Cranach

Xxxx

HigHlights

in de ban van cranach & Zoon

tekst: adrie van griensven

In Duitsland is 2015 het Cranach-jaar. Met zo’n tiental exposities zijn Saksen-Anhalt en Thüringen in de ban van Lucas Cranach en zijn zoon, eveneens Lucas. Aanleiding vormt de vijfhonderdste geboortedag van Lucas Cranach de Jonge (1515-1586), die als zoon van in de schaduw is gebleven van zijn beroemde, inventieve vader. Toch is die minne reputatie slechts deels verdiend, bewijst een expositie in Wittenberg.

Hofschilder in Wittenberg Cranach de Oude (1472-1553) telt tot de belangrijkste schilders van de Duitse renaissance.

Geboren werd hij in Kronach. Dat stadje in Noordbeieren laat nu - zij het met een bescheiden presentatie - ook van zich horen, want het leverde Cranach immers zijn achternaam. Het vak leerde de temperamentvolle Cranach van zijn vader: Hans Maler. Als jonge, ambitieuze schilder en maker van houtsneden werkte Cranach een tijd in Wenen, bewoog er zich in humanistische kringen en trad in dienst van de Habsburgers. Cranach bereisde Polen en Hongarije en onderging de invloed van de schilders van de Donau-school; vandaar dat vibrerende in zijn vroege stijl, zijn warme kleurgebruik en de betoverende woudlandschappen die hij zo graag als achtergrond bleef schilderen. Uit die tijd dateren zijn expres-

86 | Tableau Fine arts magazine

sionistisch aandoende religieuze taferelen. Van dat vroege werk heeft weinig de tijd overleefd en uit die eerste periode uit zijn leven weten we al evenmin veel - wat enkel nieuwsgieriger maakt.

Ook de Italiaanse kunst boeide Cranach. Dat zie je terug in zijn lieftallig ogende Madonna’s. Bewijzen dat hij de Alpen ook is overgetrokken ontbreken. In 1508 bezocht hij de Vlaamse steden met hun rijkdom aan kunst. Keizer Maximiliaan en zijn achtjarige kleinzoon - de toekomstige keizer Karel V - poseerden voor hem. Drie jaar daarvoor had zijn leven een fundamentele wending genomen toen de Saksische keurvorst Frederik de Wijze Cranach tot hofschilder aanstelde, in Wittenberg. Portretten schilderde hij en diplomatieke geschenken, vaandels, feestdecoraties en theaterdecors. Hofschilder zijn had voordelen: gilderegels golden niet en er lag voor hem als hoveling een aanzienlijk salaris klaar; zelfs zijn kleding kreeg hij vergoed, evenals voer voor zijn paard. Het zou een levenslange verbintenis worden tussen hem en het Saksische huis. Doordat Frederik de Wijze Wittenberg als zijn residentie had gekozen ontwikkelde het stadje zich tot een centrum van cultuur. Ook de universiteit is aan Frederik de Wijze te danken. Hier doceerde vanaf 1508 Martin Luther, nog augustijnermonnik en worstelend met tal van vragen.

september/oktober 2015

Cranach was een veelzijdig man: behalve de penselen leverden de stadsapotheek die hij bezat en de enige wijnschenkerij ter plaatse hem een aardig inkomen op. Hij begon een drukkerij voor zijn grafiek en de uitgave van boeken. Een kunstenaar-zakenman, vermogend en ook invloedrijk met functies als raadslid en in sommige jaren burgmeester. Hij was al veertig toen hij Barbara Brengbier trouwde. Ze kregen twee zonen, Hans en Lucas; drie meisjes volgden. De jongens gingen op hun beurt bij hún vader in de leer. De talentvolle Hans overleed al jong, op reis door Italië. Hierdoor kreeg Lucas junior de voornaamste taak in zijn vaders atelier. In deze uiterst commerciële, uitstekend geoliede schilderfabriek zijn duizenden werken vervaardigd, in tempo en met een scala aan onderwerpen: religieuze en bijbelse voorstellingen en heiligenfiguren, jachttaferelen, zinnelijk mythologische vertellingen en allegorieën met elegante figuren. Dikwijls met een sprookjesachtig woudlandschap met dieren op de achtergrond en weergegeven in het diepe warme coloriet dat zo kenmerkend is voor de Cranachs. Dit alles zeer naar de smaak van vorsten, wereldlijke en kerkelijke overheden, adel en burgerij, die zich ook graag lieten portretteren.

Succes oogstten voorstellingen als Lucretia, die de hand aan zichzelf slaat met een zwaard, Het

Duitsland

HigHlights Oordeel van Paris, De Drie Gratiën en het al even populaire Venus met de honingstelende amor.

Amor huilt, verwonderd dat hij geprikt werd door om hem heen zwermende bijen. Venus kijkt je aan en geeft in haar leedvermaak als commentaar: ‘Je bent als de bijen, omdat je zo klein bent, maar toch groot verdriet veroorzaakt.’ Liefdesverdriet bedoelt ze.

Atelier Cranach Bij de toevloed aan opdrachten was het zelf schilderen van al die stukken onbegonnen werk.

Vandaar een uitgebreid atelier. Cranach de Oude bedacht de onderwerpen en composities, die naar wens en smaak van de koper in allerlei varianten konden worden uitgevoerd. Schilderijen geheel van de hand van de meester waren het kostbaarst. Die van zijn zoon waren niet minder prijzig, want vader én zoon stonden aan het hoofd van het atelier. Nam men genoegen met mindere kwaliteit dan werden voor het bijwerk helpers ingeschakeld. Het goedkopere seriewerk werd helemaal aan assistenten overgelaten. Dat

het eigenhandige werk van vader en zoon niet gemakkelijk valt te onderscheiden ligt voor de hand. Beide Cranachs schilderden dezelfde onderwerpen, uitgevoerd in eenzelfde karakteristieke stijl in een eender palet. Hun tijdgenoten konden hen al niet uit elkaar houden. Maar des te duidelijker is het verschil met de prestaties van assistenten en leerlingen in het atelier, die het raffinement en de fijne details missen.

In Wittenberg breekt de expositie Lucas Cranach de Jonge, de ontdekking van een meester een lans voor de herwaardering van de meester. Hij was niet alleen hoofd van het Cranach-atelier, maar gaf aan de bekende succesthema’s een eigen invulling. Er zijn mooie altaarstukken van zijn hand, de familiewapens en geschilderde gedenktafels in evangelisch-lutherse kerken, waarvan ook menig preekstoel door hem van decoraties werd voorzien. In de St Peter en Paul in Weimar hangt nog altijd het imposante altaarstuk, door zijn vader begonnen, maar door junior in 1555 voltooid. Het beeldt een van Luthers centrale dwaalleringen uit, dat alleen het geloof de mens

verlost. Je ziet - tegen een achtergrond met oudtestamentische taferelen - de gekruisigde Christus uit wiens geopende zijde een genadebrengende bloedstraal spuit die terecht komt op Cranach, levensgroot onder het kruis afgebeeld.

Cranach de Jonge schilderde niet alleen talrijke portretten van Luther en zijn medestander in de hervorming Philipp Melanchton, meesterlijke portretteerde hij Saksische vorsten en hun kinderen, gekleed in rijke kostuums. En verrassend knap zijn de gekleurde portretstudies in krijt en tempera, op getint papier, het gezicht levensecht en gedetailleerd, bijna plastisch weergegeven.

Als contrast gaf hij nek, kraag en kleding schetsmatig weer. Daarnaast illumineerde hij bijbels met kleurrijke miniaturen.

Gotha en Dessau Het vijfhonderdste geboortejaar van Cranach de Jonge vormde een geschikte aanleiding voor meer plaatsen in Saksen-Anhalt en Thüringen om exposities en presentaties te maken met Cranach, vader en zoon. Bild und Botschaft in ››

Atelier Lucas Cranach de Jonge (1515-1586), Christus en de overspelige vrouw, ca. 1535/40 Lucas Cranach de Oude (1472-1553) , Venus en Cupido de honingdief, 1530 Lucas Cranach de Jonge, Portret van Moritz von Sachsen, ca. 1545 september/oktober 2015 Tableau Fine arts magazine | 87

Gotha, Cranach in Weimar en Cranach, vom alten zum neuen Glauben in Dessau zijn het interessantst en liggen in elkaars verlengde.

De expositie in Gotha laat zien hoe Cranachs kunst de propaganda en verheerlijking van de reformatie diende. Voor Luthers strijdschriften verzorgde hij de illustraties en hij ontwikkelde een protestants religieuze renaissancekunst, die dominerend werd aan veel protestant geworden vorstenhoven, zoals die in Saksen en Thüringen.

Het is een pittige expositie. Spotprenten en publicaties winden er in hun anti-papisme en antilutheranisme geen doekjes om. Sommige van Cranachs mythologische taferelen blijken een politiek getint dan wel vermanender toontje te bevatten dan oppervlakkig gedacht. En in het hoofd van Holofernes dat Judith afsloeg zag men graag dat van de Habsburgse keizer. Opvallend zijn hun theologisch-allegorische schilderijen ter belering en bijbelse taferelen die als typisch protestants zijn ingepalmd. Christus die de kinderen tot zich laat komen, Christus en de overspelige vrouw en de Caritas, voorgesteld als een naakte vrouw omringd door een menigte kleine kinderen die ze verzorgt. En voor Het Laatste Avondmaal kenden ze geen gêne om in plaats van twee van de apostelen Luther en Melanchton een prominente plek aan tafel te geven.

Cranachs ontwikkeling van katholiek naar luthers schilder is al even fascinerend en wordt fraai en verhelderend gepresenteerd in Dessau.

88 | Tableau Fine arts magazine

Tot aan 1520 zijn de godsdienstige onderwerpen katholiek van inhoud en sfeer. Het Dessauer Fürstenaltar, een drieluik uit 1507-’09, toont op het middenluik nog een lieflijke Maria met Kind, omringd door de heilige Catharina en Barbara, twee engeltjes erboven. Op de zijluiken liet Frederik de Wijze zich vereeuwigen met de heilige Bartholomeus, en zijn broer Johann de Standvastige met díens patroonheilige, als voorsprekers van beide vorsten.

Maar Cranach de Oude raakte compleet in de ban van Luther. Voortaan zou hij in veel van zijn kunst de reformatorische gedachte uitdragen.

Cranach bleef Maria zijn leven lang schilderen, alleen had zij niet langer de rol van voorspreekster, koningin van de hemel, toevlucht van de zondaars en al wat zij belichaamde voor katholieken.

In het protestantisme is Maria alleen de maagd uit wie Christus werd geboren. Als Luthers ‘hofschilder’ heeft Cranach Duitslands belangrijkste theoloog en reformator op meerdere wijzen en op verschillende leeftijden geportretteerd. Als reformator, maar ook als augustijner monnik en liggend op zijn doodsbed. Ook Luthers vrouw Katharina en Melanchton - eveneens tegen die kenmerkende groene of blauwige achtergrond horen tot de honderdvoudig verspreide portretten, waarvan het gros atelierwerk is.

Cranachs religieuze ommezwaai hinderde Luthers tegenstrever kardinaal Albrecht van Brandenburg niet hem een portretopdracht te geven.

september/oktober 2015

De kardinaal had in 1527, vijf jaar na Luthers bijbelvertaling, een katholieke versie van de bijbel in de landstaal gepubliceerd. Deze liet zich toepasselijk weergeven als de geleerde bijbelvertaler Hiëronymus in zijn studeervertrek, zittend aan zijn berkenhouten schrijftafel. Dürers prent met hetzelfde onderwerp diende tot voorbeeld. Anders dan bij Dürer verkeert de traditionele leeuw - Hiëronymus’ attribuut - hier in gezelschap van kwartels, een hert, bever, eekhoorn, papegaai en een fazantenpaar met kuikens.

Duitsland

HigHlights In 1532 trad Cranach in dienst van de Saksische vorst Johann Friedrich. Had zijn voorganger Frederik de Wijze twist en oorlog buiten de grenzen weten te houden, Johann Friedrich speelde een voortrekkersrol in de bond van protestantse vorsten en steden die zich teweer stelden tegen de Habsburgse keizer. Zij groepeerden zich tot de ‘Schmalkaldische Bond’. Om de eenheid in zijn rijk te bewaren trok keizer Karel V in 1546 een leger samen tegen die alliantie en versloeg deze tijdens de Slag van Mühlberg (1547). De Saksische keurvorst raakte gewond en viel in krijgsgevangenschap. Cranach zag zich na drie jaar genoodzaakt zich bij zijn meester in ballingschap te voegen, in Augsburg. Dit deed hij vanwege de nijpende situatie in Saksen toen van harte. Na vijf jaar stelde Karel V Johann Friedrich weer in vrijheid. Deze keerde terug naar zijn residentie in Weimar. Daar is Cranach de Oude ook gestorven.

Zijn zoon zette, toen de door oorlogsgeweld ingestorte markten zich herstelden, het bedrijf met succes voort. Hij bekleedde dezelfde voorname posten in Wittenberg als zijn vader daarvoor.

Gotisches Haus Een soort buitenbeentje in de reeks tentoonstellingen vormt Cranach im Gothischen Haus in Wörlitz, nabij Dessau. In deze omgeving liet de anglofiele vorst Leopold III Friedrich Franz von Anhalt-Dessau (1740-1817) zo’n tweeëneenhalve eeuw geleden een schitterend en uitgestrekt Engels landschapspark aanleggen. Met die mode was hij de eerste in Europa. Architect Friedrich Wilhelm von Erdmannsdorff gaf hij de opdracht een neo-classicistisch paleis te bouwen en het Gotisches Haus. Deze in baksteen opgetrokken neo-gotische schepping was bedoeld voor zijn verzamelingen. Is het wat afgelegen Gotisches Haus met zijn torentjes, pinakels en spitsboogramen van buiten al een fascinerend gebouw, van binnen nog meer. Het is een soort verborgen schatkamer. Het ingangsvertrek is versierd met renaissancedecoraties afkomstig uit het 16deeeuwse stadsslot in Dessau: plafondschilderingen, op de wanden in hout gesneden reliëfs die de Deugden voorstellen, en verder een zeeslag en andere grote schilderijen. In de kabinet-

< Lucas Cranach de Jonge (1515-1586), Het middenstuk van het Reformatie-altaar in de stadskerk St. Marien in Wittenberg Lucas Cranach de Oude (1472-1553) , Portret van Luther als Augustijner monnik, 1530 Exterieur en interieur van het Gothisches Haus in Wörlitz bij Dessau

ten op de tweede verdieping hangen dicht opeen oude meesters. Voor de hoge vensters kreeg een deel van de ruim tweehonderd stuks glasin-lood een plaats. Het gros is middeleeuws en 16de-eeuws, afkomstig uit verschillende landen, vooral Zwitserland. De schilderijencollectie bestaat uit Duitse, Vlaamse en Hollandse meesters.

De eerste groep is duidelijk van hogere kwaliteit dan de tweede, al is er ook daar teveel bij dat een kopie is of geschilderd werd in de trant van.

In de ridderzaal overheersen familieportretten, veelal van onbekende kunstenaars. Een aantal stelt Oranjes voor. Niet verwonderlijk, want Henriëtte, dochter van Frederik Hendrik en Amalia van Solms, huwde Johann Georg II, een van de prinsen van Anhalt-Dessau. In wat het geestelijk kabinet wordt genoemd zie je religieuze taferelen, onder meer een kopie van Cranachs Dessauer Fürstenaltar en het Katharinen-Altar. In de eetzaal, met zijn beschilderd plafond, hangen portretten, Vlaamse werken van Jan Brueghel de Oude, Joost de Momper en Roelant Savery en stukken van Jan van Scorel en Hendrik Averkamp.

In de bibliotheek schilderijen uit de omgeving van Bosch, Jan Gossaert en Netscher. Interessanter zijn de alleen al dertig werken van beide Cranachs (en werkplaats) die hier ooit hingen.

Hingen inderdaad, want na de Eerste en Tweede Wereldoorlog is er veel uit het Gotisches Haus verdwenen. Familieportretten en schilderijen van Cranach, Hans Memling, Rogier van der Weyden en Dirk Bouts gingen in 1918 in handen van de staat over. De portretten verhuisden naar het stadsslot in Dessau. In 1946 hebben de Russen er geroofd, maar die buit werd in 1958 deels teruggegeven. Achttien schilderijen van de Cranachs (en atelier) bevinden zich elders in musea, een aantal is verloren gegaan. In de Oekraïne zouden er zes zijn. Onlangs is een portret van Cranach de Jonge getraceerd in een museum in Poltava, waar nog acht andere stukken uit Dessau hangen. In Sumy, ook in de Oekraïne, is het portret aangetroffen dat Willem van Honthorst (broer van caravaggist Gerard) schilderde van Frederik Hendrik en Amalia van Soms, en in Woronesh, in Rusland, een familieportret met de zes kinderen die Johann Georg II van Saksen en Henriëtte kregen, door Abraham Snaphaen, Leids hofschilder in Dessau. Om een indruk te geven van hoe het Gothisches Haus er in zijn glorietijd uitzag, heeft men de oorspronkelijke manier van ophangen gereconstrueerd. Op de lege plaatsen vervangen foto’s de schilderijen die zijn verdwenen… en wellicht eens terugkomen. ›› wege-zu-cranach.de, ijwww.cranach2015.de www.lucascranach.org, www.cranach.net

september/oktober 2015 Tableau Fine arts magazine | 89