Γλωσσικός Υπολογιστής, 1(1), Δεκέμβριος 1999, σσ. 115−118. «Εισαγωγή στην έννοια της πολυτροπικότητας» Πολυτροπικότητα (multimodality)1 Παρά το γεγονός ότι οι θεωρία του Suassure, και ιδιατέρως η συμβολή της έννοιας της συγχρονίας προκάλεσε βαθειά τομή συνολικά στο χώρο των Κοινωνικών Επιστημών, αναιρώντας την πρωτοκαθεδρία της γραπτής γλώσσας, η τομή αυτή δεν επηρέασε ουσιαστικά τον τρόπο σκέψης μας. Στο Δυτικό πολιτισμό, η γλώσσα −και μάλιστα η γραπτή− θεωρείται ως ο κυρίαρχος τρόπος επικοινωνίας. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά: στην καθημερινή μας ζωή ακούμε τους άλλους να μιλούν (ακρόαση), μιλούμε εμείς οι ίδιοι πολύ συχνά (ομιλία). Ανάλογα με την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκουμε, το επάγγελμα που κάνουμε και το μορφωτικό μας επίπεδο διαβάζουμε αρκετά συχνά (ανάγνωση) αλλά γράφουμε (γραφή) πολύ σπανιότερα. Τα τέσσερα επίπεδα της γλώσσας (ακρόαση, ομιλία, ανάγνωση, γραφή) ασκούνται από τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας με διαφορετική συχνότητα. Ακόμη και στα ‘ακαδημαϊκότερα’ επαγγέλματα, λ.χ. του επιστήμονα ερευνητή, ο χρόνος που καταναλώνουν τα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας στο να ακούν και να μιλούν είναι δυσανάλογα μεγαλύτερος από αυτόν που καταναλώνουν γράφοντας και διαβάζοντας. Αυτά ως προς το σημειωτικό σύστημα της γλώσσας. Τι γίνεται με τα υπόλοιπα σημειωτικά συστήματα; Λ.χ. τις χειρονομίες, τις κινήσεις, τους μορφασμούς, τα μη-λεκτικά σήματα επικοινωνίας; Η επικοινωνία, μας διδάσκει η αντίστοιχη επιστήμη, εμπεριέχει και συνετελείται με πολλούς σημειωτικούς τρόπους, ο καθένας από τους οποίους επιτελεί έναν ειδικό και σημαντικό ρόλο. Λ.χ. είναι πολύ σημαντικό όταν ο εκπαιδευτικός λέει κάτι να λαμβάνουμε υπ’ όψιν τη στάση του σώματός του, τις χειρονομίες του, την έκφραση του προσώπου του, το χαμόγελό του και την ποιότητά του, το σφίξιμο των χειλιών του, κ.ο.κ. Η πεποίθηση για τη σπουδαιότητα της γραπτής γλώσσας έναντι όλων των άλλων σημειωτικών συστημάτων −εκτός των άλλων− είναι πολύ έντονη λ.χ. στον τρόπο που είναι σχεδιασμένα τα σχολικά εγχειρίδια. Αυτό που κυριαρχεί στα σχολικά εγχειρίδια είναι ο γραπτός λόγος . αυτός είναι το ‘πραγματικό θέμα’ και ό,τι άλλο υπάρχει στο βιβλίο, λ.χ. πίνακες ζωγραφικής, φωτογραφίες, σχεδιαγράμματα, κ.ο.κ. είναι συνοδευτικά και επεξηγηματικά στοιχεία, αυτού που το γραπτό κείμενο έχει να μεταδώσει. Ο τρόπος όμως που είναι παρουσιασμένο το κείμενο δεν είναι ασήμαντος. Τι είδους φωτογραφίες έχουμε και πόσο χώρο καταλαμβάνουν σε σχέση με το κείμενο; 2 Πόσο απλοϊκές ή Οι ορισμοί και μέρος της παρουσίασης είναι ελεύθερη απόδοση και διασκευή από: Rhetorics of the Science Classroom: a multimodal approach−an ΕSRC funded project/mid-project consultutive meeting. Institute of Education, University of London, June 1998. 2 Αυτό είναι πολύ σημαντικό στοιχείο και για τις εφημερίδες. Οι ‘σοβαρές’ εφημερίδες έχουν λιγότερες ή και καθόλου φωτογραφίες καθώς απευθύνονται σε μορφωμένο αναγνωστικό κοινό και βασίζονται στο λόγο, ενώ οι ‘λαϊκές’ εφημερίδες −με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τις αθλητικές− δίνουν μεγάλη βαρύτητα στις φωτογραφίες. Στις τελευταίες είναι χαρακτηριστική και η χρήση συγκεκριμένων γραμματοσειρών, η κατάχρηση γραμμάτων μεγάλου μεγέθους, κ.ο.κ. 1
1