Wprowadzenie do życia w kulturze. Życie instrumentów.

SCENARIUSZ WARSZTATÓW

WPROWADZENIE DO ŻYCIA W KULTURZE ŻYCIE INSTRUMENTÓW Scenariusz lekcji dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych.

Konspekt został przygotowany w oparciu o pierwszy odcinek audycji animowanych cyklu pt. Wprowadzenie do życia w kulturze (reż. Mariusz Libel), zrealizowanego przez Galerię Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki w Krakowie.

Scenariusz zakłada realizację materiału w bloku dwóch godzin zegarowych z przerwą (ćwiczenia od 1 do 4 – przerwa – ćwiczenia 5 i 6). Na jego podstawie nauczyciel może przeprowadzić jedną lub kilka lekcji, dobierając – wedle uznania – proponowane zagadnienia merytoryczne do ćwiczeń praktycznych.

1

CELE – Pokazanie ewolucji życia instrumentów – prezentacja i omówienie współczesnych technik instrumentalnych.

– Zaznajomienie z terminami dotyczącymi muzyki współczesnej.

– Otwarcie uczniów na opisywanie zjawisk muzycznych.

– Poszukiwanie nowych brzmień i ich wydobywanie.

METODY PRACY – – – –

Metoda Metoda Metoda Metoda

podająca – pogadanka. problemowa – dyskusja dydaktyczna. eksponująca – prezentacja animacji i przykładów dźwiękowych. praktyczna – wykonanie ćwiczeń brzmieniowych.

PROPONOWANA LITERATURA 1. Wprowadzenie do życia w kulturze, odc. 1: Życie instrumentów, reż. Mariusz Libel, Galeria Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki, Kraków 2013. http://vimeo.com/94556169 2. S. Adler, The study of orchestration, Norton and Company, New York, London 1989.

3. P. Schaeffer, Akuzmatyka, [w:] Kultura dźwięku, red. Ch. Cox i D. Warner, tłum. Julian Kutyła, wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2010.

4. K. Szwajgier, Sonoryzm i sonorystyka, źródło: http://www.ruchmuzyczny.pl/PelnyArtykul.php?Id=1127 5. T. A. Zieliński, Style, kierunki i twórcy muzyki XX wieku, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1981.

POTRZEBNE MATERIAŁY Przykłady dźwiękowe (fragmenty nagrań utworów), fiszki z zapisanymi określeniami brzmieniowymi, kartki, długopisy, ołówki, przedmioty-instrumenty (plastikowe i szklane butelki, gazety, ołówki, suwaki itp.).

2

PRZEBIEG ZAJĘĆ 1. Wprowadzenie / Ćwiczenie 1 (ok. 15 min) Prezentacja pierwszego odcinka audycji animowanej Wprowadzenie do życia w kulturze (reż. Mariusz Libel). Nauczyciel prosi uczniów, by zwrócili uwagę, kto jest bohaterem filmu, jak przebiega jego metamorfoza i jakie wydarzenia temu towarzyszą. W trakcie projekcji uczniowie wypełniają tabelkę – notkę biograficzną życia „bohatera”.

Etap życia Instrument Charakterystyka etapu narodziny altówka pierwsze odgłosy (popiskiwanie) dorastanie (dzieciństwo) skrzypce nauka w szkole dojrzewanie (młodość) gitara elektryczna bunt dorosłość wiolonczela podjęcie dobrze płatnej pracy,

chęć założeniu „duetu” dojrzałość (starość) kontrabas, organy monotonia życia Etapy życia „bohatera” są powiązane z konkretnymi instrumentami.

Czy też tak odbieracie te instrumenty? Z czym kojarzą się Wam brzmienia, np. altówki, gitary elektrycznej czy organów – instrumentów pokazanych w animacji? Czy łatwo je rozpoznajecie? Czy rzeczywiście instrumenty smyczkowe, takie jak skrzypce, altówka, wiolonczela, kojarzą się uczniom z brzmieniem „filharmonicznym”, a gitara elektryczna z muzyką „rozrywkową”, czy organy z dźwiękiem potężnym, dostojnym, „kościelnym”?

Powyższe pytania są wstępem do kolejnego ćwiczenia.

2. Ćwiczenie 2 (ok. 15 min) Nauczyciel prezentuje przykładowe nagrania. Uczniowie proszeni są o opisanie tego, co słyszą. Ważne, by oprócz nazw instrumentów zanotowali także swoje skojarzenia z barwą i charakterem prezentowanej muzyki (w nawiasach został podany przybliżony czas trwania nagrań. Nauczyciel może skrócić lub wydłużyć czas trwania przykładu).

– Alfred Schnittke – Concerto grosso nr 1 (ok. 0:00–0:50) lub John Cage – Sonata nr 2 z cyklu Sonaty i interludia (ok. 0:00–0:34) – Marian Sawa – Witraże (ok. 1:00–2:10) – Krzysztof Penderecki – I Kwartet smyczkowy (ok. 0:00–0:45) – George Crumb – Vox balaenae (ok. 0:00–2:00) – Motion Trio – Heart Celem ćwiczenia jest pokazanie ewolucji technik instrumentalnych.

W założeniu brzmienie instrumentów z fragmentów prezentowanych utworów będzie zaskakujące dla uczniów, trudne do identyfikacji: 3

– fortepian jest poddany zabiegowi preparacji (fortepian preparowany); – organy są nietypowo zarejestrowane (tzn. mają specyficznie dobrane tzw. głosy – rodzaje piszczałek); – instrumenty smyczkowe wykorzystywane są na sposób sonorystyczny (np. gra na różnych częściach instrumentu, stukanie w pudło rezonansowe, efekt skrobania); – do fletu nie wdmuchuje się powietrza, ale się śpiewa; – akordeon naśladuje bicie serca.

Nauczyciel wyjaśnia, jakie instrumenty zostały użyte i w jaki sposób.

Zapoznaje uczniów z nieznanymi terminami: – fortepian preparowany – czyli poddany zabiegom modyfikującym jego brzmienie (wkładanie między struny metalowych śrub, kartek papieru, łańcuszków, plastikowych piłeczek), w efekcie czego uzyskuje się nowe barwy dźwięku, przypominające perkusyjne lub elektroniczne; – sonoryzm – awangardowy kierunek w muzyce współczesnej, rozwijany zwłaszcza przez polskich kompozytorów od lat 60. (Krzysztof Penderecki, Henryk Mikołaj Górecki). Komponowanie samym brzmieniem; używanie tradycyjnych instrumentów w nietradycyjny sposób, w efekcie czego dochodzi do nieidentyfikowalności źródła dźwięku; rezygnacja z pierwszeństwa głównych elementów dzieła muzycznego – harmonii, melodii i rytmu na rzecz brzmienia.

3. Ćwiczenie 3 (ok. 15 min) Wychodząc od ostatniej definicji (sonoryzmu), nauczyciel proponuje, by posłuchać przykładów jeszcze raz i skupić się na SAMYM BRZMIENIU, zwrócić uwagę nie na źródło dźwięku, ale na efekt akustyczny. Przy tego typu słuchaniu należy odciąć się od konotacji kulturowych i stereotypów związanych z instrumentami, ich funkcją i charakterem. Wprowadzając te postulaty, nauczyciel zapoznaje uczniów z nowym pojęciem, które dotyczy omawianego sposobu słuchania – słuchania akuzmatycznego.

Nauczyciel dzieli uczniów na grupy. Każdej rozdaje zestaw kartek z takimi samymi określeniami. Zadaniem jest dobranie pojęć do prezentowanych przykładów. Następnie każda grupa wymyśla i zapisuje kilka swoich najciekawszych pomysłów na określenie usłyszanych brzmień.

Po wykonaniu zadania następuje dyskusja i porównanie efektów pracy.

Przykładowe określenia rodzajów brzmień: rozproszone, skupione, szkliste, szmerowe, szepczące, szeleszczące, kłujące, puste, głuche, głębokie, miękkie, twarde, jasne, ciemne, zgrzytające, gęste, subtelne, konturowe, zatarte, drgające, falujące, tajemnicze, nieprzyjemne, drapiące, kontemplacyjne, płynne, suche, archaiczne.

4

4. Ćwiczenie 4 (ok. 15 min) Skoro w procesie słuchania nastawiamy się na efekt brzmieniowy, a nie na źródło dźwięku, oznacza to, że instrumentami może być niemal wszystko, co brzmi.

Prezentacja (fragmentu) i omówienie utworu Johna Cage’a Living Room Music.

Trzy spośród czterech części utworu przeznaczone są do wykonania na przedmiotach codziennego użytku, jakie możemy znaleźć w salonie.

Wykonawcy niejednokrotnie korzystają z szerokiej możliwości wyboru i oprócz sugerowanych przez kompozytora ram okna, gazet czy kartonów wykorzystują m.in. miotły, laptopy i własne gardła (efekt przełykania).

Kolejnym zadaniem uczniów jest poszukanie wypisanych na karteczkach z poprzedniego ćwiczenia brzmień w przedmiotach codziennego użytku i próba ich wykonania w duecie. Nauczyciel przywołuje (lub prezentuje ponownie) fragment filmu, w którym mowa o wykonawstwie: Kiedy dwoje gra, gra tak bardzo, że się w tej grze zapominają i są obok siebie, no wiecie – kiedy rozmawiają ze sobą, zadają sobie pytania, odpowiadają, flirtują, improwizują, wspólnie tworzą dzieło – to wtedy, z reguły podczas finału, kiedy popędzani są przez nerwowego pana z kijkiem zwanego nadzorcą lub konduktorem, ich tony stają się czyste i piękne, aha, i są w jednym zespole, a nie w różnych innych orkiestrach…

Uczniowie w parach: – wybierają dla siebie jeden lub dwa rodzaje brzmień (np. brzmienie twarde i szeleszczące); – wymyślają, jak wydobyć wybrane brzmienia (np. stukając pięścią w stół i szeleszcząc gazetą); – ustalają, jaką relację będą „odgrywać” (np. w formie muzycznego dialogu: pytanie–odpowiedź, współdziałanie, współzawodniczenie, kłótnia, przekomarzanie się itp.).

Pozostali uczniowie na zasadzie muzycznych kalamburów odgadują, jaka relacja łączy wykonawców, co chcieli oni przekazać.

Przerwa 5. Ćwiczenie 5 (ok. 30 min) W nawiązaniu do notki biograficznej „bohatera” filmu Mariusza Libla uczniowie sporządzają opis scenki z życia „bohatera” I Concerto grosso Alfreda Schnittkego. Może to być krótki fragment z jego życia, kilka wydarzeń z jednego dnia.

5

Konieczne jest przynajmniej dwukrotne słuchanie. Po pierwszym następuje podzielenie fragmentu na krótsze odcinki: uczniowie mówią, na ile różnych części podzieliliby narrację. Następnie określają ogólny charakter prezentowanego fragmentu i proponują „osadzenie” akcji w konkretnym miejscu. Po drugim słuchaniu uczniowie w grupach kilkuosobowych dokładają fabułę do muzyki. W trakcie drugiej prezentacji utworu nauczyciel może dla ułatwienia sygnalizować rozpoczęcie kolejnego wydzielonego odcinka.

Poniżej przedstawiona jest przykładowa scenka z życia bohatera i nagranie, na którym oparty jest podział akcji muzycznej na 4 odcinki: http://www.youtube.com/watch?v=M3Xehs1rHfM Etap życia (dorosłość)

Rodzaj brzmienia

Charakterystyka postaci, opis wydarzeń

metaliczne, szklane, 0:00–1:00 rozproszone, surrealistyczne Bohater budzi się w namiocie lub jaskini cienkie, szmerowe, ciasne, niepokojące, ostre

1:00–2:45 Wychodzi na zewnątrz, rozgląda się i stąpa powoli, oglądając krajobraz zimowy. Przechyla się, by zobaczyć przepaść i o mało co się nie ześlizguje, fragment lodowego terenu obsypuje się

chropowate, statyczne, 2:45–4:20 przypominające ocieranie, Spogląda w górę, widzi skalną ścianę, tnące, brzęczące zaczyna się po niej wspinać powoli, wyżej i wyżej. Wieje coraz silniejszy wiatr.

Bohatera ogarnia strach. gęste, wibrujące, brzęczące

4:20–4:58 Ponownie osypuje się fragment skał, bohater zastyga w bezruchu…

6. Ćwiczenie 6 (ok. 30 min) Uczniowie w wydzielonych grupach wymyślają dalszy fragment historii bohatera.

Spisują na kartce skrócony scenariusz wydarzeń. Dobierają efekty muzyczne dla każdego wydarzenia i przyporządkowują je sobie.

Jako finał wykonują improwizowaną ostatnią dopisaną scenę. Narrator czyta historię, uczniowie „dogrywają” emocje, odzwierciedlają uczucia, wydarzenia za pomocą efektów muzycznych.

Całość może zostać nagrana i zaprezentowana uczniom.

6

7. Podsumowanie – Przywołanie pojęć i nazwisk z zajęć (nauczyciel naprowadza uczniów np. opisując raz jeszcze dane pojęcia i prosząc o dopowiedzenia).

– Dyskusja (poparta doświadczeniami z zajęć) na temat: Czym jest instrument?

Czy jesteśmy instrumentami? Skąd się biorą dźwięki?

7

BĄDŹ KREATYWNY – KORZYSTAJ Z PORTALU SZTUKA24H!

Autorka scenariusza: EMILIA GRZEGORCZYK

Materiał jest dostępny na licencji Creative Commons: Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Polska. Treść licencji jest dostępna na stronie: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/legalcode

Kuratorka projektu i redaktorka portalu www.sztuka24h.edu.pl: KAROLINA VYŠATA vysata@bunkier.art.pl, +48 12 422 10 52 w. 124 Współtwórczyni i pomysłodawczyni portalu www.sztuka24h.edu.pl: ANNA BARGIEL Konsultacje merytoryczne: DR MONIKA NĘCKA Projekt graficzny portalu www.sztuka24h.edu.pl: AGATA BISKUP

Organizator

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Projekt zrealizowany w ramach Akademia Orange

Partner

Patron