Tableau Málaga
stad van picasso, thyssen & pompidou
vrij & wild
ongeremd duits expressionisme
62 highlights
verrassende tentoonstellingen van laren tot new york
+ english summaries 38ste jaargang nr. 2 mei / juni 2016 adviesprijs: € 9,95
mei / juni 2016
inhoud
16
Wilden en Nieuwe Wilden Onder deze titel is een duotentoonstelling in Zwolle en Groningen gewijd aan het Duits expressionisme en het latere neo-expressionisme. Meer dan een halve eeuw scheidt beide bewegingen, toch zijn er overeenkomsten en een duidelijke gemene deler: artistieke vrijheid zonder compromis.
duitse expressionisten
vrij en ontembaar
En verder in dit nummer: Colofon/Editorial
6
Kiosk
72
9-15
Boeken, beurzen en evenementen.
Nederlandse Highlights
32-56
Van een Franse topcollectie in Singer Laren tot het ‘Straatje’ van Vermeer in Delft.
Internationale Highlights
Naast een top 5 met onder andere Picasso beelden en een Modiglianioverzicht onder andere ook nog: Dada in Zürich, atelierfoto’s in Parijs, kunst uit het Midden-Oosten in New York, plein-air kunst in een nieuw museum in Luik en conceptuele Britten in Londen ...
+ Summaries in English
Tableau málaga
stad van picasso, thyssen & pompidou
vrij & wild
106
Armando in carborundum Armando werkt in zijn doeken met veel structuur en reliëf. De carborundumtechniek sluit perfect aan op zijn schilderkunst. De afgelopen twee jaar heeft hij er zich intensief mee beziggehouden. Een verslag én een lezersaanbieding.
ongeremd duits expressionisme
62 highlights verrassende tentoonstellingen van laren tot new york
INHOUDmeijuni2016.indd 3
Op de cover
+ english summaries 38ste jaargang nr. 2 mei / juni 2016 adviesprijs: € 9,95
28-04-16 16:32
Alice Neel (1900-1984), James Hunter Black Draftee, 1965, olie op doek, 152,4 × 101,6 cm, © The Estate of Alice Neel courtesy David Zwirner, New York/London, te zien in Unfinished: Thoughts Left Visible, de openingstentoonstelling van The Met Breuer in New York ››
mei / juni 2016
inhoud
24
100 jaar Amsterdamse School
De Amsterdamse School (19101930) is een expressieve stroming die uniek was in Nederland door de rijkdom aan vormen. Niet alleen het exterieur maar ook binnenshuis werden de fantasievolle vormen en kleuren uitbundig toegepast: van behang tot aan servies.
amsterdamse school
binnenstebuiten
98
City Special Málaga
Opgefrist en onder andere een Thyssen Museum en Centre Pompidou rijker, heeft de havenstad met haar historische centrum zich geprofileerd als de ‘Museumstad van Andalusië’.
Veilingnieuws Resultaten en records wereldwijd plus een vooruitblik.
62
58
En verder in dit nummer: Tentoonstellingsagenda
Rijks XXL
111-113
Column Verzekeringen
+ Summaries in English
114
Uit respect voor de schilders van de Eregalerij van het Rijksmuseum maakte de gedreven ontwerper Marcel Wanders er een boek over. Maar het is veel meer dan dat, vertelt Wanders tijdens een ontmoeting.
De mooiste reis door de kunstwereld! Het magazine voor liefhebbers, verzamelaars en professionals
Tableau 36ste jaargang nr. 1 - februari/maart 2014
baanbrekers in beeld
rosso, brancusi & man ray
trend: romantiek
groots, meeslepend, gevoelig en intiem
de waarde van wanders
design & vintage
top 10 internationale veilingresultaten
de primeurs van
tefaf 2014
36ste Jaargang nr. 1 februari/maart 2014 Adviesprijs: € 9,95
highlights in brussel • londen • parijs • new york WERF FEBRUARI 2014.indd 4
13-02-14 18:36
Tableau Tableau nu extra dik + english summaries
37ste jaargang nr. 1 - maart 2015
gerrit dou
gestel
grenzeloos vernieuwer
top 10
veilingen wereldwijd
beroemder dan rembrandt
zwagerman
kiest kunst in dialoog
lille/rijsel
metropool bomvol kunst 36ste Jaargang nr. 2 april/mei 2014 Adviesprijs: € 9,95
highlights in brussel • londen • parijs • new york
WERF APRIL 2014.indd 3
interview met heinz mack
02-04-14 14:32
masterclass
extreem dichtbij
lessen van rembrandt
beelden van lotta blokker
out of africa
de meesters ontmaskerd
de schreeuw van
francis bacon
de man van zero
connaisseur quiz
pan amsterdam
de geheime collectie
49 highlights
in binnen- en buitenland: van hynckes tot schiele 36ste Jaargang nr. 5 november 2014 Adviesprijs: € 9,95
rijksaankopen 1940-1945
7 eeuwen kunst op
tefaf maastricht
international highlights: van gauguin tot björk INHOUD feb2015.indd 3
Neem nu een abonnement of geef er een cadeau! Bel 0900-2265263 of ga naar www.tableaumagazine.nl
37ste Jaargang nr. 1 maart 2015 Adviesprijs: € 9,95
22-02-15 10:57
Nú voor
€35
Deze aanbiedingen zijn alleen geldig in Nederland, voor adressen buiten Nederland gelden andere tarieven, hiervoor kunt u bellen met Klantenservice Abonnementenland 0900-2265263. Voor overige informatie betreffende abonnementen ga naar www.tableaumagazine.nl/colofon.
Max Pechstein, Liggend naakt, 1920, olie op doek, 99 x 99 cm, coll. LeopoldHoesch-Museum & Papiermuseum, D端ren
Ongetemde
Schilderlust Onder de titels ‘Wilden’ en ‘Nieuwe Wilden’ presenteren Museum de Fundatie en het Groninger Museum een duotentoonstelling gewijd aan het twintigste-eeuwse expressionisme in Duitsland. In Zwolle staat het expressionisme uit het begin van de eeuw centraal, in Groningen het neo-expressionisme uit de jaren tachtig. Meer dan een halve eeuw scheidt de beide bewegingen, toch is er bij alle verschillen een duidelijke gemene deler: artistieke vrijheid zonder compromis. tekst: anja frenkel
Nederland
HigHlights
grens verkennend Romantisch schilder Toon Kelder belandde al zoekend bij abstacte beeldhouwkunst. Achitect Mies van der Rohe kwam tot het minimale bouwen. Meesterlithograaf Van Dobbenburgh verfijnde zijn techniek tot het uiterste, zoals baron van Verschuer zijn verzameling porcelein en aardewerk tot encyclopedische hoogte bracht... En zo verhalen deze highlights over zoektochten – van kunstenaar tot tentoonstellingsmaker – naar het meest ultieme, pure of complete.
laren kleurt frans Singer Laren wisselt zijn collectie uit met musée d’Art moderne de Troyes in Frankrijk. Een museum dat – net als Singer Laren – zijn bestaan dankt aan een unieke particuliere kunstverzameling. Het museum in Troyes werd opgericht in 1982 om onderdak te bieden aan de schenking van kunstverzamelaar Pierre Lévy. Als succesvol textielbaron bezat hij onder meer de wereldlicentie voor de fabricage en distributie van Lacoste. Geïnspireerd door bevriende kunstenaars als André Derain en Maurice Marinot bouwde het echtpaar Lévy een indrukwekkende collectie op met werken vanaf het midden van de 19de eeuw tot ongeveer 1970 van onder anderen Raoul Dufy, Pierre Bonnard, Amedeo Modigliani en Henri Matisse. Uiteindelijk ontstond er een verrassend overzicht van honderd jaar Franse schilderkunst. De keuze werd niet zozeer ingegeven door een voorliefde voor de kunst uit deze periode of de wens een historisch overzicht bij elkaar te brengen, maar vooral door de onderwerpen en thema’s van de kunstwerken: portretten en intieme scènes, moeders met kinderen, gezinstaferelen en werkende vrouwen. Kortom: de verbeelding van het moderne leven. Aan het einde van de 19de eeuw werden tradities verworpen en vorm en kleur werden belangrijker dan een natuurlijke weergave van de werkelijkheid. De collectie Lévy brengt het Franse modernisme op een prachtige manier in beeld. De tentoonstelling start met schilderijen van belangrijke grondleggers van het modernisme zoals Gustave Courbet, Georges Seurat en Paul Gauguin. Van Courbet wordt een sneeuwlandschap met daarin een klein ree uit 1866 getoond. Een bijna abstract schilderij waarin hij op vernieuwende wijze de schaduwen weergeeft. Van Seurat is het prachtige schilderij Les Pêcheurs uit 1883 te zien, een voorstudie van zijn beroemde La Grande Jatte. Vervolgens is er een groot aantal fauvistische werken van kort na 1900 van kunstenaars als Matisse, Derain, De Vlaminck, Braque, Marquet en Van Dongen te zien. Bijzonder zijn de schilderijen uit het interbellum met werken van Marinot, Chabaud, Dufy, Gris en Robert Delaunay. Uit de periode na de Tweede Wereldoorlog zijn werken te bewonderen van De Staël, Bissiere, Buffet en enkele vroege werken van Corneille. Natuurlijk ontbreekt op dit Franse feestje ook de beroemde l’École de Paris niet, de groep internationale kunstenaars die aan het begin van de 20ste eeuw de Parijse kunstwereld op z’n kop zette. Ook Soutine, Picasso en Modigliani zijn present in Laren.
André Derain (1880-1954), Hyde Park, 1906, olieverf op doek, 66 x 99 cm, Musée d’Art moderne, Troyes, collections Nationales Pierre et Denise Lévy Robert Delaunay (1885-1941), Les Coureurs, 1924, olieverf op doek, 114 x 146 cm, Musée d’Art moderne, Troyes, collections Nationales Pierre et Denise Lévy < Amedeo Modigliani (1884-1920), Jeanne Hébuterne, 1918, olieverf op doek, 46 x 29 cm, Musée d’Art moderne, Troyes, collections nationales Pierre et Denise Lévy
Singer Museum • Laren t/m 28 augustus www.singerlaren.nl ›› mei / juni 2016 Tableau Fine arts magazine | 33
Amsterdamse School binnenstebuiten
Amsterdam staat bekend om zijn 17de-eeuwse grachtenpanden, maar ook om de bouw- en ontwerpstijl uit de periode 1910-1930. Uitbundig golvende baksteengevels, decoratief metselwerk en gebeeldhouwde details kenmerken de Amsterdamse School. Maar de architecten beperkten zich niet tot de buitenkant. Het Stedelijk Museum viert het 100-jarig bestaan van de stijl met een tentoonstelling en een boek: het resultaat van een jarenlang onderzoek. tekst: dieke andrea | Fotografie: stedelijk museum amsterdam, uitgeverij thoth
Het Schip, 1914-1921, Hembrugstraat, Spaarndammerbuurt, Amsterdam, woongebouw ontworpen door Michel de Klerk > Jan Sluijters, affiche voor Van Son offset Hilversum met afbeelding van schilderij â&#x20AC;&#x2DC;Lezende vrouwâ&#x20AC;&#x2122; (coll. Van Abbemuseum Eindhoven), 1911
terugblik & vooruitblik
veilingen
minnen en plussen Dat 2015 een jaar van onzekerheid, stagnatie, verbleekte reputaties, minder en minnen is geweest, zullen maar weinigen ontkennen. Dit geldt niet het minst voor de handel in kunst en antiek: de omzet wereldwijd bedroeg $63,8 miljard, weliswaar een aanzienlijk bedrag, maar een min van 7% vergeleken met de $68,2 miljard van topjaar 2014. De hoogste prijzen realiseren moderne en eigentijdse kunst. De groei van werken van $1 miljoen of meer stijgt enorm. Ze maken 57% uit van de veilingomzet uit. Kunst van $10 miljoen of hoger 28%. Zo goed gaat het toch ook weer - in sommige sectoren.
Léon Spilliaert (1881-1946), Zelfportret 3 november, 1908, in oktober 2015 geveild voor €741.000 bij De Vuyst in Lokeren Léon Spilliaert (1881-1946), Vissersvrouw met zwarte sjaal, 1913, op 5 maart 1916 geveild voor €88.000 bij De Vuyst in Lokeren
tekst: Adrie van Griensven
< Emile Claus (1849-1924), Lichtweerkaatsing op de Theems, op 5 maart 1916 geveild voor €61.000 bij De Vuyst in Lokeren
Van die $63,8 miljard omzet in 2015 namen de veilingen 47% voor hun rekening. De kunsthandel 53%, een procent of wat meer dan eerder. Daarvan werd 40% omgezet op kunst- en antiekbeurzen. De VS domineert de markt met 43%, gevolgd door Groot-Brittannië met 21%. En China? Derde met 19%. n de vorige Veilingfocus stond dat Christie’s zijn omzet wereldwijd zag afnemen van $8,4 naar $7,4 miljard - dat klopt. Niet correct is de vermelding dat Sotheby’s met $6,7 miljard een stijging van 0,7 miljard boekte. De omzet is - kennelijk als gevolg van koersfluctuaties - namelijk vrijwel gelijk gebleven. Aan de opsomming in genoemd artikel van de resultaten van belangrijke veiling-
huizen in Duitsland, Frankrijk, Zwitserland mag een kleine aanvulling worden toegevoegd. In China zette Poly International $1,4 miljard om en China Guardian $716 miljoen. Bij Bonhams stond $786 miljoen op de jaarbalans en bij het in Dallas gevestigde internethuis Heritage Auctions $875 miljoen.
onvolprezen Belgen Drie keer per jaar veilt De Vuyst in het Vlaamse Lokeren oude, maar vooral moderne en eigentijdse kunst, telkens ruim 600 nummers. De nadruk ligt sterk op Belgische kunstenaars, van Jespers, Minne, Delvaux en Ensor tot Raveel, Brusselmans en Delvoye. Maar er zitten ook Fransen bij, en enkele Neder-
landers, Italianen, Amerikanen en Engelsen. De maartveiling telde 613 nummers. Hiervan werden er 348 verkocht, 55,3%, voor €2,51 miljoen, let wel: hamerprijs. Er waren zeven werken op papier van Léon Spilliaert, de cynische en raadselachtige, aan symbolisme en surrealisme rakende kunstenaar uit Oostende, in wiens vervreemdend werk het licht en de leegte vaak een rol spelen. Met spaarzame middelen in aquarel en inkt weet hij een grote expressie te verkrijgen. Een mooi voorbeeld is Vissersvrouw met zwarte sjaal in de sneeuw (1913), dat geschat op €80-120.000 voor €88.000 werd verkocht, en De domino (1912), in al even felle kleurstelling wit-zwart, voor €81.750. Vorig jaar oktober
werd bij De Vuyst een recordbedrag betaald voor Zelfportret 3 november (1907) van Spilliaert: €741.000. Eén uit de fascinerende reeks van vijftien zelfportretten ontstaan tussen september 1907 tot november 1908. Het was in geen eeuw te zien geweest en is een van de twee zelfportretten uit die reeks nog in privébezit. De Brusselse kunsthandelaar Patrick Derom verkocht het andere zelfportret kort geleden. Van de onvolprezen luminist Emile Claus - de schilderpoëet van de Leie-streek - waren er vijf schilderijen. Heerlijk zonnige landelijke taferelen als De neerhof, geschat op €380-440.000, en Leiebocht in de zon, €60-70.000. Op één na gingen die retour. Alleen Lichtweerkaat- ››
mei / juni 2016 Tableau Fine arts magazine | 63
R
ijks XXL
Recent verschenen: â&#x20AC;&#x2DC;Rijksâ&#x20AC;&#x2122;, een sublieme hommage aan de schilders van de Eregalerij van het Rijksmuseum. Even deskundig en verfijnd als zij het penseel hanteerden, werd door vakbekwame ambachtslieden deze mega-uitgave vervaardigd. Tableau sprak met de ontwerper van het prachtboek: Marcel Wanders. tekst: anja frenkel | fotografie: marcel wanders, rijksmuseum amsterdam
Internationale
HigHlights
onvergetelijk
Dit voorjaar barst het wereldwijd van de interessante tentoonstellingen. Tableau maakte als altijd een ruime selectie maar roept als extra suggestie nog een top 5 ‘niet te missen’: 1. de schoonheid van de Modigliani’s in Lille, 2. spannende atelier ‘binnenkijkers’ in Parijs, 3. de sprookjesachtige landschappen van de Noor Astrup in Londen, 4. de reusachtige houtskooltekeningen van Rinus Van de Velde in Gent en 5. Picasso’s geniale sculpturen in Parijs.
tekst: waldemar kamer
atelier in beeld In de openingsscène van de bekende opera La Bohème van Puccini zien we vier jonge kunstenaars in een atelier in Parijs: ze hebben weinig geld en veel talent - kennelijk een te groot meesterschap om begrepen te worden in de tijd waarin zij leven. De schilder Marcello slaagt er niet in zijn vernieuwende schilderijen te verkopen, de filosoof Schaunard vindt geen uitgever voor zijn baanbrekend werk over ‘De invloed van het blauw in de kunst’ en het hoogdravend drama Le Vengeur van Rodolphe belandt blad na blad in de kleine haard – omdat het zo koud is en de jongens geen kolen meer hebben. Dit is ons geïdealiseerde beeld van een kunstenaarsatelier (in Parijs). Het Petit Palais presenteert de spannende tentoonstelling Dans l’atelier, l’artiste photographié met vierhonderd foto’s en enkele schilderijen, sculpturen en video’s die ons tonen hoe het er in die kunstenaarsateliers werkelijk uitzag en vandaag nog uitziet, beginnend bij Ingres (1851) en eindigend met Jeff Koons (2005). Ingres ontving als een grand seigneur zijn gasten in zijn atelier, dat kostbaar ingericht was met wonderlijke objecten. Sarah Bernhardt, ook een begaafd beeldhouwster, leefde in haar atelier met een papegaai, een aap, drie bizarre wolfshonden, een echt luipaard en wilde er graag nog een babyolifantje bij... dat ze echter nergens kon kopen. Op de bank lag de vacht van een grote ijsbeer die ze zelf had geschoten en wanneer ze echt geen inspiratie meer vond, ging ze in een doodskist liggen en deed het deksel dicht. Zo werd het atelier voor velen een mise-en-scène van hun kunstenaarsbestaan. We zien op een foto uit 1880 Alexandre Cabanel aan het schilderen in een prachtig interieur en daarbij een elegant fluwelen kostuum dragen zonder het geringste verfvlekje. De toen volledig onbekende Camille Claudel (1887) en Henri Toulouse-Lautrec (1895) hadden zulke mise-en-scènes niet nodig en lieten bij hun werk gewoon de fotograaf over hun schouder meekijken. Ook Claude Monet (1920) schilderde zonder enige pose. In de huidige ateliers is er geen sprake meer van een mise-en- scène: de werkkamer van Francis Bacon (1986) lijkt op een puinhoop en die van Jeff Koons (2005) op een computerruimte. Ter afsluiting mag de bezoeker per computer een keuze maken uit de honderden foto’s die niet in deze tentoonstelling konden worden opgenomen. De foto’s die het meest aangeklikt zijn, worden dan opgenomen op een nieuwe website: danslatelier.paris.fr. Op deze manier krijgt de oude mythe van het kunstenaarsatelier in Parijs een nieuw leven op internet. Petit Palais • Parijs t/m 17 juli www.petitpalais.paris.fr ››
Willy Maywald, Atelier met naaktmodel in Montparnasse, 1936-1938, coll. Musée Carnavalet, Parijs Edmond Bénard, Alexandre Cabanel in zijn atelier in Parijs, 1880/90, coll. Roger Viollet < Gérard Rondeau, Paul Rebeyrolle in zijn atelier in Boudreville, 1988, coll. Gérard Rondeau mei / juni 2016 Tableau Fine arts magazine | 73
Málaga Museumstad Lange tijd heeft Málaga in de schaduw gestaan van Sevilla, Grenada en Cordoba met hun wereldberoemde Moorse kunstschatten. Maar de havenstad met haar historisch centrum heeft zich de afgelopen jaren geprofileerd als de ‘Museumstad van Andalusië’. Kosten noch moeite zijn gespaard voor het opknappen van de stad en het aantrekken van nieuwe musea. Tijd voor een bezoek. tekst & fotografie: walter de vries e.a.
1
Kunsthandel
armando in carborundum Met het harde materiaal carborundum worden in grafische ateliers lithostenen geruwd. Vermengd met lijm en aangebracht op plexiglas wordt het ook gebruikt om op dik handgeschept papier in reliëf te drukken. Omdat Armando in zijn doeken met veel structuur en reliëf werkt, sluit deze techniek perfect aan op zijn schilderkunst. tekst: beate verschuur | Fotografie: courtesy galerie Post + GArcía
I
n zijn atelier, gevestigd in een oude kazerne in Potsdam, net buiten Berlijn, werkt de inmiddels 86-jarige Nederlandse kunstenaar (schilder, beeldhouwer dichter, violist, schrijver, journalist) Armando nog iedere dag aan zijn even raadselachtige als indringende doeken en beelden, die verhuld verwijzen naar zijn ervaringen met oorlog en geweld. Zijn recente werk toont in toenemende mate abstractie, waarbij aan de talloze expressievormen die Armando tijdens zijn loopbaan heeft ontwikkeld en gebruikt een nieuwe techniek is toegevoegd: het werken in carborundum. De kunstenaar is hiertoe aangespoord door de Maastrichtse galeriehouders Peter Post en Paloma García. ‘Twee jaar geleden bezochten wij de opening van Armando’s tentoonstelling in het Waschhaus, een ruimte voor actuele beeldende kunst in Potsdam. Hij toonde er nieuwe bronzen sculpturen en grote schilderijen, vaak in heftig rood tegen een zwarte achtergrond. Vorm, textuur en kleuren riepen bij ons de associatie met materie-etsen op. De dag erna, in de tuin van Armando aan de thee, vroegen wij hem of hij bekend was met materieprenten, zoals de carborundumdruk. Zijn antwoord was: ‘Nee, maar ik wil het wel eens uitproberen’. Daarmee gaf Armando het startsein van een avontuurlijk traject waarin hij met ons materie-etsen realiseerde in Parijs en Valencia. Werken waarin Armando niet alleen laat zien dat hij zich deze techniek binnen een jaar eigen heeft gemaakt, maar ook dat hij op virtuoze wijze de expressieve mogelijkheden ervan weet te benutten,’ vertelt Peter Post.
Reliëf Bij de eerste negen prenten, gedrukt onder de zware etspers van Atelier Pasnic in Parijs, werkte Armando met een beperkt reliëf. De textuur en het asfaltachtige zwart van de prenten doen denken aan de huid van zijn doeken uit de tachtiger jaren, waarin hij door de zwarte verf zilverzand heeft gemengd. ‘Zwarte verf alléén is voor mij te 106 | Tableau Fine arts magazine
mei / juni 2016
glad’, zegt Armando. De kunstenaar grijpt in deze serie terug op motieven waarmee hij bekend werd: Fahne, Leiter, Zaun, Schwarze Landschaft... In een tweede serie prenten gaat Armando met veel zwaarder reliëf te werk, dat doet denken aan het oppervlak van zijn bronzen sculpturen. Bij de carborundumtechniek werkt de kunstenaar met een pasteus mengsel van lijm en carborundumkorrels op een plexiglazen ondergrond. Het materiaal maakt het mogelijk om met structuren en reliëf te werken. Carborundum is na diamant de hardste stof en wordt in grafische ateliers gebruikt om lithostenen te greinen, ››
Ter beoordeling haalt Armando zijn vingers over de diepe groeven van de materieprenten alvorens hij de werken signeert, foto: Peter Post Portret van Armando door Stephan Vanfleteren
Kunsthandel
mei / juni 2016 Tableau Fine arts magazine | 107
5.6 2016
1.6
KUNST RAI A RT AMSTERDAM
BERLIN
FOCUS
Alexander Blank, Smiley 2011 (courtesy Galerie Rob Koudijs)