Tableau + english summaries
betaalde liefde prostitutie in Parijs
tafelen met spoerri
50 najaarstips van goya tot stella
moments to treasure
PAN Amsterdam een cross-over preview
37ste jaargang nr. 5 november 2015 adviesprijs: € 9,95
Pumpkin op de PAN Mogelijk gemaakt door Museum Voorlinden
Yayoi Kusama (geb. 1929) - Pumpkin, 2009 Glasvezel, plastic, metaal en verf – 220 x 260 x 260 cm – Museum Voorlinden, Wassenaar
Museum Voorlinden opent in 2016 in Wassenaar, temidden van een natuurrijke omgeving. Het museum biedt onderdak aan een particuliere collectie moderne en hedendaagse kunst met werk van Nederlandse en internationale kunstenaars, variĂŤrend van jong talent tot gevestigde namen. Naast een regelmatig veranderende selectie uit de eigen collectie zullen ook drie tot vier tijdelijke tentoonstellingen per jaar te zien zijn. Het bijzondere kunstvoorwerp Pumpkin, uit de collectie van Museum Voorlinden, is van 22 tot en met 29 november te zien op de kunstbeurs PAN te Amsterdam. Verzekerd door Aon Artscope. Aon Artscope biedt al decennialang verzekeringsoplossingen aan de kunstwereld. Musea, private en corporate verzamelaars, kunst- en antiekhandels, galeries: kortom, oplossingen voor ieder die waarde hecht aan kunst.
Powered by Aon
WERELDMUSEUM
ROTTERDAM ART GALLERY
november 2015
inhoud
70
Prostitutie in Parijs In de tweede helft van de 19de eeuw een favoriet onderwerp in de beeldende kunst. De tippelende vrouwen op de boulevards, rijke courtisanes in hun salon en afgeleefde prostituees in het bordeel, hebben grote namen in geïnspireerd tot het maken van hun beroemdste schilderijen.
courtisanes & bordelen
Schilders van de lichte zeden
62
En verder in dit nummer: Colofon/Editorial
7
Kiosk
Veilingnieuws
De aandacht voor Fontana blijft, maar soms komen kleinere veilinghuizen met uitzonderlijk aanbod en dito resultaten. Over kostbare vulpennen, originele striptekeningen, miniaturen op perkament en een postzegel van een kwartje.
Boeken, beurzen, evenementen. Paris Tableau, Paris Photo.
13-20
Nederlandse Highlights
30-44
Met onder andere Whistler in Laren, Jan Schoonhoven in Schiedam en Delft en Teun Hocks in Apeldoorn.
+ Summaries in English
98
Daniel Spoerri Gefascineerd door toevallige dingen, plaatsen, personen en momenten houdt de Zwitser kunstenaar Daniel Spoerri (1930) zich bezig met het vangen van een stukje realiteit om het voort te laten leven in een kunstobject. Als waren het momenten om te koesteren.’
Op de cover
Detail van: Emile-Auguste Carolus-Duran (1837-1917), Portret van Mademoiselle De Lancey, Alice Tahl, genoemd De Lancey, 1876, olie op doek, 152,5 x 211 cm, coll. Petit Palais, Parijs (zie ook p. 70-77)
››
november 2015
inhoud
22
Van Bosch tot Brueghel Drie generaties kunstenaars beginnend bij Bosch en eindigend bij Bruegel brengen in de 16de eeuw een ware revolutie in de schilderkunst teweeg. Alledaagse taferelen worden onderwerp van de schilder- en prentkunst en daarmee weerspiegelen ze vol ironie en zelfspot de maatschappij.
de ontdekking van
het dagelijks leven
46
PAN Amsterdam 2015 Internationale Highlights Ontmoetingen in een bonte rij van fascinerende kunstenaars en figuranten in de buitenlandse musea: Van Goya tot Stella en van prins tot bakker...
78
En verder in dit nummer: Tentoonstellingsagenda
107-111
Column
113
Verzekeringen
Volgende keer + Summaries in English
114
Op de eigentijdse beurs voor kunst, antiek en design, van 22 tot en met 29 november in de RAI in Amsterdam brengen 120 deelnemers een fraaie mix aan antieke en moderne kunstvoorwerpen. Tableau geeft alvast een voorproefje met door deelnemers gekozen ‘cross-overs’.
56
Groningen boven alles Een dubbelportret van twee kunstenaars die de liefde voor het Groninger landschap delen. Over verschillen en overeenkomsten in het werk van Hans Boer en Lieuwe Kingma, te zien op PAN Amsterdam.
Claes Jacobsz van der Heck, Landschap met Cimon en Efigenia, 1608, olieverf op doek, Londen, particuliere collectie, met dank aan Johnny Van Haeften LTD
04.09.2015 – 24.01.2016
DIT IS VAN DER HECK Schilderswerkplaats in de Gouden Eeuw
De ontdekking van het dagelijks leven Drie generaties kunstenaars beginnend met Jheronimus Bosch en eindigend met Pieter Bruegel ontketenen een ware revolutie in de kunst. De grote najaarstentoonstelling in Museum Boijmans Van Beuningen toont schilderijen en prenten die met humor en zelfspot de maatschappij weerspiegelen en die de keurigheid voorbij gaan. tekst: Beate Verschuur
Pieter Aertsen (15081575), Pannenkoekenbakkerij, 1560, olie op paneel, 87 x 169,3 cm, coll. Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam
Nederland
HigHlights
Nederland
HigHlights
artistiek vernuft Veel kunstenaars van naam hebben tijdens hun carrière de traditionele thema’s, materialen of technieken laten liggen voor het experiment, nieuwe eigentijdse uitvindingen of een eigenzinnige overtuiging. Dat heeft in veel gevallen bijzondere en vernieuwende kunst opgeleverd. Van de pioniers van de prentkunst, het wit van Schoonhoven en Antonioni’s moderne filmstijl tot de magie van Hocks en het hypermoderne design van Laarman.
De hand van Whistler Eén van de hoogtepunten bij de opening van Singer Laren in 1956 was het schilderij Symhony in white. The Girl in the muslin Dress van James Abbott McNeill Whistler (1834-1903). Ruim twintig jaar geleden werd de authenticiteit van dit schilderij betwijfeld en sindsdien is het niet meer te zien geweest. Museumdirecteur Jan Rudolph de Lorm: ‘Kort na mijn aantreden trof ik dit schilderij min of meer anoniem aan in het depot van Singer Laren. Reden was dat er twijfels waren geuit over de authenticiteit van het doek. Toen ik het zwaar vervuilde portret voor de eerste te zag, ging er een schok door me heen. Ik voelde dat dit het werk van de hand van een bijzondere kunstenaar moest zijn. Kort daarna bleek dat de lijst om het doek een origineel ontwerp van Whistler was. Met Edgar Degas was hij de eerste schilder die zijn eigen lijsten ontwierp. Voor mij aanleiding om de authenticiteit van het schilderij voor eens en voor altijd vast te stellen.’ Singer Laren heeft het schilderij vervolgens laten onderzoeken door prof. dr. Arie Wallert, oud-conservator natuurwetenschappelijk onderzoek in het Rijksmuseum en hoogleraar Atelierpraktijken en materieel-technisch kunsthistorisch onderzoek aan de Faculteit Geesteswetenschap van de Universiteit van Amsterdam. Om het schilderij te onderzoeken heeft Wallert, in samenwerking met de Universiteit Antwerpen, technieken toegepast afkomstig uit de medische wetenschap. Door middel van infrarood, röntgen en röntgenfluorescentie scanning techniek zijn de verflagen van het schilderij apart in beeld gebracht. Het kunsthistorisch en materiaal-technisch onderzoek toont veel aanwijzingen dat het doek van de hand van Whistler is. Internationale experts blijven twijfelen en vinden dat er nog meer onderzoek nodig is. Maar museumdirecteur De Lorm jubelt alvast: ‘Nederland heeft er een tweede Whistler
bij!’, verwijzend naar het enige andere doek van Whistler in openbaar bezit in Nederland: Arrangement in Gray and Yellow: Effy Deans van het Rijksmuseum. In de tentoonstelling De hand van Whistler is ook dit schilderij te zien, en Harmony in Brown: The Felt Hat (1890-92) en een klein SelfPortrait (1896-97), beide te leen van het Hunterian Museum van de University of Glasgow. Om de restauratie van de ‘Muslin Dress’ zichtbaar te maken worden ook foto’s en scans getoond. De kosmopoliet James Abbott McNeill Whistler was een beroemd en berucht Amerikaans schilder, etser en lithograaf. Zijn werkende leven bracht hij door in Londen, afgewisseld met perioden in Parijs. Als een van de eerste kunstenaars stelde hij vorm boven onderwerp: ‘Art for Art’s Sake’, een vooruitstrevend uitgangspunt in het Victoriaanse Londen. Whistler streefde in zijn doeken vooral naar een uitgebalanceerde weergave van kleur. Dit wordt benadrukt door op muziek geïnspireerde titels die hij zijn werken vanaf 1860 meegaf. De hand van Whistler is onderdeel van de expositie Singer Highlights, met hoogtepunten uit de collectie en nieuwe aanwinsten, waaronder twee monumentale werken van Jozef Israëls, de Haagse Schoolschilder die Laren als kunstenaarsdorp ontdekte. Daarnaast is de collectie onder andere verrijkt met werken van de belangrijke Nederlandse avant-gardisten Jan Sluijters en Lodewijk Schelfhout. Singer Museum • Laren t/m 17 januari www.singerlaren.nl ››
James Abbott McNeill Whistler (1834-1903), Symphony in White. The Girl in the muslin Dress, ca. 1870, olieverf op doek, Singer Laren, Schenking Anna Singer-Brugh 1956, en een technische scan van het schilderij Arrangement in Yellow and Gray, Effie Deans, ca. 1876-1878, olieverf op doek, 194 × 93 cm, collectie Rijksmuseum Amsterdam november 2015 Tableau Fine arts magazine | 31
PAN 2015
In
g
dialoo Van 22 tot en met 29 november 2015 vindt in de RAI de 29e editie van PAN Amsterdam plaats, de eigentijdse beurs voor kunst, antiek en design. Ook dit jaar is er weer genoeg te bekijken en te ontdekken op deze jaarlijkse ontmoetingsplek voor kunstliefhebbers. Meer dan 120 kunsthandelaren, antiquairs en galeristen maken zich op om de bezoekers te verrassen en te verleiden met bijzondere objecten. Een aantal deelnemers laten in deze preview verrassende vergelijkingen zien in nieuwe en oude specialismen. Kunstwerken in dialoog.
1 46 | Tableau Fine arts magazine november 2015
november 2015 TAbleau Fine arts magazine | 47
terugblik & vooruitblik
veilingen
van vulpen tot kuifje
tekst: Adrie van Griensven
Soms komen kleine en middelgrote veilinghuizen met uitzonderlijke veilingen. Het Zeeuws Veilinghuis in Middelburg bracht een collectie luxe en daardoor kostbare vulpennen. Voor originele strips van de grote namen worden in Amerika, Europa en in het Verre Oosten serieuze bedragen betaald. Voor miniaturen op perkament ook en een postzegel van ooit een kwartje kan zomaar een ton opbrengen.... Maar we beginnen met Belgische (neo)impressionisten en surrealisten, waarvoor internationaal hoge bedragen worden neergelegd. Brussels Art Auction bood twee jaar geleden een deel van de collectie aan van het Van Buuren Museum in Brussel, met Van de Woestijne, Wouters, enzovoort. Opbrengst €3,2 miljoen. Vorige maand bracht het huis opnieuw een sterke veiling: ‘Ensor to Permeke’. Die omvatte schilderijen, werken op papier, van onder meer James Ensor en Fernand Khnopff, en sculpturen van George Minne en Constant Permeke. Van deze 58 kavels Belgisch (neo)impressionisme, expressionisme, symbolisme en surrealisme kwamen er 38 uit de collectie van Eric Drossart. ‘Een verrijkend avontuur’, noemt de vermaarde tennisser het verzamelen, waarmee hij in de jaren 1990 begon. Hij kocht vooral uit privécollecties. Zijn kinderen delen zijn passie niet - een veel voorkomend euvel. Het deed hem besluiten zijn kunstwerken ‘weer de vrijheid terug te geven, zodat ze hun weg kunnen vinden naar andere gepassioneerde verzamelaars.’ De veiling was goed voor €4,49 miljoen; vier kavels gingen retour. Een mooi en zomerrijp Landschap met hooimijten van de onvolprezen Emile Claus werd afgeslagen bij €26.000, Ondergaande zon van Georges Lemmen voor €42.000. Van de in Oostende wonende Léon Spilliaert gingen er drie werken naar andere verzamelaars, onder meer Baadster voor de zee, een pastel en inkt op papier. Een naakte vrouw op de vloedlijn, het gezicht niet te zien doordat ze haar kleed net over het hoofd uittrekt. Het ging van de hand voor €260.000. Van Khnopff was er ook een mooi naakt, pastel en houtskool. De hamer kwam neer bij €52.000. Ook Gustav de Smet ligt goed in de markt. Hij was in de Eerste Wereldoorlog naar Nederland uitgeweken en keerde pas in 1922 naar Vlaanderen terug. Er waren drie werken van hem: het futuristische Venster op de stad. Zicht van Amsterdam, uitgevoerd in donkere kleuren, toegeslagen voor €130.000. En Aan het venster uit 1931, een vrolijk kleurige gouache met een vrouw aan een raam, die €180.000 haalde. Deze was ooit van Paul Gustave van Hecke, een kunsthandelaar, filmliefhebber en auteur die de Belgische kunst van zijn tijd buiten de grenzen promootte. Voor Geraamten in travestie (€600-750.000) van Ensor ging de nieuwe bezitter tot €1,6 miljoen. Ensor schilderde zijn figuren vaak als skeletten ››
> Emile Claus, Landschap met hooimijten, €26.000 Léon Spilliaert, Baadster voor de zee, €260.000 Ensor, Geraamten in travestie €1,6 miljoen < Gustav de Smet, Venster op de stad. Zicht van Amsterdam, €130.000 november 2015 Tableau Fine arts magazine | 63
Giovanni Boldini (1842-1931), Feest in de Moulin Rouge, ca.1889 olie op doek, 96,5 x 104,4 cm, coll. Musée d’Orsay, Parijs
Betaalde
liefde Prostituees hebben niet alleen veel voor de faam van het Parijse nachtleven gedaan, zij hebben ook een belangrijke bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van de Europese kunst. De inspiratie, die kunstenaars bij hen vonden, leverde vele beroemde en in veel gevallen baanbrekende meesterwerken op. tekst: Waldemar Kamer
SPOERRI
Moments to treasure Bij onze zuiderburen is in een dubbelexpositie het markante werk van de Zwitserse kunstenaar Daniel Spoerri te zien. Gefascineerd door toevallige dingen, plaatsen, personen en momenten houdt hij zich bezig met het vangen van dat stukje realiteit om het voort te laten leven in een kunstobject. Als waren het momenten om te koesteren. Tekst: Dieke Andrea
Daniel Spoerri, Das Bistro der Heiligen Marta, assemblage, 2014 70 x 70 x 30 cm
Internationale
HigHlights
MENSen Mooi, ontroerend, enthousiast, talentvol, levenslustig, gedreven, professioneel, moedig, muzikaal, origineel... mensen zijn fascinerend. Van Goya tot Stella en van prins tot bakker komen ze op de volgende pagina’s in een bonte, inspirerende stoet voorbij.
portretten van Goya Dit is een van de eerste groepsportretten van Goya, geschilderd in 1784 in opdracht van de Infante Don Luis de Borbón, de jongere broer van koning Karel III van Spanje. Goya koos er voor de familie te portretteren in een informele setting, in hun dagelijkse routine. De vrouw des huizes, María Teresa de Vallabriga, laat haar kapsel verzorgen door haar coiffeur, terwijl haar 32 jaar oudere echtgenoot Don Luis een spelletje patience speelt. Rondom aanwezig zijn hun drie jonge kinderen, bedienden en leden van de huishouding. Linksonder zien we ‘live’ Goya schilderen. Goya had twee zomers doorgebracht bij de familie, in hun nieuw gebouwde paleis 90 mijl ten westen van Madrid. De promiscue affaires van Don Luis hadden schandaal veroorzaakt aan het hof en zijn oudere broer had hem gedwongen te trouwen en in ballingschap te leven. Onverschrokken zette Don Luis een mini-hofhouding voort en nodigde toonaangevende kunstenaars, architecten en muzikanten uit voor hem te werken. Goya had het er naar zijn zin: hij zag zich omringd door een grote kunstcollectie, uitstekende jachtgebieden en goed gezelschap. In zijn brieven aan zijn vriend Martín Zapater, schrijft hij enthousiast over hoe hij uit jagen ging met de infante en dat zijn portretten werden ontvangen met ‘onverwacht applaus omdat de kunstenaars voor hem er geen succes van wisten te maken’. Het familieportret van Don Luis bevind zich in Parma en is een van ruim 70 van Goya’s mooiste portretten die uit zowel openbare als
privécollecties van over de hele wereld in de Londense National Gallery zijn samengebracht. Hier wordt in Goya: the Portraits voor het eerst Goya’s carrière als portretschilder belicht. Francisco de Goya y Lucientes (1746-1828) geldt als een van de beroemdste en meest bewonderde Spaanse schilders ooit. Talentvol en intelligent leverde hij in de turbulente tijd waarin hij leefde scherpzinnige politieke en sociale kritiek in zijn historische schilderijen en wist ook het portretgenre door zijn innovatieve en onconventionele benadering tot nieuwe hoogten te brengen. Vanaf het eerste begin aan het hof in Madrid tot zijn aanstelling als Eerste Hofschilder van Karel IV was hij de favoriete portrettist van de Spaanse aristocratie dankzij zijn vermogen de inborst van zijn onderwerpen tot leven te brengen, zelfs in zijn belangrijkste en meest bekende officiële portretten. Goya zag de persoon achter de façade die de geportretteerden hem toonden en bracht hun karakter en psychologie subtiel tot leven op het doek. Ook in zijn zelfportretten wordt dat duidelijk. Een van zijn laatste is het ontroerende Zelfportret met Dokter Arrieta, uit 1820, waarin hij zichzelf schildert als zieke oude man die van zijn zorgzame arts een drankje krijgt. National Gallery • Londen t/m 10 januari nationalgallery.org.uk ›› < Francisco de Goya (1746-1828), Familie van de Infante Don Luis de Borbón, 1783-4, olie op doek, 248 x 328 cm, Fondazione Magnani Rocca, Parma, Italië
november 2015 Tableau Fine arts magazine | 79
december 2015 / januari 2016
Volgende keer
Schilders van
echte
Winters
Selfies
in de Gouden Eeuw
met kirchner in de bergen portretfotografie nu van mentzel tot olaf heel holland aan de dis en nog veel meer â&#x20AC;˘ De volgende Tableau verschijnt rond 15 december 114 | Tableau Fine arts magazine november 2015