक चळिळ सरु झाली आहे . िेगिेगळे दे ि आणण िेगिेगळ्या सुंथर्था िेगिेगळ्या नािाुंखाली ह्या चळिळीत सहभागी झाल्या आहे त आणण होत आहे त. योग, रे की, ध्यान, भक्ती, सेिा इत्यादी विविध मागांनी प्रत्येकाच्या अुंतरुं गात चैतन्यसय ू ाभचा उदय होतो आहे . चैतन्यप्रभात होते आहे .

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्यासुंदभाभत दे खील जागततक पातळीिर प्रचुंड कतहूल आहे ! लाखो परदे िी पाहणे दे खील कुं भ मेळ्यात येताना आढळतात. पण सर, नामथमरणासुंदभाभतील तमचा जो अनभि तम्ही साुंचगतला, त्याबद्दल मला विचारायचे आहे .

शिक्षक: विचार. असे प्रश्न विचारलेच पाहहजेत!

विद्यार्थी: तमच्या अुंतरात्म्यातून नामथमरण प्रगट झाले आणण तम्ही मरता मरता िाचलात. कणी ह्याला योगायोग म्हणेल तर कणी थिसुंमोहन! काहीजण विचारू िकतील की; �असे अनभि सिांना किािरून येतील?�.

शिक्षक: खरे आहे ! नामथमरण करणारे सिभच जण माझ्याप्रमाणे िाचतात असे नवहे ; आणण नामथमरण करणाऱ्याुंचे अपघात होत नाहीत असे नवहे . पण त्याचबरोबर हे दे खील कळते; की नामथमरण हे एका विशिष्टट हे तन ू े (उदा. जीि िाचािा म्हणन ू ककुं िा अन्य प्रापुंचचक थिार्थाभसाठी) केल्यामळे तो हे तू साध्य होतोच असे नाही हे जसे खरे तसेच नामथमरण हे मल ू तः नामािी म्हणजेच अुंतरात्म्यािी म्हणजेच आपल्या गरूिी तादात्म्य होण्यासाठीच करायचे असते!

सखाचा सार्र : डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: केिळ कुं भ मेळा नवहे तर; एकुंदरीतच धमाभचे बाह्य अिडुंबर अचधक लोकवप्रय हदसते. ककुं बहना एकूणच जीिनाच्या सिभच क्षेत्राुंत प्रदिभनाला अचधक महत्ि आलेले हदसते. त्या मानाने नामथमरण तेिढे लोकवप्रय हदसत नाही. बाह्य बाबी आपले मन पटकन आकषन ूभ घेतात; खरे ना?

शिक्षक: होय. अगदी खरे आहे . आपण जेवहाुं थित:च्या; मळ ू ककुं िा खऱ्या स्थर्थतीपासन ू , अिथर्थेपासन ू , थर्थानापासन ू म्हणजेच थिरूपापासन ू ; नामविथमरणाच्या ओढीने खेचले जाऊन; जडत्िामध्ये जखडलेले असतो, तेवहाुं आपण; पाि​िी िासना, क्षद्र भािना, सुंकचचत विचार आणण तदनषुंचगक सुंकल्पात आणण कायाभत गरफटून राहतो. जो अुंतरात्मा ककुं िा आपली मूळ स्थर्थती आपल्या अुंतयाभमी आणण आपल्या बाहे र; सिभत्र पसरलेला सखाचा सागर आहे , त्याच्यापासून तटल्यामळे आपण िारुं िार सख आणण द:ख याुंच्या हे लकावयात सापडतो. ह्या आत्मभ्रष्टट अिथर्थेत; यिाचा भपका असो की अपयिाचा अुंधार; आपण कायम दबळे आणण अतप्ृ त राहतो!

विद्यार्थी: हे अगदी मनापासन ू पटते. केिळ कुं भ मेळा ककुं िा यात्राच नवहे ; तर; जीिनातील सिभच हदखाऊ आचार विचारात आपण नेहमीच रुतलेले असतो!

शिक्षक: पण; नामथमरणामळे ; काही प्रसुंगाुंतन ू आणण अनभिाुंतून समजू लागते की; नाम हाच ईश्िर, गरु, ब्रह्म इत्यादी असन ू ; नाम हाच सिभज्ञ, सिभवयापी, सिभ िस्क्तमान आणण सिभ सत्ताधीि परमात्मा आहे ; आणण आपण करीत असलेल्या नामथमरणासकट आपले सिभथि; ह्या नामात उगम पािते, नामािर जगते, नामाने तनयुंबत्रत होते, नामाच्या योगाने बहरते, आणण नामातच लय पािते! पढे ; हे दे खील लक्षात येते की; िाथतविक

पाहता; नाम आणण माझा अुंतरात्मा ककुं िा खरा �मी� एकच आहोत; फरक एिढाच; की जोपयंत मी नामविथमरणा च्या स्थर्थतीत होतो, तोपयंत माझा खरा �मी�; मला दगभम आणण दलभभ होता, ककुं िा अगम्य आणण अलभ्य होता! पढे आपल्या अर्थाुंग आणण अमयाभद अुंतरात्म्यािी म्हणजे �नामािी� जोडले गेल्यामळे ; सुंकचचत दृष्ट्या; आपण श्रीमुंत असो िा गरीब, मोठे असू की लहान, गोरे असू की काळे , नेते असू की अनयायी, तनरोगी असू की रोगी आणण यिथिी होिो की अयिथिी; आपण क्षल्लक लाभ-हातन च्या भ्रमामध्ये भरकटत नाही! ह्यालाच मल् ू यवयिथर्था पररितभन असे म्हणतात आणण हाच िैयस्क्तक आणण सामास्जक थिाथथ्याचा गाभा आहे !

असे का होते?: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्यामळे असो की अन्य उत्सिाुंच्यामळे ; आपल्या रोजच्या जीिनातील दष्टट िक्तीुंचा प्रभाि कमी होताना हदसत नाही! असे का होते?

शिक्षक: आपल्या परुं परा, आपले सण, आपले उत्सि, आपली व्रते ह्या सिांना महत्ि आहे . पण त्याुंचा उद्देि काय, त्याुंचे महत्ि ककती आणण त्याुंचे सामथ्यभ ककती; हे आपल्याला कळत नाही. त्याुंचा उद्देि; आपल्याला आपल्या आुंतररक चैतन्याचा आणण अमरत्िाचा अनभि आणन ू दे णे हाच आहे . ह्याच अनभिाच्या मागाभिर असताना आपल्यात विधायक बदल होतात आणण िैयस्क्तक ि सामास्जक कल्याण साकार होते. म्हणन ू च आणण त्यासाठीच; उत्सिाुंच्या पि ू ी, मध्ये आणण नुंतर नामथमरण करणे आणण करीत राहणे हे अत्यािश्यक आहे . आपण नामथमरण केल्याशि​िाय हे उत्सि चैतन्यमय आणण कल्याणकारी होऊ िकत नाहीत! ककुं बहना; आपण काहीच न करता; ते आपसक ू आणण थितुंत्रपणे सामास्जक पररितभन घडिन ू आणतील असे समजणे ही एक मोठ्ठी गफलत आहे .

विद्यार्थी: नामथमरणाने समाज कल्याण कसे होते हे पन्हाुं एकदा साुंगा.

शिक्षक: नामथमरण करता करता ज्या प्रमाणात आपले सुंकचचत आणण मत्यभ वयस्क्तत्ि क्षीण होत जाते त्या प्रमाणात सुंकचचत दृस्ष्टटकोन, विचार, भािना, िासना, ईच्छा, सुंकल्प आणण किया यातन ू आपण हळ हळ

मक्त होत जातो. पररणामी आपले जीिन आणण समाजाचे जीिन; पवित्र प्रेमाने, वयस्क्ततनरपेक्ष दृष्टटीकोनाने, उदात्त हे तन भ हविरहहत भािनेने, तनयुंबत्रत आणण ू े, िद्ध प्रेरणेने, न्यायी ित्ृ तीने, सदसद्वि​िेकबद्धीने, आणण पि ू ग्र सुंचाशलत होऊ लागते.

विद्यार्थी: अुंतबाभह्य चैतन्यामत ृ ाचा अनभि घेण्याची ही चैतन्यसाधना खरोखरच सिांना िक्य आहे का?

शिक्षक: होय. खरोखरच ती सिांना िक्य आहे . सिभ धमांच्या, जातीुंच्या, पुंर्थाुंच्या, िुंिाुंच्या, दे िाुंच्या, तसेच सिभ ियाुंच्या आणण वयिसायाुंच्या लोकाुंना ही साधना िक्य आहे . अशिक्षक्षत-सशिक्षक्षत, रोगी-तनरोगी, अपुंगधडधाकट, सिांना िक्य आहे . त्याचप्रमाणे मनष्टय अिक्त असो िा सिक्त, वयसनी िा तनवयभसनी, अपराधी िा तनरपराधी, गरीब िा श्रीमुंत, सामान्य िा सत्ताधारी, कणीही याला अपिाद नाही.

विद्यार्थी: पण हा एक चमत्कारच नाही का?

शिक्षक: हा चमत्कार िाटला तरी चैतन्यसाधना सिांना िक्य आहे कारण.... चैतन्यसाधनेचे मळ ू असलेली चैतन्यतष्टृ णा कमी अचधक प्रमाणात असेल कदाचचत; पण आपल्यातल्या सिभच्या सिांना आहे ! ज्ञानेश्िर महाराज ज्याला विश्िाचे �आतभ� असे म्हणतात तीच ही चैतन्यतष्टृ णा! आ िासन ू पसरलेली दरी : डॉ. श्रीतनिास जनादभ न किाळीकर

विद्यार्थी: कुं भ मेळ्याचे अनभि आपण हरघडी ऐकतो. पेपरमध्ये िाचतो. टीवही िर बघतो. नामथमरणाविषयीचा तमचा एखादा अनभि साुंगा ना!

शिक्षक: १५ ते २० िषांपि ू ीची हकीकत आहे . हररश्चुंद्रगडला सहल जायची होती. आपल्याला जमेल का; ह्याविषयी मला िुंका होती. कारण हररश्चुंद्रगड चढणे ककती कठीण आहे ह्याची काहीच कल्पना नवहती! पण हो ना करता करता मी सहलीला गेलो! हसत खेळत चढताना मधून मधून दम लागला तरी तेिढ्यापरती विश्राुंती घेत घेत आम्ही चढून गेलो. पण दसऱ्या हदि​िी जेवहाुं आम्ही उतरू लागलो तेवहाुं कालच्या श्रमाने पायात अक्षरि: गोळे आले आणण समोरची दरी बघून जीि घाबरून गेला. र्थोड्या िेळाने समोर शभुंतीसारखा उभाच्या उभा पसरलेला तो कातळ (खडक) आला आणण जीिाचे पाणी पाणी झाले! मागे पाठ टे किन ू ; उभ्या उभ्याच खालच्या हदिेने हळू हळू

सरकणे आिश्यक होते. हात पकडण्यासाठी काहीही नवहते आणण पाय ठे िण्यासाठी जेमतेम खाुंचा मारलेल्या होत्या! समोरची ४००० फूट खालपयंत आ िासन ू पसरलेली दरी छातीचा र्थरकाप उडित होती! खडकाच्या नेमका मध्यिर पोचतो न पोचतो तोिर पाय र्थरर्थरू लागले! मागे, पढे , िर, खाली, डािीकडे, उजिीकडे कठे ही आणण कोणताही आधार नवहता! कणाचा हात मागणे म्हणजे थित:बरोबर दरीत पडण्याचे त्याला आमुंत्रण दे णे! कोणतेही िैद्यकीय ज्ञान, तुंत्रज्ञान, औषध, पाणी, पैसा अडका अिी कणाचीही कोणतीही मदत मला उपयोगी पडू िकत नवहती; हे जेवहाुं माझ्या ध्यानात आले तेवहाुं मी चर्थजन ू गेलो! माझे सिभ काही; क्षणाधाभत समोरच्या दरीत रसातळाला जाणार होते! आपले अस्थतत्ि पण भ णे सुंपणार आहे ; ह्या भयािह विचाराबरोबर ू प मनात प्रश्न आला; आता उरणार काय? माझ्याबरोबर सिभ विश्िच नष्टट झाल्यािर शिल्लक काय राहणार आहे ? अकथमात ् िीज पडािी तसा लख्ख प्रकाि पडला; माझ्यासकट सिभ नष्टट झाले तरी अनुंतकालपयंत शिल्लक आणण हटकून राहणारच राहणार असे तत्ि आहे माझ्या अुंतयाभमी आहे आणण ते म्हणजे नाम! अिा तऱ्हे ने ज्या क्षणी नामथमरण झाले, त्याच क्षणी मी िाऱ्याच्या झळकीसारखा तरुं गत; बघता बघता त्या वि​िाल खडकाच्या पायथ्यापािी आलो! अिा तऱ्हे ने आपले जगणे-मरणे आणण बाकी सिभ दे खील आपला अुंतरात्मा, गरु, ककुं िा नामाचीच लीला नाही काय? खरे साुंगतो, ह्या अनभिातन भ ह, हट्टाग्रह आणण अशभतनिेि सुंपत जातात. ू सगळे सुंकचचत पि ू ग्र ह्यातूनच नामतनष्टठा िाढू लागते आणण िैयस्क्तक ि सामास्जक जीिनात चैतन्य बहरू लागते.

र्रुपौणिदमेचे महत्व: डॉ. श्रीनिवास जिार्द ि कशाळीकर

विद्यार्थी: सर, कुं भ मेळ्यामध्ये आलेले अनेक साधू आज गरुपौणणभमा असल्यामळे आपापल्या आश्रमात, मठात, गािी गेले आहे त. कृपया गरुपौणणभमेचे महत्ि साुंगा ना!

शिक्षक: गरुचे महात्म्य गरुगीता ह्या प्रख्यात ग्रुंर्थात भगिान शि​िानी माता पािभतीला साुंचगतले आहे . गरुचे समपभक िणभन खालील श्लोकात आले आहे . गरुब्रभह्मा गरुविभष्टण गरुदे िो महे श्िर: l गरुसाभक्षात परब्रह्म तथमै: श्री गरिे नम:ll गरु हा; ब्रह्मा, विष्टणू आणण िुंकर; म्हणजे सत्ि, रज आणण तम हे तीनही गण आणण गणातीत परब्रह्म तत्ि आहे . त्याला नमथकार असो. काहीुंच्या मते आद्य गरु भगिान शि​ि ह्याुंनी गरुपौणणभमेला त्याुंच्या सात शिष्टयाना (विश्िाशमत्र, जमदग्नी, भारद्िाज, गौतम, अत्री, िशसष्टठ आणण कश्यप हे सात ऋषी) योग शिकविला. काहीुंच्या मते, गरुपौणणभमेला भगिान महषी वयास याुंचा परािर ऋषी आणण सत्यिती माता याुंच्या पोटी जन्म झाला. काहीुंच्या मते, गरुपौणणभमेला विश्िातील गरु तत्िाचा कल्याणकारी प्रभाि १००० पट अचधक असतो. काहीुंच्या मते, गरुपौणणभमेला भगिान वयास महषीनी ब्रह्मसूत्रे शलहून पूणभ केली.

विद्यार्थी: गरु आणण शिक्षक ह्यात काय फरक आहे ?

शिक्षक: गरुची वयाख्या करणे िक्य नाही. कारण स्जर्थे आपली बद्धी आणण कल्पना पोचू िकत नाही, ततर्थे गरुचे अस्थतत्ि असते. ककुं बहना, गरुचे असणे; �असणे आणण नसणे� ह्या कल्पनाुंच्या पशलकडे असते. गरु-शिष्टयाचे नाते कळले तर गरु आणण शिक्षक ह्याुंतील फरक र्थोडासा थपष्टट होईल. गरु-शिष्टयाचे नाते जन्म-जन्माुंतरीचे असते. गरु दे हात असो िा नसो त्याचे सुंरक्षक सास्न्नध्य शिष्टयाला जाणित राहते. त्याच्या सास्न्नध्यात मनाला आत्युंततक समाधान िाटते. त्याच्या विचाराुंनी मनाला अनुंत उजाभ शमळत राहते. त्याच्या सुंकल्पात जीिनाची सार्थभकता आणण कृतार्थभता िाटते. त्याच्या आठिणीत मनाला सुंपण ू भ

थिाथथ्य लाभते, आणण त्याच्यापासून कधीही दरू जािेसे िाटत नाही. गरुपासन ू शिष्टयाला काहीही लपिािेसे िाटत नाही. गरु; त्याच्या शिष्टयाकडून; शिष्टयाच्या सुंपण ू भ कल्याणावयततररक्त; कधीही कोणतीही अपेक्षा करीत नाही. पण गरुसाठी आपले सिभथि; अगदी आपला जीि दे खील; ओिाळून टाकायची शिष्टयाची एका पायािर तयारी असते! शिक्षक आणण विद्यार्थी ह्याुंचे नाते र्थोडाफार फरकाने सिांना पररचयाचे असल्यामळे त्याचे िणभन करण्याची आिश्यकता नाही. गरुपौणणभमेच्या तनशमत्ताने आपण सिांनी गरुची शिकिण आथर्थेने आणण उत्कटतेणे अुंचगकारािी आणण त्याुंच्या इच्छे नरूप आनुंदाने इतराुंना साुंगािी.

िामाची शक्ती: डॉ. श्रीनिवास कशाळीकर

नामथमरण ही अचक ू रोगतनदानाची गरुककल्ली आहे .

NAMASMARAN IS THE KEY TO CORRECT DIAGNOSIS.

नामथमरण हा िैद्यकीय तनणभयक्षमतेचा कणा आहे .

NAMASMARAN IS THE BACKBONE OF MEDICAL DECISION MAKING.

नामथमरण; सिभ प्रकारच्या िैद्यकीय सेिेचा मल ू ाधार आहे .

NAMASMARAN IS THE BASIS OF ALL THE MEDICAL SERVICES.

नामथमरण हे सिांसाठी अत्यािश्यक आणण समान असे पथ्य आहे .

NAMASMARAN IS AN ESSENTIAL REGIMEN COMMON TO ALL.

नामथमरणाने कमभचारी, सुंथर्थाचालक, त्याुंची कटुं बे; आणण सुंथर्थेचे कल्याण होते.

NAMASMARAN IS BENEVOLENT TO EMPLOYEES, EMPLOYERS, THEIR FAMILIES; AND THE ORGANIZATION.

नामथमरण हा प्रत्येकाचा जन्मशसद्ध अचधकार आहे !

NAMASMARAN IS A BIRTHRIGHT EVERYONE!

नामथमरण ही अज्ञात सहजप्रित्ृ ती आहे !

NAMASMARAN IS AN UNIDENTIFIED INSTINCT!

नामथमरणाची सहजप्रित्ृ ती दबून राहणे हे तणािाचे मूळ कारण आहे !

THE ROOT CAUSE OF STRESS IS; SUPPRESSION OF THE INSTINCT OF NAMASMARAN!

नामथमरण हा सुंपण ू भ तणािमक्तीचा गाभा आहे !

NAMASMARAN IS THE CORE OF TOTAL STRESS MANAGEMENT!