Gökyüzü Eylül 2015 by TAD Gökyüzü

TÜRK ASTRONOM ? DERNE? ? AYLIK BÜLTEN?

g ökyüzü EYLÜL 2015

SAYI 61

Güne? Sistem i'nin Ötesinde: Ötegezegenler

ed it örden Arif Bay?rl? arif.bayirli@boun.edu.tr

Gökyüzü Eylül say?s?ile kar??n?zday?z! Gökyüzü olarak kendimize koydu?umuz en önde gelen hedeflerden biri, yaz?lar?m?z?haz?rlayan herkesin astronomi alan?na dair yüzeysel malumattan öte deneyim ve bilgi sahibi olarak, ço?u zaman bu alanda ara?t?rmalar yürüten ya da "bo? zamanlar?nda" amatör olarak ilgilenen ki?iler aras?ndan olmas?. Her ay yay?nlanan kö?eler ve di?er yaz?larla birlikte, her say?ya ayr?ayr?özgün katk? sa?layan herkes astronomi konusunda oldukça geri oldu?umuz T ürkçe kaynak olu?umuna da katk?koyuyorlar asl?nda. K ?sacas? güvenilir, bilimsel bilgiyi siz okurlar?m?za ula?t?rmak için elimizden geleni yap?yoruz. Gittikçe içerik ve format olarak kapsaml?bir 'astronomi dergisi' ?ekline bürünen bültenin bu say?s?nda da birbirinden ilginç ve detayl?yaz?lar bulacaks?n?z. K apak konumuz, son zamanlar?n en çok konu?ulan konular?ndan ötegezegenler, yani Güne?'ten ba?ka y?ld?zlar?n etraf?ndaki gezegenler. Dosyam?za yaz?s?ve kendisiyle yapt???m?z röportajla katk?sa?layan Ankara Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü'nden Yrd. Doç. Dr. Özgür Ba?türk'ün deyimiyle '?kinci bir K opernik Devrimi'nin e?i?indeyiz. T arihteki ço?u devrimde oldu?u gibi devrim gerçekle?irken ona tan?kl?k edenler ne kadar önemli oldu?unun genelde yeterince fark?nda olamayabiliyorlar. Ötegezegenler konusunda durum biraz daha farkl?belki de, çünkü yeni yeni ke?fedilen Dünya benzeri gezegenlerle bu konu astronominin en öne ç?kan konular?aras?nda yerini alm?? durumda. Dosyam?zda ayr?ca Ü. Fuat Özyar'?n Dünya'ya benzeyen gezegenleri ele ald??? detayl?yaz?y?da yer al?yor. Gökyüzü'nde bu ay yeni bir kö?e yer al?yor: Par?lt?lar. Nuray Saatçio?lu Uygur'un düzenledi?i bu yeni, renkli kö?ede gökyüzünün ve gökyüzünde edebiyatç?lar?büyüleyen güzelliklerin yans?malar?n?bulaca??n?z al?nt?lar payla?aca??z; bazen unutulmu?, az bilinen bir ?iir, bazen bir edebiyat metninden bizi sonsuzlu?un büyüsüne ta??yacak k?sa bir bölüm. K ?sacas?Gökyüzü bu ayda dinamik içeri?iyle sizlerle bulu?uyor ve her zamanki gibi sizlerin önerileri, ele?tiri ve deste?inizi bekliyor. Gökyüzü'nüz aç?k olsun!

gökyüzü eylül 2015

içindekiler GÖKYÜZÜ HABERLER?

Venüs ?klim K a?ifi "Akatsuki" K aradeliklerin Bilgi S?zd?rma Paradoksu

YAYI N K URULU

Galaksi Merkezinde Çift K aradelik

Aysun Akyüz

GÖZE ÇARPAN K AREL ER

S?tk?Ça?da? ?nam

K APAK GÖRSEL ?

KAPAK KONUSU

K aç Dünya Daha Var Gözlemsel Ötegezegen Çal??malar?

NASA

T ASARI M

Röportaj: Yrd. Doç. Dr. Özgür Ba?türk ile Söyle?i

Arif Bay?rl?(Editör)

Semih Çakmak MAK AL E

Venüs Jeolojisi ve Aktif Volkanizmaya Dair K an?tlar

ASTRONOM?& ASTROF?Z?K ARA?TIRMALARI

K AT K I DA BULUNANL AR Yrd. Doç. Dr. Özgür Ba?türk, Selçin Demira?, Nuray Saatçio?lu, Ba?ak Ekinci, Volkan Özen, Semih Çakmak, ?. Ceyhun Andaç, Dr. T u?ça ?ener- ?at?r, Özgür Can Özüdo?ru

Samanyolu'nun Merkezi - I I

T ÜRK AST RONOM? DERNE? ? ?L ET ???M ADRESL ER?

ASTRONOM?E? ?T?M? Gökyüzü Özgürle?sin

E- POST A gokyuzu@tad.org.tr

PARI LT I L AR

24 GÖKYÜZÜ FOTO? RAFLARI

tad@tad.org.tr A? SAYFAL ARI www.tad.org.tr

GÖKYÜZÜ K?TAPLI? I

www.astronomi.org FACEBOOK

facebook.com/T urkAstronomiDernegi T W I T T ER twitter.com/T urkAstroDer

BU AY GÖKYÜZÜ T ÜRK AST RONOM? DERNE? ? BÜLT EN? @2015 T üm Haklar?Sakl?d?r

gökyüzü haberleri VENÜS ?KL?M KA??F? ?AKATSUK?? Nergis Cesur* 1961 y?l?nda Sputnik 7 ile ba?layan, Venera, Pioneer Venus, Vega ve Magellan gibi görevler ile devam eden birçok ba?ar?s?z ve k?sa vadede ba?ar?l?denemelerden sonra Japonya, 2008 y?l?nda ba?latt???Planet- C projesi ile Venüs ara?t?rma program? ba?latmaya karar verdi. K endi uzay ara?t?rmalar?tarihinde ilk defa Venüs?e araç gönderen ülke, 2015 Aral?k ay?nda gezegene yakla?acak olan AK AT SUK ? için heyecanl?bekleyi?e ba?lam?? bulunmakta.

Üstte: Akihiro I keshita?n?n tasviri ile AK AT SUK ? ve Venüs © JAXA

Par?lt?Ölçer K amera (L AC), Morötesi Görüntüleyici) ile donat?lan AK AT SUK ?, çe?itli dalga boylar?nda k?z?lötesi ve morötesi ???nlar? ölçmek amac?yla ilk defa gezegen taramas?için kullan?lacak olan, y?ld?r?mlar?ve gökteki par?lt?lar?ölçen bir kameraya (L AC) sahiptir. L AC, y?ld?r?m olu?tu?u zaman en iyi görüntüyü

Venüs?ün ?afak vakti gökyüzünde parlak görünmesinden dolay?

yakalad???ndan emin olabilmek için saniyede 50.000 kare

Japonca ??afak?anlam?na gelen ?AK AT SUK ??ismi uygun görülen

çekebilmektedir. I R1 kamera, hem gece hem gündüz, bir mikron

araç May?s 2010?da T anegashima Uzay Merkezi?nden

dalga boyundaki k?z?lötesi ???nlar?yakalamak için dizayn

f?rlat?lm??t?. Yörüngeye yerle?tikten sonra iki y?l boyunca

edilmi?tir. I R2 ise Venüs?ün gerçek yüzeyini rahatl?kla

gezegenin atmosferi üzerinde çal??mas?planlan?yordu. Ancak

görüntüleyebilir.

Aral?k 2010?da yörüngeye yerle?tirilmesinde ba?ar?s?z olundu. Analizler do?rultusunda ba?ar?s?zl?k sebebinin emniyet valf?n?n, yörünge enjeksiyon manevras?esnas?nda kapanmas?na ba?l? olarak yörünge manevra motorunun itici a?z?n?n zarar görmesi olabilece?ini dü?ünen JAXA, böyle bir duruma kar??önceden ald???önlemlerle 7 Aral?k 2015?de gezegene tekrar yakla?acak araç için ba?ka bir giri?im gerçekle?tirecek. Venüs'ün atmosferinden ve yüzeyinden y?ld?r?m ya da ince k?z?lötesi formda yay?lan ???nlar?tespit etmek amac?yla bir "ba?l?k" geli?tirilmesi, güçlü Güne? ?????etkisini ortadan kald?rmak için kritik öneme sahiptir. Ayn?zamanda "?s????nlar?" olarak da adland?r?lan k?z?lötesi ???nlar?n do?ru olarak ölçülebilmesi için araç içi serinli?in korunmas?gerekir. Daha önce ba?ka ülkelerce gerçekle?tirilen Venüs ke?if programlar?ndan birkaç?n?n sonu atmosferin yüksek s?cakl?k ve bas?nc?gibi zorlu ko?ullar?na dayanamayarak tahrip olan uzay araçlar?olmu?tur. Bu yüzden Venüs etraf?ndaki bir uzay arac?n?n s?cakl??a ve bas?nca kar??korunmas?için gerekli olan ko?ullar Dünya etraf?nda dönen bir uyduya göre çok daha kat?d?r.

Bu kameralar sayesinde Güne? Sistemi?ndeki en büyük meteorolojik gizem olan ?atmosfer süper rotasyonu? aç?kl??a kavu?acakt?r. Atmosfer süper rotasyonu, Venüs?ün atmosferinin, Venüs?ten 60 kat daha h?zl?dönmesi fenomenidir (1 Venüs günü 243 Dünya günü iken, atmosferininki 4 Dünya günüdür). Ayn? zamanda gezegen, saniyede 100 metre h?za sahip son derece güçlü rüzgarlar, kal?n karbondioksit atmosferi ve sülfürik asit bulutlar? ile örtülüdür. Yörüngeye yerle?tirildikten sonra AK AT SUK ?, uzaktan alg?lama yöntemiyle Dünya?m?z?n ikiz k?z karde?i olarak an?lan Venüs?ün atmosferik sirkülasyon mekanizmas?n?gözlemleyerek "Gezegensel Meteoroloji" alan?nda geli?meler sa?layacakt?r. Araç taraf?ndan yay?nlanan radyo dalgalar?, Venüs atmosferine nüfuz edip yüzeyden tekrar yans?d???nda, atmosferik katman yap?s?n?ve de?i?imlerini elde etmek için veri olarak kullan?lacakt?r. Gündüz zaman?, Venüs?ü kaplayan alçak irtifadaki bulutlardan etkilenen Güne? ???nlar?n?yakalayarak atmosferik hareketleri gözlemleyecektir. Gece ise, Venüs yüzeyini analiz ederken etrafta aktif volkanlar da arayabilecektir. Bilindi?i üzere, etkilerine

Be? adet özel kamera (K ?z?lötesi K amera 1 (I R1), K ?z?lötesi

rastlanmas?na ra?men Venüs?te henüz hiçbir aktif volkan

K amera 2 (I R2), Uzun Dalga K ?z?lötesi K amera, Y?ld?r?m ve

saptanamam??t?r. Bulunmas?durumunda ise gezegenin iç yap?s?ve evrimi hakk?nda çok önemli bilgiler elde edilebilir. AK AT SUK ??nin görevini ba?ar?l??ekilde gerçekle?tirmesi neticesinde, ileri dönem Venüs ara?t?rmalar?na önemli katk?lar sa?lanacakt?r. K aynak: JAXA Akatsuki Görev Sayfas?

Üstte: (Soldan sa?a) Uzun Dalga K ?z?lötesi K amera (L I R), Morötesi Görüntüleyici (UVI ), 1 µm K amera (I R1) ile elde edilen Venüs görüntüleri

* Y?ld?z Teknik Üniversitesi Fizik Bölümü Y. L isans Ö?rencisi gökyüzü eylül 2015

K ARADEL ?K L ER?N B?L G? SI ZDI RMA PARADOK SU ?. Ceyhun Andaç*

?Bilgi kayb?paradoksunun, içeriye giren parçac?klar sebebiyle ufkun süperkaymas?n?n gözden geçirilmesi ile çözülebilece?ini öne sürüyorum. Prensipte bilgi kurtar?labilmeli fakat tüm pratik amaçlar yüzünden kayboluyor.? Stephen W. Hawking'in 28 A?ustos 2015'te Stockholm'deki K T H Royal I nstitute of Technology'de yapt???konu?madan yola ç?karak yazd???makaleye kendi kaleme ald???özet bu. Akademiden görece uzak insanlar için belki alt? çizilmeli bunun: dünya üzerinde herhangi ba?ka bir biliminsan?n?n bir bilimsel dergiye böyle bir özetle bir makale yollamas?(ya da günümüzde ba?ka bir opsiyon, bunu arxiv.org'a koymas?), derginin hakemleri taraf?ndan umursanmama ya da iyi ihtimalle bir f?rçayla sonuçlanacak, muhtemelen yay?n hiçbir ?ekilde bas?lmaya de?er Üstte: Stephan Hawking (solda) ve Roger Penrose'u (sa?da) karadeliklerle ilgili fikirlerini görülmeyecektir. Fakat S. W. Hawking'den

konu alan yarat?c?bir karikatür (Kaynak: eSociably)

bahsediyoruz, bilmem anlatabildim mi? Bondi, Metzner ve Sachs'?n (BMS) 1962'de ortaya koyduklar?olay ufkunun Hikaye asl?nda Hawking'in k?rk y?l evvel yazd??? ?Hawking ???mas?? makalesi ile beraber ba?l?yor. Hawking ???mas?, klasik anlamda bak?ld???nda olay ufkunun içine giren hiçbir ?eyin karadeli?in d???na ç?kamayaca??varsay?m?n?n?n kuantum mekani?i ile çürütülmesinden ibaret. Çok çok küçük bir miktar ????k buhar?n?n? karadeli?in d???na ç?kabilece?ini, bunun da kaba bir hesapla, ortalama büyüklükte bir karadeli?i 1060 y?l gibi, evrenin ya??ndan bile kat be kat fazla bir zaman sonra tamamen yok edebilece?ini söylüyor Hawking bu çal??mas?nda. Fakat sonra da ?unu dü?ünüyor: acaba karadelik tamamen buharla?t???nda, karadeli?in içine dü?mü? olan

süperkaymas?olay?n?Hawking 2015'in Nisan ay?nda Strominger'den tekrar dinleyince fark?na var?yor ki, BMS'in zaman için söyledi?i bu kayma asl?nda dura?an durumda olay ufkunda da meydana gelebiliyor (süperkayman?n, çekimsel ???man?n varl???nda asimptotik olarak düz olan bir uzay- zaman?n asimptotik simetrilerini tarif etmek için, uzam ve zaman?n bir oldu?u özel görelilik ko?ullar?nda bir nevi Galileo görelili?i gibi bir ?ey oldu?u varsay?labilir). Buradan ç?k??la Hawking, bu k?sa giri? niteli?indeki makalenin anafikrini olu?turacak fikri ortaya at?yor. Holografinin bir ba?ka versiyonu gibi dü?ünebilece?imiz bir ?ekilde, kuantum durumlar?n?n bilgisi asl?nda karadeli?in içinde de?il, karadeli?in içi diye tabir edilen yerin s?n?r?nda, yani olay ufkunda, daha do?rusu burada meydana gelen süperkaymada depolan?yor. Burada ?bilgi?nin bir ?olay?da depo edilmesi fikri pek al???lageldik de?il fakat, en ufac?k bir sistemde bile zaman akarken geçen olaylar?n anl???n?bir bilgisayarda tutup, sonra da bu dosyan?n içine isminizi yazd???n?z?, bu durumu anlamaya yard?mc? olabilecek bir analoji olarak dü?ünebilirsiniz.

parçac?klar?n kuantum durumlar?n?n dü?tükten sonra bilinemeyece?i varsay?m?ndan hareketle,

Hawking bu makalenin hesaplar?n?ve detay?n?içeren bir çal??may?da M. J. Perry ve

karadeli?in son durumunun tahmin edilmesinde

A. Strominger ile birlikte haz?rlayacak olduklar?n?belirtiyor. Son zamanlarda daha

bir belirsizlik olu?abilir mi? Bunu da bilgi

çok sosyal konular ve fütüristik yakla??mlar?sayesinde ad?duyulan Hawking'in bu son

paradoksu olarak ?u ?ekilde özetliyor:

çal??mas?daha çok konu?ulaca?a benziyor.

?K aradeli?in içine dü?en parçac?klar?n kuantum

K aynak: T he I nformation Paradox for Blackholes, S. W. Hawking arXiv:1509.01147

durumlar?n?n bilgisi nas?l oluyor da d??ar?ya akan radyasyonla birlikte geri ç?k?yorlar??

* ?stanbul Teknik Üniversitesi Fizik Bölümü Doktora Ö?rencisi

gökyüzü haberleri

GAL AK S? MERK EZ?NDE Ç?FT K ARADEL ?K ?. Ceyhun Andaç & Arif Bay?rl? K aradelikler uzayda bulunan, insano?lunun alg?layabildi?i en

Markarian 231(Mrk 231)?in yüksek enerjisinin kayna??n?n,

utangaç cisimler belki de. Buna ra?men, çe?itli problem çözüm

merkezinde birbiri etraf?nda dolanan iki karadelik oldu?unu

uzman?fizikçiler ve astronomlar sayesinde haklar?nda birçok ?ey

gözlediler.

biliniyor. Sözgelimi tek bir çe?it olmad?klar?ve tek bir olu?um biçimiyle ortaya ç?kmad?klar?, karadeliklere dair en rahatl?kla söylenebilecek ?eyler aras?nda. K aradelik türleri içinde en devasa olan?ve bu sebeple belki de hakk?nda en çok literatür bulunanlar?ndan biri de kuazarlar.

kuazarlar, iki galaksinin birle?mesi ile olu?umu s?ras?nda birbiri etraf?nda yörüngeye girmi? dev karadelik çifti bar?nd?r?yor olabilir. Birbirleri etraf?nda dönen kaykayc?lar gibi karadelik çifti o kadar yüksek seviyede enerji yay?yor ki bu durum galaksinin

K uazarlar, ???k ?ölenleridir. Aktif galaksilerin bu parlak

içindeki milyarlarca y?ld?zdan kaynaklanan ?????dahi gölgede

çekirdekleri, güne? sistemimizden çok da büyük olmayan bir

b?rakacak seviyede parlak bir merkezin olu?mas?na neden oluyor.

bölgede s?k??m?? yüz milyar kadar y?ld?z?n karadeli?e madde

Bilim insanlar?Hubble??n ar?ivindeki Mrk 231?in merkezine ait

aktar?m?yoluyla ???yor. Milyonlarca, hatta milyarlarca güne?

morötesi ???n?m gözlemlerini inceleyerek kendi deyi?leriyle ?uçuk

kütlesine sahip süperkütleli karadelikler, bu saf enerjinin

ve hayret verici özellikler?ke?fettiler.

tsunamileri denebilecek gök cisimlerinin mümkün olan yegane enerji kaynaklar?olarak dü?ünülüyor.

Bu bulgulara göre aktif galaksilerin çok parlak çekirdekleri olan

K uzar?n merkezinde sadece bir karadelik olsayd?, etraftaki s?cak gazlardan olu?an tüm y???lma diskinin morötesinde ???ma yapmas?

Astronomlar NASA Hubble uzay teleskobunu kullanarak

beklenirdi. T am tersine, gaz ve tozdan olu?an diskin morötesi

merkezinde kuazar bar?nd?ran Dünya?ya en yak?n galaksi

???mas?merkeze do?ru gidildikçe h?zl?bir ?ekilde dü?üyor. Bu

gökyüzü eylül 2015

durumun diskte karadeli?i çevreleyen büyük bir bo?luk oldu?unun göstergesi oldu?u dü?ünülüyor. Gözlemsel veriye yönelik dinamik

OKURLARA ÇA? RI

modellerden yola ç?karak yap?lan en iyi aç?klama diskin merkezinin iki karadeli?inin birbiri etraf?ndaki dönü?ü etkisiyle oyulmu?

Ayl?k olarak yay?nlad???m?z Türk Ast ronomi Derne?i Gökyüzü

olabilece?i yönünde. Daha küçük olan karadelik, y???lma diskinin iç

Bült eni'ni ast ronomi üzerine çal??an veya ast ronomiye ilgili

bölgesinde dolan?yor olup kendisine ait bir mor- ötesi ???n?ma sahip

amat ör bir ekip olarak yay?nl?yoruz. Yeni say?lar?m?zla birlikt e

bir ufak- diske sahip olabilir.

bült ende yeni kö?eler ve birçok konuda özgün içeri?e yer

Çin Bilimler Akademisi, Çin Ulusal Astronomi Gözlemevleri?nden

vermeye ba?lad?k; önümüzdeki say?larla bunu sürdürmek ve

Youjun L u: ?Bu bulgudan ötürü oldukça heyecanl?y?z çünkü bu

bült eni gökyüzüne merakl?geni? bir kit leye ula?t ?rmak

yaln?zca Mrk 231?deki çift karadeli?in varl???n?göstermekle

ist iyoruz. Bu nokt ada bült ende yay?nlamak üzere

kalmay?p ayn?zamanda çift karalikleri morötesi gözlemlerle sistematik bir ?ekilde araman?n da bir yolunu aç?yor? diye belirtiyor. Dev galaksiler ve galaksi kümeleri gibi evrendeki yap?lar küçük sistemlerin birle?erek daha büyükleri olu?turmas?yla büyüyorlar ve çift karadelikler de asl?nda bu tip birle?melerin do?al sonuçlar?? diye

ast ronomi/ast rofizik çal??malar?yürüt en t üm ö?renciler ve ö?ret im görevlilerine bir ça?r?da bulunmak ist iyoruz. Bült ende a?a??da yer verilen ba?l?klar dahilinde özgün yaz?, çeviri ve derleme kat k?lar?n?z?bizlerle payla?abilirsiniz:

ekliyor ara?t?rman?n di?er yürütücüsü Oklahoma Üniversitesi?nden

- Haber l er : Çe?it li uzay ajanslar?n?n (NASA, ESA vb.) ve

Xinyu Dai.

büyük t eleskop projelerinin (Hubble, Chandra vb.) bas?n

Merkezdeki karadelli?in 150 milyon Güne? kütlesinde, ona e?lik

duyurular?n?t emel alarak, gerekli yerlerde k?sa aç?klamalar

eden karadeli?in ise 4 milyon Güne? kütlesinde oldu?u dü?ünülüyor.

ekleyip olu?t urulmu? derleme yaz?lar?(yakla??k 250- 300

Dinamik çift birbirleri etraf?ndaki bir turlar?n?1.2 y?lda tamaml?yor. Daha küçük olan karadelik, Mrk 231 ile geçmi?te birle?mi? ba?ka bir galaksiden bir kal?nt?. Yak?n birle?menin kan?tlar?n?ana galaksideki simetri bozuklu?u ve genç mavi y?ld?zlarda gözlenen uzun kütleçekimsel gel- git kuyruklar?olu?turuyor. Sözü geçen birle?me Mrk 231?deki y?ld?z olu?um h?z?n?

kelime) - Ast r on om i /Ast r of i zi k Ar a?t ?r m al ar ?: Okurlar?n kendi ara?t ?rmalar?n?, t ez çal??malar?n?ula??labilir ve anla??labilir (denklem ifadeleri kullanmadan) bir dille genel okuyucuya yönelik haz?rlad???yaz?lar(yakla??k 450- 500 kelime)

Samanyolu?nun mevcut y?ld?z olu?um h?z?ndan 100 kat fazla

- Gök yü zü Fot o?r af l ar ?: Ast rofot o?rafç?l?kla ilgilenen

olmas?na neden oluyor. Üzerine dü?en gaz karadeli?in ?motorunu?

okurlar?m?z?n kendi çekt ikleri gökyüzü fot o?raflar?n?,

besliyor, d??ar?do?ru f??k?rmalar?n?tetikliyor ve olu?an türbülans ile

fot o?raf?n k?sa bir hikayesiyle payla?t ?klar?fot o?raf ve yaz?lar

de ?iddetli bir y?ld?z olu?umuna neden oluyor. Çift karadeliklerin birkaç yüz bin y?lda spiraller çizerek birbirine yakla??p birbiriyle çarp??t?klar tahmin ediliyor. Mrk 231, 581 milyon ???k y?l?uzakl?kta bulunuyor.

(fot o?raf?n yüksek çözünürlüklü hali ve yaz?için yakla??k 100- 150 kelime) Her ay?n 10'unda yay?nlanan Gökyüzü Bült eninde yay?nlanmak üzere kat k?lar?n?z?bir önceki ay?n 25'ine kadar

Habere konu olan ara?t?rman?n sonuçlar??T he Asrophysical

(örne?in Ekim say?s?için son t arih 25 Eylül)

Journal??n 14 A?ustos 2015 say?s?nda yay?nland?. gok yu zu @t ad.or g.t r adresine, kullan?lacak görselin yüksek K aynak: HubbleSite

çözünürlüklü hali ve yaz?n?n OpenOffice ya da Word gibi bir yaz?edit örüyle haz?rlanm?? halini gönderebilirsiniz. K at k?lar?n?z yay?n kurulu t araf?ndan de?erlendirilip uygun görüldü?ü t akdirde bir sonraki say?da yay?mlanacakt ?r.

Solda: Mrk 231'in Hubble taraf?ndan elde edilen görüntüsü ve merkezdeki parlak kuazar © NASA

göze çarpan kareler

Hubble Uzay Teleskobu ile elde edilen bu görünt üde W R 124 adl? y?ld?z ve et raf?ndaki oldukça parlak M 1- 67 bulut susu görülüyor. D??ar?ya ?iddet li küt le akt ar?mlar? yapan bir Wolf- Rayet y?ld?z?olan W R 124 et raf?ndaki bulut su 10,000 y?ldan daha ya?l?de?il. ©ESA/Hubble & NASA

Curiosit y (M erak)

ke?if

robot unun M ars üzerindeki

üçüncü y?l?n?

doldurdu?u 5 A?ust os 2015 t arihinde çekt i?i kendi fot o?raf?. 92 t ane fot o?raf?n birle?t irilmesiyle olu?t urulan bu küresel görünt üde Curiosit y yak?n zamanda kaz?lar gerçekle?t irdi?i M arias Geçidi'nde görülüyor. © NASA,

JPL - Calt ech, M SSS - L it t le Planet : Andrew Bodrov

GÜNE? S?ST EM?N?N ÖT ES?NDE: ÖT EGEZEGENL ER

kapak konusu K AÇ DÜNYA DAHA VAR? Ümit Fuat ÖZYAR*

"Binler ce y?ld?r dü?ünür ler in, bilim insa nla r ?n?n ka fa s?n?me?gul eden o ünlü ?Evr ende ba ?ka bir ?Dünya ?va r m???sor usunun ya n?t?na her a n ula ??la bilir ."

evrenizde bir yerlere gizlenmi? milyarlarca misket var. Göreviniz bunlar?bulmak. Ama özellikle ?mavi renkte?olanlar çok k?ymetli. Otuz y?ll?k aray???n?z sonras?nda sadece iki bin dolay?nda misket

bulabiliyorsunuz. Üstelik bunlardan sadece birkaç?mavi renkte. Gökbilimciler beni bu benzetmeden dolay? umar?m ba???lar. Ama Samanyolu?nda ötegezegen av?n?buna benzetiyorum. Binlerce y?ld?r dü?ünürlerin, bilim insanlar?n?n kafas?n? me?gul eden o ünlü ?Evrende ba?ka bir ?Dünya? var m???sorusunun yan?t?na her an ula??labilir,

?ans?n?z daha yüksek olacakt?r. Ama ne kadar yüksek? ?ansl?y?z ki, gökbilimcilerin ötegezegen avc?l???nda kulland???birçok yöntem var: geçi? yöntemi, do?rudan görüntüleme, dikine h?z etkisi, kütle çekimsel mercekleme gibi. Her yöntem farkl?bir modelle gezegen avl?yor. ?imdiye kadar ke?fedilen gezegenlerin büyük bir k?sm?, K epler Uzay Teleskopu sayesinde geçi? yöntemiyle bulundu. Bu yöntemleri ve ayr?nt?lar?n? ba?ka bir yaz?n?n konusu olarak b?rak?p ke?fedilen gezegenlerden özellikleri Dünya?ya benzeyenleri ele alal?m. Dünya?ya benzer gezegen aray??lar?çe?itli parametreler uygulanarak gerçekle?tirilir. Örne?in y?ld?z?n ya??bunda önemlidir. Güne? gibi be? milyar y?l ya??ndaki bir y?ld?z?n çevresinde ya?am olu?abilir. Ancak henüz bir milyar y?l ya??ndaki genç bir y?ld?zda ya?am belirtileri ortaya ç?kmam?? olabilir ya da 10 milyar y?l ya??ndaki bir y?ld?z?n gezegeninde çok ileri teknolojiye sahip ya?am izleri görülebilir. Dünya?n?n 5 milyar y?l ya??nda olmas?, modern insan?n yeryüzünde son 20- 30 bin y?ld?r var olmas?ve teknolojimizin özellikle son yüz y?l içinde büyük bir at?l?m yapt???dü?ünüldü?ünde, 10 milyar y?l ya??ndaki bir k?rm?z?cüce y?ld?z?n çevresindeki gezegenin olas?sakinleri bizden çok daha ileri bir teknikle donanm?? olmas?akla yak?n gelmektedir. Bu nedenle

ya da daha uzun bir süre yan?ts?z kalabilir. Ba?ka bir dünyan?n bulunmas?büyük bir keyifle duyurulacak olsa da oraya gitme ümidimiz birkaç dü?ünce deneyi d???nda yok. Bu yaz?n?n haz?rland???s?rada ke?fedilen ötegezegen say?s?1949 idi. Sadece Samanyolu Gökadam?zda milyarlarca gezegen oldu?u dü?ünüldü?ünde bu say?n?n çok ama çok az oldu?u tüm ç?plakl???yla ortaya ç?kar. Elimizdeki teknolojiyle ne kadar övünsek de i? ötegezegen avc?l???na gelince oldukça yetersiz. Gökbilimciler bu zorluklar?çe?itli gözlem ve bilimsel modellerle a?maya çal???yor. Ötegezegen av?n?n neden bu kadar zor oldu?unu ?öyle söyleyebiliriz. 10 kilometre uzakta bir araban?n far?na bakt???n?z?dü?ünün. ?imdi de bu far?n hemen önünden geçen bir toz tanesini görmeye çal??t???n?z?hayal edin. Görebilir misiniz? Far?n parlak ?????bu tozun görünmesinin önündeki en büyük engeldir. Toz fara ne kadar yak?n ve büyükse görebilme

Üst t e: M ars yüzeyinde geçt i?imiz y?l gözlenen met an konsant rasyonundaki de?i?im, gezegenin yüzeyindeki met an kaynaklar?ve döngüleri üzerine dikkat leri çekt i ©NASA Türkçele?t iren: Ümit F. Özyar

dünya benzeri bir gezegenin çevresinde doland???y?ld?z?n ya??ve tipi de dikkate al?nmaktad?r. Dünya?ya benzer gezegenler k?saca ESI 2 denilen bir parametreyle belirlenir. Bu parametrenin büyüklü?ünü gezegenin büyüklü?ü, y?ld?z?na uzakl???, yap?s?, s?cakl???, yo?unlu?u, ya??gibi unsurlar belirler. Dünya için ESI de?eri 1, Mars??n ESI de?eri ise 0,7?dir. E?er bir gezegenin ESI de?eri 1?e yak?nsa Dünya benzeri gezegen olarak kabul edilir. Ba?ka bir ifadeyle bu tür gezegenlerde s?v?suyun ve ya?am?n olas?oldu?undan bahsedilebilir. Peki, ke?fedilen gezegenlerden kaç?n?n ESI de?eri 1?e yak?n? K e?fedilen gezegenlerden 31?inin ESI de?eri 0,5 ile 0,88 aras?ndad?r. Bunlardan 10 tanesi hemen hemen Dünya büyüklü?ünde, 21 tanesi ise Dünya?dan büyük, süper- Dünya s?n?f?ndad?r. En yak?n?12 ???k y?l?, en uzaktaki 2500 ???k y?l?uza??m?zdad?r. Bu gezegenlerin yüzde 80?i K epler uzay teleskopu taraf?ndan bulunmu?tur.

"ES? pa r a metr esin gezegenin büyüklü?ü, y?ld?z?na uza kl???, ya p?s?, s?ca kl???, yo?unlu?u, ya ??gibi unsur la r belir ler ." Üst t e: K epler 442b'nin(en üst t e) ve K epler 296e'nin (alt t a) sanat ç?

ESI indeksi 0,88?le Dünya?ya en benzer olan gezegen K epler- 438b3, 473 ???k y?l?uzakl?ktad?r. Ocak 2015?de ke?fedilen gezegenin K epler- 438 y?ld?z?, yar?Güne? kütlesinde ve 4,4 milyar y?l ya??ndad?r. Yani bu gezegende e?er bir ya?am formu varsa Dünya?dakine paralel bir geli?im izlemi? olmas?mümkün. Elbette bu yorumu sadece y?ld?z?n ya??na bakarak söylüyoruz. Biyolojik aç?dan ba?ka bin bir türlü farkl?model olmas?muhtemel. Gezegen, y?ld?z?çevresinde 35 günde bir tur at?yor. Yani y?ld?z?na oldukça yak?n bir yörüngeye sahip. Zaten y?ld?z?n küçük olmas?ya?am alan?n?n Güne??in ya?am alan?na göre daha yak?n olmas? anlam?na geliyor.

çizimi görselleri ile Dünya'n?n büyüklük olarak kar??la?t ?rmal? görünt üsü ©NASA

gezegenleri ya?am alan?içinde yer al?yor. K epler- 296f, 0,60 ESI de?erine sahip. K epler- 296e ESI aç?s?ndan daha dikkat çekici oldu?undan biz bu gezegene bir göz atal?m. K ütlesi 12,5- 3,3- 1,4 olarak üç farkl?de?erde gösterildi?inden netle?mi? de?il. Dolay?s?yla yo?unlu?u da bilinmiyor. Çap?1,5 Dünya çap?nda olan K epler- 296e?nin atmosfer s?cakl???n?n 267 K oldu?u san?l?yor. Atmosfer s?cakl???nedeniyle bu gezegen de

K epler- 438b gezegeni 1,1 Dünya çap?nda ve atmosfer s?cakl???276 K (K elvin4) olarak hesaplanm??. Gezegenin bu s?cakl???akla, yüzeyinin s?v? suyu bar?nd?racak kadar s?cak olmas?n?getirir. Gezegenin yo?unlu?u ise kütlesi net olarak bilinmedi?inden henüz belirsiz. Ancak yap?lan modellemelere göre gezegen 1,3- 0,6 Dünya kütlesinde olabilir. ?lerleyen zamanlarda yap?lan yeni gözlemlerle kütlesi ve dolay?s?yla yo?unlu?u daha do?ru bilinecek.

ya?am?olas?k?l?yor. Yörünge dönemi 34 gün olan gezegen 6 Mart 2014?de ke?fedildi. 0,84 ESI de?eriyle üçüncü s?raya yerle?mi? olan GJ 667Cc gezegeni bize yak?n y?ld?zlar?n birinin çevresinde dolan?yor. 24 ???k y?l?uzaktaki M tipi GJ 667C y?ld?z?n?n çevresinde dolanan gezegenin yörünge dönemi 28,1 gün.

0,85 ESI de?eri ile ikinci s?rada yer alan gezegen K epler- 296e,

GJ 667Cc en az 4.5 Dünya kütlesinde olup y?ld?z?ndan,

K epler- 438b?ye göre çok daha uzaktaki bir y?ld?z çevresinde dolan?yor.

Dünya?n?n Güne??ten ald???????a göre % 90 oran?nda ???k

Neredeyse K epler- 138 y?ld?z?n?n özelliklerine sahip olan K epler- 296

almaktad?r. Bununla birlikte gezegenden gelen ???k büyük

y?ld?z?nda ?imdiye kadar alt?gezegen ke?fedildi. Bunlardan e ve f

oranda k?z?lötesi bölgededir. Çünkü gelen ?????n büyük bir k?sm?gezegenin atmosferince emilmektedir. Bu, Dünya?n?n da Güne??ten ald????????n büyük bir k?sm?n?emdi?i bilgisiyle uyumludur. Elbette bu bilgi gezegenin yüzeyine ili?kin Dünya?daki gibi su kaynaklar?na sahip olmas?n?belirleyecek tek etken de?ildir. ESI de?eri 0,84 olan ve GJ 667Cc ile ayn?s?ray?payla?an K epler 442b gezegeni 1115 ???k y?l?uzakl?ktad?r. K epler Uzay Teleskopu?nun 1000. gezegeni unvan?na da sahip olan K epler 442b, Ocak 2015?de ke?fedildi. K epler- 442b 1,3 kat?Dünya çap?nda ve yörünge dönemi 112 gün olarak ölçülmü?tür. 2,9

Üst t e: Üçlü bir y?ld?z sist emi olan Gliese 667 sist emine dahil olan GJ 66C y?ld?z? et raf?ndaki, 4.5 Dünya küt lesine sahip GJ667Cc gezegenin sanat ç?çizimi ©NASA

milyar y?l ya??ndaki K epler 442 y?ld?z?0,6 Güne? kütlesindedir. Y?ld?z?n ya??na göre K epler 442b?de ya?am varsa, yeni gökyüzü eylül 2015

filizlenmeye ba?lad???n?söyleyebiliriz. ?lk üç s?ray?payla?an gezegenlerin ?imdilik bilinen özellikleri bu ?ekilde. Merakl? okuyucular di?er 28 gezegenin özelliklerine a?a??da verdi?im kaynaklardan ula?abilir. Bir gün ya?am?n ye?erdi?i gezegenin bulunaca??n?dü?ünüyorum. Belki de bu gezegendeki uygarl?k bizden ileri olacak. Ancak ?unu unutmamak gerekiyor. Fizik hiçbir cismin hatta parçac???n ???k h?z?ndan daha h?zl?gidemeyece?ini söylüyor. Bu olgu defalarca kan?tland?. E?er bir yerde tekni?i bizden ileri bir uygarl?k bulsak bile onlarla ancak ???k yard?m?yla haberle?ebilece?iz. K onuyu basitle?tirmek ad?na bir örnek verelim.

Üstte: Ya?am Alan?olarak belirtilen suyun s?v?halde bulunabilece?i ko?ullar?n oldu?u bölge üstteki görselde farkl? büyüklükteki y?ld?zlar ve bu y?ld?zlardan uzukl??a göre de?i?imi gösteriliyor. T ürkçele?tiren: Ü. Fuat Özyar ©NASA

ad?kullan?l?r: K epler- 438 gibi. Bundan sonra da

Diyelim 100 ???k y?l?gibi nispeten yak?n

?eye kar??l?k bize ev sahipli?i yapma

bir yerde ya?am izine rastlad?k, Bu

büyüklü?ünü gösteriyor. ?nsano?lu yak?n

küçük harfle ve b?den ba?lamak kayd?yla

durumda bu gezegendeki ak?ll?canl?lara

zamanda Ay?da, Mars?ta, Jüpiter?in ya da

gezegenler kodlan?r: K epler- 438b gibi. Bir

yollad???m?z bir ?merhaba?sinyali onlara

Satürn?ün uydular?nda koloniler kurabilir.

ancak 100 y?lda ula?acak. Yan?t?ise

Ama inan?n hiç biri Dünya?daki evimiz kadar

sinyali gönderdikten en erken 200 y?l

güzel olmayacakt?r.

sonra alabilece?iz. O zaman niye bu kadar ara?t?rma yap?l?yor sorusu akla gelse de bunun yan?t?birkaç cümleyle verilemeyecek kadar uzun. Ama k?saca tek

sistemdeki b,c,d gibi kodlar, gezegenlerin y?ld?zdan uzakl???na göre de?il, ke?if s?ras?na göre verilir. [ 4] Gökbilimde genellikle s?cakl?klar K elvin

Di pn ot l ar :

[ 1] Ötegezegen ke?if yöntemlerinin anlat?ld???bir

türünden verilir. 273 K elvin 0 Santigrad derecedir. Kayn ak l ar

dosyaya bu ba?lant?dan (t?klay?n?z) ula?abilirsiniz. T he Extrasolar Planets Encyclopaedia

kelimeyle yan?tlayabiliriz: Merak.

[ 2] ESI : Dünya benzerlik indeksi (Earth Similarity

Elimizde çok güzel bir gezegen var:

I ndex).

Dünya. T üm ya?am formlar?yla ve her

[ 3] Ötegezegen adland?r?lmas?nda ilk önce y?ld?z?n

Habitable Exoplanets Catalog Astronomi Diyar?

kapak konusu GÖZL EMSEL ÖT EGEZEGEN ÇAL I ?MAL ARI Yrd. Doç. Dr. Özgür Ba?türk*

üne?'ten ba?ka bir y?ld?z?n

Venüs'ün geçi?lerini

etraf?nda ilk gezegenler 1992

ya?am??t?k. Güne? ve Venüs

y?l?nda pulsar zamanlamas?

bize yak?n olduklar?için

tekni?iyle Wolszczan ve Frail

Venüs diskinin Güne? diski

taraf?ndan bir nötron y?ld?z?n?n

üzerinde küçük gölgesini,

etraf?nda ke?fedildi. Nötron

özel tutulma gözlükleri

y?ld?zlar?n?n asl?nda ölü y?ld?zlar?n kal?nt?s?

d???nda hiçbir optik alet

olmalar?ve bu kal?nt?lar?n etraf?nda gezegen olsa

olmaks?z?n dahi

dahi ya?ama uygun ko?ullar?n bulunmas?n?n

görebilmi?tik. Venüs bu

imkans?zl???nedeniyle bu ke?if bilim

s?rada Güne? diskinin binde

çevrelerinde büyük heyecan uyand?rsa da

birlik bir bölümünü

kamuoylar?nda ayn?ilgiyi görmedi. Ancak 1995

kapatm??, bu nedenle

y?l?nda Cenevre'de çal??malar?n?sürdüren

ondan al?d??m?z ???k 0.001

Michel Mayor ve Didier Queloz, ?Güne?- benzeri?

kadir azalm??t?. 9 May?s

51 Peg y?ld?z?n?n etraf?nda bir gezegen

2016'da Merkür Güne? ile

ke?fettiklerini duyurduklar?nda bu kez kamuoyu

bizim aram?zdan geçecek ve

ilgisi de çok büyük oldu. Bu nedenle 1995 y?l?

Güne? diskinin ancak

?ekil- 1: Gezegen geçi?i s?ras?nda kaydedilen ???k de?i?imi

ötegezegen çal??malar?için bir milat olarak

milyonda dörtlük bir

(K aynak: Astrophysical I nstitute and University Observatory Friedrich- Schiller- Universität Jena)

kabul edilir. Bu y?l bu ke?fin 20. y?l?n?ya??yoruz.

bölümünü örtebilecek.

Aradan geçen 20 y?lda 1233 gezegen sisteminde

Güne? d???ndaki y?ld?zlar

toplam 1950 ötegezegen ke?fedildi. Bu

bizden çok uzaktalar ve

gezegenlerin büyük ço?unlu?u geçi? (684

hiçbir zaman gezegen ile y?ld?z?n diskini Dünya'daki en büyük teleskoplarla dahi

sistemde 1216) ve dikine h?z (456 sistemde 610)

göremiyoruz. Ancak y?ld?zlar?n ???k ?iddetlerindeki de?i?imleri yerden ve uzaydan

yöntemleriyle ke?fedildiler (http://exoplanet.eu).

teleskoplarla sürekli olarak ölçebiliyoruz. Y?ld?zdan sürekli ald???m?z ???kta bir dü?me

Bu bütün ke?iflerin yakla??k %94'üne kar??l?k

oldu?unu görürsek, etraf?nda bir gezegen dola?t???ndan ?üpheleniyor ve takip etmeye

geliyor! K epler uzay teleskobu ile ke?fedilen

ba?l?yoruz. E?er bu dü?meyi en az 3 kez daha kaydeder ve ba?ka yöntemlerle de

ancak henüz ba?ka tekniklerle gezegen kütle

do?rularsak bir gezegen ke?fi yapt???m?z?dü?ünüyoruz. Ancak, i?ler her zaman bu kadar

s?n?rlar?dahilinde olup olmad???do?rulanmayan

yolunda gitmeyebiliyor.

binlerce aday cisim de dikkate al?nd???nda bu say?n?n çok daha yüksek olmas?n?bekliyoruz. Her iki tekni?in de kendine özgü zorluklar?var. Geçi? tekni?i, gezegeni gözlemcinin bak?? do?rultusunda y?ld?z?n?n önünden geçerken ondan al?nan ???kta neden oldu?u azalman?n

"Güne? d???nda ki y?ld?zla r bizden çok uza kta la r ve hiçbir za ma n gezegen ile y?ld?z?n diskini Dünya 'da ki en büyük teleskopla r la da hi gör emiyor uz..."

tespitiyle yakalamaya dayan?yor (?ekil- 1). 2004 ve 2012 y?llar?nda bizim Güne? Sistemi'mizde

Y?ld?zlar, gezegene göre çok parlak ve büyükler. Bu nedenle gezegen, hele de bizim

gökyüzü eylül 2015

gözlemlerini gerçekle?tiriyor ve bu gözlemlerin analizleri sonucu söz konusu gezegenlerin çap, kütle ve yo?unluk gibi parametrelerini hassas olarak belirlemeye çal???yoruz. Teleskobun iyi bir ?ekilde odakland???geleneksel ???k ölçüm tekni?inin tersine, teleskobu odak d???na alarak y?ld?zdan gelen ?????CCD kameran?n üzerinde binlerce pikselden olu?an geni? bir alana yay?yoruz . Böylece bu teleskop için parlak say?labilecek y?ld?zlar?uzun poz süreleriyle gözleyebiliyoruz. Bu geni? alandan toplad???m?z fotonlar (sinyal), gökyüzünün kendi parlakl???ndan kaynaklanan gürültünün böylece önemli ölçüde üzerine ç?kar?lm?? ve buna ba?l?olarak bizim Sinyal / Gürültü oran? dedi?imiz ve gözlem kalitesini gösteren parametrenin iyile?mesi sa?lanm?? oluyor. Bu yöntemle baz?ötegezegenlerin bugüne kadar elde edilmi? en duyarl????k de?i?imlerini gözlemeyi ba?ard?k ([ 1] , ?ekil- 2). T 100 teleskobunun program?da T ürk ara?t?rmac?lar?n aktif olarak zaman?n?n %100'ünü kullanabildikleri en büyük teleskop oldu?u için oldukça yo?un. Bu nedenle ara?t?rmam?z??ngiltere, K ore, ?ekil- 2: 18 ?ubat 2014 tarihinde T UG T 100 teleskobu kullan?larak,

Rusya ve ?talya'dan ortaklar?m?zla birlikte sürdürüyoruz. Yakla??k 3

odak d???gözlem tekni?iyle gözlenen K elt- 3b ötegezegen geçi?i

y?ld?r süren bu proje kapsam?ndaki ilk bilimsel yay?nlar?m?z?sayg?n bilimsel dergilerde yay?nlamaya [ 2] ve uluslararas?konferanslarda

arad???m?z gibi Dünya boyutlar?na yak?n bir gezegense, y?ld?z?n çok küçük bir k?sm?n?kapatabiliyor ve ald???m?z ???ktaki dü?me de

duyurmaya ba?lad?k. Umar?m havalar da bize izin verir ve projemizin ba?ar?s?daha da yükselir.

buna ba?l?olarak çok çok küçük oluyor. ??te bu çok küçük ???k

Çok say?da ötegezegenin ke?fedildi?i bir di?er yöntem ise dikine h?z

de?i?imlerini hassas bir ?ekilde ölçmek hem hassas

yöntemidir. S?kl?kla kulland???m?z ve asl?nda bir basitle?tirme olan

teleskop- kamera sistemleri kullanmay?, hem de özel tekniklerden

?gezegen y?ld?z?n etraf?nda dolan?yor? ifadesi tam olarak do?ru de?il.

faydalanmay?gerektiriyor. Aksi takdirde, hassas ölçülmeyen

Temel fizik dersi görmü? olan herkes, birbirine kütle çekimle ba?l?iki

de?i?imler, gezegen kütle limitleri (kabaca 13 Jüpiter kütlesinden

cismin ortak kütle merkezi etraf?nda hareket ettiklerini bilir.

küçük) dahilinde olmayan kahverengi cüce ya da y?ld?z bile?en gibi

Y?ld?z- gezegen ikilisi de bu kural?n bir istisnas?de?il. Ancak y?ld?z

bir cismin gezegen san?lmas?na neden olabiliyor. Ayr?ca art?k

gezegene göre çok büyük kütleli oldu?u için ortak kütle merkezi

ke?fetti?imiz gezegen popülasyonlar?na dayal?olarak Güne?

y?ld?z?n merkezine çok yak?n. Örne?in Güne? ve di?er tüm Güne?

Sistemi modelleri kurguluyoruz ama bu popülasyonlar?olu?turan

Sistemi gezegenlerinin ortak kütle merkezi Güne?'in üzerinde! Zira

gezegenlerin büyüklük ve kütle parametrelerinin hassas ve do?ru

tüm Güne? sistemindeki kütlenin %99'u Güne?'e ait. ??te bu nedenle

belirlendi?inden her zaman emin olamayabiliyoruz!

y?ld?z?n ortak kütle merkezi etraf?ndaki hareketi çok çok küçük.

"Y?ld?z? bir atom bomba s? ola r a k dü?ünecek olur sa k ya n?nda bir la zer ????? ka da r sönük ka la ca k gezegenler i gör emiyor a nca k va r l?kla r ?n? bu ?ekilde y?ld?zla r ?na ya pt?r d?kla r ? düzenli ha r eketler in gözlemler iyle a nlaya biliyor uz" Dünya üzerindeki büyük teleskoplar?n i?letme maliyetleri oldukça

Bizim Dünyam?z küçücük kütlesiyle bu kadar uzaktan Güne?'e

yüksek ve pek çok farkl?alandaki projeye gözlem zaman?

saniyede 10 santimetrelik (ve tabi ki dönemi 1 y?la e?it olan) bir

sa?l?yorlar. Yerden ke?fedilen yüzlerce ötegezegenin hassas ???k

hareket yapt?r?yor. Jüpiter çok daha büyük oldu?u için saniyede 13

ölçümlerini yapmalar?bu nedenle mümkün olam?yor. Burada ?1

metrelik bir hareket yapt?rabiliyor. ??te biz çok duyarl?tayfsal

metre s?n?f?? olarak s?n?fland?r?lan orta büyüklükteki (1- 3 metre)

gözlemlerle bu düzeydeki hareketleri ba?ka y?ld?zlarda da

teleskoplar önemli bir rol oynayabiliyor. Bu teleskoplardan biri

ölçebiliyoruz. Y?ld?z?bir atom bombas?olarak dü?ünecek olursak

olan 1 metre ayna çapl?T 100 teleskobu da T ÜB?T AK Ulusal

yan?nda bir lazer ?????kadar sönük kalacak gezegenleri göremiyor

Gözlemevi'nde yer al?yor ve zaman?n?n tamam?T ürk

ancak varl?klar?n?bu ?ekilde y?ld?zlar?na yapt?rd?klar?düzenli

ara?t?rmac?lara ait, çal??makta olan en büyük teleskobumuz

hareketlerin gözlemleriyle anlayabiliyoruz. Bunun için büyük

durumunda. Ara?t?rma grubumuzla birlikte, bu teleskobu

teleskoplar ve hassas tayfçekerler kullanarak y?ld?zlardan ald???m?z

kullanarak seçilmi? baz?ötegezegenlerin yüksek duyarl?l?kl?geçi?

?????renklerine aç?yor ve bu hareketleri s?ras?nda bize yakla??p

uzakla?t?klar?n?atmosferlerindeki elementlerin neden oldu?u çizgilerin düzenli hareketlerinden ç?kar?yoruz. Hareketsiz bir cisim için Dünya'daki bir laboratuvarda gözlendikleri dalgaboyu ile ayn? dalgaboyunda gözlenmesi gereken bu çizgiler, y?ld?z?n ortak kütle merkezi etraf?nda yapt??? hareketten dolay?düzenli olarak daha k?sa (mavi) ve daha uzun (k?rm?z?) dalgaboylar?na kay?yorlar. Üstelik tüm çizgiler bu hareketi ayn?miktarda gerçekle?tiriyorlar. Problem ?u ki, bu gözlemler çok hassas yap?lsa dahi, bu harekete benzeyen y?ld?z kaynakl?ba?ka olgular da var! Örne?in Güne?'ten bildi?imiz ve ?iddeti yakla??k 11 y?ll?k çevrimlerle de?i?en manyetik etkinlik, yine Güne?'te gözledi?imiz 5 dakika dönemli zonklama olgusu, gökyüzünde bakt???m?z cisme yak?n bir konumda ancak ay?rt edilemeyen bir çift y?ld?z

Üstte: Dikine h?z tekni?iyle ötegezegen ke?fi yöntemi (©NASA)

sisteminin varl???gibi nedenlerle tayfsal çizgiler çevrimsel hareketler yap?yor ya da yap?yor gibi görünüyorlar. Bu da gerçekte gezegen olmad??? halde y?ld?z?n etraf?nda bir gezegen oldu?unu sanmam?za yol aç?yor.

mümkün olabilecek. Bu göründü?ü kadar kolay bir hedef de?il ve çal??malar tüm h?z?yla sürüyor. Avrupa Güney Gözlemevi'nden (ESO) astronomlarla birlikte yürüttü?ümüz çal??ma, tayfsal çizgilerin ?ekillerinin öncelikle y?ld?z?n s?cakl???n?n bir

Bu problem ?u an dikine h?zla ötegezegen arayan

fonksiyonu oldu?unu ve asimetri miktar?n?s?cakl???n belirledi?ini ortaya koydu [ 3] .

bilim insanlar?n?n önündeki en büyük

K üçük s?cakl?k de?i?imlerine duyarl?yeni asimetri ölçütleri bulabilmek ve

problemlerden biri. Teknolojinin bizi, Güne?

manyetohidrodinamik modellerle bu ölçütlerin de?i?imini simüle edip, gözlemlerle

benzeri bir y?ld?z etraf?nda Dünya benzeri bir

kar??la?t?rmak ?u an en s?cak çal??ma hedeflerinden biri durumunda. Baz?lar?n?n

gezegen bulmam?z?sa?layabilecek kadar yüksek

?Dünya 2.0? ad?n?verdikleri Dünya benzeri bir gezegeni, Güne? benzeri bir y?ld?zdan,

duyarl?l?kta dikine h?z (~1 cm/s) ölçümü yapabilen

üzerinde s?v?suyun, dolay?s?yla hayat?n olu?abilece?i kadar uzakl?kta bulabilmemiz bu

tayfçeker- teleskop kombinasyonlar?na

çal??malara ba?l?olabilir...

ula?t?rmas?na çok az kald?. Ancak bu duyarl?l??a inildi?inde y?ld?z kaynakl?olgular dikine h?z de?i?imlerini domine etmeye ba?l?yor ve ke?fetmek

Kayn ak l ar :

istedi?imiz cismin neden oldu?u de?i?imi

[ 1] Ba?türk, Ö. ve ark., ?Defocused Observations of Selected Exoplanet T ransits with T 100 at the

bast?r?yor. Gökbilimciler manyetik etkinlik ve

T ÜB?T AK National Observatory of T urkey (T UG)?

y?ld?z zonklamalar?aç?s?ndan daha sakin ve ya?l? y?ld?zlar?n çevresinde ara?t?rmalar?n?sürdürerek

[ 2] Mislis, D. ve ark., ?High- precision multiband time series photometry of exoplanets Qatar- 1b and T rES- 5b?

bundan kaçmaya çal???yor ama gözlem duyarl?l??? bu seviyeye yakla??nca anla??ld?ki bundan kaçmak pek mümkün de?il. Etraf?nda ya?am bar?nd?rabilecek gezegen bulabilece?imiz tüm

[ 3] Ba?türk, Ö., ve ark., ?Bisectors of the HARPS cross- correlation function. T he dependence on stellar atmospheric parameters" * Ankara Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü Ö?retim Görevlisi

y?ld?zlar ?u ya da bu ?ekilde aktifler! ?imdi ?Acaba y?ld?z etkinli?inin parametrelerini belirleyip, neden olabilece?i dikine h?z de?i?imini modelledikten sonra dikine h?z gözlemlerinden ç?karabilir miyiz?? sorusuna cevap aran?yor. Bu anlamda etkinlik belirteci olarak kabul edilebilecek tüm gözlenebilir olgular dikkate al?n?yor. Dikine h?z ölçümlerinin gerçekle?tirildi?i tayfsal çizgiler, manyetik etkinli?in varl???durumunda simetrik olmaktan uzakla??yorlar. Bu asimetrinin iyi bir ölçütü bulunabilir ve bu ölçütün zamanla de?i?imi manyetik etkinli?in de?i?imine ba?lanabilirse, etkinli?i modelleyip gözlemlerden ç?karmak

gökyüzü eylül 2015

röportaj YRD. DOÇ. DR. ÖZGÜR BA?T ÜRK ?L E SÖYL E??

Bu ayki kapak konumuzda ötegezegenler konusunda bize gözlemsel teknikler ve kendi çal??malar?ndan bahseden Ankara Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü'nden Yrd. Doç. Dr. Özgür Ba?türk ile kapsaml?bir röportaj gerçekle?tirdik. ?yi okumalar! Gök yü zü Bü l t en i : Ön cel i k l e Gök yü zü ?n e bu ay ver di ?i n i z

biçimde de?i?tirdi. Yak?n zamana kadar evrenin merkezinde

k at k ?dan dol ay? t e?ek k ü r edi yor u z Özgü r Bey. ?l k ol ar ak si zi n öt egezegen l er al an ?n da ar a?t ?r m a yapm aya i t en ?eyl er i m er ak edi yor u z? Çal ??t ???n ?z k on u l ar da si zl er i m e?gu l eden pr obl em l er den bah seder m i si n i z?

Dünya'n?n oldu?unu sanan bizler bugün geni?leyen evrenin bir merkezi dahi olmad???n?biliyoruz. Ben bir sonraki bilimsel devrimin de gözlemsel astronomi alan?ndan gelece?ini dü?ünüyorum. Uzayda bir yerlerde, ya?ama, hatta bir ad?m ileriye ta??yacak olursak, ak?ll?

Yr d. Doç. Dr . Özgü r Ba?t ü r k : Biliyorsunuz geçmi?te evren

ya?ama dair izler buldu?umuz zaman, bir büyük bilimsel devrim

alg?m?z?de?i?tiren büyük bilimsel devrimler ya?ad?k. K opernik'in

daha ya?ayaca??z ve sonuçlar?yine evren alg?m?z?ve evrendeki

?Güne? merkezli evren modeli? ve Galilei'nin bu modelin

yerimize dair görü?ümüzü radikal bir ?ekilde etkileyecek. Ben bu

geçerlili?ine dair buldu?u gözlemsel kan?tlar, Edwin Hubble'?n

devrimin e?i?inde oldu?umuzu dü?ünüyorum. Felsefecilerin

evrenin geni?liyor oldu?una dair gözlemsel bulgular?ve evrenin

?S?radanl?k ?lkesi?, biz gökbilimclerin ?K opernik ?lkesi? dedi?i

merkezinde Güne?'in bulunmad???sonucu, bugünkü geçerli evren

ilkeye göre Güne? s?radan bir y?ld?z, Dünya da s?radan bir gezegen.

modeli ve olu?umuna ili?kin Büyük Patlama K uram?, t?pk?elektrik

Güne?'in s?radan bir y?ld?z oldu?unu çok zaman önce ortaya koyduk,

ile manyetizma aras?ndaki ili?kiyi kuran elektromanyetizma, atom

Dünya'n?n s?radan bir gezegen oldu?unu ise ?u son birkaç y?ldaki

alt?ölçekte evreni aç?klamaya çal??an K uantum Mekani?i ve ???k

ötegezegen (Güne?'ten ba?ka y?ld?zlar?n etraf?ndaki gezegenler)

h?z?na yak?n h?zlarda nas?l bir fizi?in çal??t???n?ortaya koyan Özel ve

çal??malar?ortaya koymu? durumda. Bir ötegezegende ya?ama dair

Genel Görelilik kuramlar?gibi büyük bilimsel devrimlerdi.

izler bulabilirsek, ya?am?n da s?radanl???n?ve evrendeki milyarlarca

Gözlemsel astronominin bulgular?ile desteklenen bu bilimsel

y?ld?zdan herhangi birinin etraf?ndaki s?radan bir gezegende de

devrimler evrendeki yerimiz üzerine yakla??m?m?z?da radikal bir

ya?am olabilece?ini anlayaca??z. Üstelik bu çal??malar bize Güne?

Sistemi'mizin nas?l olu?tu?unu da söyleyecek. Bu dü?üncelerle

gör ü yor u z. Pek i bu h edef i n ar d?n dan , bu n dan son r ak i a?am an ?n

ötegezegen alan?ndaki çal??malar?n bir parças?olmak, bu yönde

n e ol aca??n ? dü ?ü n ü yor su n u z?

ço?alt?lan bilgi da?arca??na ben de bir damla eklemek istedim. Bu motivasyon ve doktora tez dan??manlar?m Prof. Dr. Selim O. Selam ve Dr. T homas H. Dall'?n da destekleriyle doktora çal??mam? ötegezegenler üzerine yapmaya karar verdim. ?imdilik çok yak?n olsak da Dünya d???ya?am?bulabilmi? de?iliz. Henüz gözlem araçlar?m?z ve gözlem yapt???m?z süre bunun için yeterli de?il. ?u an Dünya benzeri gezegenleri ar?yoruz. Ancak y?ld?z kaynakl? manyetik etkinlikler, zonklamalar gibi olgular nedeniyle bu tür gezegenleri bulmakta zorlan?yoruz. Ayr?ca buldu?umuz gezegenlerin kütle, yar?çap gibi parametrelerini de anlamakta bir tak?m güçlüklerimiz var. ?çinde bulundu?um ara?t?rmalar bu iki probleme odaklan?yor.

Ö.B. : Evet, K epler- 452b'nin ke?fi önemli, ancak bizim için beklenen bir ?eydi. Gezegen, Dünya'dan biraz büyük, etraf?nda dola?t???y?ld?z da Güne? benzeri olmakla birlikte ondan biraz daha ya?l?. Ancak bu y?ld?za uzakl???Dünya'n?n Güne?'e uzakl???ile kar??la?t?r?labilir düzeyde. Dolay?s?ile üzerinde s?v?suyun kararl? bir ?ekilde bulunabilece?i bir bölgenin (biz bu bölgeye ya?anabilir bölge (habitable zone) diyoruz) içinde. Yani ya?am?n olu?abilece?i birincil ko?ulu sa?l?yor. Ancak atmosferi olup olmad???konusunda bile bir bilgimiz yok. Bunu bu kadar küçük gezegenlerin atmosferlerini çal??mam?za izin verecek denli hassas ve muhtemelen uzayda çal??acak teleskoplar yap?l?p çal??t?r?lana kadar da ö?renemeyece?iz. Bundan sonraki hedef tam da bu: yani bu

G.B. : Ken di n i zi i n t er n et sayf an ?zda h er ?eyden ön ce ?gözl em ci ?

gezegenlerin atmosferlerini çal??mak. ?u an için sadece s?n?rl?

ol ar ak t an ?m l ad???n ?z? bel i r t m i ?si n i z. Bu n ok t adan yol a ç?k ar ak öt egezegen l er i n gözl en m el er i k on u su n da gel di ?i m i z son n ok t adan gel i ?m el er i k ?saca de?er l en di r i r m i si n i z? Bu gel i ?m el er den si zl er i en çok h eyecan l an d?r an h an gi si di ye sor sak ?

say?da dev gaz gezegenin atmosferinin kimyasal kompozisyonunu s?n?rl?say?da molekül için çal??abiliyoruz. Yak?n dönem uzay teleskoplar?ile bu say?artacak ve amac?m?z Yer benzeri oldu?unu dü?ündü?ümüz gezegenlerin atmosferlerini, ya?ama dair izler

Ö.B. : Geldi?imiz noktada üzerinde ya?am bar?nd?rabilecek

bulmak üzere incelemek olacak. Su buhar?, azot, metan, oksijen

gezegenlere sahip olabilece?ini dü?ündü?ümüz Güne? benzeri ya

bak?lacak ilk moleküller...

da daha so?uk y?ld?zlar?n hepsinin en az bir gezegeni oldu?unu ve

G.B. : Öt egezegen çal ??m al ar ? bi ze ayn ? zam an da ?al t er n at i f

bu tür y?ld?zlardan her iki tanesinden birinin, ya?am bar?nd?rabilecek ko?ullara sahip bir gezegeni oldu?unu anlam?? durumday?z. Neredeyse akl?m?za gelen her yöntemle ötegezegen buluyoruz ve birden fazla gözlemle ötegezegen oldu?unu kan?tlad???m?z cisimlerin say?s?2000'e yakla?t?. Güne? benzeri bir

Gü n e? Si st em i ?m odel l er i n i i n cel em em i ze ol an ak sa?l ?yor . Bu çal ??m al ar dan yol a ç?k ar ak k en di Gü n e? Si st em i m i ze dai r ö?r en di ?i m i z yen i bi l gi l er ve edi n di ?i m i z bak ?? aç?l ar ? ol du m u , yok sa bu si st em l er i n h er bi r i n i k en di i çi n de m i de?er l en di r m ek ger ek i r ?

y?ld?z?n etraf?nda ilk gezegenin (51 Peg b) sadece 20 y?l önce

Ö.B. : Ötegezegen çal??malar?n?n Dünya benzeri bir gezegen

ke?fedildi?ini dü?ünecek olursak bu çok h?zl?bir geli?me. Beni en

bulmak kadar önemli bir di?er amac?da genel olarak gezegen

çok heyecanland?ran ise kar??kar??ya bulundu?umuz inan?lmaz

sistemlerinin, özelde Güne? Sistemi'mizin nas?l olu?tu?unu

çe?itlilik. Çok büyük kütleli ve neredeyse y?ld?z?n?n burnunun

anlamak. Gözlem yöntemlerimizdeki yanl?l?klardan dolay?özellikle

dibinde dolanan dev gaz gezegenlerden tutun, bizim sistemimizde

ilk y?llarda ke?fedilen gezegenlerin büyük ço?unlu?u

e?i bulunmayan birkaç Dünya kütlesindeki süper- Dünya dedi?imiz

s?cak- Jüpiterler dedi?imiz, bizim sistemimizde örne?i

karasal gezegenlere ve mini- Neptünlere varana de?in pek çok

bulunmayan, y?ld?z?na yak?n dev gaz gezegenlerdi. Zamanla daha

gezegen, mevcut gezegen olu?um senaryolar?ile hiç tahmin

küçük gezegenler ke?fedildi ve yanl?l?klar giderildi?inde

edemeyece?imiz yörüngelerde dolan?yorlar. Bu çe?itlili?i, fazla

s?cak- Jüpiterler'in tüm gezegenlerin ancak %5'i civar?nda

say?da ve parametreleri do?ru belirlenmi? gezegenlerden olu?an

olabilece?i dü?ünülmeye ba?land?. Ama yine de bu cisimlerin nas?l

bir örnek grubuyla desteklemek biz gözlemcilerin, aç?klamak ise

olup da olduklar?yerde bulunduklar?n?geçerli gezegen olu?um

teorisyenlerin i?i olacak ve gezegen sistemlerinin olu?umuna

senaryolar?yla aç?klamakta zorlan?yoruz. Acaba ?u an olduklar?

yönelik çok ilginç yeni bulgular ve teoriler duyaca??z. Bir di?er

yerde olu?mu? olabilir mi, yoksa bulunduklar?sistemlerde daha

heyecanland?r?c?geli?me, ke?fetti?imiz gezegenlerin atmosferlerini

uzak bir yerlerde olu?up, içeri do?ru göç mü ettiler? Yayg?n kan?ya

incelemeye yönelik çal??malar. Henüz teknolojimiz bu hedefe do?ru

göre göç ettiler, ama bunun mekanizmas?ne? Burada

bizi ?bebek ad?mlar?? ile ta??yabilecek düzeyde ama çok yak?n

gözlendiklerine göre, burada kal?? süreleri en iyi tahminlerle dahi

zamanda, 2020'li y?llarda devreye girecek uzay teleskoplar?ile

öngörülenlerden daha uzun olmal?. Bizim sistemimizin olu?umunu

yürümeye, hatta ko?maya ba?layacak ve ya?am?n izlerini

aç?klayan ?merkezi y???lma? (core accretion) senaryosu Güne?

gezegenlerin atmosferlerinde sürebilece?iz. Bu sadece biz bilim

dahil tüm sistemin birlikte ayn?disk içerisinde olu?tu?unu

insanlar?n?profesyonel merak ba?lam?nda de?il ayn?zamanda

öngörüyor. Bu durumda diskin dönme momentumu tüm

kamuoylar?n?da heyecanland?r?yor olmal?!

bile?enlerine aktar?lm?? olmal?ki, Güne? Sistemi'nde gözledi?imiz de tam olarak bu. T üm gezegenler Güne?'in etraf?nda, onun kendi

G.B. : Öt egezegen çal ??m al ar ?n da en ön e ç?k an pr obl em i n , en az?n dan m edyaya yan s?d??? k adar ?yl a, özel l i k l e ?Dü n ya ben zer i ? bi r gezegen bu l m aya odak l an d??? i zl en i m i u yan ?yor . Yak ?n zam an l ar da yap?l an du yu r u yl a bu n a çok yak l a??l d???n ? da

ekseni etraf?nda döndü?ü yönde dolan?yor. Venüs ve Uranüs hariç hepsi kendi eksenleri etraf?nda da bu yönde dönüyorlar. Yörünge düzemleri aras?nda, ayn?bas?k diskin içinde olu?tuklar?n?kan?tlar gökyüzü eylül 2015

?ekilde, büyük aç?lar yok. Oysa ba?ka y?ld?zlar etraf?ndaki sistemler; y?ld?z?n?n dönmesinin ters yönünde onun etraf?nda dolanan gezegenlerden tutun da, aralar?nda neredeyse dik aç? bulunan yörünge düzelemlerinde dolanan gezegenlerin bulundu?u sistemlere kadar büyük bir çe?itlilik gösteriyor ve geçerli iki olu?um senaryosu da (merkezi y???lma ve disk karars?zl??? senaryolar?) bu çe?itlili?i tek ba?lar?na aç?klayam?yor. Mutlaka ötegezegenlerden ö?rendiklerimizi bir araya getirecek bütünsel bir aç?klama aray???olacak, bu kaç?n?lmaz. G.B. : Öt egezegen l er k on u su n u n son zam an l ar da t ü m dü n yada ast r on om i & ast r of i zi k al an ?n da en çok i l gi gör en k on u l ar dan bi r i ol du ?u n u gözl ü yor u z. Bu al an ?n Tü r k i ye?de yet er i k adar t an ?n ?p, h ak et t i ?i i l gi yi gör dü ?ü n ü dü ?ü n ü yor m u su n u z?

Ö.B. : Evet kamuoylar?büyük ilgi gösterdi?i için Dünya'da oldukça ilgi görüyor ve çok popüler. Biz Ankara Üniversitesi K reilken Rasathanesi'nde yapt???m?z popüler etkinliklerde de ayn?durumu gözlüyoruz. ?Ba?ka yerlerde hayat var m??? çok çekici bir soru çünkü. Bu ilgi henüz bilimsel çal??malara yeni yeni yans?yor. T ÜB?T AK ara?t?rmac?lar?n?n aras?nda benim de bulundu?um ve çal??ma arkada??m Yrd. Doç. Dr. Mesut Y?lmaz yürütücülü?ünde ötegezegen aramaya yönelik bir ara?t?rma projesini destekliyor örne?in. Rus ve Japon ortaklar?m?zla birlikte dikine h?z yöntemine dayal?olarak dev y?ld?zlar etraf?nda gezegen ar?yoruz. Ulusal Gözlemevi'nin de bu konuda verilen gözlem projelerini destekledi?ini görüyoruz. Ancak az say?da orta büyüklükteki teleskoplar?m?z?n gözlem programlar?çok yo?un. Projelerin maliyetleri dikkate al?nd???nda ulusal arama projeleri üretmek, her ne kadar bu alanda bir uluslararas?rekabet varsa da, en iyi yol olmayabilir. Bence Güney Avrupa Gözlemevi (ESO), Avrupa Uzay Ajans?(ESA) gibi çok uluslu kurulu?lara üye olup, buralarda bizim de kat?l?m?m?zla birlikte olu?turulacak projelerle arama çal??malar?na kat?lmak daha iyi bir seçenek. Zaten devletlerin tek ba?lar?na ay?rd?klar?bütçelerle büyük i?ler ba?armak zor. O nedenle uluslararas?ortakl?klar yoluna gidiliyor. E?er biz de zorlay?c?ve ödülü büyük i?lerin içinde bulunmak istiyorsak Dünya'dan kopuk hareket edemeyiz. Bu ortakl?klar?n içinde yerimizi almal?ve katk?yapacak ?ekilde kendimizi geli?tirmeliyiz. G.B. : Bu al an a yön el m ek i st eyen bi r ö?r en ci veya gen ç

toplant?düzenleniyor, onlar?da takip etmek ?art! G.B. : Son ol ar ak ar a?t ?r m al ar ?n ?z?n yan ?n da, An k ar a Ün i ver si t esi Kr ei k en Rasat h an esi ?n de ol du k ça ak t i f bi r ?ek i l de h al k a yön el i k ast r on om i et k i n l i k l er i dü zen l i yor su n u z. Bu et k i n l i k l er i n i zden de k ?saca bah sedebi l i r m i si n i z? Ö.B. : Evet rasathane kamuya dönük olarak rutin halk günü ve baz?

ar a?t ?r m ac?l ar a ön er i l er i n i zi du ym ay? çok i st er i z.

gök olaylar?n?gözletmeye ve bilgi vermeye yönelik özel

Ö.B. : Öncelikle temel fizik ve mekanik bilgilerini

etkinliklerinin d???nda okul ve gruplara yönelik randevulu

kuvvetlendirmelerini, ingilizceyi ileri düzeyde ö?renmelerini,

etkinlikler ve Çocuk Üniversitesi çat?s?alt?nda belirli ya? gruplar?

mümkünse en az bir bilgisayar programc?l???diline hakim

için yo?un gökbilim e?timi verilen Gökbilim Okulu ve Yaz Okulu

olmalar?n?öneririm. Bu gerekli temel yetenek setini olu?turur.

etkinlikleri de düzenliyor. San?r?m merak edenler için en iyi cevap

Üstüne bol bol okumak gerek. Alan yeni ama k?sa sürede ciddi

rasathanenin web sitesinde (http://rasathane.ankara.edu.tr) detayl?

literatür birikti. Ve özellikle ara?t?rma yapacaklar için uluslararas?

olarak veriliyor. Bunun d???nda merakl?klar etkinliklerimiz

ortakl?klar dahilinde geni? bir ara?t?rmac?a??olu?turmak ?art.

hakk?nda sormak istedi?i her ?eyi ileti?im adreslerimizden bize

Yerden yap?lan gözlemlerde mutlaka en az birkaç teleskobun dahil

ula?t?rabilirler.

oldu?u a?larda yer almak gerekiyor. Neredeyse hiçbir zaman

G.B. : Bi zl er e zam an ?n ?z? ay?r d???n ?z ve bu h eyecan ver i ci k on u da bi zl e gör ü ?l er i n i zi payl a?t ???n ?z i çi n çok t e?ek k ü r eder i z.

gözlem zaman?ya da olanaklar tek bir noktadan kar??lanam?yor. Çok aktif bir çal??ma alan?oldu?u için pek çok uluslararas?bilimsel

Ö.B. : Ben te?ekkür ederim.

makale VENÜS JEOL OJ?S? VE AK T ?F VOL K AN?ZMAYA DA?R K ANI T L AR Volkan Özen* Venüs yüzeyinin volkanik aktiviteler alt?nda tekrar ?ekillendi?inin güçlü kan?tlar?hali haz?rda elimizin alt?nda. Fakat, cevaps?z baz? sorular?m?z var; Venüs, yüzeyinde hala süregelmekte olan bir volkanizmaya sahip mi? E?er sahip ise bu volkanizman?n dinamikleri neler? Gezegen jeolojisi üzerine yürütülen çal??malarda yap?lan ilksel yorumlar en basit halleriyle ?kar??la?t?rma?lard?r. Dünyam?z?n yüzeyini ?ekillendiren dinamikler hakk?nda, y?llardan beri süre gelen çal??malardan elde etti?imiz bir bilgi birikimine sahibiz. Dünya üzerinde kar??la?t???m?z özgül yeryüzü ?ekilleri ve bu yüzey ?ekillerinin olu?um nedenleri di?er gökcisimleri üzerine yapt???m?z yorumlar?n birer k?lavuzu niteli?inde. Örne?in, Mars yüzeyinde, ayn?Dünya üzerinde kar??la?t???m?z gibi yuvarlanm?? çak?l taslar?n?gözlemliyoruz. Ve biliyoruz ki, Dünya üzerinde yuvarlanm?? çak?l ta?lar?bir a??nman?n, dolay?s?yla bir

©NASA / JPL

ta??n?m?n kan?t?. Bu ?kar??la?t?rma?n?n ard?ndan, do?rudan Mars yüzeyinde

neredeyse 100 kat?ve bu bas?nç Venüs atmosferindeki yüksek CO2 muhtevas?ndan

gözlemledi?imiz yuvarlanm?? çak?l ta?lar?için,

kaynaklanmakta. Bütün bu gözlemler aç?klad?klar?onca ?eyle birlikte, gezegen

art?k var olmayan bir akarsu sistemini adres

jeolojisi alan?nda kar??m?za ç?kan en temel problemlerden birini sormam?za neden

gösterebiliyoruz.

oluyor: Dünya ve Venüs aras?ndaki bu keskin farkl?l?klar?n nedeni nedir? Bu

K onu Venüs oldu?unda daha temkinliyiz. Venüs?ün yüzey jeolojisi, jeolojik dinamikleri ve atmosferik özellikleri Dünya?m?z?nkinden son

sorumuza yan?t ararken, üzerine e?ilebilece?imiz dinamiklerden bir tanesi de volkanizma. Venüs yüzeyine dair yap?lan haritalama çal??malar?nda ortaya ç?kt?ki; Dünya?n?n

derece farkl?. Dünya?n?n levha tektoni?inin

aksine, son bir milyar y?lda Venüs yüzeyi global ölçekte son derece h?zl??ekilde

aksine, Venüs?ün yüzey kabu?unun yekpare

yeniden ?ekilenmi? [ resurfacing] . K rater çukurlar?, yüzeydeki kaya katmanlar?n?n

oldu?u (t?pk?Merkür ve Ay gibi) yani

yap?s?n?anlayabilmek için son derece uygun bölgeler olarak biliniyorlar. Venüs

Dünya?n?n kabu?u gibi çe?itli levhalardan

yüzeyindeki bir çok krater çukurunun aç?k etti?i kaya katmanlar?n?kullanarak ve

olu?mad???n?biliyoruz. Bununla birlikte,

birbirleriyle ili?kilendirerek yap?lan analizler ortaya ç?kard?ki; bir kaç yüz milyon y?l

Venüs?ün son derece genç bir yüzeye sahip

önce Venüs yüzeyinde cereyan etmekte olan volkanizma dinamikleri ciddi oranda

oldu?u bir çok kan?tla desteklenmekte.

de?i?mi?. Bu gibi jeolojik dinamiklerin geçi?lerini krater çukurlar?nda aç?kça

Atmosfer ko?ullar?n?göz önüne ald???m?zda;

gözlemleyebiliyoruz. Fakat Venüs yüzeyindeki genç bölgelerdeki krater çukurlar?n?n

Venüs yüzeyindeki hava bas?nc?Dünya?dakinin

azl???bu geçisin kesin tarihini ve volkanizmanin hala aktif olup olmad???n?

gökyüzü eylül 2015

belirlemede ciddi bir engel te?kil ediyor. Yüzey ?ekillerinin

zay?flad???rift zonlar?, volkanizma için son derece uygun

yan?nda, bir gezegen atmosferinin içerik olarak de?i?imleri, aktif

bölgelerdir. Daha önceki Venüs görevlerinde (Venera Görevi,

bir volkanizman?n varl???n?kan?tlayabilir. Atmosferde belirlenen

Sovyet Rusya; Magellan Görevi, Amerika) yap?lm?? ayr?nt?l?jeolojik

geçici SO2 anomalileri (beklenmedik de?i?imler) aktif

haritalama çal??malar?sonucu Ganiki Chasma rift- zonunun

volkanizmalar?i?aret edebilir; ki Venüs atmosferinde SO2

göreceli olarak genç bir bölge oldu?u bilinmektedir. Son

anomalileri aktif volkanizmanin varl???n?desteklemekte. Venüs yörüngesindeki Venüs Gözlem K ameras?, Venüs yüzeyinde birden fazla ?parlakl?k?yakalad?. Bu parlakl?klar atmosferdeki

çal??malarda gözlemlenen s?cakl?k anomalileri tam da bu bölge ile örtü?mektedir. Bu durum, aktif volkanizman?n varl???na dair ?üpheleri gittikçe güçlendiriyor.

de?i?iklikleri de temsil ediyor olabilir fakat yap?lan inceleme

Venüs üzerinde sürmekte olan volkanik aktivitenin ke?fi sars?c?bir

sonucunda yakalanan parlak noktalar?n herhangi bir atmosfer

güzelli?in ke?fi gibi. Üzerine uykusuz kalmaya ve gözlerin kan

dinami?inden ziyade bir s?cakl?k de?i?imini i?aret etti?i anla??l?yor.

çana??na dönene kadar çal??maya de?er bir güzellik bu. Ülkemizde,

Gözlemlenen bu s?cakl?k de?i?imleri Venüs?ün Ganiki Chasma

maalesef, yapabilece?imiz tek ?ey bu uykusuzluklara dahil olmak

rift- zonu denilen bölgede yo?unla?m?? durumda. Rift zonlar?n?,

yerine hevesle yeni verilerin yay?nlanmas?n?beklemek.

esnek olmayan bir kuma??iki yan?ndan çekerek gerdi?imizde,

Beklemekten daha fazlas?n?yapmak için iki kat?uykusuz kalmam?z

kuma??n ortas?nda meydana gelen y?rt?lmaya benzetebiliriz.

gerekiyor. K alaca??z.

Gezegen kabu?unun içsel dinamikler ve kabuk alt?ndaki yüksek s?cakl?ktaki ergimi? malzemenin yükselmesi (magma) etkisi alt?nda

K aynak: Shalygin, E. V., W. J. Markiewicz, A. T. Basilevsky, D. V. T itov, N. I . I gnatiev, and J. W. Head (2015), Active volcanism on Venus in the Ganiki Chasma rift zone, Geophys. Res. L ett., 42, 4762 ? 4769 * ?stanbul Teknik Üniversitesi, Jeoloji Mühendisli?i L isans Ö?rencisi

astronomi & astrofizik ara?t?rmalar? Samanyolu'nun Merkezi - I I Ba?ak Ekinci*

Bundan önceki yaz?da (Gökyüzü A?ustos

etraf?n?çevreleyen Nükleer Gaz Disk'in (NGD) ortak evrimini inceleyerek genç y?ld?z diskinin

2015) bahsetti?im Samanyolu

bugün gözlenen e?rilikli yap?s?na ula?mas?nda ince bir halka olarak ald?klar?NGD'in etkisini

merkezindeki genç y?ld?zlar?n olu?umu

ara?t?rm??lard?r. Ancak yap?lan farkl?molekül gözlemlerinden bilinmektedir ki iç yar?çap?1.5

için bir çok fikir öne sürülmü?tür.

pc te yer alan NGD'in d?? yar?çap?4- 10 pc aral???na kadar ilerlemektedir, yani NGD radyal

Bunlardan biri Gerhard [ 1] taraf?ndan öne

geni?li?e sahiptir [ 7] .

sürülen dinamik sürtünme ile merkeze göç

Biz çal??mam?zda disk y?ld?zlar?ve NGD'nin ortak zaman evrimlerini say?sal simülasyonlar

eden y?ld?zlar senaryosudur. Bu senaryoya

yard?m?ile, NGD'nin radyal geni?li?i ihmal etmeden inceleyerek, bu sistemlerin uzun zaman

göre merkezden uzak bir konumda bir

ölçeklerindeki yörünge davran??lar?, ve kararl?l?klar?n?ara?t?rd?k. Sonuçta NGD'nin farkl?

grup içinde olu?an y?ld?zlar?n, ya?l?y?ld?z

molekül gözlemleri sonucu elde edilen geni? bir aral?kta bulunan yar?çap, kütle de?erlerine

kümesi ile dinamik sürtünme geçirerek,

s?n?rlama getirirken, tam olarak bilinmeyen yo?unluk profili hakk?nda sonuçlar?m?z?sunduk.

karadeli?in yak?n?na ta??nabilece?i öne

Sundu?umuz parametre de?erlerinden NGD'nin kütlesinin 0.25 karadelik kütlesi, d??

sürülmü?tür. Fakat bu öneri üzerine

yar?çap?n?n 4 pc, yo?unlu?unun ise yar?çap ile ters orant?l?de?i?ti?i durumda NGD, Genzel ve

yap?lan simülasyonlar y?ld?z küme

di?.'nin [ 8] yapt???gözlemsel çal??ma ile uyumlu, da??n?k olmayan (kararl?) bir yap?

yo?unlu?u yeterince fazla de?il ise,

göstermektedir. Yine bu parametre de?erleriyle, genç y?ld?z diskinin yörünge davran???na

y?ld?zlar?n olu?tuklar?konumdan kara

bakt???m?zda, NGD'in genç y?ld?z diski üzerinde etkisinin al?nmad???durum [ 9] ile etkisinin

deli?in etraf?nda gözlendikleri yörüngeye

göz önüne al?nd???durum aras?nda farkl?l?k oldu?unu, yani NGD'in genç y?ld?z diskinin

gelebilmeleri için gereken sürenin

yörünge evrimini etkiledi?i sonucunu ç?kart?yoruz.

ya?lar?n?geçti?ini göstermi?tir [ 2] . Bir di?er öneriye göre ise, dü?ük aç?sal

[ 1] Gerhard, O., ApJ, 546, (2001)

[ 5] Cuadra, J., di?., MNRAS, 388, (2008)

momentumlu bir molekül bulutu SgrA*

[ 2] Gürkan, M. A. & Rasio, F. A., ApJ, 628, (2005)

[ 6] Subr, L ., di?., MNRAS, 412, (2011)

taraf?ndan yakalanarak bir kütle aktar?m [ 7] W right, M. C. H., di?., ApJ, 551, (2001)

diski olu?turmakta, ve y?ld?zlar bugün

[ 3] L evin, Y. & Beloborodov, A. M., ApJ, 590,

gözlemlendikleri uzakl?klarda, bu diskin

(2003)

[ 8] Genzel, R., di?., ApJ, 297, (1985)

üzerinde olu?maktad?r [ 3] . Bu senaryo

[ 4] Nayakshin, S., MNRAS, 366, (2006)

[ 9] Ulubay- Siddiki, A., di? MNRAS, 428, (2013)

üzerine yap?lan simülasyon çal??malar? Gökada Merkezi (GM) ko?ullar?için y?ld?z olu?umunun bir kütle aktar?m diski üzerinde gerçekle?ebilece?ini göstermi?tir [ 4] . Fakat HeI y?ld?zlar?düzlemsel bir kütle aktar?m diskinin üzerinde olu?mu? ise, bugünkü yörünge da??l?mlar?n?n da düzlemsel olmas?beklenir, oysa gözlemler gökyüzü düzleminde saat yönünde dönen

Yaz?ya konu olan yüksek lisans tez çal??mas?: "Gökada Merkezi'ndeki Nükleer Gaz Diski ve Genç Y?ld?z Disklerinin Modellenmesi" Tez Dan??man?: Yard.Doç.Dr. Ay?e Ulubay S?dd?ki DÜZELT ME: Bu yaz?n?n geçen say?daki ilk bölümünde, bahsi geçen süper kütleli karadeliklerin kütlelerinde bir yaz?m hatas?bulunuyor. Do?rusu ?u ?ekilde olacak: "K endi gökadam?z Samanyolu merkezi de dahil olmak üzere pek çok gökadan?n merkezinde kütleleri yakla??k 106- 109 Güne? kütlesi aral???nda de?i?en süper kütleli karadelikler (SK K D) bulunmaktad?r" * Mimar Sinan Üniversitesi, Fizik Bölümü, Doktora Ö?rencisi

diskin yörüngesinin neredeyse 60o 'ye varan bir e?rili?e (warp) sahip oldu?unu göstermi?tir. Cuadra ve di?. [ 5] , HeI disk

Sa?da: Gökada Merkezi'ndeki kara

y?ld?zlar?üzerine yapt?klar?çal??mada,

deli?i çevreleyen k?rm?z?ile gösterilen

düzlemsel bir disk üzerinde olu?an y?ld?zlar?, bugün gözlemlendikleri e?imlere f?rlatacak herhangi bir dinamik

NGD?nin HCN J=1 ? 0 geçi?i ile elde edilmi? görüntüsü. ?ç k?s?mda yer alan parlak ye?il bölge ise iyonize olmu? mini spiral yap?y?göstermektedir [ 7] ).

saç?lma mekanizmas?n?n etkin olmad???n? göstermi?tir. Bu e?rilikli disk problemi için Subr ve di?. [ 6] , disk y?ld?zlar?ve

gökyüzü eylül 2015

astronomi e?itimi Selçin Demira?*

AST RONOM? ÖZGÜRL E?S?N!

Okullar?n aç?lmas?na az kald?. Bu ay içerisinde yurt çap?nda görev

görünebilece?ini hayal etmesini ve çizmesini isteyebilir. Bu

yapan tüm ö?retmenler yeni e?itim- ö?retim y?l?na

yönergeyle çocuklar günlük hayatta yayg?n inan?? olan ?uzayl??

haz?rlanmakta, hedeflenen kazan?mlara giden yollar?yani

kavram?n?dile getirebilir. Bu konu çocuklar kadar yeti?kinlerin de

plan- programlar?n?belirlemekte, tasarlamaktad?r. T am da

oldukça ilgisini çeken ve insanlar?merakland?ran bir konudur ve

haz?rl?k yap?lan bugünlerde ö?retmenler olarak astronominin Fen

seçilmesinin sebebi de tam da bu merak?uyand?rmak içindir

Bilimleri dersinin belli seviyelerindeki ders konular?na s?k???p

asl?nda. Burada önemli olan çocu?un bir yandan ak?llar?ndaki

kalmas?yerine farkl?ders ve konularda ele al?narak özgürle?mesini

özgürce resmederken bir yandan yanl??lar?n?/eksiklerini bilimsel

sa?lay?p, çocuklarla daha kuvvetli ili?ki kurmas?na imkân

bilgiyle de?i?tirmelerini sa?lamakt?r. O hafta T ürkçe dersinde,

verebiliriz.

Görsel Sanatlar dersinde çizdikleri uzayl?lar?n bir gün Dünya?y?

Astronomi, Fen Bilimleri dersi d???nda di?er derslerdeki konulara ve kazan?mlara rahatl?kla entegre edilebilir. Astronomi; konular?n bütünlü?ü göz önünde bulundurularak çocuklar?n yarat?c?l?klar?n? geli?tirebilmeleri, bilimsel bak?? aç?s?n?edinebilmeleri, etraf?nda olup bitenlerle ili?kilenmeleri aç?s?ndan astronomiyi temele alan bir yakla??mla y?l boyunca ba?vurulan bir kaynak, daha do?rusu yol gösterici bir rehber olarak ele al?nabilir. Örne?in; uzayda ya?am ve bizden ba?ka ya?am üzerine çocuklara bak?? aç?s? kazand?rmak isteyen Fen Bilimleri, Görsel Sanatlar ve T ürkçe dersi ö?retmenleri aras?nda, çocuklar?n da ilgisini çekecek bir i? bölümü yap?labilir. Fen Bilimleri dersinde ö?retmen, konu ne

ziyarete geldi?ini, tur rehberi olarak ona nas?l bir Dünya turu yapt?racaklar?n?dü?ünüp bir günlük gezisini yazmalar?istenebilir. Bu dersin ard?ndan tekrar Fen Bilimleri dersine gelindi?inde, farkl?derslerde farkl?konularla birlikte üzerine dü?ündükleri uzayl?kavram?ile ilgili bilimsel aç?klamalar payla??l?rken, bu bilimsel bilgiyi üretenlerin ba??nda gelen astronotlar üzerine konu çekilebilir. Bir sonraki Görsel Sanatlar dersinde astronotlar ve uzay araçlar?uygulama konusu olurken, T ürkçe dersinde ise bir astronotun Dünya?dan ayr?lmadan önce çok sevdi?i gezegenine ?iir yazma konusu ele al?nabilir. Bundan sonraki a?amalarda farkl? derslerin de deste?ine ba?vurulabilir.

olursa olsun, çocuklar?n ilgisini çekmek, ara?t?rmaya te?vik etmek

Somutla?t?rmak amac?yla vermi? oldu?um örnek, ö?rencinin

amac?yla daha önce bu konuda yap?lan bir ara?t?rman?n gazete/

ya??na ve seviyesine göre derinle?tirebilir ya da basitle?tirilebilir,

dergi kupürünü s?n?fa getirebilir, bu haberin küçük bir k?sm?n?

hatta farkl?la?t?r?larak ba?ka bir boyut kazand?rabilir. Önemli olan

okuyarak haberi incelemeleri için panoya asabilir. Ard?ndan

astronominin rehberli?ini çocuklarla bulu?turarak çocuklar?n ve

çocuklara; ?Ba?ka bir gezegende ya?am nas?l olabilir sizce??,

ö?retmenlerin astronomi ile ili?kilerini kuvvetlendirmektir. Hangi

?Orada ya?ananlar, ya?ayanlar nas?ld?r?? gibi dü?ündürücü sorular

bran?ta olursan?z olun, astronomi ile ilgili dü?üncelerinizi

yöneltebilir. O hafta Görsel Sanatlar ö?retmeni ise dersinde çizim,

özgürle?tirirken yard?mc?olmas?aç?s?ndan Evreni

materyal ya da renkler hakk?nda verece?i teknik bilginin

Anlayal?m- UNAW E web sitesini

uygulamas?nda, çocuklar?n ba?ka bir gezegende ya?am?n nas?l

(http://www.evrenianlayalim.org/) incelemenizi tavsiye ederim.

olabilece?ini dü?ünmesini, orada ya?ayan birinin nas?l

* Fen Bilgisi Ö?retmeni, Gökyüzü Gönüllüsü

par?lt?lar Nuray Saatçio?lu Uygur*

BU DÜNYA SO? UYACAK , YI L DI ZL ARI N ARASI NDA B?R YI L DI Z, HEM DE EN UFACI K L ARI NDAN, MAV? K AD?FEDE B?R YI L DI Z ZERRES? YAN?, YAN?, BU KOSKOCAMAN DÜNYAMI Z. BU DÜNYA SO? UYACAK GÜNÜN B?R?NDE, HAT T A B?R BUZ YI ? I NI YAHUT ÖLÜ B?R BULUT G?B? DE DE? ?L , BO? B?R CEV?Z G?B? YUVARL ANACAK Z?F?R? K ARANL I K T A UÇSUZ BUCAK SI Z. ??MD?DEN ÇEK ?L ECEK ACI SI BUNUN, DUYUL ACAK MAHZUNLU? U ??MD?DEN. BÖYL ES?NE SEV?L ECEK BU DÜNYA "YA?ADI M" D?YEB?L MEN ?Ç?N... Naz?m Hikmet ?UBAT 1948

* Amatör Astronom, Gökyüzü Gönüllüsü

gökyüzü eylül 2015

gökyüzü kitapl??? Semih Çakmak

DÜNYA DI ?I YA?AML A

??T E BUNL AR HEP

?L K T EMAS

AST RONOM?

Yazar: Marc K aufman

Yazar: Malcolm Croft

Alfa Yay?nlar?, 2011, ?stanbul

Domingo Yay?nlar?, 2015, ?stanbul

Dünya d???ya?am aray???n?n bilgi da?arc???m?za ?üphesiz en önemli katk?s?dünyam?zdaki ya?ama yeni bir gözle bakmam?z?sa?lamas?, bunun yan?nda ya?am ve canl?l?k üzerine daha önce hiç yürütmedi?imiz kadar ak?l yürütmemizi sa?lamas?d?r. K arbon temelli olmayan dünyalar?dü?ünürken da?arc???m?z?n s?n?rlar?n? esnetmemiz, yaln?zca yeryüzünde de?il belki okyanuslar?n diplerinde ya?ayan canl?lar?n sahneye ç?kt?klar?senaryolar?hayal etmemiz, evrende yaln?z olmad???m?z?en içten ?ekilde hissetme arzumuz ara?t?rmalar?m?z?tetiklemektedir. Bütün yat?r?mlar?m?z belki bizim kadar geli?mi?, belki bizden daha çok geli?ip kendisini yok etmi?, belki de bir mikroorganizma düzeyinden ileri gidememi? bir canl?n?n parmak izini bulabilmek amac?yla harcanmaktad?r. "Dünya D???Ya?amla ?lk Temas", aray???m?z?n ba?lad???ilk andan itibaren arka plandaki karakterlere ve diyaloglar?na odaklan?yor. Geçirdikleri a?amalarda onlara ?ahitlik etmemize imkan tan?yor. SET I Projesi ba?ta olmak üzere bir çok di?er projenin de hayata geçirilme / iptal edilme süreçlerini detayl?bir ?ekilde ö?renmemizi sa?l?yor. K itab?n yaz?ld???dönemde K epler Uzay Arac?gözlemlerine ba?lam?? olsa da henüz sonuçlar elimize ula?mam??t?. Bu sebeple son y?llarda yap?lan ke?iflere kitapta rastlaman?z mümkün de?il. Benzer ?ekilde Mars'taki ara?t?rmalar?n detaylar?da ancak 2011 senesine kadar uzan?yor fakat bunlar?n hiç birisi kitab?elinizden b?rakman?z için bir sebep te?kil etmiyor. "Henüz ba?ka bir yerde ya?am bulamam?? olmam?z, ya?am?n ba?ka dünyalarda da var olmad???anlam?na gelmez" düsturu üzerinden motivasyonlar?n? sürdüren ara?t?rmac?lar Carl Sagan'?n belirtti?i gibi ola?anüstü iddialar?n gerektirdi?i ola?anüstü kan?tlar?ar?yorlar. Ba?ka bir dünyadaki ya?am olas?l???n?n ola?anüstü olup olmad???na karar vermeyi ise siz okuyuculara b?rak?yoruz.

E?er geceleyin yolda yürürken merakla gökyüzüne bak?nan bir çocuk görürseniz hemen eline tutu?turman?z gereken bir kitap bu. Emin olabilirsiniz ki o s?rada akl?ndan bir ç?rp?da geçen "Satürn'ün halkalar?nas?l?", "Teleskoplar nas?l çal???r?", "Dünya'n?n çevresinde kaç tane uydu var?", "Nas?l astronot olunur?" gibi sorular?n cevaplar?n?bulaca??ayn?zamanda da s?k?lmadan, e?lenerek okuyaca??bir kaynak hediye etmi? olacaks?n?z ona. K itab?elinize ald???n?zda gözünüze çarpan en önemli detay kitab?n yatay düzende tasarlanm?? olmas?. K al?n cildi ve tutu?u kolayla?t?ran kaplamas?sab?rs?z bir ?ekilde ilk sayfay?açman?z? sa?l?yor ve o andan itibaren gözleriniz ard?ard?na s?k fakat kitab?n ak???n?takip etmeyi kolayla?t?ran ilüstrasyonlar?incelemeye ba?l?yor. Her bir ba?l?k kar??l?kl?iki sayfaya denk dü?ecek ?ekilde yerle?tirilmi?, bu sayede minik okuyucunun dikkatinin da??lmas? engellenirken k?sa yaz?lardan olu?an ba?l?klar sayesinde s?k?lma ihtimalleri en aza indirilmi?. Her yaz?ya, "Bir de Böyle Bak" adl?bir ba?l?k ile giri? yap?lm??. Bu sayede okuyucunun çevresinde s?kça duymad???ya da her kaynakta rastlayamayaca??bilgiler verilerek merak uyand?r?lmas? amaçlanm??. Akabinde verilen bilgilerde ise ya bahse konu içerik daha detayl?bir ?ekilde incelenmi? ya da konuyla alakal?ufak bir deney yap?lmas?için kendilerine yol gösterilmi?. "??te bunlar Hep Astronomi", "??te Bunlar Hep Bilim" ve "??te Bunlar Hep Sanat" üçlemesi olarak haz?rlanm?? bir serinin parças?. Gönül rahatl???yla söyleyebiliriz ki, çocuklar için yay?mlanm?? astronomi kitaplar?n?n s?k?c?düzenlemesinden s?k?ld?ysan?z, bir çocu?un bilgi açl???n?gerçekten tatmin edecek ve onun merak?n? hafife almayacak bir kitap ar?yorsan?z özgün görselleri, sayfa ve kapak tasar?m?yla bu kitap sizi tatmin edecek.

gökyüzü foto?raflar? H. T u?ça ?ener Söz konusu astrofoto?raf oldu?unda foto?raf makinenizi bir teleskoba veya en az?ndan bir takip motoruna ba?lama ?ans?n?z varsa, sizden mutlusu yoktur. Ancak böyle bir imkan?n?z yoksa bile elde edebilece?iniz güzel görüntüler mevcut. Avc? tak?my?ld?z?n?n bu foto?raf?K uzey ?rlanda'n?n küçük kasabalar?ndan biri olan Armagh'ta çekildi. 10 adet 5 saniye poz süreli foto?raf, photoshop program?yard?m?yla önce ???k kirlili?inden ar?nd?r?nd?rd?(bkz: kaynak), sonra da hizalan?p üstüste bindirildi. Hizalama i?lemi için çe?itli yard?mc? programlar kullanabilir veya bu örnekte benim yapt???m gibi tek tek elle kendiniz hizalayabilirsiniz (bkz: kaynak). Söz konusu k?sa poz süreli foto?raflar? birle?tirmek olunca piyasada bir çok yard?mc? program bulmak mümkün. K ?sa poz süreli foto?raflar?n birle?tirildi?i bu yöntemle Avc? Bulutsusu'nu dahi görebiliyoruz (altta ortada). Olabildi?ince yüksek zoomlu, yüksek I SO'lu, dü?ün odak oranl?mercekler kullanarak, daha farkl?derin uzay cisimlerinin de foto?raflar?n?bu yöntemle elde edebilirsiniz.

Çek i m det ayl ar ?: K amera: Canon EOS 1000D f/1.8 D: 50mm I SO: 800

gökyüzü eylül 2015

U?ur ?kizler

18. T ÜB?T AK Ulusal Gökyüzü Gözlem ?enli?i?nin ilk gecesi, teleskoplarla gökyüzü gözlemi yap?lan alan? geni? aç?foto?raflamaya çal??t?m. Dikine çekilmi? 10 adet kareyi

Foto?raf: U?ur ?K ?ZL ER T arih: 20.08.2015

birle?tirerek panorama görüntü elde ettim. Arka planda solda, T UG yerle?kesinin bulundu?u 2450 mt. yükseklikteki Bak?rl?tepe görülmekte. Alanda ön planda gökyüzü

Saat: 23:20 ? 23:24

foto?raflar?çeken amatör astronomlar, hemen onlar?n sa? taraf?nda ise teleskoplarla

Yer: Sakl?kent ? Antalya

gökyüzü cisimlerini izleyen kat?l?mc?lar yer al?yor. Sa? taraftaki tepelerde ise Sakl?kent?i adeta ya?malayan mermer ocaklar?n?n ???klar?görülmekte. Önceki y?llarda do?u ufkunu Antalya ?ehir ???klar?, ?imdilerde ise kuzey ufkunu mermer ocaklar?n?n ???klar?ele geçirmi? durumda. Bu duyars?zl?k böyle devam ederse önümüzdeki y?llarda böyle bir görüntü görebilmemiz oldukça zor olacak.

Optik (Görüntüleme): EF 24 - 105 I S ST M ( 24 mm ), f/3.5 K amera (Görüntüleme): Canon EOS 6D I SO: I SO 10000 Poz süresi: 10 x 15 sn.

30 26

bu ay gökyüzü Özgür Can Özüdo?ru

1 GECE K uzey taraf?nda Mars - Ay yak?nla?mas?. Sabaha kar?? Venüs gözlenebilir. (BÜYÜK K ENT L ERDE DE GÖRÜL EB?L ?R) 5 GECE K uzey yönünde Venüs - Regulus yak?nla?mas? ((K ÜÇÜK ?EH?RL ERDE GÖRÜL EB?L ?R)

9 GECE Dolunay. (BÜYÜK K ENT L ERDE DE GÖRÜL EB?L ?R)

12 SABAHA K AR?I Ay - Jüpiter yak?nla?mas?. (BÜYÜK K ENT L ERDE DE GÖRÜL EB?L ?R)

? ? ? ? ? ? ? 4Dk C 14 T ÜM GECE Ay, Dünya'ya en yak?n konumunda (BÜYÜK K ENT L ERDE DE GÖRÜL EB?L ?R)

Not: Y?ld?zlar, her gece yakla??k 4 dakika daha erken do?arlar. Her bir 15 günlük periyotta (15x4?=60?), 1 saatlik de?i?imle (gecikmeyle) ayn?gökyüzünü görürüz. K aynaklar: Ankara Üniversitesi K reiken Rasathanesi T übitak Gök Olaylar?Y?ll???2015

Gezegen

Merkür

Venüs

Mars

Jüpiter

Satürn

Uranüs

Neptün

Parlakl?k

- 3.9

1.4

- 1.3

0.7

5.7

7.8

1.102

0.825

2,587

6.252

9.8

20.145

28.989

(K adir) Dünyadan Uzakl?k(AB))

gökyüzü eylül 2015

23 T ÜM GECE Sonbahar ekinoksu, gece ve gündüz süreleri e?it (BÜYÜK ?EH?RL ERDE DE GÖRÜL EB?L ?R)

28 03:13 - 08:22 ARASI T am Ay T utulmas?. 05.47'de zirve noktas?na ula?acak. (BÜYÜK ?EH?RL ERDE DE GÖRÜL EB?L ?R)

BU HAR?T A NASI L K UL L ANI L I R? Bu Harita 39? K uzey Enlemi (Ankara Hizas?) civar?nda 15 A?ustos 00:01?de gökyüzünde görebilece?iniz cisimleri göstermektedir. 1 Eylül için saat 23:00 30 Eylül için saat 21:00

Gezegen

Ak?am K onum

Ö?len K onum

Sabaha K ar?? K onum

Merkür

Güne?'e yak?n

Venüs

Do?u

Mars

Do?u

Jüpiter

Do?u

Satürn

Güneybat?

Uranüs

Do?u

Güney

Bat?

Ekim 'de

g ökyüzü

Gözle "Gör ülm eyen":

Kar anl?k M adde