Diety komercyjne przy leczeniu nadwrażliwości by Sybilla Berwid

Żywienie

Weterynaria w praktyce

dr n. wet. inż. Sybilla Jacqueline Berwid-Wójtowicz*, lek. wet. Artur Andrzejczak**

*Nestlé Purina PetCare, Studia Podyplomowe „Pielęgnacja i żywienie zwierząt towarzyszących” Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW ** Nestlé Purina PetCare

Diety komercyjne przy leczeniu nadwrażliwości pokarmowej i skórnej u kotów oraz psów Commercial diets in nutritional management of canine and feline food and skin hypersensitivity Streszczenie Problemy i choroby przewodu pokarmowego oraz skóry dotyczą większości pacjentów lecznicy weterynaryjnej. Bogata oferta diet komercyjnych nie zawsze jednoznacznie jest przypisana zdiagnozowanej jednostce chorobowej, co więcej, często kilka czynników etiologicznych ma wpływ na stan kliniczny zwierzęcia. Artykuł przedstawia cechy charakterystyczne podstawowych diet komercyjnych stosowanych w nadwrażliwości pokarmowej i skórnej, a także prezentuje proporcje i składy podstawowych diet eliminacyjnych przygotowywanych w domu.

Słowa kluczowe dietetyka weterynaryjna, diety komercyjne, diety domowe, nadwrażliwość

Abstract Disorders of the digestive system and skin are found in the majority of veterinary clinic patients. A wide range of commercial diets not always match a diagnosed disease and often several etiological triggers influence the clinical status of the animal. The characteristics of the basic commercial food allergy and atopy diets and the proportions of ingredients in elimination homemade diets are also discussed.

Key words veterinary nutrition, veterinary diets, homemade diets, hypersensitivity

wrzesień • 9/2010 www.weterynaria.elamed.pl

Podstawowym elementem jest wywiad z pacjentem, który coraz częściej stanowi klucz do sukcesu. Szczegółowe przepytanie właściciela odnośnie praktyk związanych z utrzymaniem zwierzęcia i wychwycenie wszystkich słabych punktów pozwala na szybkie postawienie trafnej diagnozy. Znaczny procent opornych na leczenie chorób i nawracających problemów związanych z nadwrażliwością, stanowią przypadki, w których właściciel nie stosuje się do zaleceń lekarza. Najbardziej cierpi na tym zwierzę, aczkolwiek zdarzają się coraz częściej przypadki, gdy niezadowolony właściciel oskarża lekarza weterynarii o nieskuteczność leczenia, która jest często ewidentnym wynikiem nieprzestrzegania zaleceń czy popełniania rażących błędów w utrzymaniu, w tym także żywieniowych (2). Diagnostyka różnicowa i zastosowanie odpowiedniego algorytmu postępowania jest punktem wyjściowym do zastosowania diety (ryc. 1, str. 78). Często wystarczy tylko skorygowanie nieprawidłowego żywienia, aby niepokojące objawy ze strony przewodu pokarmowego czy skóry minęły. Ważnym aspektem jest dokładne zbadanie, czy dieta zwierzęcia jest kompletna i zbilansowana. Streiff i wsp. (7) przeanalizowali diety prawie 90 psów karmionych albo dietą domową (przygotowywaną przez właściciela bez oceny dietetyka – pokarmy surowe, gotowane czy odpadki) albo kompletną dietą komercyjną. W przypadku gdy stosowano „dietę mieszaną” z udziałem domowego jedzenia powyżej 15%, wyników nie uwzględniano. Okazało się, że dieta psów zarówno młodych, jak i dorosłych, wykazywała niedobory podstawowych pierwiastków śladowych oraz witamin (m.in. Ca, Cu, Zn, witaminy D, witaminy E), a także niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych. Co więcej, okazało się, że pomimo obecności w dietach domowych kwasu linolenowego (n-3), frakcje triacylogliceroli z osocza nie zawierały tego macierzystego kwasu tłuszczowego. General-

nie karmy komercyjne charakteryzują się wyższym poziomem NNKT i ich większą dostępnością z diety. Pomimo ewidentnych niedoborów przeanalizowanych diet „domowych” oraz 10-krotnie wyższego zalecanego przez AAFCO poziomu sodu, żaden pies nie wykazywał objawów niedoborów czy toksyczności. Przeważnie niedobory objawiają się po kilku latach nieprawidłowego żywienia i dotyczą zaburzeń funkcjonowania całego organizmu. Na przykład niedobory NNKT wiążą się zarówno z obniżeniem odporności, jak i z utratą integralności błon biologicznych (widoczne np. w stanach zapalnych błon śluzowych) czy spadkiem poziomu wody w skórze. Ponieważ zarówno przewód pokarmowy, jak i skóra to najważniejsze organy chroniące przed wtargnięciem patogenów, ich osłabienie może skutkować większą podatnością na choroby. Często więc nieprawidłowa dieta jest pierwotną przyczyną różnych problemów związanych z przewodem pokarmowym czy skórą. W rozmowie z właścicielem, który stosuje głównie niezbilansowaną dietę domową, należy dokładnie wybadać, co pies dostaje i w jakich ilościach. Chaotycznie kupowane karmy suche, które są podawane jako „przegryzka”, w gabinecie często urastają do rangi jedynego źródła pożywienia. Przeważnie właściciel karmiący dietą domową nie ma w ogóle świadomości, jakie proporcje suchego pokarmu powinny być zjadane (średnio 4 x mniej niż pokarmu wilgotnego), dlatego często wystarczy mu fizycznie pokazać wielkość dawki dziennej, aby przekonać do zmiany diety na kompletny suchy pokarm (przynajmniej na czas terapii). W przypadku gdy przedstawione argumenty są nieskuteczne, obowiązkiem lekarza jest przekazać prawidłowe proporcje diety przygotowywanej w domu (tab. 2, 3, str. 80) oraz dobrać odpowiednie preparaty suplementacyjne – witaminowo-mineralny oraz zawierający NNKT. Wyeliminowanie czynnika nieprawidłowości w żywieniu

Żywienie

Weterynaria w praktyce

Nadwrażliwość skórna* mała

średnia

duża

• Wprowadzenie diety z nowym źródłem białka najlepiej poddanym częściowemu trawieniu

• Uregulowanie składu diety i dopasowanie wielkości posiłków • Ograniczenie dostępu do potencjalnych alergenów (ograniczona ilość źródeł białka w diecie)

• Wprowadzenie diety z mocno hydrolizowanym źródłem białka (poniżej 18 kDa) na min. 6-8 tyg. • Eliminacja wszystkich możliwych źródeł alergenów ze środowiska

• Wysoka zawartość składników funkcjonalnych (włókno prebiotyczne, NNKT, wit.-min.)

• Suplementacja prebiotykami, wit.-min. oraz NNKT przy diecie domowej

• Ewentualne stosowanie wyłącznie hipoalergicznych suplementów weterynaryjnych

• Suplementacja wit.-min. oraz NNKT preparatami weterynaryjnymi

mała

średnia

duża

Nadwrażliwość pokarmowa* Ryc. 1. Algorytm postępowania w przypadku nadwrażliwości skórnej i pokarmowej *Stopień nasilenia nadwrażliwości oceniany indywidualnie dla każdego zwierzęcia przez lekarza weterynarii na podstawie objawów, ich częstotliwości, uciążliwości oraz wtórnych problemów powiązanych z nadwrażliwością

Dieta bytowa zawierająca składniki funkcjonalne (karmy klasy Super Premium) Karmy oparte na ograniczonych źródłach białka niestosowanych lub rzadko stosowanych w żywieniu zwierzęcia, wzbogacone w NNKT

Potencjalne źródła białka: jagnięcina/ indyk/jajko i ryż, łosoś i ryż

Zalecenia: zaburzenia trawienia, nieprawidłowo uformowany kał, gazy, nieprawidłowa strawność, odżywienie po niedoborowej diecie (np. domowej lub niskiej klasy karmie)

Dieta selektywna zawierająca niespotkane dotąd źródła białka (dieta weterynaryjna) Karmy oparte na całkiem nowych źródłach Potencjalne źródła białka: odwodnione białka, z którymi zwierzę nie miało do tej białko z ryb (np. witlinek błękitny), mączka pory nigdy do czynienia, wzbogacona rzepakowa NNKT

Zalecenia: nieprawidłowe reakcje na pokarm na tle alergicznym, zapalenie ucha zewn., APZS, atopowe zapalenie skóry, przewlekłe biegunki, IBD

Dieta eliminacyjna – hipoalergiczna (dieta weterynaryjna) Karmy oparte na jednym źródle białka pochodzącym z hydrolizatu, zapewniającym białka o niskiej masie cząsteczkowej. Źródła węglowodanów powinny być czysto skrobiowe lub także poddawane hydrolizie, aby zminimalizować potencjalne ryzyko

Potencjalne źródła białka: hydrolizowane białko sojowe, hydrolizowana wątroba z kurczaka

Zalecenia: zapalenie żołądka i jelit oraz skóry związane z nadwrażliwością na pokarm, zaburzenia wchłaniania, IBD, enteropatia białkogubna

Tab.1. Gradacja rozwiązań spotykanych w komercyjnych karmach bytowych i weterynaryjnych wspomagających terapię zaburzeń skórnych i pokarmowych na tle nadwrażliwości na pokarm

wrzesień • 9/2010 www.weterynaria.elamed.pl

Żywienie

i karmieniu jest kluczem w osiągnięciu sukcesu w terapii nadwrażliwości przewodu pokarmowego i skóry, która jest w ponad połowie przypadków spowodowana nieodpowiednimi składnikami lub ich nieprawidłowymi proporcjami w diecie. Należy pamiętać, że większość skutecznych terapii wiąże się ze stosowaniem antybiotyków, które wpływają także destabilizująco na florę bakteryjną przewodu pokarmowego psów i kotów. Stosowanie probiotyku weterynaryjnego (zawierającego swoiste szczepy np. Enterococcus faecium) jest równie ważne, jak prawidłowe dobranie antybiotyku. Preparaty zawierające żywe kultury bakterii należy podawać min. 4 godziny po podaniu antybiotyków oraz przez 14 kolejnych dni od zakończenia leczenia. Należy zwrócić uwagę, aby pokarm podawany zwierzęciu był bogaty w włókno prebiotyczne, co wzmocni skuteczność zasiedlania i będzie chronić śluzówkę jelita, jednocześnie wspomagając jej rozwój. Wielu autorów podkreśla fakt, iż pierwotną przyczyną schorzeń skóry (np. trudnych przypadków ropnego zapalenia skóry) może być nadwrażliwość na czynniki pochodzące z diety, co stymuluje układ odpornościowy do patologicznych reakcji (10). Z kolei zwiększająca się przepuszczalność naskórka dla antygenów bakterii stymuluje organizm do wytwarzania swoistych IgE, które pogłębiają atopię. Dlatego dla skutecznego leczenia niezmiernie ważnym elementem jest eliminacja wszystkich czynników żywieniowych, które mogą być źródłem nadwrażliwości.

r e k l a m a

Weterynaria w praktyce

Potencjalne czynniki uwrażliwiające pochodzące z diety

Reakcja nadwrażliwości czy alergii dotyczy przeważnie związków białkowych, które stanowią źródło antygenów (chociaż odkryto też inne grupy czynników uwrażliwiających). Nowoczesne technologie mają doprowadzić do tego, aby w obróbce i rozkładzie nie obniżać wartości biologicznej białka, lecz zwiększyć jego dostępność dla organizmu zwierzęcia oraz obniżyć alergogenność. Oczywiście nie należy popadać w przesadę, ponieważ istnieją doniesienia, że stosowanie w diecie mocno rozłożonych hydrolizatów na poziomie aminokwasów wcale nie zwiększa przyswajalności białka (9). Zależnie od tego, czy mamy do czynienia z chwilową nadwrażliwością, czy z rzeczywistą alergią pokarmową (bardzo rzadko występującą) możemy stosować różne strategie żywieniowe, stosując różne kompozycje składników i wielkość cząsteczek w pokarmie zależnie od zamierzonego efektu (tab. 1). W przypadkach gdy zwierzę ma nasilone objawy kliniczne, należy od razu przejść na dietę o zminimalizowanym ryzyku uwrażliwienia, tzw. dietę hipoalergiczną. Dieta taka powinna zawierać proste białko o wysokim stopniu hydrolizy (gwarantującym wielkość cząsteczki poniżej 18 kD, optymalnie około 10 kD) i składać się z jak najmniejszej ilości składników, oczyszczonych i obojętnych dla organizmu. Karma taka ma jedną podstawową zaletę – jest skuteczna i pozwala oczyścić organizm z części alergenów (pod warunkiem, że jest podawana wyłącznie sama – bez dodatkowych „dosmaczaczy” i właściciel przestrzega diety). Należy też zwrócić uwagę na to, czy źródła węglowodanów w takiej diecie są czyste od komponentów białkowych (ryż, ziemniaki zawierają ok. 10% białka, stąd najlepiej jest wybierać karmy zawierające oczyszczoną skrobię lub także hydrolizaty źródeł węglowodanów). W takich sytuacjach także dobieranie preparatów probiotycznych powinno być ostrożne, ponieważ wiele z nich zawiera laktozę i inne czynniki wspomagające wzrost mikroorganizmów flory jelitowej, które mogą stanowić źródło potencjalnych alergenów. W wywiadzie właściciel powinien dokładnie przedstawić dietę zwierzęcia. Należy zwrócić uwagę na fakt, że dość bogatą i trudną grupą czynników uczulających są składniki dodawane do karm klasy ekonomicznej oraz niektórych karm klasy premium (są to produkty popularnie dostępne w supermarketach), szczególnie tych zawierających duże ilości dodatków konserwujących, atraktantów wrzesień • 9/2010 www.weterynaria.elamed.pl

Żywienie

Weterynaria w praktyce

czenia. Stosowanie niskiej jakości diety z dużą zawartością konserwantów może po zakończeniu leczenia być przyczyną nawrotów problemów skórnych i pokarmowych, szczególnie u zwierzęcia, u którego u podłoża świądu są konserwanty obecne w niskiej jakości karmie – teoretycznie „tańszej” i bardziej dostępnej cenowo dla właściciela. Niestety, niebilansowana dieta „domowa” zawierająca nadmiary i niedobory (chociaż potencjalnie wolna od konserwantów) może mieć równie zły wpływ na skuteczność kuracji. Należy o tym poinformować właściciela, aby później za brak konsekwencji w swoim postępowaniu i brak skuteczności leczenia nie obarczał winą lekarza weterynarii. U zwierząt, u których stosuje się dietę „domową”, przyczyną nadwrażliwości mogą być niekiedy „bardzo starannie do-

smakowo-zapachowych i środków koloryzujących. Niektóre produkty premium wykonywane z wyższej jakości składników są konserwowane naturalnie witaminami C i E (produkty niedostępne w sklepach wielkopowierzchniowych), są one o tyle „czystsze”, że zarówno u psów, jak i u kotów w ciągu 2-3 tygodni od zmiany diety widoczna jest poprawa bez konieczności stosowania wsparcia farmakologicznego. Zmiana karmy z zawierającej duże ilości konserwantów: np. karm wilgotnych (puszki, szalki, saszetki), półwilgotnych (o zawartości wody ok. 30%) oraz karm klas niższych (economy oraz premium) zawierających dodatki koloryzujące i smakowo-zapachowe wzmacniacze na dobrą dietę bytową klasy super premium lub weterynaryjną dietę eliminacyjną będzie miała zdecydowany wpływ na skuteczność le-

40 pies

kot

30 25 20 15 10 5

** ne* róż

tki* da do

kar my s

uch

ilgo tne

ryb

kar my w

lik kró

ina

a soj

wie

prz ow

zak kur c

jajk a

nię

cin

ń jag

mie

iał

jęc z

nab

ca/ psz eni

łow

ina

Ryc. 2. Częstotliwość występowania nadwrażliwości na popularne alergeny występujące w pokarmie w populacji psów i kotów. Skompilowane wyniki opisanych badań (15) nad reakcjami nadwrażliwości u psów (n = 396) i kotów (n = 178) wyrażone w % na podstawie Verlinden i wsp. 2006 (8). * pokarmy komercyjne, w których czynnik alergizujący nie został zidentyfikowany (i nie należy do żadnego z wymienionych); ** przypadki, w których nadwrażliwość została wywołana suplementami dietetycznymi; *** przypadki nadwrażliwości wywołane przez gluten, podroby, leki oraz wzmacniacze smakowitości

PIES Masa ciała psa Filet z indyka* ryż jaśminowy celuloza** olej rzepakowy + suplement wit.-min.

Stosunek białka do energii 6,5 g/100 kcal 5 kg 10 kg 15 kg 30 kg 50 kg 100 g 175 g 235 g 400 g 600 g 160 g 265 g 360 g 605 g 885 g 5g 7,5 g 10 g 15 g 20 g 3,5 g

5,5 g

7,5 g

10 g

15 g

Tab. 2. Przykład zbilansowanej selektywne i eliminacyjnie diety domowej dla psa. Dawki dzienne uzależnione od masy ciała, dieta wymaga podawania suplementów witaminowo-mineralnych oraz NNKT. * przy diecie eliminacyjnej można zastosować hydrolizat niskocząsteczkowy białek serwatkowych (20 g białka w 25 g preparatu ~ 100 g mięsa); ** Biobłonnik zawiera 0,5 g błonnika na tabletkę

KOT (4,5 kg) łosoś,mięso groszek kons. odsączony mąka kukurydziana* olej rzepakowy + suplement wit.-min.

Stosunek białka do energii 7,3 g/100 kcal 100 g 35 g 15 g 5

Tab. 3. Przykład zbilansowanej selektywne i eliminacyjnie diety domowej dla kota. Dawki dzienne uzależnione od masy ciała, dieta wymaga podawania suplementów witaminowo-mineralnych oraz NNKT * poziom błonnika można zwiększyć do 4 tabletek biobłonnika

wrzesień • 9/2010 www.weterynaria.elamed.pl

brane” składniki diety (ryc. 2). Na przykład w mięsie cielęcym i wołowym występuje białko beta-laktoglobulina. Dopiero zastosowanie wysokiego stopnia trawienia, aż do poziomu aminokwasów (hydrolizy trypsyną) tego białka, pozwala na jego tolerancję w przewodzie pokarmowym uwrażliwionych zwierząt laboratoryjnych. Obróbka termiczna tego mięsa nie gwarantuje obniżenia jego alergogenności. Nadwrażliwość na białka bydlęce takie, jak beta-laktoglobulina oraz kazeina, znajdowane w mleku i przetworach mlecznych oraz mięsie wołowym, stanowią przyczynę połowy zmian skórnych występujących u psów wykazujących objawy nadwrażliwości (4). Tak jak mleko i wołowina to dość znane alergeny, ciekawą grupę stanowią ryby, których wysokiej jakości mięso oraz tłuszcze stanowią coraz częściej podstawę diety zwierząt uczulonych. Na chwilę obecną najlepiej poznaną rybą pod kątem alergogenności jest dorsz: wyizolowano z niego ponad 15 białek o różnej masie cząsteczkowej, które wywołują uczulenia (6). Co więcej autorzy podkreślają, że mączki rybne stanowią źródło silnych alergenów, które są dość termostabilne i przetwarzanie ich nie dezaktywuje. W dietach „domowych” dla psów z uczuleniem często stosuje się dietę opartą na filetach z białych ryb, dlatego należy zwrócić uwagę właścicielowi na to, aby nie stosować do niej dorsza ani ryb słodkowodnych. W skrajnych przypadkach przy dużym uczuleniu oraz nietolerancji różnych źródeł mięsa (jagnięcina, przepiórki, dziczyzna, strusina, filety łososia i innych ryb) można bilansować tzw. „diety domowe” z pomocą niskocząsteczkowych hydrolizatów białek dostępnych w sklepach kulturystycznych, wymaga to jednak dokładnych kalkulacji i ostrego przestrzegania dawek (tab. 2, 3). Stosowane w karmach źródła węglowodanów złożonych i strukturalnych także są nośnikami białek. Niektóre z nich, jak białka soi czy pszenicy, stanowią główną przyczynę nadwrażliwości na białko pochodzenia roślinnego. Należy jednak pamiętać, że skuteczna hydroliza białka sojowego prowadzi do stworzenia źródła dobrze tolerowanego białka. Badania kliniczne dowodzą, że u zwierząt z potwierdzoną alergią na soję moża stosować dietę hipoalergiczną na bazie hydrolizatu z soi w celu leczenia nadwrażliwości (3). Zdecydowanie większym problemem są białka – gluteny pochodzące ze zbóż. Mogą one stanowić zarówno wartościowe źródło uzupełnienia białka w diecie, jak i źródło potencjalnych uczuleń. Najsłynniejsze kompleksy glutenu (białka zbóż) odpowiedzialne za reakcje nadwrażliwości to gliadyna pochodząca z pszenicy, seka-

Żywienie

lia z żyta, awenina z jęczmienia i hordeina z owsa. Istnieją doniesienia o alergogenności ryżu oraz jabłek, z czego wydaje się, że dotyczy to ryżu wstępnie przetworzonego typu „parboiled” oraz wiąże się z występowaniem alergii krzyżowych (1). W komercyjnych dietach weterynaryjnych, aby uniknąć negatywnego wpływu białek zbóż, stosuje się oczyszczoną skrobię lub proces hydrolizacji także źródeł węglowodanowych (ryżu, ziemniaków). W przypadku diet przygotowywanych w domu może zaistnieć konieczność stosowania makaronów bezglutenowych, kaszy/mączki kukurydzianej czy ryżu jaśminowego jako podstawy (te ostatnie nie gwarantują w pełni tolerancji). Nie zaleca się stosowania ziemniaków jako jedynego źródła węglowodanów (mogą stanowić maksymalnie 30% źródła węglowodanów w diecie u psów), ze względu na zwiększone ryzyko fermentacji. Innym czynnikiem zwiększającym reaktywność skóry na histaminę jest dieta bogata w długołańcuchowe tłuszcze typu trans (5). Źródłem tych tłuszczów są przeważnie tłuszcze zwierzęce nasycone, pochodzące w diecie psa czy kota ze smalcu, wędlin, pasztetów, wywarów/ bulionów, którymi właściciel „dosmacza” karmę, a także z niskiej jakości karm i wysokotłuszczowych przekąsek komercyjnych. Przeciwwagą w diecie bywa do pewnego stopnia spożycie nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT omega-3 i omega-6 o różnej długości łańcucha), które mają właściwości przeciwzapalne, w odpowiedniej ilości i proporcjach. W tzw. diecie domowej NNKT są przeważnie albo całkiem utlenione i nieaktywne, albo w ogóle ich tam nie ma na odpowiednim poziomie. Tak więc podstawą suplementacji diety domowej jest stosowanie odpowiednich preparatów weterynaryjnych (nie należy zalecać olejów roślinnych, ponieważ zawarte w nich NNKT są przeważnie nieaktywne), zawierających prawidłowy poziom NNKT w odpowiednich proporcjach, zależnie od oczekiwanych efektów (zakres proporcji n-3 do n-6 od 1:1 do 1:20).

Dobieranie optymalnej diety do stanu pacjenta

Należy zwrócić uwagę na czynnik ekonomiczny, czyli krótko mówiąc, koszt takiej skutecznej terapii, która będzie kontynuowana. Nawet subiektywnie dość drogie diety weterynaryjne nie są droższe od obiektywnej ceny pokarmu zbilansowanego przygotowanego w domu. Dieta taka, oprócz tego, że jest równie droga i wymaga wysiłku od właściciela, jest też dość czasochłonna w przygotowaniu (tab. 2, 3). Ważnym elementem jest

przedstawienie właścicielowi realnych szans leczenia (z zastosowaniem i bez zastosowania się do radykalnej diety) oraz zwrócenie uwagi na możliwość nawrotów/pogorszenia się przy nawet najmniejszych odstępstwach. Należy też uwzględnić koszty leczenia, a także ich rozłożenie się i gwarancję braku nawrotów przy restrykcyjnym stosowaniu się do odpowiedniej diety. Często po zakończeniu terapii nadwrażliwości z powodzeniem można zwierzę przestawić na dobrej jakości dietę bytową (kompletną dietę dla zwierzęcia na danym etapie życia o danych potrzebach energetycznych). Nie wszystkie diety weterynaryjne mogą być stosowane przez całe życie zwierzęcia (zarówno psów, jak i kotów), tym bardziej w okresie wzrostu. Dlatego ważne jest, aby u zwierząt z alergią, które całe życie muszą mieć podawaną dietę weterynaryjną, podawać diety „dermatologiczne” optymalnie zbilansowane. Należy przypominać właścicielowi, że skłonność zwierzęcia do nadwrażliwości na tle pokarmowym wiąże się z przestrzeganiem diety przez całe jego życie, także po wyleczeniu najbardziej widocznych objawów, które mogą nawracać podczas niestosowania się do zaleceń. q

r e k l a m a

Weterynaria w praktyce

Piśmiennictwo 1. Asero R., Amato S., Alfieri B., Folloni S., Mistrello G.: Rice: another potential cause of food allergy in patients sensitized to lipid transfer protein. „Int. Arch. Allergy. Immunol.”, 2007, 143(1), 69-74. 2. Berwid-Wójtowicz S.: Wybrane zaburzenia dermatologiczne psów i kotów wywołane błędami żywieniowymi. „Mag. Wet.”, 2010, 152, 2-22. 3. Bond R., Blackman C.: Diagnosis of cutaneous adverse food reactions in dogs using a hydrolysed soy and cornstarch diet. Opis przypadku: www.purinavets.eu 4. Day M.J: The canine model of dietary hypersensitivity. „Proc. Nutr. Soc.”, 2005, 64, 458-464. 5. Piastowska A.W.: Dieta a wygląd sierści i zdrowie skóry. „Wet. w Praktyce”, 2006, 2, 26-28. 6. Piastowska A.W.: Karma jako potencjalna przyczyna problemów dermatologicznych u psów i kotów. „Mag. Wet.”, 2008, 138, 1018-1021. 7. Streiff E.L, Zwischenberger B., Butterwick R.F., Wagner E., Iben C., Bauer J.E.: A comparison of the nutritional adequacy of home-prepared and commercial diets for dogs. „Am. Soc. for Nutr. Sci. J. Nutr.”, 2002, 132, 1698S-1700S. 8. Verlinden A., Hesta M., Millet S., Janssens G.P.J.: Food allergy in dogs and cats: a review. „Critical Reviews in Food Science and Nutrition”, 2006, 46, 259-273. 9. Webb K.E. Jr.: Intestinal absorption of protein hydrolysis products: a review. „J. Anim. Sci.”, 1990, 68(9), 3011-22. 10. White S: Leczenie trudnych przypadków ropnego zapalenia skóry u psów. „Mag. Wet.”, 2010, 155, 70-74. wrzesień • 9/2010 www.weterynaria.elamed.pl