Cerkiew prawosławna w Szczebrzeszynie

Cerkiew p. w. Zaśnięcia Bogurodzicy w Szczebrzeszynie Projekt PL0242 Renowacja zabytkowych cerkwi Prawosławnej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej Szczebrzeszyn, Dołhobyczów Etap II

Dormition of the Theotokos Orthodox Church in Szczebrzeszyn Project PL0242 Renovation of Historic Churches of the Orthodox Diocese of Lublin and Chełm Szczebrzeszyn, Dołhobyczów Stage II

C

Historia cerkwi p.w. Zaśnięcia Bogurodzicy

History of the Orthodox Church

Cerkiew p. w. Zaśnięcia Bogurodzicy w Szczebrzeszynie to jedna z najstarszych prawosławnych świątyń w Polsce. Data jej powstania jest przedmiotem dociekań historyków. Intensywne badania nad dziejami Kościoła Wschodniego w Rzeczypospolitej w okresie nowożytnym zaowocowały między innymi cennymi wydawnictwami źródłowymi.

Jednym z nich jest kronika cerkwi w Szczebrzeszynie spisana w 1794 r. przez ks. Jana Karola Lipowieckiego. Część pierwsza dzieła jest poświęcona początkom parafii ruskiej i cerkwi w Szczebrzeszynie. Wiadomości potrzebnych do spisania tej partii kroniki duchowny ów poszukiwał w archiwum parafii rzymskokatolickiej w Szczebrzeszynie wraz z jej komendarzem ks. Marcinem Paszkowskim. Obaj księża odnaleźli jakieś interesujące dokumenty, ale nie potrafili wydobyć z nich poprawnych historycznych wiadomości. Doszli do wniosku, że fundacji cerkwi dokonał Andrzej Górka, kasztelan międzyrzecki, ale owego aktu kazali dokonać mu w 1194 r., mimo że możnowładca ten żył w XVI w.

Pierwsze wzmianki źródłowe Z 1352 r. pochodzi pierwsza wzmianka źródłowa o Szczebrzeszynie, określającą tę miejscowość mianem oppidum Ruthenicale. Jest niemal pewne, że wśród Rusinów zamieszkałych w tym miasteczku działało wówczas duszpasterstwo prawosławne. Najdawniejsza wiarygodna wiadomość o szczebrzeskiej parafii ruskiej pojawia się jednak dopiero w przywileju wystawionym przez Stanisława Górkę w 1588 r., potwierdzającym własność łanu pola w Brodach, który starodawno i nad pamięć ludzką zawsze do cerkwie w mieście naszym w Szczebrzeszynie na wychowanie sług tejże cerkwie i ubogich ludzi w szpitalu należał.

Prawdopodobna data powstania cerkwi Badania archeologiczne i architektoniczne cerkwi szczebrzeskiej wykazały, że najstarszą częścią istniejącej dziś budowli jest wydłużona prostokątna nawa. Przed frontową ścianą nawy znaleziono fundamenty poprzedzającej ją pierwotnie wieży, a za ścianą wschodnią - fundamenty półkolistego w planie sanktuarium. Taki układ przestrzenny był szczególnie rozpowszechniony w cerkwiach wznoszonych w XVI w. na terenie Wołynia. Wydaje się zatem, że szczebrzeska świątynia powstała w tym samym stuleciu, co zdają się potwierdzać inne przesłanki. W południowej ścianie cerkwi zachowały się żelazne drzwi z datą 1560, osadzone w rene-

The Dormition of the Theotokos Orthodox Church in Szczebrzeszyn is one of the oldest Orthodox churches in Poland. The date of its creation has been a subject of inquiry by historians. Comprehensive research on the history of Eastern Christianity in Poland in the modern period resulted in, among other things, valuable source publications. One of them is a chronicle of the church in Szczebrzeszyn written by Fr. Jan Karol Lipowiecki in 1794. The first part of the work is devoted to the origins of the Ruthenian parish and church in Szczebrzeszyn. The priest searched for information required for that part of the chronicle in the archives of the Roman Catholic parish in Szczebrzeszyn along with its commendarius, Fr. Marcin Paszkowski. Both priests found some interesting documents, but they could not extract the correct historical information. They concluded that the church was founded by Andrzej Górka, the Castellan of Międzyrzecz in 1194, despite the fact that the nobleman lived in the sixteenth century.

First Source Records The first source record involving Szczebrzeszyn comes from 1352, describing the place as oppidum Ruthenicale. It is almost certain that an Orthodox ministry functioned among the Ruthenians inhabiting the town. However, not until 1588 did the most reliable piece of information about the Ruthenian parish of Szczebrzeszyn appear in a franchise issued by Stanisław Górka, which confirmed the ownership of a crop field in Brody, that in times past and beyond human memory have always belonged to the Orthodox church in our town of Szczebrzeszyn for the livelihood of the humble servants of that church and of the poor people in the hospital.

Probable Date of Foundation of the Church Archeological and architectural research on the church in Szczebrzeszyn showed that the oldest part of the existing edifice is an elongated rectangular nave. The foundations of a tower preceding the nave were discovered against the front wall of that very nave. Behind the eastern wall was the foundation of a semi-circular sanctuary. Such spatial arrangement was particularly widespread in the churches built in Volyn in the sixteenth century. Therefore it seems that the temple of Szczebrzeszyn was built in the same century, which seems to be confirmed by other premises. Set in

2

sansowym portalu. Drzwi i portal zostały wprawdzie wmontowane wtórnie w osiemnastowieczną ścianę, ale jest niemal pewne, że pochodzą z tego budynku. Na drzwiach znajduje się także monogram tworzony przez splecione cyryliczne litery А i Ґ, w którym można dopatrzeć się inicjałów Andrzeja Górki, który w 1560 r. był właścicielem Szczebrzeszyna.

Pierwsza przebudowa Pierwszą poważną reparacją cerkwi szczebrzeskiej, odnotowaną w przekazach źródłowych, są prace podjęte w połowie XVIII stulecia przez ks. Andrzej Karpińskiego. Podczas owych prac wzniesiono przede wszystkim skarbiec, który został opisany w 1752 r. przez biskupa Felicjana Wołodkiewicza jako nowo wymurowany. Aneks ten został wprawdzie zburzony już w 1777 r., ale podczas prac wykopaliskowych odnaleziono jego fundamenty po północnej stronie części ołtarzowej.

Latynizacja świątyni Kolejna remont, rozpoczęty przez ks. Lipowieckiego po katastrofie sklepienia prezbiterium w Boże Narodzenie 1777 r., zmienił w zasadniczy sposób wygląd cerkwi. Prace ukończono w 1788 r. Po zbudowaniu nowego obszernego prezbiterium w miejsce niewielkiej półkolistej przestrzeni ołtarzowej cerkiew zaczęła przypominać kościół rzymskokatolicki zarówno układem wnętrza, jak i ukształtowaniem bryły. Warto zauważyć, że na terenie diecezji chełmskiej zbudowano w XVIII w. sporo jednonawowych cerkwi z obszernym, wydłużonym prezbiterium.

Nie można więc wykluczyć, że przebudowując cerkiew w Szczebrzeszynie ks. Lipowiecki chciał ją po prostu dostosować do lokalnych trendów w architekturze sakralnej. Należy uznać jego działania za przykład latynizacji architektury cerkiewnej w Rzeczypospolitej XVIII wieku.

Romantyczny neogotyk W drobiazgowym inwentarzu świątyń w Ordynacji Zamojskiej, spisanym na polecenie Stanisława Zamoyskiego w 1808 r., znajdujemy informację o kolejnej przebudowie szczebrzeskiej cerkwi, przerwanej przez działania wojenne w latach 1809-1813. Prace wznowił dopiero w 1828 r. ówczesny proboszcz ks. Jan Iwaszkiewicz. Nie wiadomo jaki zakres miały te prace, które ciągnęły się aż do 1836 r. Jest jednak wielce prawdopodobne, że obejmowały zburzenie kryłosów i ukończenie, a może nawet całkowite wzniesienie nowej fasady. Nie można również rozstrzygnąć, czy owa neogotycka struktura powstała według planu z 1808 r., czy też na podstawie innego projektu. Przebudowa świątyni szczebrzeskiej, dokonana w tym okresie, odarła ją ze wszystkich specyficznych elementów cerkiewnych i nadała jej wygląd charakterystyczny dla kościoła łacińskiego.

a Renaissance portal, an iron door with a date 1560 inscribed survived in the south wall of the church. The door and the portal were admittedly re-assembled into the eighteenth century wall, but it is almost certain that they come from the building in question. On the door there is also a monogram consisting of interlaced Cyrillic letters А and Ґ, where one can notice the initials of Andrzej Górka, the owner of Szczebrzeszyn in 1560.

The First Reconstruction The first significant reparation of the church in Szczebrzeszyn marked in the source records is the work undertaken in the mid-eighteenth century by Fr. Andrzej Karpisńki. During these works a treasury had been built, which in 1752 was described by bishop Felicjan Wołodkiewicz as newly walled. Despite the fact that the annex had been demolished as early as 1777, its foundations were uncovered during excavations on the north side of the altar.

Latinisation of the Temple Another renovation substantially changed the appearance of the church. It was begun by Fr. Lipowiecki after the disaster of the chancel vault at Christmas, 1777. The work was completed in 1788. After building a new spacious chancel in place of a small semicircular altar area, the church began to resemble a Roman Catholic church, both in interior layout and shape. It is noteworthy that many one-nave churches with a large, elongated chancel were built in the Diocese of Chełm in the eighteenth century. Therefore, the possibility that, by rebuilding the church in Szczebrzeszyn, Fr. Lipowiecki simply wanted to adapt it local trends in sacred architecture cannot be excluded. His actions must be regarded as an example of latinisation of the Orthodox church architecture in eighteenth century Poland.

Romantic Neo-Gothic In a detailed inventory of the churches in Zamość Entailment, prepared at the direction of Stanisław Zamoyski in 1808, there is information about the next rebuilding of the church in Szczebrzeszyn, interrupted by the war in the years 1809-1813. Not until 1828 was the work resumed by the parish priest, Fr. Jan Iwaszkiewicz. The range of the works, which continued until 1836, is unknown. Nonetheless, it is very likely that they included demolition of the kliroses and a completion or maybe even a thorough creation of a new facade. It also cannot be determined whether this Neo-Gothic structure was based on the plan of 1808, or built according to another project. The renovation of the church conducted during this period stripped it of all the elements characteristic of an Orthodox church and gave it the appearance of a Latin church.

4

Ostatnia przebudowa do dzisiejszego kształtu Do następnej gruntownej restauracji i przebudowy cerkwi doszło z inicjatywy ks. Aleksandra Górskiego w 1868 r. Zgodnie z rozporządzeniami władz Królestwa Kongresowego z 1864 r. prace te były finansowane i nadzorowane przez państwową administrację powiatu zamojskiego.

Celem prac była nie tylko poprawa stanu technicznego cerkwi, ale także dostosowanie świątyni do wymogów obrządku unickiego, zbliżonego do prawosławnego. Podczas remontu cerkwi, zakończonego w lipcu 1870 r., usunięto z jej wnętrza ołtarze, a wyjęte z nich ikony wstawiono w nowy ikonostas. W 1873 r. pokryto dachy cerkwi blachą, która już w roku następnym została zerwana przez wichurę. Budynek był przez pewien czas nie nakryty, co doprowadziło go na skraj ruiny.

Powrót cerkwi do kościoła prawosławnego Po odzyskaniu świątyni szczebrzeskiej przez kościół prawosławny myślano nawet o zburzeniu popadłej w ruinę budowli i urządzeniu cerkwi w kościele pofranciszkańskim, jednak w 1876 r. rozpoczęto jej remont.

Podczas naprawy dachu w miejscu sygnaturki umieszczono cebulastą kopułę. W podobny sposób zwieńczono murowaną dzwonnicę, którą wzniesiono na południe od cerkwi. W okresie bieżeństwa (masowej ewakuacji w głąb Rosji ludności głównie wyznania prawosławnego po przerwaniu linii frontu przez wojska niemieckie w 1915 r.) cerkiew została zamknięta. W 1938 r. świątynia o mały włos nie padła ofiarą akcji burzenia cerkwi prawosławnych. Pod wpływem Maurycego Zamoyskiego odstąpiono jednak od jej zniszczenia, poprzestając na zrzuceniu kopuły, zrujnowaniu dachu i zburzeniu dzwonnicy.

Okres powojenny Po zakończeniu II wojny światowej cerkiew przeszła na własność skarbu państwa, który uznał, że jest to doskonałe miejsce na magazyn. Prowizoryczne zabezpieczenie obiektu spowodowało, iż z upływem kolejnych dziesiątków lat jeden z trzech pomników wielokulturowości Szczebrzeszyna (obok synagogi i kościoła rzymskokatolickiego) popadał w coraz większą ruinę. Proces niszczenia cerkwi przerwały dopiero prace konserwatorskie, rozpoczęte w 1981 r. W 2006 r. dzięki staraniom Prawosławnej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej szczebrzeszyńska cerkiew została przekazana Polskiemu Autokefalicznemu Kościołowi Prawosławnemu.

Rozpoczęto jej gruntowną restaurację, zakończoną w lipcu 2010 r.

From the Last Modification to the Present Shape The next thorough reconstruction and restoration of the church was initiated by Fr. Aleksander Górski in 1868. In accordance with the regulations of the Congress Kingdom in 1864, these works were funded and supervised by the state administration of Zamość County.

The goal was not only to improve the structural condition of the church, but also to adapt it to the requirements of the Byzantine Catholic rite, which is similar to the Orthodox one. During the renovation of the church, completed in July 1870, its altars had been removed from its interior and the icons removed from the altars were inserted in a new iconostasis. In 1873, the roof had been covered with sheet metal, which was torn off by a storm the following year. The building was not covered for some time, which led it to the brink of ruin.

Return to the Orthodox Church After the Orthodox Church regained possession of the temple, the ruined building had been considered for demolition, but in 1876 its renovation started. During the repair of the roof, a turret was replaced with an onion dome, and a brick bell tower built to the south of the church was crowned in a similar way. During bezhenstvo (a mass evacuation of a mainly Orthodox population to the inland of Russia after the breach in the front line by the German army in 1915), the church was closed.

In 1938, the church almost fell victim to the campaign of demolishing the Orthodox churches. However, under the influence of Maurycy Zamoyski, the idea of demolition was abandoned, yet the dome was discarded, the roof ruined, and the bell-tower destroyed.

Post-War Period After the end of World War II, the church had become the property of the State Treasury, which regarded is as a perfect storage space.

Over the next decades, due to makeshift security, one of the three monuments of multiculturalism in Szczebrzeszyn (the other two being a synagogue a the Roman Catholic church) fell into increasing disrepair. The process of deterioration was interrupted by restoration work in 1981. In 2006, thanks to the efforts of the Orthodox Diocese of Lublin and Chełm, the Orthodox church of Szczebrzerzyn was handed over to the Polish Autocephalous Orthodox Church.

A thorough restoration was completed in July 2010.

Opracowano na podstawie: Prof. Piotr Krasny, Fabrica Ecclesiae Ruthenorum. Dzieje cerkwi w Szczebrzeszynie i jej rozbudowy w latach 17771789 w świetle kroniki ks. Jana Karola Lipowieckiego, Kraków 2010.

Based on: Prof. Piotr Krasny, Fabrica Ecclesiae Ruthenorum. The History of the Church in Szczebrzeszyn and Its Expansion in the Years 1777-1789 in the Light of the Chronicle of Fr. Jan Karol Lipowiecki, Kraków 2010.

6

Z

Zakres prac restauratorskich

The Scope of Restoration Work

Ze względu na bardzo zły stan obu świątyń prace renowacyjne zostały podzielone na dwa etapy. Pierwszy etap prac przeprowadzono w 2007 r. Natomiast w czerwcu 2008 r. ruszył drugi etapy prac w ramach projektu Renowacja zabytkowych cerkwi w Prawosławnej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej. Szczebrzeszyn. Dołhobyczów. Etap II. W szesnastowiecznej cerkwi w Szczebrzeszynie przeprowadzono prace remontowe nawy głównej i prezbiterium oraz odsłonięto i poddano konserwacji malowidła ścienne z XVII i XIX w. Na podstawie posiadanej dokumentacji zrekonstruowano ikonostas oraz odtworzono ogrodzenie.

Prace remontowo - konserwatorskie Wykonano izolację poziomą i pionową budowli, zszyto mury: obwodowo poziomo i krzyżowo, docieplono strop nawy głównej i prezbiterium, wykonano tynki i wyprawy zewnętrzne i wewnętrzne oraz elementy kamienne, wykonano posadzki, wyremontowano schody zewnętrzne, wymieniono stolarkę okienną, naprawiono stolarkę drzwiową, odtworzono ogrodzenia wokół cerkwi.

Prace konserwatorskie polichromii Dokonano konserwacji technicznej oraz estetycznej malowideł i tynków na ścianie południowej i wschodniej, transferu malowidła Przemienienie Pańskie na podłoże zastępcze na ścianie południowej, konserwacji estetycznej trzech transferów, renowacji i aranżacji ściany zachodniej i stropu żelbetonowego.

Rekonstrukcja ikonostasu Wykonano drewnianą ramę ikonostasu, prace snycerskie, pozłotnicze przy detalach snycerskich. Dokonano montażu i opracowania estetycznego ramy ikonostasu wraz ze złoceniem elementów stałych, wykonaniem i montażem ikon.

Gruntowny remont cerkwi został przeprowadzony dzięki pozyskanym środkom krajowym: Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie oraz europejskim: Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego.

W budżecie przeprowadzonej rewitalizacji świątyni nie zabrakło również środków własnych Diecezji.

Due to the extremely poor condition of the two churches, the restoration works were divided into two stages. The first stage was conducted in 2007. Then in June 2008, the second stage of the work started within a project called Renovation of Historic Churches in the Orthodox Diocese of Lublin and Chełm. Szczebrzeszyn.

Dołhobyczów. Stage II. The nave and chancel of the sixteenth-century church were restored, and the wall paintings from the seventeenth and nineteenth centuries were unveiled and conserved. The iconostasis and the fence were also reconstructed on the basis of available documentation.

Renovation and Restoration Horizontal and vertical insulation of the building were installed, the walls were fixed, the ceiling of the nave and chancel were insulated, exterior and interior plasters were done as well as the stone elements, floors were laid, the outdoor stairs were renovated, window woodwork was replaced, the door woodwork was repaired, and the fence around the church reconstructed.

Restoration of Polychromy The technical and aesthetic maintenance of the paintings and plaster on the southern and eastern walls was done. The mural The Transfiguration of the Lord was transferred to a substitute base on the southern wall. An aesthetic preservation of three transfers was conducted, as well as the renovation and arrangement of the western wall and the reinforced concrete ceiling.

Reconstruction of the Iconostasis The wooden frame of the iconostasis was made, and woodcarving and gilding works were carried out. The wooden frame of the iconostasis was assembled and aesthetically developed, along with gilding of the fixed elements and making and assembling of the icons.

A thorough renovation of the church was conducted thanks to national funds: from the Ministry of Culture and National Heritage, the Ministry of Interior and Administration, the Regional Office for the Protection of Monuments in Lublin, and EU funds: from the European Economic Area Financial Mechanism. The budget also included financial resources of the Diocese.

8

J

Zakres prac konserwatorskich

The Scope of Conservation Work

Już pierwsze badania konserwatorskie wykonane w 1981 r. wykazały, że na ścianach cerkwi pod malowidłami z XIX wieku zachowały się cenne malowidła, które datowano na 2 poł. XVII w. (nie wykluczono też końca XVI w.). Kolejne badania wykonano w latach: 1984, 1985 oraz 1992. W ramach ostatnich prac, prowadzonych przez Andrzeja Guzika, wykonano prace odkrywkowe, analizę laboratoryjną tynków oraz prace zabezpieczające odsłoniętych wcześniej fragmentów malowideł ściennych z XVI i XVII w. Zaskakujące odkrycia skłoniły autora badań do wykonania 10 transferów, które pozwoliły na bardziej szczegółowe rozpoznanie przekształceń architektonicznych i nawarstwień malowideł ściennych. Odkryto, określono i datowano sześć faz przemian architektonicznych: I. 1. połowa XVI w. (do 1530?)

II. 2. połowa XVI w. (1560?)

III. 4. ćwierć XVII w. (1675 – 1689) IV. 4 ćwierć XVIII w. (ok. 1779) V. XIX w. - do 1868 r.

VI. XIX w. - 1868 r. i później.

Zachowane dekoracje malarskie w świątyni przypisano fazie I (malowana dekoracja – boniowanie), fazie III (dekoracja malarska przedstawiająca Apokalipsę) oraz fazie VI ( XIX wieczne malowidła olejne). Za najbardziej wartościowe pod względem artystycznym uznano malowidła ścienne z 4 ćw. XVII w. zalegające pod nawarstwieniami wierzchnimi na ścianach północnej, południowej i wschodniej. Za godne zachowania i eksponowania uznano również malowidła z 2 poł.

XIX w., zachowane na ścianach północnej, południowej i wschodniej.

Na ścianie południowej przed konserwacją na grubej warstwie tynku występowało gładkie niebieskie tło oraz scena Przemienienie Pańskie w centralnym miejscu między oknami. Pod spodem stwierdzono występowanie siedemnastowiecznej dekoracji malarskiej, przedstawiającej sceny z Apokalipsy, w glifach okiennych motywy roślinne oraz herby Zamoyskich, Gnijskich i Szczebrzeszyna.

Celem prac było m.in. odsłonięcie, konserwacja i ekspozycja siedemnastowiecznej polichromii poprzez usunięcie tynków wraz z gładką polichromią oraz konserwacja XIX wiecznych malowideł. Aby odsłonić

The first conservation research conducted in 1981 uncovered that beneath the 19th century paintings there are paintings on the church walls dated back to the second half of the 17th century or even to the 16th century. In 1984, 1985 and 1992 other conservation and architectural research were conducted. The analysis of former researches, uncovering works, laboratory analysis of plastering and works to protect the earlier uncovered wall paintings dated back to the 16th and 17th centuries were made during the latest study done by Andrzej Guzik. The surprising uncovering prompted the author of the research to prepare 10 transfers which in turn helped to make scrutinized study of architectural transformations and layers of wall paintings. Six stages of architectural transformations were uncovered, described and dated: I. the 1st half of the 16th century (until 1530?)

II. the 2nd half of the 16th century (1560?)

III. the 4th quarter of the 17th century (1675-1689) IV. the 4th quarter of the 18th century (c. 1779) V. the 19th century, till 1868 VI. the second half of the 19th century, the year 1868 and later.

The preserved paintings in the church are dated back to I stage (painted decoration- rustication), III stage (decoration depicting the Apocalypse) and VI stage (the 19th century oil paintings). Paintings dated back to the 4th quarter of the 17th century covered with layers of paintings at the northern, southern and eastern walls were considered as the most valuable in the artistic aspect. The paintings on the northern, southern and eastern walls dated back to the second half of the 19th century were assessed as worthy uncovering and exposing. The southern wall before conservation was painted in blue and there was the scene The Transfiguration at the central part between windows. This decoration was made on the thick layer of plastering, under which the 17th century decoration depicting Apocalypse scenes, plant motives in the window embrasures as well as the Zamoyski family, the Gnijski family and Szczebrzeszyn’ coats of arms were uncovered.

The aim of the works was, among others, uncovering, conservation and exposition of the 17th century polychrome through removing plastering with smooth polychrome as well as conservation of the

10

starsze - XVII wieczne warstwy - wykonane zostały transfery (przeniesienie na nowe podłoże) malowideł z XIX wieku. Scena Przemienienie Pańskie została wraz z tynkiem odcięta od ściany oraz osadzona na podłożu o powierzchni 2,24 x 3,10m wykonanym z laminatu. Podczas wcześniejszych prac w ten sam sposób na nowe podłoża przeniesiono XIX-wieczne sceny przedstawiające Boże Narodzenie i Chrzest Chrystusa. Tynki zasłaniające starsze malowidła usunięto przez odstukiwanie i precyzyjne odczyszczanie skalpelami chirurgicznymi.

W miejscach występowania zabrudzeń powierzchni malowideł użyto do ich oczyszczenia mieszanin specjalistycznych rozpuszczalników i detergentów. Projektując zakres konserwacji estetycznej malowideł dla ściany południowej przewidziano retuszowanie ubytków warstwy malarskiej przy pomocy znaków graficznych - kresek. Na ścianie północnej wykonano wstępne zabiegi odsłaniania i zabezpieczania oraz utrwalono powierzchnię polichromii.

Po usunięciu tynków i pobiału na ścianie południowej ukazała się wielofiguralna, dwustrefowa scena z Apokalipsy wg. św. Jana, która ilustruje kilka wątków z tej księgi. W centralnym miejscu, w górnej strefie umieszczona jest postać Madonny w towarzystwie anioła, stojącej na skalnej skarpie. Z prawej strony malowidła widoczny jest wizerunek anioła o nogach niczym słupy lub kolumny. Również po prawej stronie malowidła widnieje symboliczne przedstawienie świątyni, być morze alegoryczne przedstawienie Maryi jako Świątyni Boga. Po lewej stronie widać spadające komety, gwiazdy nad panoramą miasta oraz scenę burzy na morzu i tonący w odmętach okręt.

W dolnej strefie malowidła namalowano scenę Sądu Ostatecznego.

W centralnym miejscu znajduje się postać Chrystusa, zstępującego na ziemię i liczne postaci anielskie z trąbami. Na dole malowidła ukazane są dusze potępione w otchłani w towarzystwie piekielnych, diabelskich postaci. Na ścianie północnej w centralnym miejscu sceny widoczny jest wizerunek Madonny ze smokiem pod stopami. Powyżej namalowane są sceny walki, konne wojsko z orężem w dłoniach, alegoria śmierci jako postaci-kościotrupa oraz wizerunki aniołów.

Program ikonograficzny malowideł w cerkwi p. w. Zaśnięcia NMP w Szczebrzeszynie stanowi kontynuację średniowiecznej idei Biblia Pauperum – późnośredniowiecznych ksiąg, bogatych w ilustracje ze scenami biblijnymi. Bogactwo scen przedstawionych na ścianach cerkwi zachwyca i onieśmiela współczesnego widza, skłaniając do refleksji nad Apokalipsą wg. Św. Jana, najbardziej tajemniczą księgą Nowego Testamentu.

19th century paintings. The transfers of the 19th century paintings (paintings were placed on new mobile bases) were made in order to uncover the older ones of the 17th century. The scene The Transfiguration was cut off of the wall and placed on a new base with the surface 2,24 x 3,10 m made from laminate. The same method had been used earlier to transfer the scenes Christ’s Birth and Christ’s Baptism. Plaster covering the older paintings was removed and precisely cleaned off with surgical scalpels. Mixtures of special solvents and detergents were used to clean the stains on the paintings’ surface. Retouching of missing painting layer using graphic signs – lines was taken into consideration while planning the scope of aesthetic conservation of paintings at the southern wall. At the northern wall the preliminary works of uncovering and protecting were conducted as well as the polychrome was preserved.

Two-zonal scene of The Book of Revelation according to St. John illustrating some motives of that book was uncovered after plaster and lime layer was removed from the southern wall. In the central part, in the top zone there is depicted Madonna with the angel standing at the rocky scarp. On the right, there is a figure of an angel with powerful legs as if columns. There is also on the right a symbolic picture of a temple as if a metaphor of Maria as the Temple of God. On the left, falling comets, stars over the city and the storm at the sea as well as the sinking ship are visible. In the bottom zone of the painting there is shown the scene of the Last Judgement. In the central part there is illustrated Christ descending into earth and numerous number of angels with trumpets. At the bottom part of the painting there can be visible souls of reprobates accompanied by infernal evil creatures. At the northern wall in the central part of the painting there is depicted Madonna with the dragon under her feet.

Above there are depicted scenes of a battle, a mounted army with weapon in hands, an allegorical presentation of death as skeleton and figures of angels.

The iconographic programme of paintings in the orthodox church dedicated to Our Lady Falling Asleep in Szczebrzeszyn is a continuation of medieval idea Biblia Pauperum – late-medieval books abundant in pictures of biblical scenes. The numerous scenes painted on the orthodox church’s walls are fascinating and as if intimidate the contemporary viewers as well as make them reflect upon the Book of Revelation according to St. John, the most mysterious book of the New Testament.

12

Projekt PL0242 Renowacja zabytkowych cerkwi w Prawosławnej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej. Szczebrzeszyn. Dołhobyczów.

Etap II

Project PL0242 Renovation of the historic Orthodox churches of LublinChełm Diocese. Szczebrzeszyn. Dołhobyczów.

Stage II

Projekt został finansowany w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (MF EOG) i Norweskiego Mechanizmu Finansowego – Priorytet 3 Ochrona kulturowego dziedzictwa europejskiego.

The Project is financed from the European Economic Area (EEA) Financial Mechanism and the Norwegian Financial Mechanism – Priority 3 Protection of European cultural heritage.

Cel projektu to przywrócenie dawnej świetności dwóm zabytkowym cerkwiom Diecezji Lubelsko-Chełmskiej: cerkwi Zaśnięcia Bogurodzicy w Szczebrzeszynie (1560 r.) oraz cerkwi św. Symeona Słupnika w Dołhobyczowie (1904 r.). Pierwsza z nich to przykład szesnastowiecznej murowanej budowli cerkiewnej z zachowanym autentycznym detalem architektonicznym, stanowiącej - dzięki usytuowaniu na wzniesieniu - charakterystyczny akcent w panoramie najstarszego miasta Zamojszczyzny. Druga to cerkiew wyróżniająca się bizantyjsko-ruską urodą.

The aim of the Project is to renovate two historic Orthodox churches of LublinChełm Diocese: Church dedicated to Our Lady Falling Asleep in Szczebrzeszyn (1560) and Church dedicated to St. Simeon the Stylite in Dołhobyczów (1904).

The former is the 16th century masonry church with preserved authentic architectonic details and due to its location on the hill constitutes a characteristic point in city’s panorama; and the latter was built in Byzantinian- Ruthenian style.

W ramach projektu sfinansowano w cerkwi w Szczebrzeszynie: • prace remontowe nawy głównej i prezbiterium • rekonstrukcję ikonostasu • odsłonięcie i konserwacja XVII i XIX wiecznych malowideł ściennych • odtworzenie ogrodzenia cerkwi.

W ramach projektu sfinansowano w cerkwi w Dołhobyczowie: • dokończenie kompleksowego remontu cerkwi wraz z montażem systemu sygnalizacji antywłamaniowej • rekonstrukcję ikonostasu • konserwację polichromii wewnątrz cerkwi • rekonstrukcję ogrodzenia.

The • • •

Project finances in the church in Szczebrzeszyn: renovation of the central nave and the chancel reconstruction of the iconostasis uncovering and conservation of the 17th and the 19th centuries wall paintings • reconstruction of the fence surrounding the church.

The Project finances in the church in Dołhobyczów: • finishing the church’s renovation with the installation of the burglarproof system • reconstruction of the iconostasis • conservation of the polychromy inside the church • reconstruction of the fence.

Realizacja działań pozwoliła zrealizować postawione cele projektu: • odtworzenie utraconej tradycji prawosławnej w Europie • odbudowę zrujnowanego dziedzictwa kultury prawosławnej • renowację cerkwi Prawosławnej Diecezji Lubelsko – Chełmskiej • rekonstrukcję wyposażenia cerkwi • zabezpieczenie obiektów zabytkowych przed zagrożeniami.

The realization of those works ensured that aims stated in the project have been achieved: • restoring the lost Orthodox tradition in Europe • restoring destroyed Orthodox cultural heritage • renovation of the Orthodox churches in Lublin- Chełm Diocese • reconstruction of church’s equipment • protection of historic buildings from devastation.

Całkowity koszt kwalifikowany projektu wyniósł 1 849 299 euro z czego: • 85% MF EOG • 12% PO MKiDN • 3% Urząd Miasta i Gminy Szczebrzeszyn.

The total qualified cost of the project amounts to 1 849 299 euro, where: • 85 % the EEA Financial Mechanism • 12 % the Operational Program of the Ministry of Culture and National Heritage • 3 % Town and County Office of Szczebrzeszyn.

Termin realizacji projektu: kwiecień 2008 r. – lipiec 2010 r.

Term of realization: April 2008- July 2010

Beneficjent: Prawosławna Diecezja Lubelsko - Chełmska

Beneficiary: the Orthodox Lublin-Chełm Diocese

Partner: Norweski Instytut Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Partner: the Norwegian Institute for Cultural Heritage

Dzieje cerkwi p. w. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny w Szczebrzeszynie wiążą się ściśle z dramatycznym całokształtem historii Kościoła Prawosławnego w Polsce. Odremontowana świątynia prawosławna w Szczebrzeszynie dzisiaj jest chlubą nie tylko Kościoła Prawosławnego w Polsce, jako jedna z najstarszych naszych cerkwi, ale również cennym obiektem architektury sakralnej dla licznych turystów odwiedzających Roztocze. Po zakończonym ostatnim etapie rewitalizacji cerkiew w Szczebrzeszynie daje najlepsze świadectwo wielowiekowej obecności na tej ziemi tradycji Prawosławia, stanowi swoisty elementarz Prawosławia na terenie dzisiejszej Diecezji Lubelsko - Chełmskiej. Inspiruje do zastanowienia się nad historią chrześcijaństwa w naszej Ojczyźnie, nad potęgą bogactwa tradycji prawosławnej w genezie naszej państwowości, oddając wielką cześć pokoleniom naszych praojców, którzy tworzyli i zmagali się, aby poprzez swój dorobek ubogacić dziedzictwo kulturowe naszej Ojczyzny.

The history of the Dormition of the Blessed Virgin Mary Orthodox Church in Szczebrzeszyn is closely connected with the dramatic history of the the Orthodox Church in Poland in its entirety. The renovated Orthodox temple in Szczebrzeszyn is the pride of not only the Orthodox Church in Poland, as one of the oldest of our churches, but also a valuable object of sacred architecture for a number of tourists visiting Roztocze. After completing the final stage in the revitalization, the church in Szczebrzeszyn serves as the best testimony of centuries-long presence of the Orthodox tradition on this land, it is a peculiar ‚primer’ of Orthodoxy on the territory of the present-day Orthodox Diocese of Lublin and Chełm. It inspires us to reflect upon the history of Christianity in our country, on the mighty richness of the Orthodox tradition in the genesis of our statehood, giving great honor to generations of our ancestors who created and have struggled to the cultural heritage of our country.

Pragnę wyrazić słowa wdzięczności tym wszystkim życzliwym naszym sympatykom, którzy przyczynili się do ocalenia perły naszej duchowej kultury. Bóg Wam zapłać!

I would like to express my gratitude to all our benevolent supporters who helped to save this pearl of our spiritual culture. God bless you!

Abel - Prawosławny Arcybiskup Lubelski i Chełmski

Abel - the Orthodox Archbishop of Lublin and Chełm

Supported by a grant from Iceland, Liechtenstein and Norway through the EEA Financial Mechanism