1
Ayvalık Çalık Köşeleri
Taylan Köken
2
Ayvalık Çalık Köşeleri
Taylan Köken
AYVALIK ÇALIK KÖŞELERİ Ayvalık sokaklarını dolaşırken, biraz dikkatli bir gözle bakarsanız, sizi şaşırtan birçok ayrıntıya rastlarsınız. Kimi zaman pastel bir duvar boyası, kimi zaman demir işi balkon çıkması, kimi zaman pencereye dizilmiş saksılardan sarkan rengârenk çiçekler. Ayvalık bu ayrıntılarıyla sizi içine çeker, sokaklarında kaybolursunuz… Ayvalık sokaklarında Türk mimarisinde uygulamalarını sıkça gördüğümüz Çalık Köşelere rastlamak beni hayli şaşırtmıştı. Türk sanatının Erken Dönemlerinden başlayarak, Osmanlı Klasik ve Batılılaşma Dönemlerine kadar cami, türbe, çeşme, sebil, kütüphane vb. gibi kamu yapılarında ve sivil mimaride kullanılan Çalık Köşe detaylarını Rum evlerinde görmek, Ayvalık mimarisine olan hayranlığımı daha arttırmıştı…
Ayvalık evlerinde Çalık Köşe örneği
3
Ayvalık Çalık Köşeleri
Taylan Köken
Öncelikle Çalık Köşe hakkında kısa bilgiler aktarayım: Mimaride Çalık Köşe, Köşe Çalığı, Pahlı Köşe, Deve Pahı, Denk Pahı olarak isimlendirilen, yapıların iki beden duvarının birleştiği köşelerdeki eğik kenar, içe doğru diyagonal kesilmiş, bazen küçük bir niş, bazen dışa doğru bir sarkıt ya da mukarnas (İslam sanatında mimari yapılarda kullanılan geometrik bir bezeme çeşidi) gibi çok daha estetik uygulamalarla süslenen pahlara denilmektedir. Çalık Köşe’nin yapılmasının genel olarak iki amacı vardır: Birinci ve öncelikli amacı, dar sokaklarda zorunlu olan bina statiğinin bozulmasını engellemektir. Geçiş yapan arabalar, deve kervanları sokaklarda bina köşelerini dönerken sivri, keskin çıkma yapan kenarlara çarparak hem bu köşeleri tahrip eder hem de çarpmanın şiddetine göre binanın statiğini bozarak, duvarlarda çatlaklara sebep olur. Köşeler pahlanarak sürtünmelerin etkisi azaltılmaya çalışılır. İkinci sebepse süs için kullanımıdır. Çalık Köşelerin birçoğunda statik korumadansa estetik amaçlı uygulamanın ön planda olduğunu görürsünüz. Ayvalık sokakları, cadde olarak isimlendirilen sokakların haricindekiler çok dardır. Bu yüzden Çalık Köşe dışında basit koruma tedbirleri günümüzde de kullanılmaktadır. Dar sokaklara giren araçların tahribatını engellemek, binalarının köşelerini korumak için köşe taşı veya kalın demirler konularak araçların sürtünmesi engellenmeye çalışılmaktadır. Bir tarafta ince bir sanatla süslenmiş Çalık Köşeler, diğer tarafta sıradan koruma materyallerini Ayvalık binalarında görebilirsiniz…
Çalık Köşenin zorunluluğunu gösteren bir tahribat
4
Ayvalık Çalık Köşeleri
Taylan Köken
Taş işçiliğinin en güzel uygulamaları bu mimari detayda dikkat çekici sonuçlar vermektedir. Yöresel uygulamalarda farklı taşlar işlenmektedir. Bu taşların ortak özelliği yumuşak dokulu ve işlemesi kolay oluşudur. Antalya Kaleiçi evlerinde Say ve Por taşından işlenen çalık köşe uygulamaları dikkat çekicidir. İstanbul’da kamu ve sivil mimaride görülen süslü çalık köşeler, yığma taştan duvarlar işlenirken, aynı taş malzeme kullanılarak binayla bir bütünlük sağlanmış olur. Yine basit pahlar, köşeler süssüz ve geniş tutularak, bina duvarlarıyla aynı taştan kesilerek yapılmaktadır. İstanbul mimarisinde ve Çalık Köşelerde uzun yıllar dayanan Küfeki taşının kullanıldığını belirtelim… Ayvalık ve Cunda adasında rastlamış olduğumuz süslü çalık köşe uygulamalarındaysa Badavut’tan çıkan Sarımsak taşının kullanıldığı görülmektedir. Sıradan düz olarak pahlanan köşe uygulamaları yine birçok fabrika ve sıradan evlerde görülürken, mimari tarz olarak daha gösterişli inşa edilen evlerin Çalık Köşeleri neredeyse boydan boya yapılarak, binaları görsel olarak daha da zenginleştirmektedir.
Süslü bir Çalık Köşe ve günümüzdeki önlemler
5
Ayvalık Çalık Köşeleri
Taylan Köken
Basit Çalık Köşelerin hepsi üçgen alınlıkla sonlanmaktadır. Taştan örülmüş olan duvarlarda bağlantıyı sağlayan taş malzeme ustalıkla yumuşak geçişler sağlanarak çalık köşe oluşturulmuştur. Üçgen alınlığa doğru, taş ustası maharetini ortaya koyarak boş dolu ilişkisini çok iyi kullanır ve en basit çalık köşede bile bir sanat ortaya çıkar. Antalya Kaleiçi evleri uygulamalarındaysa sade çalık köşelerin birçoğu boş bırakılmaz ve içlerine binayla ilgili bilgiler yazıyla işlenir. Ayvalık’taki basit çalık köşelerin üçgen alınlıkların tamamının boş bırakıldığı gözlenmiştir. İsimsiz taş ustalarından günümüze kadar gelen bu sanat, yalnız süsleme amacıyla yapılmazdı. Ayvalık Fethiye mahallesinde 1900’lü yılların başında inşa edilen büyük bir evin çalık köşesinde görüldüğü gibi evde yaşayan kişi hakkında bize bilgiler de verilmektedir. Bu Çalık Köşede Sarımsak taşı yerine, bir ocağı Lale adasında olan ve Ateş taşı olarak da isimlendirilen volkanik tüf taşı kullanılmıştır. Bina köşesinde çalık köşenin oluşması için işlenen duvar taşları pahın oluşması için çok düzgün olarak kesilmiştir. Pürüzsüz olarak yukarı çıkan pahlı köşe yaklaşık 2,5 m. yükseklikte iki parça süslenmiş taş kullanılarak sonlandırılmıştır. Üçgen alınlığın üst parçasında süslü bir kabartma kullanılırken, alt parçanın düz olan ön kısmındaki süslemede gemi çapası veya çift ağızlı bir kılıcın betimlendiği görülmektedir. Bu simgenin altında Yunan harfleri kullanılan yazının yer yer silindiği izlenmektedir. Aynı taşın her iki yanağına ise Türk mezar taşlarında çok sık görülen Hayat Ağacı motifi kabartma olarak işlenmiştir. Bu simgeler, ev sahibinin bir kaptan veya asker olduğunu, belki de çok genç yaşta bu hayatı terk ettiğini düşündürmektedir. Müslümanların ve Ortodoksların bu simgeleri beraber kullanmaları hayli dikkat çekicidir. Ayvalık’ta Çalık Köşeler yalnız evler ve fabrikalarda görülmez. Taksiyarhis Kilisesi (Müze) köşelerinde basit formda uygulamaların yapıldığı görülmektedir.
Restorasyon sonrası süs olarak bırakılmış Çalık Köşe
6
Ayvalık Çalık Köşeleri
Taylan Köken
Çalık köşe detaylarını sadece Ayvalık’ta izlemedik. Batı Anadolu’da çok geniş bir coğrafyada Türk veya Rum ustaların imalatı olan birçok binada Çalık köşenin varlığını gözlemledik. Edremit, Altınova, Foça, Seferihisar, Alaçatı, Sığacık, Urla’da çalık köşe izlerini tespit ettik. Sarımsak taşının bölgedeki yakın yerlere taşındığını, binaların kapı detaylarında ve çalık köşelerinde kullanıldığını gördük. Özellikle Rumlardan kalan Urla evlerinin uzun köşelerinde, bu görkemli binaların ihtişamına uygun çalık köşe uygulamaları bulunmaktadır. Ayvalık ve Cunda’da Çalık Köşe malzemesi olarak kullanılan Sarımsak taşının, taş ustaları tarafından yakın coğrafyalara taşındığı düşünülebilir. Çalık köşelerin hem Türk hem Rum binalarında uygulamalarını görmek, dönemsel olarak bu binaların büyük çoğunluğunun 18. yüzyılın sonuyla 19. yüzyılda inşa edilmiş olması, bu mimari ayrıntının belli bir dönemde uygulandığını düşündürmektedir. O dönemin ustalarının her iki cemaatin binalarını inşa ettikleri düşünülürse Çalık Köşelerin geniş bir coğrafyada yayılımının doğal olduğunu düşünmekteyiz. Taş ustaları başka diyarlardan zengin Ayvalık Rumlarının evlerini yapmak için mi buraya geliyorlardı? Yoksa Ayvalıklı olan taş ustaları mı sanatlarını başkent İstanbul’a, Ege ve Akdeniz’e taşıyorlardı? Ülkemizde Osmanlı’nın erken dönemlerinden itibaren örneklerini gördüğümüz Çalık Köşe formalarının Ayvalık gibi mimari zenginliğe sahip bir kentin binalarını güzelleştirdiği gibi bir sürü bilinmezi de peşi sıra getirmektedir… Taylan Köken Ayda Bir Ayvalık Dergisi / Ayvalık Belediyesi Yayını / Sayı:23 Temmuz 2016
Çapa ve Hayat ağaçlarıyla süslü bir Çalık Köşe
7
Ayvalık Çalık Köşeleri
Taylan Köken
AYVALIK ÇEVRESİNDEN ÇALIK KÖŞE ÖRNEKLERİ:
Alaçatı Pazaryeri cami (Meryemana kilisesi) Çalık Köşe örneği
8
Ayvalık Çalık Köşeleri
Taylan Köken
Altınova evinde basit Çalık Köşe örneği
Alibey(Cunda) Adası süslü Çalık Köşe örneği
9
Ayvalık Çalık Köşeleri
Taylan Köken
Alibey(Cunda) Adası Çalık Köşe örneği
10
Ayvalık Çalık Köşeleri
Taylan Köken
Edremit’te nadir Osmanlı evlerinden birinde Çalık Köşe örneği
11
Ayvalık Çalık Köşeleri
Foça Fatih Cami (Hacı Ahmet Ağa) Çalık Köşe örneği
Taylan Köken
12
Ayvalık Çalık Köşeleri
Taylan Köken
Urla evlerinde bol miktarda bulunan Çalık Köşelerden bir örnek