GRA ZE SZTUKĄ
DR MONIKA NĘCKA Koncepcja edukacji przez sztukę przeznaczona dla rodziców, nauczycieli i edukatorów, wykorzystująca elementy Inteligentnego oka Davida Perkinsa, czyli uczenia myślenia poprzez patrzenie na sztukę. Materiał zawiera wstęp teoretyczny oraz propozycje ćwiczeń opartych na przykładach dzieł sztuki współczesnej z kolekcji Galerii Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki i Narodowej Galerii Sztuki Zachęta.
WSTĘP W świecie, w którym coraz mniej jest czasu na rozmowę z drugim człowiekiem, na spotkanie i zabawę, na poznawanie rzeczywistości, warto wziąć pod uwagę, że sztuka może pomóc dzieciom w rozszerzeniu świata ich przeżyć. Współcześnie sztuka coraz intensywniej towarzyszy naszemu życiu i łączy w sobie różne jego wymiary: i te osobiste, i społeczne. Przy jej pomocy łatwiej rozpoznawać i rozwiązywać problemy. Bardzo ważne jest w związku z tym rozwijanie umiejętności jej rozumienia już u najmłodszych uczestników rzeczywistości. Należy zapewnić dzieciom najlepsze warunki rozwoju we wszystkich sferach życia fizycznego, psychicznego i społecznego, jak również otoczyć je opieką i stworzyć szanse możliwie najlepszego przystosowania do życia, zaproponować korzystanie z najcenniejszych źródeł przeżyć. Warto więc wziąć pod uwagę, że sztuka może pomóc dzieciom w rozszerzeniu świata ich przeżyć i w rozwoju osobowości. Pomoże również w rozwijaniu myślenia obrazowego, komunikowania niewerbalnego, metaforycznego i symbolicznego, a także stanie się ważnym etapem w odbiorze wartości kulturowych. Dzieci zauważają swoją potrzebę kontaktu ze sztuką. Uważają, że bez sztuki świat byłby nieciekawy. Oglądając dzieła sztuki, starają się wydobyć z nich treść, zrozumieć świat przedstawiony. Dostrzegają elementy formy i próbują rozszyfrować ich znaczenie. Są to czynności bardzo cenne dla rozwoju spostrzegawczości i wyobraźni. Dzieci chcą rozmawiać o sztuce, a rozmowy te rozwijają w nich zdolności obserwacji i umiejętności opisu zjawisk. Dzięki opisywaniu dzieł sztuki doskonalą też skuteczność porozumiewania słownego, wyrażania swoich myśli, ujmowania w słowa swojej wiedzy o świecie. Taki kontakt daje wspaniałą możliwość wzbogacenia wiedzy z dziedziny historii sztuki i kultury. Przeżywanie sztuki za każdym razem rozwija nasze możliwości odbioru i interpretacji rzeczywistości. Sztuka jest sposobem na poznawanie świata dostępnym dla każdego. Jej obiekty wykonane są tak, aby skupiać i utrzymywać naszą uwagę oraz skłaniać do refleksji. W atmosferze bliskiej zabawie zachęca do czynności badawczych. Zagadnienia estetyczne naturalnie wspomagają skłonność dziecka do poznawania świata, stanowią tło dla rozwiązywania problemów społecznych i moralnych, umożliwiają wyzwalanie emocji. Przepracowanie w kontekście dzieła problemów i wykonane prace plastyczne umożliwiają dotarcie do tłumionych potrzeb, traumatycznych przeżyć i różnego rodzaju trudności i niepowodzeń. Podczas tworzenia uczestnik procesu kreacji może również projektować pozytywne zmiany, organizować i przeorganizować poznawczo i emocjonalnie doświadczenie, a przez to ujawnić nowe możliwości interpretacji własnej sytuacji w świecie. 2
Wiedza uzyskana poprzez doświadczenie estetyczne podlega w końcowym jego etapie logicznemu porządkowaniu, dokonywanemu za pomocą intelektu. Z kolei inteligencja emocjonalna rozwija się przez wyczuwanie ekspresji dzieła, przez wczuwanie się w sytuacje i stany psychiczne przedstawione przez artystę. Bez inteligencji emocjonalnej, która jest wyczuleniem na jakości rzeczowe i osobowe, jakości zjawisk społecznych, duchowych i metafizycznych, nie można orientować się w wartościach oraz ich znaczeniu. Sztuka jest zapisem historii i przeżyć ludzkości – wydarzeń, ideałów i marzeń, klęsk i problemów, wyrazem całej skali przeżywanych emocji. Najcenniejsze przekazy kulturowe przekazujące i wyjaśniające wiedzę dziecko otrzymuje od ludzi dorosłych. Od rodziców i nauczycieli dziecko dostaje nie tylko informacje, ale także różne interpretacje i sugestie na temat tego, co trzeba poznać i jakie można podjąć w tym celu działania. Takie postępowanie ułatwia dziecku dokonywanie prób uzupełnienia wiedzy. Ciekawość jest naturalnym zachowaniem dziecka – w kontakcie ze sztuką współczesną często towarzyszy jej niepewność – jak w spotkaniu ze wszystkim, co nieznane. Ale ta właśnie niepewność powinna stać się źródłem pytań, spostrzeżeń, które doprowadzą do fascynujących myśli, nowych rozwiązań, dostarczą wielu emocji. Dzieci cechuje naturalna skłonność do stawiania pytań o przyczyny i skutki zjawisk. Potrzebują ich, żeby stworzyć spójny obraz rzeczywistości, która je zaciekawia i inspiruje. Trzeba wsłuchiwać się w dziecięce pytania i chętnie na nie odpowiadać oraz zachęcać dziecko do samodzielnego poszukiwania odpowiedzi. Dziecko jest zainteresowane wyjaśnianiem zdarzeń i poszukiwaniem prawdy, odczuwa potrzebę sprawdzania, jakimi rzeczy są, chce myśleć krytycznie. Chce być twórcą i wynalazcą. Musimy więc tworzyć środowisko sprzyjające rozwijaniu myślenia przez sztukę, umożliwiając tworzenie sztuki, nauczanie krytyki sztuki, historii sztuki i estetyki. Do tych zadań potrzebujemy przykładów dzieł sztuki, które będą zaciekawiać i inspirować do dyskusji nad treścią i formą. Miejscami o szczególnym nagromadzeniu obiektów sztuki są muzea i galerie. Tutaj na małym obszarze zgromadzonych jest bardzo wiele przedmiotów wyjątkowo cennych dydaktycznie. Tutaj też może się odbyć spotkanie z dziełem, artystą, edukatorem. Tutaj dziecko może sięgać po rozmaite inspiracje – do poznania, badania, zabawy.
3
KONCEPCJA PRACY ZE SZTUKĄ Wg Perkins D., The Intelligent Eye. Learning to Think by Looking at Art, The Getty Education Institute for the Arts (Occasional Paper 4), Los Angeles 1994. David Perkins stworzył koncepcję inteligentnego oka – czyli uczenia myślenia poprzez patrzenie na sztukę. Za punkt wyjścia opracowanej przez siebie teorii Perkins przyjmuje: – wszechobecność ekspresji wizualnej we wszystkich kulturach, – jej siłę w przekazywaniu informacji, – prowokowanie do refleksji, – poruszanie emocji. Patrzenie na sztukę: zachęca, nagradza, pobudza głębokie dyspozycje myślenia, angażuje zmysły, odnosi się do wielu aspektów życia, angażuje uwagę. Ważne zachowania: Dawanie sobie wystarczającej ilości czasu na ogląd. Patrzenie z bliska i z daleka. Śledzenie własnej percepcji – zapisywanie, opowiadanie. Stawianie pytań. Patrzenie z różnych punktów widzenia, różnych dyscyplin. Poszukiwanie kulturowych i historycznych powiązań. Szukanie dowodów dla swoich domysłów. Zastanawianie się nad powodami powstania. Ważne pytania: O co tutaj chodzi – co się tu dzieje? Co jest zaskakujące? Dlaczego artysta to pokazał? Jak artysta uzyskał ten efekt? Jakie uczucia przekazuje dzieło? Co mogło być jego inspiracją – wydarzenie? emocja? Jak odnosi się do współczesności – do naszego życia?
4
PRZYKŁADY DZIAŁAŃ Z DZIEŁEM SZTUKI Propozycje ćwiczeń oparte na Picture Thoughts Dorothy Hamilton. 1. Pięciosekundowy ogląd. Eksponujemy dzieło sztuki lub jego reprodukcję (np. Małgorzata Markiewicz, Kwiaty, 2005) przez pięć sekund, po czym je zasłaniamy.
Małgorzata Markiewicz, Kwiaty, lightbox, 5 elementów, 2005, wszelkie prawa zastrzeżone [http://issuu.com/bunkier_sztuki/docs/kolekcja_2012_ final_/1?e=0]. Prosimy dziecko, żeby wymieniło słowa kojarzące mu się z obrazem – co na nim się znajdowało, jakie barwy, jakie emocje, jaki nastrój. Proponujemy napisanie historii, do której mogło powstać to dzieło. Następnie kierujemy oglądem, nawiązując do jego tytułu lub dając więcej czasu na patrzenie na obraz i odnalezienie szczegółów. Następnie dyskutujemy nad obrazem i intencjami artysty. Zastanawiamy się, dlaczego artystka ułożyła w trawie kwiaty z kolorowych spódnic. Z czym kojarzy się taki obraz – np. z wzorami ludowymi. Możemy zaproponować rozmowę lub pracę plastyczną na temat: Czy łąka jest kobietą? 2. Tajemnicze pudełko. Wariant I
Łukasz Korolkiewicz, Pan Wiwisektor, 1996, olej na płótnie, obiekt na licencji CC BY-NC-ND 3.0 [http://otwartazacheta.pl/index.php?action=view/ object&objid=594&fraza=korolkiewicz&lang=pl]. 5
W pudełku chowamy rzeczywisty element ukazany na obrazie. W tym przypadku (Łukasz Korolkiewicz, Pan Wiwisektor, 1996) – okulary. Dziecko dotykiem rozpoznaje obiekt i opowiada o nim lub wymienia słowa, które przychodzą mu na myśl. Słowa te posłużą jako punkt wyjścia do stworzenia pracy z tym elementem w roli głównej. Następnie porównujemy obraz wyjściowy – którego wcześniej nie pokazywaliśmy dziecku – z jego obrazem. Zastanawiamy się nad różnicami. Do czego w obrazie zostały użyte okulary – powiększają czy pomniejszają przedmioty? A może zwracają na niektóre uwagę? Co oznacza tytuł obrazu – czy pomaga w zrozumieniu, o czym opowiada nam artysta? Wariant II
Magda Bielesz, Bez tytułu, 2003, olej na płótnie, obiekt na licencji CC BY-NC-ND 3.0 [http://otwartazacheta.pl/index.php?action=view/ object&objid=495&fraza=bielesz&lang=pl]. W pudełku chowamy rzeczywisty element ukazany na obrazie. W tym przypadku (Magda Bielesz, Bez tytułu, 2003) – kwiat lilii. Dziecko dotykiem rozpoznaje obiekt i opowiada o nim lub wymienia słowa, które przychodzą mu na myśl. Słowa te posłużą jako punkt wyjścia do stworzenia pracy z tym elementem w roli głównej. Następnie porównujemy obraz wyjściowy – którego wcześniej nie pokazywaliśmy dziecku – z jego obrazem. Zastanawiamy się nad różnicami. Obraz jest portretem. Czy kwiaty grają najważniejszą rolę w tym obrazie? Co mówią o osobie przedstawionej na obrazie? Możemy też zaproponować namalowanie innego portretu tej osoby albo napisanie historii z jej udziałem.
6
3. Odkryte części.
Basia Bańda, Codzienne wiadomości: Na Podhalu halny wieje od nocy i nie ustaje, 11.11.2012, fragment, kolaż na papierze, obiekt na licencji CC BY-SA 3.0 [http://www.flickr.com/photos/sztuka24h/10016682805/]. Wycinamy fragment dzieła, który posłuży dziecku za punkt wyjścia do pracy nad własnym obrazem, np. Basia Bańda, Codzienne wiadomości: Na Podhalu halny wieje od nocy i nie ustaje, 11.11.2012. Fragment przywołuje skojarzenia z lasem lub łąką. Proponujemy domalowanie reszty obrazu – bez pokazywania obrazu wyjściowego. Po namalowaniu przez dziecko obrazu pokazujemy dzieło, z którego wycięty był fragment.
Basia Bańda, Codzienne wiadomości: Na Podhalu halny wieje od nocy i nie ustaje, 11.11.2012, kolaż na papierze, obiekt na licencji CC BY-SA 3.0 [http://www.flickr.com/photos/sztuka24h/10016682805/]. Następnie zestawiamy ze sobą oba obrazy. W czym są podobne? Czym się różnią? Czy spodziewaliśmy się takiego widoku? O czym opowiada obraz i jego elementy? Dlaczego elementy są poodwracane? Wytnij cztery elementy z niepotrzebnej gazety i spróbuj stworzyć z nich cztery kompozycje o różnych tematach – np. Niepokój, Zmienność, Spokój i Radość albo O zmroku, W kosmosie, A gdyby tak..., Milczenie kameleonów. Każdorazowo fotografuj kompozycję, a następnie zestaw je ze sobą i porównaj – łączy je użycie tych samych elementów – a czym się różnią?
7
BĄDŹ KREATYWNY – KORZYSTAJ Z PORTALU SZTUKA24H!
Autorka tekstu: DR MONIKA NĘCKA
Materiał jest dostępny na licencji Creative Commons: Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Polska. Treść licencji jest dostępna na stronie: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/legalcode Kuratorka projektu i redaktorka portalu www.sztuka24h.edu.pl: Karolina Vyšata vysata@bunkier.art.pl, +48 12 422 10 52 w. 124 Współtwórczyni i pomysłodawczyni portalu www.sztuka24h.edu.pl: Anna Bargiel Konsultacje merytoryczne: dr Monika Nęcka Projekt graficzny portalu www.sztuka24h.edu.pl: Agata Biskup
Organizator
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Projekt zrealizowany w ramach Akademia Orange.
Partner
Patron