SLeM landschappen 2005-2015 - Bruno Doedens by Theo Heldens

P O Ë T I S C H E L A N D S C H A P P E N - L a n d sc ha p pe n z i j n gre nze l oze p l e kk waa r d e verbeel d i ng cent raa l st aat . Ze laten m en sen even u it h u n beslommeringen, beroeren en roepen existentiële vragen op. SPE LE we ku n ne n ont we rpe n. We m oete n m ee r spel e n m et d e t i j d e n d e vorm van duurzaamheid? Kijk naar de natuur: Als het kan (rust) sta dynamiek) worden kortere cycli ingezet (elzen-berkenbos). D E TIJ D samenleving waarin afstanden niet langer tellen en alles direct voorh l eve r t h e t s l e c ht s ve r s n e l l i ng e n o n ru st o p. Ve r st i l l i ng e n o n b e re komende decennia. SOC IALE E N E RG I E M O B I LI SE RE N - In onze geïndi De Landschappen van SLeM spelen hierop in door mensen actie gezamenlijke energie wordt omgezet in iets bijzonders, iets dat je e n p roce sse n i n d e nat u u r, zoa l s w i n d e n wate r, d o n ke r e n l i c ht , beelden te creëren. In de ruimtelijke vakdisciplines, die achterlope als doel naar energie als motor. De natuur is zo’n energiebron die o n d e r b ew u st e e n h e t i n t u ï t i eve d e r u i m t e geve n. C re at i v i t e i t i s v opgeslagen informatie, bewust en onbewust. Uit die kortsluiting kom houding activeert die creativiteit. G E B E U RTE N I S S E N G E N E R E R E N V E geen herin neringen, zonder heri n neringen geen grip op het heden va n sa m e n i n ee n f i l e st aa n e n d e ag ra ri ë r d i e z i j n l a n d b ewe rk t gebeurtenissen lijkt een nog onontgonnen gebied in de ruimtelijke or a l s toesc houwer i n het spel d at we samen levi ng noemen. I n d e p r de overtuiging dat door f ysiek deel te nemen de er varingen intens

ke n, m et vee l va n h et ze l fd e. Poët i sc h e l a n d sc ha p pe n z i j n p l e kke n n d agel i j k se werkel i j kheid st a p pen. Ze relat iveren onze d agel i j k se E N M ET TIJ D E N TIJ DE LIJ KH E I D - Tijd is de vierde dimensie waarmee e d aa rb i j be hore nd e t i j d sc ha l e n. E n i s t i j d el i j khe i d n i et ee n m ooi e aat de lange tijd centraal (eiken-beukenbos), als het moet (onrust/ D E RG E N S VOO R N E M E N - Geduld is een schone deugd. Lastig in een handen is. Ook al biedt dit ogenschijnlijk veel voordelen, uiteindelijk e i k ba a rh e i d ku n n e n n og we l e e n s va n g rot e wa a rd e wo rd e n i n d e ividualiseerde samenleving is behoefte aan gemeenschapsvorming. e f t e b e t r e k ke n b i j h e t m a ke n v a n c o l l e c t i e v e k u n s t w e r ke n . D e als eenling niet kunt. D E N AT U U R A L S K U N STE N A A R - De krachten g ro e i e n ve r va l wo rd e n i ngezet o m tot d e ve rb ee l d i ng s p re ke n d e en bij de vrije kunsten, staan we voor de overgang van vormgeving we kunnen benutten. S E R I E U S S PE L E N E N E X PE R I M E N T E R E N - Het vo o r m i j h e t m a ke n va n p e r s o o n l i j ke ko r t s l u i t i nge n i n b e st a a n d e men nieuwe, onverwachte verbindingen voort. En juist een spelende E R H A LE N - Zonder gebeurtenissen geen verhalen, zonder verhalen n, verleden en toekom st . Gebeu r ten i ssen maken een samen levi ng: tot d e ki n d e re n d i e n aa r sc h oo l f i e t se n. H e t b ew u st i n ze t te n va n rdening. ACTEU R EN TOESCHOUWER - Ieder mens is zowel deelnemer rojec ten bet rekken we het pu bl iek ac t ief b i j d e gebeu r ten i ssen i n er zijn en daardoor een diepere betekenis geven. ~ Bruno Doedens

â&#x20AC;&#x153;De wereld is mijn voorstellingâ&#x20AC;? Arthur Schopenhauer

landschappen 2005 - 2015

Bruno Doedens

Inhoud Voorwoord 5 Wil en voorstelling - Gert Hage 8 Dansendwoud 14 Jaarringen 28 Zomersprookjes 40 LangsteLenteLicht 58 Opdrift 66 Windnomaden 78 O van Overijssel 92 Zeezien & Monstergolf 108 Woordenland 116 Oog van Ruigoord 124 Pannenland 132 Wadland 148 Woodland 168 Verbeelding als noodzaak - Marieke Berkers 182 Credits 186 Colofon 192

Voorwoord SLeM-landschappen, is een beeldend verslag van de ontwikkeling van Stichting Landschapstheater en Meer aan de hand van de gerealiseerde projecten van 2005 tot 2015. Als we terugblikken op de ontwikkeling van SLeM - ontstaan rond de millenniumwisseling vanuit de samenwerking van Frits Vogels (GRIF-theater) en Bruno Doedens (DS landschapsarchitecten) - zien we een spelende zoektocht naar het bewandelen van paden langs de randen van de vakgebieden landschapsarchitectuur, locatietheater en film. Het specifieke landschap van de locatie vervult in elk project een belangrijke en leidende rol. SLeM stelt zich met dit boek tot doel de gerealiseerde, tot de verbeelding sprekende projecten, het prikkelende gedachtegoed en de ontwikkelde SLeM-werkwijze aan een breed publiek te tonen. Hiermee worden de SLeM-landschappen in hun samenhang onder de aandacht gebracht bij geïnteresseerden, de vakwereld en opleidingen. Samenvattend kan worden gesteld dat SLeM-projecten worden gedreven door verbeeldingskracht, het willen verschuiven van het perspectief, het mobiliseren van sociale energie, het combineren van niet voor de hand liggende samenwerkingsvormen, én misschien nog wel als belangrijkste: de wil om het schijnbaar onmogelijke waar te maken. Hierbij staan de sociale en culturele waarden steeds centraal.

Journalist Gert Hage gaat in zijn essay Wil en voorstelling in op de achtergronden en drijfveren van SLeM. Hij legt daarbij o.a. dwarsverbanden met Schopenhauer, ‘de spelende mens’ van historicus Huizinga en de theorie van ‘de vloeibare stad’ van stedenbouwkundige Willem Hartman. Het leeuwendeel van het boek is het beeldend verslag van de SLeM-landschappen van de afgelopen tien jaar, te weten: Dansendwoud, Jaarringen, Zomersprookjes, LangsteLente Licht, Opdrift, Windnomaden, O van Overijssel, Zeezien/ Monstergolf, Woordenland, Oog van Ruigoord, Pannenland, Wadland en Woodland. Ze worden per project kort ingeleid en met een selectie van fraaie foto’s geïllustreerd. Als afsluiting geeft kunsthistorica Marieke Berkers met haar artikel Verbeelding als noodzaak aan de hand van de op stapel staande SLeM-projecten inzicht in de relevantie van de projecten in een bredere context en schetst ze de mogelijke rol van de SLeM-werkwijze binnen de vakwereld landschapsarchitectuur. De projecten van SLeM zijn zonder uitzondering mogelijk gemaakt door de inzet van vele personen. Graag verwijs ik dan ook naar het belangrijkste hoofdstuk van dit boek: de credits. Aan allen, en in de eerste plaats aan het SLeM-team en het Oerol Festival wil ik mijn grote dank en waardering uitspreken, in de hoop nog vele tot de verbeelding sprekende SLeM-landschappen te mogen realiseren op het boeiende grensgebied van kunst en cultuur. Bruno Doedens

Wil en voorstelling SLeM maakt het onmogelijke waar

Hoe kunnen theater, film, schilderkunst, literatuur en muziek nieuwe lagen toevoegen aan een landschap? Hoe betrek je het aanwezige sociale en fysieke kapitaal bij culturele landschapsvorming? Met deze vragen begon SLeM haar zoektocht naar nieuwe manieren om landschappen blijvend of tijdelijk te beïnvloeden. Over de kracht van de verbeelding, het belang van gebeurtenissen en de spelende mens.

De wereld als wil en voorstelling luidt de titel van het standaardwerk van Schopenhauer. Het zou het motto van SLeM kunnen zijn. Net als Schopenhauer beziet SLeM de wereld als voorstelling. Of zoals de Duitse filosoof schreef: ’De wereld die hem omgeeft is er alleen als voorstelling, dat wil zeggen: er enkel en alleen is met betrekking tot iets anders, iets dat voorstelt, en dat hij zelf is.’ Zo’n vijftien jaar geleden namen de grondleggers van SLeM de taak op zich om middels kunst het wezen van het landschap bloot te leggen. Door het te vervormen, door er gebeurtenissen in te laten plaatsvinden die het landschap beïnvloeden, blijvend of tijdelijk. Ze zouden het later ‘landschapstheater’ noemen. SLeM stelde zich als opdracht het alledaagse onalledaags te maken, zij wilde verwonderen en vervreemden. Door middel van landschapstheater ervaarden de bezoekers met andere ogen de omgeving. Juist door die vervreemding ontstaan nieuwe mentale landschappen, ruimten die worden verbonden met herinneringen. ‘Zonder gebeurtenissen geen echte verhalen, zonder verhalen geen herinne ringen, zonder herinneringen geen grip op het heden, verleden en toekomst,’ schreef Willem Hartman in ‘De Vloeibare Stad’ (2007). Het tijdelijke landschap verdwijnt, het wordt opgeruimd, weggespoeld, het verwaait. Maar de herinnering kent geen tijd, de landschappen bergen de herinneringen op. Er ontstaat een nieuw gedroomd landschap, dat altijd weer kan worden opgeroepen. Het is een plek met een geheugen geworden.

De horizon als grens Het zijn de vroege jaren negentig. Frits Vogels, mimograaf/regisseur, is dan nog artistiek leider van Griftheater. De voorstellingen van dit theatergezelschap spelen zich af op bijzondere locaties en zijn niet verhalend, maar beeldend en associatief. Bij Griftheater staat de ruimte centraal. De locatie waar de voorstelling zich afspeelt, bepaalt mede het scenario, de dramaturgie en de werkwijze. Spelers zijn bewegende beelden in een begrensde ruimte. Maar wat als de ruimte onbegrensd is, als er geen muren of een dak zijn? Als niet een oude fabriek, een kolenmijn of een politiekazerne de locatie vormen, maar het strand of een bos? Als met andere woorden de natuur het theater is, en er dus geen grenzen zijn anders dan de horizon, een plukje bomen, een dijk of het publiek? Wat betekent het voor de spelers en het publiek als er geen duidelijk focuspunt is? Bruno Doedens, landschapsarchitect bij het mede door hem opgerichte bureau DS, had zo zijn eigen vragen. Om zich heen zag hij een samenleving waarin de sociale verbanden schraler werden, onpersoonlijker en oppervlakkiger. Niet dat individualisering, economi sering en globalisering alleen maar negatieve aspecten in zich bergen – ze maken burgers ook weerbaarder, vrijer en zelfstandiger –, maar ze gaan onvermijdelijk ten koste van de sociale samenhang en verscheidenheid in de samenleving. Wat kon hij, Doedens, als landschaps architect doen om de burgers meer met hun omgeving te verbinden? Kon hij nieuwe landschappen op een zodanige wijze ontwerpen en/of beïnvloeden dat ze ‘persoonlijker’ worden, een ‘eigen verhaal’ schrijven? Hoe creëerde hij

cultuur in plaats van alleen maar een landschap? Doedens zag een belangrijke rol weggelegd voor de kunst, ofwel in het toevoegen van poëzie aan het landschap. Kunst die mensen verleidt en prikkelt, kunst die uitnodigt tot spelen. Na afloop van een voorstelling van Griftheater raakten Frits en Bruno met elkaar aan de praat, een gesprek dat uiteindelijk uitmondde in SLeM. Het was het begin van een zoektocht hoe twee onverenigbare disciplines met elkaar te verbinden. Of liever: drie, want in de persoon van Andras Hamelberg voegde nog een derde discipline, film, zich bij hen. Ook Andras Hamelberg van Studio Franjo had zo zijn eigen vragen. Bij Griftheater vormde film een geïntegreerd onderdeel van de voorstellingen; Hamelbergs filmbeelden waren spelers in het spektakel. Wat zou zijn positie zijn in landschap, in een ruimte zonder muren voor projecties? In ieder geval was film bij uitstek geschikt om de transformatie van een landschap in de tijd tastbaar te maken. Film kon als bindmiddel dienen tussen de snelle tijd van het theater en de langzame tijd van het landschap. Maar kan film zelf ook landschapsvormend zijn? Met andere woorden, wat is er nodig om film bij SLeM, méér te laten zijn dan geschiedschrijving? Al chemie wat de klok slaat Frits Vogels: ‘We zijn een vorm van alchemisme gaan bedrijven die mooie resultaten heeft opgeleverd, maar het goud hebben we nog niet gevonden. En het is zelfs de vraag of we het ooit zullen vinden. Zelf ben ik er in ieder geval nog lang niet uit. Bruno heeft de tijdelijkheid van het theater bereikt met zijn landschappen, maar het

Dansendwoud is mij nog niet gelukt een adequaat theatraal antwoord te formuleren op de lange tijd, de schaal en de veelheid van de landschapsarchitectuur. Waarbij aangetekend moet worden dat de eerste projecten waarbij het theater een blijvende verandering in het landschap bewerkstelligt, Bosoase en Bosfabriek, nog niet zijn uitgevoerd.’ Bruno Doedens: ‘SLeM probeert het onmogelijke waar te maken, onder meer door disciplines die op het eerste gezicht mijlenver van elkaar af staan, met elkaar samen te laten werken. We begonnen met de eerste projecten zonder een duidelijk eindbeeld; het toeval, het onverwachte gaven we zo een kans. Dat was voor mij een nieuwe manier van werken. Die leerde mij met andere ogen naar de werkelijkheid te kijken en ik raakte er meer en meer van overtuigd dat het proces van landschaps vorming minstens zo belangrijk is als het eindproduct.

Mijn discipline, de landschapsarchitectuur, zit nog steeds vast in een technische benadering, in het denken in vormen en functies in plaats van in energie en beweging. In dat opzicht lopen we mijlvenver achter op de beeldende kunsten. ‘SLeM schept ruimte voor kunstvormen en spel. Zij schrijft mede het script van het bouwscenario, net zoals de deelnemers op hun manier een bijdrage leveren aan het proces. Van studenten tot omwonenden en van kunste naars tot de natuur wordt met hun verschillende vormen van energie mede de vorm van het (tijdelijke) landschap bepaald. Dat wordt spelenderwijs geladen met gebeurte nissen, met muziek, met theater en met experimenten en verhalen. Een nieuwe bladzijde wordt opengeslagen, het landschap wordt ververst.’ Homo Ludens In 1938 verscheen het standaardwerk Homo Ludens van de historicus Johan Huizinga. ‘Toen wij menschen niet zoo verstandig bleken als een blijder eeuw in haar vereering van de Rede ons gewaand had, heeft men als benaming van onze soort naast homo sapiens die van homo faber, de mensch-maker, gesteld…’, schreef hij in zijn voorwoord. ‘Toch schijnt mij homo ludens, de spelende mensch, een even essentieele functie aan te duiden als het maken, en naast homo faber een plaats te verdienen. (…) Sinds langen tijd ben ik steeds stelliger tot de overtuiging gekomen, dat menschelijke beschaving opkomt en zich ontplooit in spel, als spel.’ Het spel, benadrukt Huizinga, bevordert de gemeenschapszin, het schept en verstrekt sociale verbanden.

SLeM speelt. Met tijd en ruimte. Met de wind en de zee. SLeM neemt dat spel serieus. Het ruimtelijk spel is vaak gecompliceerd en tijdrovend. De tijd is lang, de ruimte legt beperkingen op en de bureaucratische processen zijn taai. Het vergt geduld, flexibiliteit en overredingskracht om een project tot een goed einde te brengen. Het ruimtelijke spel is een ogenschijnlijk logisch en rationeel proces, waarin bouwers en overheden de hoofdrol vertolken. SLeM wil deze spelregels veranderen om zo meer recht te doen aan de veelkleurige werkelijkheid en ruimte te geven aan het onbewuste en het intuïtieve. Naar analogie van Willem Hartman’s boek ‘De Vloeibare Stad’ zou je kunnen zeggen dat SLeM streeft naar vloeibare landschappen. Zulke landschappen erkennen dat ontwikkelingen niet alleen worden gestuurd door rationele, van bovenaf opgelegde besluiten, maar eerder het resultaat zijn van talloze individuele beslissingen. Hartman: ‘Eigenlijk is er niet sprake van een objectieve, meetbare ruimte die gevuld en ingericht moet worden, maar is er een veelvoud aan ruimten van vele soorten. Ruimten van sociale, ideële, culturele, speelse, beveiligende, spanningsvolle, riskante, wetenschappelijke, religieuze en genotvolle aard. Al deze ruimten vormen samen het steeds wisselende stedelijk landschap.’ Dat landschap is dynamisch naar omvang en samenstelling, vervolgt Hartman. ‘Het is een gebeurtenis, die wordt gestuurd door de wisselwerking tussen alle soorten ruimten, zoals door hun verandering, toevoeging en opheffing. Een energieke, vrij chaotische en grillige gebeurtenis, waarvan je gelukkig kunt constateren dat deze, ondanks haar chaotische karakter, toch

Zomersprookjes een soort orde produceert.’ De erkenning dat een landschap vloeibaar is, een gebeurtenis is, heeft tot gevolg dat het proces minstens zo belangrijk is als het eindresultaat. In dat proces spelen bij SLeM de theater maker, de landschapsarchitect, de filmer, de muzikant, de schrijver en de talloze enthousiaste vrijwilligers van het SLeM-team een belangrijke rol. Het landschap wordt een collectief kunstwerk. Maar ook de financiële en organisa torische hobbels die tijdens het proces genomen moeten worden, bepalen mede het eindresultaat. Het is deze wisselwerking tussen mensen, instanties, landschap en kunstdisciplines die de (tijdelijke) landschappen van SLeM vormgeven. Ars vita est Bruno Doedens, die zich in de loop van de jaren ontpopte als artistiek leider van SLeM, ziet zichzelf in dat proces

als de aanjager en als degene die de continuïteit en de kwaliteit van de gebeurtenis bewaakt. ‘Net als Hartman zie ik de wereld als een continue stroom van beslissingen die leiden tot een meer of minder fysiek resultaat. Die manier van denken levert een andere kijk op de werkelijkheid op. Stel je het “gebeurtenisdenken” centraal, dan leidt dat tot meer vrijheid van handelen en meer ruimte voor experimenten, zoals in mijn geval onder meer tot de samenwerking met andere disciplines. Een belangrijk aspect zit in het activeren van de verbeelding, het voeren van de regie en het mobiliseren en motiveren van mensen. Hoe krijg je 380 schilders mee in je ideeën, of 70 schrijvers? Hoe maak je het onmogelijke waar? Ik probeer met SLeM bruggen te bouwen tussen de diverse disciplines, maar ook tussen groepen van mensen en tussen toen, nu en straks. Vernieuwing ontstaat vaak op de grensgebieden tussen de verschillende vakgebieden. Het scheppen van een landschap via een louter technisch en bureaucratisch proces geeft een nogal leeg en betekenisloos resultaat. Mijn streven is het creëren van poëtische landschappen, landschappen die helpen te ontsnappen aan de dagelijkse beslommeringen. Die de verbeelding en de fantasie prikkelen en het leven zo rijker en completer maken. Door andere disciplines in te schakelen en gebruik te maken van de sociale energie van de deelnemers, krijgt het landschap betekenis. Het wordt geladen met collectieve herinneringen. Theater, muziek en film verrijken en geven verdieping aan het landschap, maar ik heb ze ook nodig omdat ze mij weerstand bieden. Dat is soms lastig, maar het is tegelijkertijd cruciaal omdat het de kwaliteit verhoogt. Kunst, of anders gezegd: het

toevoegen van poëzie, moet een onderdeel van het leven zelf zijn. Het maakt het leven, net als de natuur, rijker, overdadiger en bourgondischer. Vergelijk het met een boom. De wortels staan voor de verdieping, het denken, de kruin voor het experiment, het spelen. Wortel en kruin dienen in balans te zijn, wil de boom kunnen groeien.’ Proeftuin Oerol Het theaterfestival Oerol, op Terschelling, heeft een stevig stempel op SLeM gedrukt. Het festival, in het bijzonder artistiek leider Joop Mulder, bood SLeM de kans om tijdelijke landschappen te maken voor een groot en breed publiek. Het zette SLeM op de kaart, maar het bepaalde tegelijkertijd ook nadrukkelijk de richting. De vluchtigheid van het festival weerspiegelde zich in de vluchtigheid van de tijdelijke landschappen. Wat na afloop restte was een boek, een film en een herinnering. Oerol was het laboratorium waarin kon worden onderzocht of en hoe de verschillende kleuren uit de schilderstas van SLeM met elkaar kon worden gemengd. Het zwaartepunt in de projecten verschoof naar de organisatie die nodig was om de kortlopende projecten te realiseren. Naar het mobiliseren van schrijvers voor Zomersprookjes, naar het realiseren van driehonderd metalen silhouetten voor Opdrift, met daarin evenzoveel uitspraken over tijd, of naar het rekruteren van 380 schilders voor Windnomaden. ‘De voorbereiding, het mobiliseren van sociale energie, het bijeenbrengen van mensen en het rondbreien van de financiering zijn voor mij een wezenlijk onderdeel van de projecten. Een ander punt is dat de projecten veelal zichzelf dienen te

dat de overheid in toenemende mate te maken heeft met sceptische omwonenden. Het experiment met het tijdelijke landschap van wilgentenen bleek de aanjager voor de duurzame ontwikkeling van een nieuw kwelder landschap op Terschelling. Het lijkt een volgende stap in de ontwikkeling van SLeM, één waarin duurzame, culturele en op sterke beelden gebaseerde landschap ontwikkeling centraal staat.

Opdrift financieren. De verkoop van de glazen reuzenschelpen van Zomersprookjes, de silhouetten van Opdrift en de schilderijen van Windnomaden waren nodig om de zaak financieel rond te krijgen. Wij nemen als SLeM behoorlijke financiële risico’s, soms zelfs te grote.’ Bij Pannenland (2013) en Wadland (2014) werd een nieuwe stap gezet. In Wadland maakte een tijdelijk landschap van wilgentenen, geïnspireerd op het schilderij ‘Pier en oceaan’ van Mondriaan het proces van kwelder vorming inzichtelijk. Pannenland liet met behulp van 4000 dakpannen het proces van duinvorming zien. Door omwonenden, kunstenaars, wetenschappers en studenten erbij te betrekken kregen de processen van kwelder- en duinvorming niet alleen een culturele, educatieve en wetenschappelijke lading, maar zorgde tevens voor meer maatschappelijk draagvlak voor dynamisch kustbeheer - niet onbelangrijk in een tijd

Schaal en maat Voor film en theater was op Oerol een bijrol weggelegd. De rol van de film beperkte zich tot het registreren van de voorbereiding en de uitvoering van de projecten, die vervolgens werden samengebald in een beeldende film. Een kunstwerk op zich, maar de filmer was meer beschouwer dan deelnemer. Andras Hamelberg: ‘In Berlijn, bij Prachtgleis, was film een essentieel onderdeel van het project. Ik kon met de samengebalde tijd van de film het jarenlange transformatieproces van de Potsdamer Platz beeldend maken. Op Oerol moest ik mij beperken tot het maken van een soort poëtische documentaire. Ik werkte vrij autonoom.’ Dat gold, zij het in mindere mate, ook voor regisseur Frits Vogels. ‘Het maken van landschapstheater is stukken ingewikkelder dan het maken van locatie theater. Een landschap ontbeert een focus voor het publiek. Theater en landschap konden op Oerol niet of nauwelijks samen worden ontwikkeld, wat deels terug te voeren is op een gebrek aan geld. Theater is nu eenmaal duur. Het gevolg was dat theater eerder een toevoeging dan een wezenlijk onderdeel van de

projectinstallaties was. Het gevaar is dan groot dat het een soort gallery theatre wordt. De schaal en de maat van de landschapsarchitect blijken moeilijk verenigbaar met die van de theatermaker. Prachtgleis en Jaarringen kwamen nog het dichtst in de buurt van het idee waarmee we ooit met SLeM begonnen zijn: een intensieve en evenwichtige vermenging van vakdisciplines.’ Onontkoombaar vervreemdend Wij schrijven 2006, Oerol bestaat 25 jaar. Als ode aan dit jubileum worden door SLeM , in samenwerking met het festival, 25 jaarringen van zand gerealiseerd. In drie weken tijd veranderen twee graafmachines het Noordzeestrand bij Paal 12 in een monumentaal cirkel vormig heuvellandschap. Er is geen ontkomen aan, de jaarringen nemen daar het hele strand in beslag. Tegen het vallen van de avond komt het publiek bijeen in de duinen en wordt vervolgens gesplitst in drie groepen, die op verschillende plaatsen de landschapssculptuur binnen trekken. Iedere groep draagt een andere kleur kostuum. Er is live muziek. In het omsloten hart van de jaarringen vindt de theatrale finale plaats, terwijl het publiek vanaf de tweede ring toekijkt. Het was in allerlei opzichten een bijzonder project. Anders dan bij Opdrift, Zomersprookjes of Windno maden vond bij Jaarringen een daadwerkelijk fysieke transformatie plaats van het landschap. Onontkoombaar en vervreemdend. Het vrije strand was even niet vrij meer. Het was een plek geworden met regels en fysieke obstakels, een plek vol weerstand. De toeschouwers

Oerolprojecten van SLeM de beleving van het landschap van de toeschouwers.

Pannenland waren zowel publiek als acteur. Het publiek speelde, met de sculptuur, met het landschap en met elkaar. Door dat spel werd het landschap anders en intensiever beleefd. Er werd een nieuw strandverhaal geschreven. Ook de natuur had een rol in dat spel. Nog vóór het moment dat Jaarringen gereed was, begon het afbraakproces al, tot het strand na vier maanden weer zijn oude, vertrouwde gedaante had aangenomen. Dat hele proces, van de opbouw tot de afbraak, is op film vastgelegd. De beelden van de graafmachines werden vertoond op de veerboten naar Terschelling en tijdens het festival was een compilatie van de voorstellingen te zien op het festival terrein. In de voorstellingen was de filmer bovendien nadrukkelijk aanwezig. Hij was speler en geschied schrijver. Film en theater stuurden meer dan de andere

Ontdaan van alle zekerheden Grofweg kunnen de SLeM-projecten worden ingedeeld in vier thema’s. In sommige projecten stond het spelend onderzoeken centraal, zoals bijvoorbeeld in de O van Overijssel (2010). Al wandelend en spelend met een grote rode bol ging SLeM op zoek naar de kracht en de identiteit van de gemeenschappen in Overijssel, ofwel naar de sociale ordening onder de ruimtelijke ordening, een te weinig onderkend fenomeen. Een landschap is geen onbeschreven bladzijde, maar een rijk geïllusteerd boek vol verhalen. SLeM ging op zoek naar die verhalen, tekende ze op en voegde zo een nieuw hoofdstuk toe. Wat verbindt mensen met hun gemeenschap? Wat ontlenen zij eraan? Wat bepaalt de identiteit van een streek? Dan zijn er de projecten waarin door middel van verhalen een laag aan het landschap wordt toegevoegd. De zeventig glazen reuzenschelpen van Zomersprookjes vertelden het verhaal van de zee, in Monstergolf dat van de Hondsbossche en Pettemer Zeewering en het Geheugenpaleis dat van het oudste document van Nederland. De verhalen maakten op beeldende, poëtische wijze voor een groot publiek de dagelijkse werkelijkheid zichtbaar en invoelbaar. Ze verbaasden, ontroerden en stemden tot denken. SLeM betrekt graag grote groepen mensen bij de projecten. Het mobiliseren van sociale energie, het derde thema, stond centraal bij onder meer Bloeienddorp, Dansendwoud, Opdrift, Jaarringen, Windnomaden, het

Oog van Ruigoord en Woodland. Bij sommige projecten werden bewoners betrokken, op Oerol de festivalgangers en bij weer andere projecten werden mensen samenge bracht voor het maken van een collectief kunstwerk. Het zijn de projecten waarbij het draaide om de gebeurtenis, de gemeenschapszin en om maatschappelijke energie. Die betrokkenheid, gecombineerd met de tijdelijke transformatie van het landschap, beïnvloedde de mentale perceptie van het dorp, het kanaal, het strand en dat van de gemeenschap zelf. De alledaagse werkelijkheid kreeg een ander gezicht, een gezicht dat beklijft in de herinnering. Het vierde thema is dat van de culturele landschaps vorming, zoals in de eerder beschreven projecten Pannenland en Wadland, die niet alleen een culturele, educatieve en wetenschappelijke lading hadden, maar tevens zorgden voor maatschappelijk draagvlak voor dynamisch kustbeheer. De natuur zelf bepaalt bij deze projecten de uiteindelijke vorm, zij werd deelnemer en maakte op uitnodiging van SLeM haar wereld tot een voorstelling. Inderdaad: wij zijn weer terug bij Schopenhauer. Het wonder van de tijd Door alle projecten loopt een rode draad van verwon dering en vervreemding. Het is een zoektocht naar vernieuwing en verbeelding, naar een spel met tijd en ruimte. En altijd is het veel, zowel in maat als in schaal. Er zijn niet 100, maar 7500 pvc-buizen, en er zijn niet 50, maar 380 windnomaden. SLeM is niet zuinig. SLeM is uitbundig en speelt het spel van de grote getallen, net

en slepen silhouetten met zich mee. Ze kijken naar het verleden dat niet meer bestaat, en kennen de toekomst nog niet. De tijd doet er niet meer toe. En waar de tijd niet telt, waar geen vertrektijd en geen aankomsttijd is, ontstaat ruimte voor verbeelding en voor spel en daarmee voor een intensieve beleving van het landschap. Gert Hage

Woodland zoals de landschappen dat zelf ook doen. Want juist die uitbundigheid, die veelheid en de royale schaalgrootte dragen bij aan het gevoel onderdeel te zijn van een vervreemdende ervaring. Het alledaagse krijgt een andere dimensie, één die de fantasie prikkelt, tot nadenken stemt en uitnodigt tot spelen. De deelnemers maken hun eigen verhaal, maken hun wereld tot een voorstelling waarin niets vastligt en niets vanzelfsprekend is. Ze verliezen hun greep op de grenzeloze ruimte, nu het in het schijnbaar onveranderlijke landschap wemelt van de gebeurtenissen. Deze desoriëntatie dwingt tot vergezichten in zowel de fysieke als de geestelijke zin van het woord. De herinneringen aan wat was, vervagen; het landschap wordt nieuw, het wordt ervaren met nieuwe ogen en gevoeld door nieuwe handen. En beleefd in een andere tijd: de belevingstijd. Opdrift ging over het wonder van die tijd. Mensen lopen achteruit over het strand

Dansendwoud 2005 · Terschelling Dansendwoud is het eerste SLeM-project op het Oerolfestival in Terschelling. Met behulp van het publiek zijn op het strand bij Midsland aan Zee in tien dagen 7500 zwiepers - vier meter hoge pvc-buizen - geplant. Ook de basisscholen kwamen helpen. Zo ontstond een grillig langgerekt en voortdurend in de wind bewegend woud dat van veraf als een enorme rietkraag oogde. De schaalverdwazing bracht mensen tot spelen en het initiëren van allerlei activiteiten. Van het planten van de zwiepers en met name de effecten van wind en schaduw is een korte film gemaakt. Ook het afbreken van het Dansendwoud is gedaan met hulp van het Oerolpubliek. In enkele uren waren alle zwiepers verzameld en ingepakt om te verhuizen naar Amsterdam waar op Strandwest in het stadsdeel Westerpark het project opnieuw is opgezet met behulp van vrienden en vrijwilligers. Het project heeft in de stedelijke context, zonder de dynamiek van de wind en water langs de kust, helaas niet de kracht kunnen krijgen die het had op Terschelling in de branding. Zo werd duidelijk dat de omgevingsaspecten een belangrijke factor vormen voor het welslagen van een project.

Jaarringen 2006 路 Terschelling Een grondsculptuur met een doorsnede van vierhonderd meter van vijfentwintig jaarringen als ode aan vijfen颅twintig jaar Oerol op Terschelling. Drie weken is er met twee graafmachines gegraven, elk zandkorreltje is daarbij niet meer dan acht meter verplaatst. Terwijl de sculptuur werd gegraven was de natuur al begonnen met het afbraakproces. In de sculptuur zijn tijdens het festival elke avond theatrale, geleide wandelingen verzorgd, begeleid door livemuziek, waarbij de deelnemers acteur en toeschouwer tegelijk waren. Beginnend vanaf de duinen, met een prachtig overzicht op de jaarringen, kwamen de drie publieksgroepen naarmate het donkerder werd naar het centrale midden. Hier vormde een theatrale bewegingsact het slot van de wandeling. De sculptuur is in vier maanden door de wind verstoven tot het strand weer haar oude vorm had teruggevonden. Van het gehele proces is een filmverslag gemaakt. In de jaarringen heeft kunstenaar Rob Sweere zijn project Silent Sky-13 georganiseerd. Hierbij hebben ongeveer tweeduizend vrienden van Oerol en festivalbezoekers op de middelste zeven ringen een half uur in stilte naar de lucht gekeken. De luchtfoto die hiervan is gemaakt is een icoon voor het vijfentwintig jarige jubileum van Oerol geworden.

JV - Silent Sky Project#13

GBV

Zomersprookjes 2007 ·Terschelling en de kust van Nederland Zomersprookjes zijn vertellingen, gedichten en soundscapes, geschreven voor zeventig glazen reuzenschelpen die in de zomer van 2007 langs de kust van Nederland ‘aanspoelden’ om verhalen te vertellen – met in elke schelp een mp3-speler met één ‘vertelling’. ‘Wat zou het mooi zijn als de oude wijze zee ons verhalen kon vertellen over de relativiteit van onze menselijke acties, de drijfveren van geluk en het belang van vertrouwen, hoop en kwetsbaarheid’. Dat was de vraag die we aan zeventig schrijvers, dichters en geluidskunstenaars hebben voorgelegd. Het zijn verrassende verhalen geworden. Verhalen waarin de zee en de reuzenschelpen zich verbazen en verwonderen en ook vrij fantaseren vanuit een ander tijd- en ruimtebesef. Na het horen of lezen van de Zomersprookjes is de zee nooit meer alleen maar zéé! De reuzenschelpen hebben in drie maanden dertien locaties langs de kust van Nederland aangedaan, van het Oerol festival op Terschelling, via Vlieland, Texel, Hargen aan Zee, Castricum, Heemskerk, Noordwijk, Den Haag, Monster, Westvoorne, Ouddorp, Domburg naar Groede in Zeeland. De verhalen zijn gebundeld in het boek Zomersprookjes. Ook zijn de verhalen, die door de schrijvers zijn ingesproken, op DVD uitgebracht en als lespakket voor scholen uitgegeven. Fragmenten van de verhalen en beelden van de reis zijn verwerkt tot een filmische reisimpressie. Om een deel van de projectkosten te financieren zijn de reuzenschelpen na het project verkocht.

GBV

LangsteLenteLicht 2008 · Overijssels Kanaal Langs het twintig kilometer lange Overijsselse kanaal van Deventer naar Lemelerveld in Salland zijn met volle maan op de vrijdag voor Pasen, het feest van het licht, duizend lampionnen en drieduizend fakkels geplaatst en ontstoken door de bewoners van Salland. In totaal hebben meer dan tweeduizend vrijwilligers aan het project deelgenomen. Vanuit de twintig bruggen zijn brugteams gevormd die de organisatie tot halfweg de volgende brug op zich hebben genomen. Door het slechte weer was er tot op enkele uren van tevoren nog geen zekerheid of het door kon gaan. Maar op het bewuste moment was het droog, werd het windstil en liet zelfs de volle maan zich zien. Na afloop zijn er kleine brugfeestjes georganiseerd waarbij een speciaal voor het project geschreven gedicht is voorgedragen. Van het project is een korte filmimpressie gemaakt. De werkwijze om voor elke brug iemand te vragen die zelf een eigen groep mensen bij elkaar heeft gebracht is de kern van het succes gebleken. Hierdoor zijn mensen persoonlijk aangesproken om deel te nemen en hebben zij zelf familie, vrienden en collega’s gemobiliseerd. Voor de mensen die het LangsteLenteLicht hebben meegemaakt is het beeld van het kanaal voor altijd veranderd.

Opdrift 2008 · Terschelling Metalen silhouetten met ‘wijze-uitspraken’ over tijd trokken tijdens het Oerolfestival in tien dagen langzaam van oost naar west langs het Noordzeestrand. De driehonderd silhouetten zijn door het publiek achteruitlopend verplaatst, want zo bewegen wij ons naar de toekomst. In totaal is zes kilometer afgelegd, maal driehonderd silhouetten is achttienhonderd kilometer achteruit lopen. Dit werd begeleid door bewegingstheater en livemuziek. Bewegingstheater op de grens van de dagelijkse werkelijkheid, bevreemdend maar tegelijk ook informeel en schijnbaar toevallig waardoor de bezoekers ook zelf acteurs werden. Bij het project Opdrift gaat het over de ‘uitgestelde ontmoeting’ die tijd zichtbaar maakt. De spanningsboog die ontstaat als je een afspraak maakt in de tijd. Afspraken maken tijd beleefbaar. Bij Opdrift gaat het ook over het wonder van de tijd, zoals bijvoorbeeld het jezelf verliezen in de tijd door actieve deelname. Voor het verzamelen van de ‘wijze-uitspraken’ is o.a. via een kettingmail vooraf gevraagd in tien woorden een ‘wijze-uitspraak’ in te sturen, met een toelichting van maximaal honderd woorden. De ‘wijze-uitspraken’ zijn gebundeld in het boek Opdrift, waarvoor Wilbert Cornellisen, dichter en essayist, een inleiding heeft geschreven. Hij laat ons daarbij ‘alle hoeken’ van de tijd zien. Van het proces en de reis langs het strand is een filmisch verslag gemaakt. De silhouetten hebben na Oerol nog op locatie in De Peel en in Salland hun opwachting gemaakt, daarna zijn ze afgeleverd aan de nieuwe eigenaren die het project daarmee financieel mede mogelijk hebben gemaakt.

Wi ndnomaden 2009 - 2014 · Terschelling, New York, Floriade en 14 andere locaties Een grote zwerm van 380 kleurrijke bewegende schilderijen voor Terschelling. Kleur bekennen was voor SLeM de vertaling van het thema voor Oerol 2009 ‘gras tussen de planken’. Aan de kunstschilders is gevraagd een Windnomade te schilderen. De schilderijen stonden in groepen op het schaalloze en eindeloze wad van de Noordsvaarder, het tij was daarbij een dominante acteur. Met livemuziek en dienstbare obers werd dagelijks een sfeer van een continue vernissage opgeroepen. Het publiek kon ondertussen zichzelf verliezen in het zachtjes op de wind bewegende landschap van de met veel zorg en aandacht geschilderde Windnomaden. Van het ontwikkelen productieproces van de Windnomaden, de interviews met schilders over het thema ‘kleur bekennen’, de fotoshoot op het Zeeburgereiland in Amsterdam en de installatie op Oerol is een filmverslag gemaakt. De windnomaden zijn na Oerol doorgereisd naar New York om de festiviteiten rond het Hudson-jaar op te luisteren in september 2009. Daarna heeft de Windnomadeninstallatie in wisselende samenstelling in vier jaar tijd nog zestien andere locaties in Nederland bezocht, waaronder de Floriade in Venlo in 2012.

WN-locaties

O van Overijssel 2010 Langs de grootste cirkel binnen de grenzen van de provincie Overijssel wordt een grote Rode Bol van vier meter doorsnede in drie weken - na overleg met de terreineigenarenÂ zo nauwkeurig mogelijk de cirkel rondgeduwd. Met het volgen van deze route gingen we op zoek naar de sociale ordening onder de ruimtelijke ordening. Wat beweegt de bewoners van Overijssel en wat bepaalt het verschil in cultuur per streek? De wandeling van honderdtachtig kilometer met de Rode Bol was tevens de aanleiding voor het uitgeven van een O-fietsrouteboekje die de cirkellijn over de bestaande wegen en paden zo dicht mogelijk volgt. Hoe mooi zou het zijn als deze route een blijvend karakter zou kunnen krijgen in het gevarieerde Overijsselse landschap. Van alle activiteiten is een documentaire gemaakt die een bijzonder portret heeft opgeleverd van de provincie Overijssel.

Balkbrug

Dedemsvaart

De Wijk

Belt-Schutsloot

Hasselt

Gramsbergen

Heetveld

Heemserveen Nieuwe-

Nieuwleusen

Hoogenweg

Drogteropslagen

Staphorst

Genemuiden

Rheezerveen Slagharen

Rouveen

Anerveen

Ane Rheeze

Lutten Balkbrug

ZWOLLE

Dedemsvaart

Herfte

Wijthmen

Hoonhorst ZWOLLE

Beerzerveld

Arriën

Hoonhorst Sibculo

Lemelerveld

Heino Herxen

LiederholtWapenveld W apen a pen n veld ed huis

Vroomshoop

Den Ham

Lemele

Windesheim

Sibculo

Geerdijk

Kloosterhaar

Beerzerveld Den Ham Geerdijk

Windesheim

Kloosterhaar

Bruchterveld

Bergentheim Mariënberg

Laag Zuthem

Wezep

Wa Wapenveld apen pen n veld ed

Mariënberg

Brucht

Vilsteren

Dalfsen Wijthmen

attemerbroek

Herxen

Hoogenweg Bergentheim Rheezerveen

Ommen

Laag Zuthem

zep

Hardenberg

Oudleusen

Herfte

emerroek

Arriën

Rheeze

broek

Bruchterveld

Heemserveen

Vilsteren

Dalfsen

Ommen

Nieuwleusen

Emlichh

Brucht

Gramsbergen

Oudleusen Hasselt

Hardenberg en e n den

De Krim

IJhorst

Zwartsluis

kan

Krim

Zuidwolde

Vroomshoop

Lemele Lemelerveld

Heino

WesterhaarVriezenveensewijk

Daarle

Liederholthuis

Manderveen

Daarlerveen

Geesteren Luttenberg

erveen

veen

Hellendoorn

Luttenberg

Wijhe

Hellendoorn

Broekland

Wijhe

Mariënheem

Den Nul Oene

Welsum

Raalte

Olst

Broekland

Boskamp

Welsum

Haarle

Wesepe

Boskamp

Almelo

Bornerbroek

Borne

Azelo Deldenerbroek

Hengelo

Holten

Bathmen

Zenderen

Hengelo

Hertme

RijssenHerike

Goor

Markelo

Dortherhoek

Bornerbroek

Bentelo

Okkenbroek

Enter

Harfsen H Harf rffsen f Diepenheim

Laren Lar en

Holten

Schalkhaar

Deventer

Sint Isidorushoeve

Borne

Azelo

Beckum

Hengevelde

Dijkerhoek

Lettele

Saasveld

Deldenerbroek

Hengelo Delden

Lochem

Herike

Colmschate Markelo

Goor

Deurn

Boekelo

Haaksbergen

Bathmen Teuge

Deurn

Delden Colmschate

Diepenveen

Albergen

Saasveld

Zenderen

Nijverdal Rijssen Enter

Fleringe R

Aadorp Hertme

Dijkerhoek

Nieuw-Heeten

Deventer

Harbrinkhoek

Albergen

Wierden

Lettele

Schalkhaar

Teuge

Aadorp

Okkenbroek

Heeten

Tubbergen

Fleringe R

Harbrinkhoek

Nieuw-Heeten

Diepenveen

Geesteren

Tubbergen

Wierden

Hulsen Nijverdal

Haarle

Olst

Vriezenveen HoogeHexel

Heeten

Wesepe

Den Nul Oene

HoogeHexel

Hulsen

Mariënheem

Raalte

s Heerde

Manderveen

De Pollen

Vriezenveen

bos Heerde

Langeveen

WesterhaarLangeveen Vriezenveensewijk

Hengelo

Zeezien & Monstergolf 2011 & 2012 · Hondsbossche en Pettemer Zeewering Een theatraal experiment van eb tot vloed voor het Karavaan Festival Noord Holland. Luister naar de zee. Naar verhalen over golven en dijkwerkers. Over scheepswrakken, invasies en strandjutters. Naar vissers en historici. Aan het boeiende verhaal over het verleden, heden en toekomst van de Hondsbossche en Pettemer Zeewering wordt door SLeM een nieuw verhaal toegevoegd. Meer dan achthonderd deelnemers speelden mee in het landschapstheater-experiment. In afwisseling met verhalen uit het heden en verleden werden live muziek en bewegingscodes via miniradio’s aan de deelnemers overgebracht. Zo werden zij aangestuurd in een collectieve choreografie. Een bijzondere synchrone installatie met een lengte van ongeveer drie kilometer.

109

GvD

Woordenland 2013 – 2014 · Geheugenpaleis, Nationaal Archief, Den Haag Voor de expositie ‘Het Geheugenpaleis’ is SLeM gevraagd het onderdeel vorm te geven: ‘Navigeren door de Middeleeuwen, sporen van een machtige vrouwenabdij (1179-1598)’. Het Nationaal Archief wordt daarin door SLeM vergeleken met een landschap; een bewaarplaats waar het alledaagse leven steeds nieuwe bladzijden aan toevoegt. Van het oudste document van het Nationaal Archief - een bul (oorkonde) van de paus uit 1179 - is een landschap van woorden gemaakt. De creatie is een waar monnikenwerk. Door de schaalvergroting van de tekst, waarin het publiek rond kan dwalen is een vervreemding gecreëerd waardoor de bezoeker van de installatie met andere ogen naar het heden en verleden kijkt. Met een audio-voorstelling wordt het publiek meegenomen naar de dag in 1179 dat in de abdij met de postkoets uit Rome de ‘bul van de paus’ binnenkwam.

117

Oog van Ruigoord 2013 · Westelijk Havengebied Amsterdam Het OOG van Ruigoord is een landart-sculptuur voor het veertigjarige jubileum van Ruigoord in 2013. Het OOG is een metafoor voor het anders kijken naar de wereld, het benaderen van de leefomgeving vanuit een perspectief met meer aandacht voor eigenzinnige idealen en sociale en culturele waarden. De sculptuur van ongeveer honderdvijftig bij driehonderd meter zal onder invloed van de seizoenen door het jaar subtiel van kleur verschieten. Daarnaast zal de sculptuur bij volle maan het podium vormen voor culturele activiteiten die het eigenzinnige verhaal van Ruigoord zullen uitdragen. Deze uitingen worden bekroond met een gezamenlijke ‘Reuzenknipoog’ tijdens het Landjuweelfestival, waaraan honderden mensen hebben deelgenomen. Het Oog van Ruigoord is de opmaat voor het project ‘Moon.events’: culturele activiteiten langs het IJ bij volle maan.

125

MvB

Pannenland 2013 · Terschelling ‘Pannenland’ is een project op het strand bij Kaap Hoorn van vierduizend Franse dakpannen, geplaatst in een streng raster binnen een vlak van honderd bij honderd meter. Met ‘Pannenland’ én de directe betrokkenheid van eilandbewoners, studenten en bezoekers bij de opbouw, wordt het proces van duinvorming zichtbaar en ervaarbaar. ‘Pannenland’ is het eerste project in het kader van ‘Culturele Landschapsontwikkeling’. Met als doel, de kennis over en het begrip van de dynamische processen die het eiland vormen en vervormen te vergroten, door samenwerking van wetenschappers, studenten, kunstenaars, eilandbewoners en bezoekers. Het project ‘Pannenland’ is nauw verweven met de voorstelling van de Franse theatergroep Bistaki. Pannenland is ontwikkeld door SLeM en Machiel Spaan (M3H) in nauwe samenwerking met studenten van de Academie van Bouwkunst van Amsterdam en de Universiteit van Wageningen.

133

GBV

Windgeheugen

GBV

Wadland 2014 · Terschelling Voor Oerol 2014 is op de Noordsvaarder een ‘Mondriaans Labyrint’ van honderdvijftig bij honderdvijftig meter van wilgentenen gebouwd om het proces van kweldervorming op een kunstzinnige wijze beleefbaar te maken. Dit ‘Mondriaans-Labyrint’ is een collectief kunstwerk dat tijdens zes workshopweekenden is gerealiseerd door de inzet van tweehonderdvijftig studenten van zeven opleidingen en talrijke vrijwilligers. Aanleiding om het kweldervormingsproces onder de aandacht te brengen zijn de plannen van de gemeente Terschelling voor de aanleg van een nieuwe kwelder, een buitendijks gebied aan de zuidzijde van Terschelling. Op voorspraak van en in overleg met Oerol heeft Bruno Doedens hiervoor het ontwerp gemaakt. Het Wadland-Labyrint is een schaalmodel dat het kweldervormingsproces duidelijk wil maken aan een breed publiek. Wadland is een coproductie van SLeM en Oerol en bedacht en ontwikkeld door Bruno Doedens (SLeM) en Machiel Spaan (M3H). In totaal heeft Wadland vier maanden gestaan zodat het begin van het kweldervormingsproces ook werkelijk kon worden waargenomen. Een dichterlijk filmverslag geeft een goed beeld van het bouwen ontwikkelingsproces.

149

GBV

kweldervormingsproces

Woodland 2014 · Blåvand Denemarken Voor ‘Wadden Tide’, onderdeel van het Vadehavsfestival in Blavand Denemarken is op het strand in de meest noordelijke punt van de Waddenzee in september 2014 het project ‘Woodland’ opgebouwd. Een bijzonder landschap van honderddertigduizend prikkers (bamboestokjes), waaraan meer dan honderdtwintig mensen, vooral jongeren, hebben meegeholpen. Voor ‘Wadden Tide’ zijn kunstenaars uit dertien landen gevraagd die de directe invloed van de getijden ondervinden. ‘Woodland van SLeM’ is teer en kwetsbaar en symboliseert daarmee de ‘dans tussen mens en natuur’. Ook tracht het op een beeldende en speelse wijze natuur en cultuur dichter bij elkaar te brengen.

169

Verbeelding als noodzaak De meerwaarde van de SLeM-aanpak voor het werkveld van ruimte en duurzaamheid

Het is een van de meest krachtige beelden waarop een landschap van SLeM een belangrijke rol speelt: de foto met de 25 Jaarringen waarin 2000 mensen liggen. Er zit een gelaagdheid in het beeld: eerst de vervreemding van de strakke cirkels van bovenmenselijke maat in het altijd zo dwarse, rulle strandzand. Dan de mensen. Ze bevinden zich keurig geordend verspreid over de cirkels en liggen stil, starend naar de hemel. Jaarringen ging om beweging. De aarde verschoof, mensen liepen, lagen en vertraagden hun gedachten, machines groeven. Drie weken duurde het om de sculptuur met graafmachines te graven. Onderwijl was de natuur al begonnen met het afbraak proces; zand waaide de harde randen van de cirkels zacht. Het project illustreert ook juist hoe belangrijk dwars verbanden zijn voor SLeM. In een programma van Oerol vormde SLeM een landschap, waarin kunstenaar Rob Sweere een performance deed. Voorts liet een fotograaf met een druk op een knop een bevroren beeld ontstaan. De tijd tikte verder en de beweging van alle elementen in de cirkels ging gewoon door. Maar ondertussen was er ook dat sterke beeld dat de wereld over ging en anderen inspireerden na te denken over de wisselwerking tussen natuur en cultuur. Jaarringen is in aanpak een typisch SLeM project: creëren van een nieuw, veelal theatraal landschap, het benutten en aanjagen van sociale energie, het vormgeven van de verbeelding en het vastleggen van aansprekende beelden in film, fotografie en verhaal. Waar tot een jaar of drie geleden vooral vanuit culturele hoek aandacht was voor deze aanpak krijgt SLeM steeds vaker de vraag van

proces van duinvorming beleefbaar. Het landschap is hier geen decor of speelvloer meer, maar beweegt actief mee en is zelf speler geworden.

Jaarringen

overheden en marktpartijen in de landschapsontwikkeling om projecten te bedenken en organiseren. Welke kansen biedt de SLeM-methodiek het werkveld en welke kansen biedt deze verbreding SLeM? Culturele landschapsontwikkeling De laatste jaren heeft binnen SLeM een verschuiving plaatsgevonden. SLeM is naast het culturele veld het werkveld van de landschapsontwikkeling binnen getreden. Het breder trekken van het domein vond rond 2013 plaats met het project Pannenland, een samenwerking van SLeM met Oerol, architect Machiel Spaan (M3H) en studenten van de Academie van Bouwkunst Amsterdam en Wageningen UR. In het strandzand van Terschelling werden 4000 pannen geplaatst. Het strandzand stoof onder invloed van de wind op tegen de pannen. De dakpannen maakten zo het

182

Een jaar later initieerde SLeM project Wadland en creëerde een labyrint van haaks op elkaar staande hekwerken van gevlochten wilgentenen. De wilgentenen vertragen het stromende water waardoor kweldervorming actief wordt gestimuleerd. Landaanwinning in het Wadden gebied is geen vanzelfsprekendheid. Sinds 2009, toen de Waddenzee Unesco Werelderfgoed werd, mag conven tionele landaanwinning namelijk niet meer plaatsvinden. De langzame wijze van kweldervorming die SLeM opteert, lijkt op de traditionele wijze die al honderden jaren geleden werd toegepast op Terschelling. Experimenteren op deze wijze is daarom toegestaan. Voor SLeM was het project ook op andere wijze een experiment. Wadland stond niet op zichzelf. Het tijdelijke landschap diende als motor voor een bredere ontwik keling. Het fungeert als model voor een groter project dat de komende jaren langs de zuidzijde van Terschelling zal gaan plaatsvinden. In dit buitendijks gebied is SLeM samen met Oerol en andere partijen voornemens het kweldervormingssysteem vijftig keer groter - 90 hectare - in een innovatieve open structuur te vormen. In zowel project Pannenland als Wadland spelen landschapsvormende processen een hoofdrol. Beide projecten vroegen om een verschuiving van landschapstheater naar meer strategie. Samen met Joop

Mulder van Oerol bedacht Bruno Doedens, trekker van SLeM, daarom het begrip Culturele Landschapsontwik keling. Deze strategie zorgt voor een bijdrage aan een dynamisch kustbeheer, maar bewerkstelligt ook dat de informatievoorziening over dynamisch kustbeheer verbetert en er breed draagvlak voor kan ontstaan. Culturele ordening Met deze verbreding is SLeM meer in het vizier gekomen van opdrachtgevende partijen van grootschalige gebiedsontwikkelingen. Partijen die zich bezig houden met gebiedsontwikkeling en ruimtelijke ordening zoals projectontwikkelaars, corporaties en overheden zijn van oudsher een beetje bang voor verhalenvertellers en beeldenmakers zoals SLeM. Verhalen en beelden bieden namelijk richtingen in plaats van kant en klare antwoorden. Gebiedsontwikkelaars en overheden zijn gewend te denken in eindbeelden. Ze houden van grip in de vorm van minutieus uitgetekende en doorgerekende plannen. Daarmee plannen ze voor gebouwen, landschap, infrastructuren, water en mensen een plek in de ruimte. Degene die ordent kijkt vaak vrij cijfermatig naar zijn ruimtelijk speelveld. Hij denkt in vierkante meters, het aantal te verdelen functies of hoeveelheden bewoners en gebruikers. Een veel te afstandelijk kunstje voor Doedens. Hij zit het liefst zo dicht mogelijk op de ruimte. Zijn ordening is veel meer cultureel van aard: hij is georga niseerd vanuit sociale energie én de verbeelding. Bij SLeM-projecten zijn altijd verschillende groepen mensen betrokken, van bewoners tot kunstenaars, bestuurders en festivalgangers. Het inzetten van mankracht is een

Wadland

vast bestanddeel. Project Wadland bijvoorbeeld kwam tot stand met de hulp van zo’n 250 studenten en vrijwil ligers die gedurende vijf weekenden bouwden aan een landschap dat twee hectare groot was. De activiteit van samen bouwen zorgt ervoor dat mensen zich binden aan plekken en abstracte vraagstukken, zodat zoiets als dynamische kustontwikkeling tastbaar en begrijpelijk wordt. Het creëert bovendien gemeenschapsvorming, een wenselijk proces in onze tijd waarin mensen zoeken naar meer verbinding met hun omgeving. Mensen willen meedenken over hoe hun omgeving eruit komt te zien en willen er deel van zijn. De kracht van de verbeelding Doedens is overigens niet zozeer geïnteresseerd in het ordenen van het landschap. Zijn rol is vaak die van grote ontregelaar. Belangrijke stap hierbij is het inzetten van de

183

verbeeldingskracht. SLeM maakt in het landschap zelf en met de bestanddelen van het landschap – water, modder, kwelder, wilgen, energie, beweging, klimaat et cetera – sterke beelden die helpen bij het proces van inspireren en betrekken van een brede groep mensen. Omdat SLeM met de neus dicht op of in de ruimte zit, mist ze de logica die overzicht biedt. Maar een nieuwe logica komt daarvoor in de plaats. Een die veel hermetischer van aard is dan de werkelijkheid van kaarten, schema’s en berekeningen: de poëzie. In de verdichting die poëzie kenmerkt, ontstaat juist de gelegenheid om de werkelijkheid op te rekken en ruimte om het gesprek aan te gaan in plaats van een polemisch debat. Volgens de Amerikaanse socioloog Richard Sennet is er een grote behoefte aan mensen die luisteren en discussiëren. Hij acht beide vaardigheden in onze tijd belangrijker dan debatteren1. Mensen die de kunst van het luisteren en discussiëren bezitten noemt hij communicators. Ze zoeken naar manieren om een groep met de buitenwereld te verbinden. Daarbij vindt hij het belangrijk dat de communicator juist niet onderdeel wordt van de groep waarmee hij communiceert. Door er net buiten te staan krijg je een betere communicatie voor elkaar. Dan wordt de rol van de communicator een professionele. SLeM neemt die rol op zich, maar ziet de uitdaging in het mobiliseren van bewoners en het activeren van het zelf-organiserend systeem, door 1 Richard Sennet, Together: The Rituals, Pleasures and Politics of Cooperation, Yale University Press, 2012.

indirect te praten via tot de verbeelding sprekende beelden. Zo zorgt SLeM ervoor dat gesprekken ontstaan over zaken zoals: hoe willen we in Nederland omgaan met dijkversterking? of waarom is het maken van een gat in de Afsluitdijk ten behoeve van de vismigratie een goed idee? SLeM lokt een gesprek over de vismigratie uit in de vorm van project BlijeVissen. Terwijl een groot team van professionals samen met de initiatiefnemers de Waddenvereniging, It Fryske Gea, Sportvisserij Nederland, Samenwerkingsverband Het Blauwe Hart en Vereniging Vaste Vistuigen Noord samen werken aan het realiseren van een doorgang voor vissen in de Afsluitdijk is het hoe en waarom van de exercitie voor het bredere publiek nog weinig tastbaar. De initiatiefnemers vroegen daarom aan SLeM een plan te maken de vismigratie en het belang daarvan beter beleefbaar te maken. SLeM ontwikkelde daarvoor o.a. het plan BlijeVissen, waar natuur en cultuur voor de bezoeker samen komen. Het proces van vismigratie wordt samengebald in een iconisch beeld van honderden metalen silhouetten van vissen die boven het water uitsteken en meedraaien met het tij. Het beeld lokt een verruiming van de blik uit wat kan zorgen voor een bredere betrokkenheid. Actualiseren van ontwikkelperspectieven De markt heeft nu, mede door de crisis, meer behoefte aan imago-veranderingen en betrokkenheid. SLeM lijkt daar een rol in te kunnen vervullen met haar verbeel dende werkwijze. Vanwege de crisis is een groot aantal

het plan in de prullenbak. Was het project nu mislukt? SLeM durft vanzelfsprekendheden te bevragen, omdat geen enkel ontwikkelpad bij voorbaat vast ligt. Project bureau Blauwestad nodigde SLeM dan ook uit nieuwe richtingen te definiëren.

BlijeVissen grootschalige projecten stil komen te liggen. Dat doet de projecten geen goed en ook de opdrachtgevende partijen niet. Hun toekomstbeeld was gericht op groei. Maar als dat rooskleurige eindbeeld niet bereikt kan worden koppen de kranten dat projecten mislukt zijn. Een weinig constructief beeld om de toekomst mee te markeren. De opdrachtgevende partijen hebben daarom sterk behoefte aan nieuwe werkwijzen plus sterke en vooral positieve beelden. Een project waarbij opdrachtgevende partijen de stap naar het denken en presenteren van nieuwe beelden maken is het Groningse project Blauwestad. In dit project gebied, dat ruim 800 hectare groot is, waren ongeveer 1000 nieuwe woningen gepland. Er werd ontwikkeld, ontworpen, gegraven en gebouwd. Maar toen bleven de huizenkopers weg en verdween een groot gedeelte van

184

SLeM draait het proces, dat origineel gericht was op het maken van grote stappen binnen een korte, vooraf vastgestelde tijd naar een vast eindbeeld, geheel om. Blauwestad moet het Blauweland worden. Bij deze perspectief-switch hoort een heel eigen agenda. Bijvoor beeld het verruigen van de velden door middel van een vernieuwend maaibeheer: van wachtend landschap naar natuurgebied, met als beoogd beeld rietlanden met struweel. SLeM ziet de vertraging als winst, terwijl de traditionele gebiedsontwikkelaars vertraging zien als vijand nummer één! Vertraging kost namelijk geld en zorgt ervoor dat je grip op planning en ordening verliest. Maar door te vertragen en de gebeurtenissen centraler te stellen is het project bij voorbaat al af, terwijl het tegelijkertijd ook gestaag door kan blijven groeien. SLeM beoogt bij het invullen van de nieuwe opgaven veel bewoners te betrekken en ook kunst en cultuur in te zetten. Daardoor wordt het Blauweland ook een serie activiteiten die bijdragen aan een betere, lokale worteling. Gemeenschapszin Willem Hartman agendeerde in zijn boek De vloeibare stad uit 2007 het belang van gebeurtenissen bij de vorming van onze steden. “Gebeurtenissen maken een samenleving: van samen in een file staan tot de

agrariër die zijn land bewerkt en de kinderen die naar school fietsen. Het bewust omgaan met en inzetten van gebeurtenissen is nog een onontgonnen gebied in de sociaal-culturele en ruimtelijke ordening”2. Hartman ziet verstedelijking als een oneindige stroom van kleine individuele stappen, die bepalend zijn voor richting en dynamiek. SLeM schept gelegenheid en inspireert individuen om de wijze waarop dynamiek zich ontrolt bij landschapsontwikkelingen te beïnvloeden. Stapsgewijs kunnen grote veranderingen plaatsvinden. Bijvoorbeeld aan de kust van de Brouwersdam waar het strand door mensenhanden en machines wordt vergroot zodat meer ruimte voor recreatie ontstaat. Aannemer Rohde Nielsen voert de zandsuppletie van 500.000 m3 zand uit in opdracht van Rijkswaterstaat. Maar het project kent meer betrokkenen: Stichting Bewaer schole, de gemeenten Schouwen-Duiveland en GoereeOverflakkee, de provincies Zeeland en Zuid-Holland, het Platform Pioniers Brouwersdam en de Zeeuwse band Bløf. Wederom speelt de vraag hoe een abstract proces – in dit geval zandsuppletie - voor een breed publiek op een originele wijze beleefbaar te maken. Bewaerschole, podium voor in situ projecten en tentoonstellingen, vroeg SLeM, in het kader van hun project Balanceren tussen zoet en zout met een plan te komen. Met project Zoutzand wil SLeM tijdens de uitvoering van de zandsuppletie, die tien weken vierentwintig uur per Willem Hartman, De vloeibare stad, Amsterdam, 2007.

Blauweland dag in beslag zal nemen, letters van minimaal tien tot vijftien meter groot in het rulle strandzand krassen. Zo voorziet SLeM nieuw land met oud zand van betekenis. De tekst die ontstaat zal een speciaal voor de gelegenheid en plek geschreven tekst zijn. Het ‘schrijven’ gaat met grote machines en refereert aan de uitvoering van de zandsuppletie, wat ook een traag script is. De machines fungeren als acteurs. Het schrijven gaat traag en door de wind zal de tekst ook langzaam vervagen. Het onbeschreven verse land wordt volgeschreven, maar betekenis vervaagt gelijktijdig. Wat blijft hangen is de sociale energie, het verkregen draagvlak en een stapeltje sterke beelden die zijn vastgelegd op foto en film. Die van het tijdelijke woordenlandschap krijgt SLeM overigens bijna als vanzelf cadeau. Het landschap verandert immers met de minuut onder invloed van de wind, eb- en vloedbeweging en het steeds veranderende licht.

185

Het lijkt op het eerste gezicht een oogst vol vluchtig heden, maar die vluchtigheden vormen in werkelijkheid de bestendige grond onder de voeten van betrokkenen om in de toekomst langdurige processen en transfor maties van landschappen sociaal meer duurzaam voor elkaar te krijgen. Voor SLeM ligt de belangrijkste opgave haar aanpak nog verder te verfijnen zodat ze in staat is professionals en niet professionals samen aan tafel te krijgen en te activeren. De verbeelding bij projecten van landschapsontwikkeling mag namelijk nooit op zichzelf staan. Het gevaar schuilt erin dat opdrachtgevende partijen de verbeelding gretig omarmen als een manier om hun projecten positiever voor het voetlicht te brengen en draagvlak te vergroten, maar onderwijl weinig bereid zijn om transformatieprocessen daadwerkelijk actief met een brede groep mensen vorm te geven. De stakeholders moeten bereid zijn om gebiedstransformatie niet als hun project te zien, maar als een gedeelde verantwoorde lijkheid. Aan SLeM de taak hen hiertoe te verleiden. Marieke Berkers

Credits SLeM – Stichting Landschapstheater en Meer – houdt zich bezig met het scheppen van ruimte voor verbeelding, het activeren van de verwondering voor het alledaagse en het achterlaten van sporen in het landschap, associatief en fysiek. Landschapstheater gaat over hoe kunst en cultuur het landschap kunnen beïnvloeden, vervormen en van betekenis voorzien. Daarbij is het tevens aanjager van sociale en culturele processen. Binnen de stichting, opgericht in 2003, komen o.a. de vakgebieden locatietheater, film en landschaps architectuur samen. Experimenten met de specifieke eigenschappen van de verschillende disciplines komen voort uit de overtuiging dat wederzijdse beïnvloeding tot verrijking en vernieuwing leidt. Het contrast tussen de trage tijd bij landschapsarchitecten en de samen gebalde en manipuleerbare tijd bij o.a. theatermakers, filmers en schrijvers biedt hiervoor vele mogelijkheden. Landschapstheater opereert op het grensvlak van de dagelijkse werkelijkheid. Hiervoor wordt het landschap gemaakt, vervormd en ten behoeve van het verschuiven van het perspectief vervreemd en opgeladen. Het publiek is daarbij deelnemer en toeschouwer tegelijk. Het proces en het resultaat zijn daarbij gelijkwaardig.

bestuur van SLeM gevormd door Frits Vogels, Veronique Vetjens en Bruno Doedens. Landschapsarchitect en landschapskunstenaar Bruno Doedens is artistiek leider en directeur van SLeM. De raad van toezicht bestaat uit Marcel Kastein en Tobias Woldendorp. Met dank aan de voormalige bestuursleden Theo Heldens, Andras Hamelberg en het voormalig lid van de raad van toezicht Marike Dijksterhuis. Gert Hage (1957) is freelance journalist in Amsterdam. Hij werkt onder meer voor De Volkskrant, Vrij Nederland en HP/De Tijd. Voor SLeM heeft hij meegewerkt aan de projecten O van Overijssel, Zeezien/Monstergolf en Woordenland. In het voorjaar van 2016 verschijnt bij uitgeverij Amsterdam zijn boek over Napels. email hage@xs4all.nl Marieke Berkers (1977) is architectuurhistorica in Amsterdam en Asturias, Spanje. Ze is academisch onderzoeker, schrijver en curator van exposities. Als schrijver is zij o.a. betrokken bij de Blauwe Kamer, tijdschrift voor landschapsarchitectuur en stedenbouw, en het Jaarboek Landschapsarchitectuur en Stedenbouw. www.mariekeberkers.nl

Het werk van SLeM is, zoals het woord landschapstheater al doet vermoeden, een mengvorm van meerdere kunstdisciplines. Locatietheatermaker Frits Vogels (voormalig Griftheater) en filmer Andras Hamelberg (Franjo Studio) hebben naast landschapsarchitect Bruno Doedens in de ontwikkeling van SLeM een belangrijke inhoudelijke rol gespeeld. Anno 2015 wordt het stichting 186

Publicaties -- Een bloeiend dorp, 2002, Werkgroep Helianthus i.s.m. DS landschapsarchitecten -- Tilla-Durieux-Park (Prachtgleis), 2003, DS landschapsarchitecten -- Van studio tot landschap, 2006, SLeM /TIN -- Zomersprookjes, 2007, SLeM / Thieme Art -- Zomersprookjes documentatiebox, 2007, SLeM (uitverkocht) -- Opdrift, 2008, SLeM / Thieme Art (uitverkocht) -- Windnomaden catalogus, 2009, SLeM / Thieme Art -- Temporary Landscapes, 2009, SLeM / Thieme Art (uitverkocht) -- Wadland, SLeM, 2014

Dansendwoud 2005 · Terschelling Landschappelijke installatie van 7500 zwiepers. productie: SLeM (Stichting Landschapstheater en Meer) met medewerking van Oerol uitvoering: Bruno Doedens (idee), Frits Vogels en vele vrienden, Oerol bezoekers en passanten DVD: camera en montage: Heinerich Kaegi.

Jaarringen 2006 · Terschelling Tijdelijk landschap van 400 meter doorsnede in 25 cirkels, voor 25 jaar Oerol Festival. idee en eindverantwoordelijkheid sculptuur: Bruno Doedens organisatie: SLeM (Stichting Landschapstheater en Meer), Terschellings Oerol Festival concept: Bruno Doedens, Frits Vogels, Andras Hamelberg, Brigitte Defaix, Jan Taks regie publiekswandeling: Brigitte Defaix (leiding), Philipp Schenker gidsen: Brigitte Defaix, Philipp Schenker en theaterschoolstudenten Inez Almeida, Floor van Leeuwen, Ariadna Rubio Lleó, Daan Simons continuüm: Yana Volovich, Veronique Vetjens, Bruno Doedens muziekcomposities en –uitvoering: Paul Stouthamer (leiding), Eduardo Casals;

kostuumontwerp en –uitvoering: Hanninka Luitwieler videoregistraties: Andras Hamelberg (leiding), Heinrich Kaegi, Nico Haantjes; geluidsregistraties: Ines de Brito, Heinerich Kaegi fotografie: Gerrit Bart Volgers, Frederieke Jochems, Bruno Doedens, Marc Vreuls grafische vormgeving: Theo Heldens grondverzet: Firma’s Trip-Hek, Hoekstra-Reitsma productie/techniek/catering: Veronique Vetjens, Bruno Doedens, Frits Vogels, Corine Ruigrok, Bastiaan Lips, Peter Vanhellemont, Yana Volovich DVD/film: Andras Hamelberg (regie en montage).

Zomersprookjes 2007 · Terschelling en de kust van Nederland Reuzenschelpen van glas vertellen verhalen uit de zee (van Terschelling tot Zeeuws Vlaanderen). initiatief en organisatie: SLeM - Stichting Landschapstheater en Meer idee en artistieke leiding: Bruno Doedens productie: Bruno Doedens, Sharon Sprenger, Mireille van Loon, Theo Heldens, Frits Vogels, Marika Grieco Nobile, Veronique Vetjens zomersprookjes-reisteam: Onno Brand, Catja Bode, Brigitte Defaix, Bruno Doedens, Dominique Doedens, Robert Fissers, Bastiaan Lips, Corine Ruigrok, Philipp Schenker, Peter Vanhellemont, Veronique Vetjens, Frits Vogels, Yana Volovich, Richard Winkelmeijer, Ariaan Witteveen en vele vrijwilligers kostuumontwerp en -uitvoering: Hanninka Luitwieler glazen schelpen: Van Tetterode Glasobjecten Amsterdam - Richard Price houten kisten: Kistenfabriek de Boer Zaandam videoregistraties: Andras Hamelberg, Heinerich Kaegi, Onno Brand DVD/film: Andras Hamelberg (regie en montage) fotografie: Bruno Doedens, Yana Volovich, Floris Leeuwenberg educatief programma: Veronique Vetjens, Tilly de Jong schrijvers, dichters en klankkunstenaars: Bram Bakker, Anne La Berge, Jan van Bergen, Marieke Berkers, Erik Bindervoet, Matthijs van

Boxsel, Tsead Bruinja, Frans Budé, Ron Bunzl, Chris Corstens, Maria van Daalen, Paul Devens, Henk Dits, Fidessa Docters van Leeuwen, Renate Dorrestein, Cathy van Eck, Corine Elemans, Elsbeth Etty, Kester Freriks, Cor Fuhler, Hélène Gelèns, Rebecca Gomperts, Hans Groenewegen, Gert Hage, Kristien Hemmerechts, Robbert-Jan Henkes, Rozalie Hirs, Gerrit Hoogstraaten, Hubert-Jan Horrocks, Caspar Jacobs, Atte Jongstra, Jaap van Keulen, Pamela Koevoets, Marjolijn van Kooten, Liesbeth Lagemaat, Marije Langelaar, Joke van Leeuwen, Aleida Leeuwenberg, Frénk van der Linden, Bastiaan Lips, Jannah Loontjens, Jillis Molenaar, Wanda Reisel, Joyce Roodnat, Liesje Schreuders, Roos van Sen, Coen Simon, Albertina Soepboer, Sarah van Sonsbeeck, Frédérique Spigt, Sophie van der Stap, Ilse Starkenburg, Jan Terlouw, Mark van Tongele, Diet Verschoor, Joop Visser, Hannes Wallrafen, Johannes Warndorff, Dato de Weerd, Anne Wellmer, Kees Wennekendonk, Frits Wester, Rogi Wieg, L.H. Wiener, Damian Zangger, Ben Zwaal, Miek Zwamborn Publicatie Zomersprookjes, reuzenschelpen vertellen verhalen uit zee. Bundeling van alle verhalen en gedichten uit/in de schelpen. uitgave: SLeM / Thieme Art auteurs: alle bovengenoemde schrijvers en dichter samenstelling: Bruno Doedens vormgeving: Theo Heldens

LangsteLenteLicht 2008 · Overijssels Kanaal Eén langgerekt licht van 20 km langs het jubilerend Overijssels Kanaal (150 jaar) - start van de festiviteiten. uitvoering: Bruno Doedens (idee), Stichting Sallandus - Dominique Doedens, Harrie Kiekebosch, Rob te Wierik - en tweeduizend Sallanders Ballade van het Langste Licht: Alied van der Meer DVD: Samenstelling Andras Hamelberg, camera Andras Hamelberg en Heinerich Kaegi.

187

Opdrift 2008 · Terschelling Wandelende installatie van ‘wijze silhouetten’ op Terschelling. organisatie: SLeM - Bruno Doedens (idee en algehele leiding) opdrift-projectteam: Onno Brand, Bruno Doedens, Dominique Doedens, Marnix Hamelberg, Suzan Hidding, Jason Fitzgerald , Bastiaan Lips, Corine Ruigrok, Peter Vanhellemont, Frits Vogels, Yana Volovich, Richard Winkelmeijer, Ariaan Witteveen, vele vrienden en Oerolvrijwilligers wijze-uitspraken: ingezonden door publiek spelers/makers: Andrea Beugger, Brigitte Defaix, Philipp Schenker musici/muziek: Eduard Casals, Paul Stouthamer regie: Frits Vogels filmregie/camera: Andras Hamelberg 2e camera: Heinerich Kaegi montage: Andras Hamelberg - Franjo Studio kostuumsontwerp en –uitvoering: Hanninka Luitwieler fotografie: Bruno Doedens, Yana Volovich geluidsopnamen en –montage: Bastiaan Lips, Andras Hamelberg ontwerp en begeleiding uitvoering silhouetten: Bruno Doedens ontwikkeling prototype: Cees Doedens, Bruno Doedens silhouetten-laseren teksten: Disselhorst Metaal Raalte silhouetvoeten: Aloys Elders Heeten buigen en lassen silhouetten: Suzan Hidding, Yana Volovich, Ward Kreykamp grafische vormgeving: Theo Heldens Publicatie Opdrift, wijze silhouetten trekken langs de kust van Terschelling, bundeling van 300 ‘wijze uitspraken over Tijd’. auteurs: publiek en relaties artikel: Wilbert Cornelissen: De huidige dag op de huid gezeten uitgave: SLeM / Thieme Art samenstelling: Bruno Doedens vormgeving: Theo Heldens

Windnomaden 2009 (tot 2014) (Terschelling, New York, Floriade en 14 andere locaties) Een kleurrijk landschap van in de wind bewegende schilderijen. organisatie: SLeM - Bruno Doedens (idee en algehele leiding) SLeM-projectteam: Onno Brand, Brigitte Defaix, Bruno Doedens, Dominique Doedens, Marnix Hamelberg, Sara van Eif, Suzan Hidding, Bastiaan Lips, Corine Ruigrok, Peter Vanhellemont, Frits Vogels, Yana Volovich, Veronique Vetjens, Ariaan Witteveen, vele vrienden en (Oerol-) vrijwilligers musici en compositie: Paul Stouthamer, Eduardo Casals; Johannes Ammon kostuumontwerp en –uitvoering / hoezen: Hanninka Luitwieler DVD/film: Andras Hamelberg kunstenaars/schilders (v/m): Machteld Aardse, Greetje van den Akker, Frans Albers, Willy Alferink, Marel Alkema, Khalid Al-Saraf, Linda Anderson, Johan Arp, Co van Assema,Tirza Atsma-Hoonstra, Lucy Auch, Marianne Aulman, Anneke Bagerman, Annet Bakker, Yvonne-Maya Bakker, Marga von Bannisseht, Marian Bax, Birgit van Beek, Karin Benning, Mycke Benschop, Rana Berends, Ilse van den Berk, Liesje van den Berk, Martine Berkenbosch, Milly Bisschop, Rein Blank, Lia Blok, Suzanne Bo, Gerda van Bockxmeer, Tabitha Boekweit, Hilda Boer, Marjan Boer, Rachel de Boer, Karin Boers, Olga Bohnsack, Anneth Bolt, Wytske Bolt, Anne-M Bonte, Thea Boonstra, Maja Boot, Sasja Bork, Ernst Bos, Inge Bos, Lenie Bos, Liesbeth Bos, Paula Bos, Iris v’t Bosch, Simone Bosch, Nelleke Bosland, Wia Bouma, Jackie Bouw, Pieter Boxman, Edward Brantsen, Cobie Bremer, Peter Bremer, Bert-René Brinkman, Rob van den Broek, Willy Brugman, Jeroen Brugmans, Magreet de Bruin, Ilse Brul, Michelle Buffart, Chriestien Bugel, Ruth Bugel, Caroline van der Burg, Erna M. Burks, Saskia Burleson, Emmy Buys, Jan Willem Campmans, Rose Casella, Viorica Cernica, Raoul Chailloux, Joke Cofino, Doran Cruijsen, Rosemarijn Daaleman, Els Dekker, Ans Derks, Hans Derksen, Ria Diercks Kroon, Mieke Dijkman, Hennie Dijk-Stel, Mariëlle Dijkstra, Paul Doedens, Eric Don, Jan Willem van Doorn, Joan Drent, Reinharda Drijfhamer, Gera Dubbeldam de Jong, Sanne Duijf, Anna van Duin, Anna Efdée, Annemarie Eijsvogels, Dieuwer Elena, Wim Elzinga,

Jur Engelsman, Jan Enklaar, Evert Esselink, Kees van Eunen, Dorette Evers, Tali Farchi –v.d. Wouden, Miriam Farré, Els Fleer, Isa Gama, Piotr Gardecki, Sita Geerling, Geertruy, Netty Gelijsteen, Rebecca Geskus, Heidi de Geus, Luci Gorell Barnes, Tessa de Graaf, Margriet Groenewold, Jan Groenhart, Olga Grütters, Jitty Gunnink-Offringa, Alie Günther, Jesse van Gurp, Manou Haak, Coby den Haan, Raoul de Haan, Arend Halfsteen, Bejatricks van Haren, Peter van Harmelen, Gerard ’t Hart, Wilma Hartkamp, Franz A.J.B. Hazelzet, Mieke Heesbeen, Connie van der Hel-Toet, Joyce Hellemans-van Seeters, Juul Helms, Esther Hendriks, Monieque Hendrikx, Jan Jippe van Herrikhuijzen, Chrisje van der HeydenRonde, Peter Hiemstra, Ferial Hkheradpicheh, Henk Hoenderdos, Tineke Hoepman, Renée Hogeland, Hans Homan, Annemarie van Hooff, Roel Hoogenboom, Carla Hoogenbosch, Gaby Houweling, Barbara Houwers, Fenmei Hu, Erica Huber, Hinke Huisman, Eliane Hulsink, Baukje Hylkema, Tjitze IJdo, Ajo van IJzeren, Marjolein Innemée, Wipke Iwersen, Irene Jacobs, Gea Jaeggi, Wanda Janota, Rogier Janssen, Ernestine Janzen, Greetje de Jong, Jacolien de Jong, Luke de Jong, Vera Jongejan, Cisca Jonkers, Lydia Jonkman, Jettie Joosten, Grytsje Jorritsma, Elisabeth Kaldeway, Juliette Kalse, Irene Keyzer, Carolien Kiekens-Kuijt, Ewa Kijowska Stroes, Geertje Klaver, Katrine van Klaveren, Peter Klein, Lucienne Kleverlaan, Katie Klopper, Anja Knoopers, Mia Koeneman, Mieke Koenen, Bea Koenis, Marjan Kok, Rob Komen, Sjaak Kooij, Cyrill Koolen, Wouter van de Koot, Ank Kosters, Floor Kraan, Marketa Kreckova, Joost van der Krogt, Caro Kroon, Michiel Kroonenberg, Nicole van den Kroonenberg, Boban Krstic, Sanne Kruithof, Hein Kuipers, Cobi van de Kuit, Margje Kuyper, Tineke K. Laar, Hilke Lagrand-van Noorden, Netty Lamers, Ruud Lanfermeijer, Gerry de Lang, Marius Langerak, Aad Ledeboer, Lucy van de Leemkolk, Aleida Leeuwenberg, Leontien Leferink, Leo Lemmers, Sander van der Linden, Ina de Lizer, Beppie Lotterman, Lucius, Jaap Luiting, Corine de Man-van Tol, Elly Maris- van Wel, Andrea Marostegan, Maartje Mars, Ingrid Massing, Michael Mazurel, Will Meeder, Beatrice G. Van der Meer, Esther Meijer, Karien Melman, Ellis Mensinga, Marina Metaal, Helga van der Meulen, Yet Middelkoop, Gea Miljoen, Panos Mitsopoulos, Ferrie Moene, Linda Moerland, Tieneke van Montfort, Rozamarijn Mulder, Nora Muller van Well, Loes Munninghoff, Marycke J. Naber, Rita Nanne, Sunny Neeter, Rian van Nieuwkerk, Inge

188

Jezel Nijhof, Jeanette NIjland, Wouter Nijland, Annemarie Noorderwerf, Maartje van den Noort, Gustave Nouel, Olivia O’Keeffe, Ruud Oeben, Rombout Oomen, Anjo van Oosterhout, Ingerid Opstelten, Karen Opstelten, Marja Ormeling, Maria Donata Papadia, Gitta Pardoel, Joanna Paree, Cora Peerdeman, Harry Pierce, Leo van der Ploeg, Mark Pol, Ruth van de Pol, Frans Polman, Aleksandra Popovska, Joke Proper, Patricia Ramaer, Hoshyar Rasheed, Ali Rashid, Han Reeder, Lidy Rensink, Maddy Rentenaar, Gerard W. Rietbergen, Dick Rietkerk, Madelon de la Rive Box, Wieke Rodenhuis, Hansan Roebers, Robert Roelink, Albert Röllich, Saskia Rosendaal, Robert Rost, Annemarie Rozendal, Corine Ruigrok, Mariu Sananikone, Johanneke Sanders, Irene Schaap, Walter van Schagen, Nicole Schatborn, Thea Schenk, Joke Schepers, Ellen Schermer, Twan van Schijndel, Ulla Schirmbeck, Marcelle Schoenmaker, Frank Scholte, Lonia Schölvinck, Carolien Schot, Ina Schoustra, Randolph John Schwidder, Gilmario da Silva, Jaap Simonis, Barend Slettenaar, Bard Sloven, Jan Smeekens, Hélène Smit, Jan Snijder, Lilian van Soest, Leticia Sokolowski, Ton Spanhaak, Ivon Spee, Bettie Spits, Ineke Spork, Ron Spronk, Myrrhe van Spronsen, Joke Stapensea, Simone Stawicki, Annemoon van Steen, Annelies van der Stel, Stijn, Helna van Stiphout, Astrid van Straaten, Monica Streep, Foke Stribos, Jacqueline Stubenitsky, Willeke Stubenitsky, Mo Swillens, Annette Terpstra, Sylvia Thijssen, Joost Thissen, Esmée Thomassen van der Hoop, Sybilla Tonissen, Dorus Tossijn, Ellen Tromp, Pim Trooster, Monique Tulp, Monique Turk, Rob Valkenburg, Rudolf Valster, Janine van Veen, Margriet van Veen, Erika Veld, Grietje van der Velde, Gerda Vellinga, Maria Madelon van Velthoven, Aldert Veltman, Caroline van de Ven, Marcel Verbrugge, Femke Verduin, Pauline Verkuijlen, Jose Anna Maria Verstappen, Judith Vetjens, Annelies Viegers, Kiki Visser, Merel Visser, Peter Visser, Saskia E. Visser, Anna van Vliet, Annemarie Voets, Marc Volger, Myrte Voogt, Petra Voots, Anja Vosdingh Bessem, Leonoor Vos-Heugen, Loes Vreedeveld, Anneke de Vries, Tineke Vulto, Wilma Wagenaar, Roel Walta, Naomi Warmer, Rineke Wartena-Tjaberings, Jan Jaap Waverijn, Nathalie Weel, Myriam Weisz, Hanna van Wel, Ellen Wels, Hanneke van der Werf, Catharina van der Werff, Jos van Westing, Maaike Wiarda, Trijnie Wierda, Gerard te Wierik, Joris Wille, Sonya Wilson, Caroline de Win, Ivo Winnubst, Connie van

der Winssen, Arja de Wit, Reinder van der Woude, Elisabeth Woudstra, Jeanine Wubbels, Wim Zorn, Ateliergroep Zij aan Zij ontwerp windnomade: Bruno Doedens ontwikkeling prototype: Onno Brand, Bruno Doedens, Cees Doedens, Jurry Hekking, Suzan Hidding, Ward Kreykamp houten platen: Harry Vos (houthandel aan de Vecht) - Hardenberg grondverf en aflakverf: Coen Jansen, Trimetaal Bouwverven, Akzo Nobel Decorative Coatings ontwikkeling en productie Windnomaden rvs-constructie: Suzan Hidding en Ward Kreykamp (Knutselparadijs) – Amsterdam, met medewerking van Anton Abbes, Jet van Heteren, David Jansen, Daniel Nosei, Hoshyar Rasheed en Yana Volovich. toeleveringsbedrijven metaalconstructie: W. Burger & zonen, ijzerwaren – Amsterdam; Kabel – Zaandam; Slo-Rid machinefabriek – Amsterdam; J. Op Den Velde - Hoorn houten kisten: Kistenfabriek De Boer – Zaandam locatie proefopstelling: Stadsdeel Zeeburg – Amsterdam productie reuzendoek Windnomaden: Pet – Hoogeveen reuzendoek Windnomaden in terminal Harlingen: Rederij Doeksen – Harlingen prijsstelling Windnomaden: Ronald Koster – Wassenaar, Gerard W. Rietbergen - Gouda windnomaden op Oerol: Terschellings Oerol Festival Het project Windnomaden is mede mogelijk gemaakt door: FCSF – Fries Cultuur en Sport Fonds en Exsin Groep – vertegenwoordigd door Harry Wolkenfelt en Klaas Lourens Thieme Art - Marloes Waanders, Ellen Brinkman en Piet Sloot Terschellings Oerol Festival – Joop Mulder, Janneke Staarink, Kees Lesuis, Ada Plinck, Nadin Topal, en vele medewerkers. WN-exposities: 1 Oerolfestival Terschelling (383 wn, 10 dagen), juni 2009 2 New Island Festival New York, (383 wn, 21 dagen), september 2009 3 Brabandse dagen Heeze, (120 wn, 10 dagen), augustus 2010

4 Afortable Art Fair (AAF) Amsterdam, (30 wn, 2 dagen), oktober 2010 5 Halve van Den Helder, (70 wn, 2 dagen), april 2011 6 Expositie Zand Terschelling, (10 wn, 10 dagen), juni 2011 7 Galerie Zoeterwoude, (40 wn, 21 dagen), juli 2011 8 Expositie Apeldoorn, (5 wn, 5 dagen), augustus 2011 9 Huize Wegdam Markelo, (40 wn, 10 dagen), september 2011 10 Kunstuitleen Amstelveen, (35 wn, 30 dagen), april 2012 11 Floriade Venlo, (135 wn, 6 maanden), april-oktober 2012 12 Galerie Overasselt, (40 wn, 2 maanden), april-juni 2012 13 De Kruidhof Buitenpost, (34 wn, 5 maanden), mei-okt 2012 14 Showroom Fisker Hilversum, (9 wn, 3 maanden), mei-augustus 2012 15 Patio de Prins Amsterdam, (6 wn, 4 maanden), juni-oktober 2012 16 Forten Utrecht, (60 wn, 1 maand), september 2012 17 Kunst10daagse Bergen, (70 wn, 10 dagen), oktober 2013

O van Overijssel 2010 Drie weken durende ontdekkingstocht met rode bol van 4 meter doorsnee langs de grootste cirkel in Overijssel. Ontmoetingen met bevolking en landschap. Idee en coördinatie: Bruno Doedens, SLeM Projectteam: Bruno Doedens, Dominique Doedens, Harrie Kiekebosch, Menno Faber, Rob te Wierik, Theo Heldens. Met assistentie van: Andrea Bergs, Annie Sand, Dorine Bosman, Eelkje Visser, Frans Looijesteijn, Hendriek Post, Hennie Kuijphuis, Jan Hilberink, Margo de Geest, Mia Lenferink, Nico Bosman, Sebastiaan Moes. Rode Bol-team: Andrea Beugger, Angelique Koopman, Ariaan Witteveen, Bastiaan Lips, Bonnie Boogers, Brigitte Defaix, Corine Ruigrok, Frits Vogels, Gert Hage, Hanninka Luitwieler, Jeannette van Steen, Jessica Blind, Marnix Hamelberg, Onno Brand, Peter Vanhellemont, Suzan Hidding, Veronique Vetjens, Victoria Varekamp, Yana Volovich, Yke Maas. Rode Bol: Theo Botschuiver, Remco Haan Fotografie: Corine Ruigrok, Floris Leeuwenberg, Yana Volovich, Airfocus. De O van Overijssel is gerealisseerd met de enthousiaste steun en hulp van: Aloysiusschool Geesteren, CNS Balkbrug, CBS de Wiekslag

189

Bruchterveld, Landstede Kinderdagverblijf Hummelhof Nieuw Leusen, Mariaschool Langeveen, OBS Cantecleer Kloosterhaar, OBS de Tweemaster Nieuw Leusen, Sancta Maria basisschool Lettele, Sint Alphonsus basisschool Mariaparochie, Sallands bureau voor Toerisme, Twents bureau voor Toerisme, RBT Vechtdal-IJsseldelta, Aerodata International Survey, Amsterdams Ballonnenbedrijf, & Agnes Meijerink, Albert Hakkers, Alle taartenbakkers, Aloë Nap, Alet Kremer, Angela en Charlotte Kemper, Annet Schrijver, Antoinet Wiersma, Anton Kleverkamp, Arend Compagner, Arienke Sluiter, Arjan Heugens, Astrid Crum, Atelier Esmé, Attie de Jong, Bakkerij Steggink, BellJar Miniatuur Interieurkunst, Berber van Oyen, Boerderij de Wingerd, Boerderij het Slot, Boerhoes Antje Kingma, Brigitte Linthorst, Burgemeester Ton Strien, Buurtschap Elsenerbroek, Buurtschap Zuider maten/Bullenaarshoek, Café bistro Le Primeur, Cafe ‘t Bockje, Cambio, Carin van der Ploeg, Catharina ten Have, Dakhar van der Ploeg, Danny Hanekamp, De Looschool BathmenDiekdagen comitee Wijhe, Diny Wagemans, Dirk Jan Toeli, Doris de Witt, Dorpshuis ‘t Haarschut, Eef Stel, Eelkje Mellema, Egbert van Foeken, Eric Welles, Evelien Neurink, Fam. Andre Mollen, Fam. B. Ten Have, Fam. Bouwhuis, Fam. Frits Werning, Fam. Gerard Willemsen, Fam. Hartkamp, Fam. Jansen, Fam. Jo Elders, Fam. Johan Mezenhorst, Fam. Klein Teeselink, Fam. Marco Elsinga, Fam. Markvoort, Fam. Nekkers, Fam. Niesink, Fam Pekkeriet, Fam. Rene de Wilde, Fam. Spakman Stevens, Fam. Ten Cate, Fam. Wim Overbeek, Filomijn Bloemhof, Floris Zandbergen, Folkloregroep De Brookmoaten, Francien Slager, Francis Nijenhuis, Frank Busch, Fransisca Olthof, Frans ten Hagen, Galerie theeschekerij De Schutte, Gedeputeerde Dick Buursink, Gees Bartels, Gerben Visser, Gerard Elferink, Gerda Spoelder, Gerrie ten Peze, Gerrit Steenberg, Guido van Dooremaalen, Hans Huisman, Hans van der Vlis, Harmen Mellema, Hella van Peer, Henk Abels, Henk Lansink, Henk van Glabbeek, Henk Vos, Henri en Nelleke van der Meulen, Herlie Boezewinkel, Hilde Blank, Hinke Mellema, Ilona en Wies, Ina Evers, Ireen de jager, Ivo Wolsing, Jacobien van Oldeniel, Jacobine van Laar, Jan Amse, Jan Arend Bos, Jan Overdevest, Jan Scholten, Janneke Donders, Janneke van der Meulen, Jeanny Rouwet, Jeffrey Meulman, Jeroen de Haan, Jeroen Rohaan, Jeroen Schwartz,

Jessica Oosten, Johan Meenhuis, Johan van der Dries, Johan Zegger, Jonathan Nap, Jonny Boer, Joop Mulder, Jos Mooijweer, Josien ten Dijk, Joris Brouwer, Jozef Doedens, Katinka Durkstra, Koos Geerds, Kunstenaars vereniging ‘t Sal, Lammert Voos, Landgoed Vrieswijk, Lekelien Buurman, Leo Aarnink, Lia Tromp, Lynne Leegte, Loonbe drijf gebr. Marskamp, Lotus van der Ploeg, Luca Sommerdijk, Maaike Nap, Marga de Bruin, Marja langeveld, Marleen Langevoort, Marieke van Engelen, Marieke Kuipers, Marloes Neekens, Marco Duiker, Margje Moes-Otter, Martin Kinds, Martin Meulenkamp, Martin van Buren, Melissa Broeks, Melvin Mulder, Menno Zeeman, Mevr. J. Maas, Mevr. J.G. Jansen-Hietbrink, Museum ‘Broer ‘n leven lang boer’, Museum Pothaar, Muziekboerderij Het Slot, Natuuractiviteitencentrum de Koppel, Niels Doeleman, Oegema transport, Paardenhouderij Henry van de Steege, Paardenmelkerij Sand, Peter Vrielink - Eetcafe de Lepelaar, Pieter Moes, Plaatselijk belang Boerhaar, Plaatselijk belang Herxen, Plaatselijke belang Marle, Plaatselijk belang Wijhe, Kroezen Cents Renault, R. Kamp, Ria Voshaar, Ralf Derkink, Rene Coupée, Rene Hovestad, Restaurant ‘t Maatveld, Restaurant NuNu, Rianne Wennemars, Richard Hilberink, Rinie Nijkamp, Rikie Rutgers, Rob Doucet, Rob Wolfs, Robbert Schrijvers, Ronald Diepman, Sabine Derkink, Sander van Gelderen, Sanne Meenink, Schapengrazerij Bornerbroek, Snackbar Paps & Mams en Miranda, Sporthal Nieuwleusen, Susan ten Have, Steven Volmer, Stichting de Grote Ezel, Sytske Nijland, Tanja Westendorp, Tekelien Buurman, Thea Huisman, Theatergroep Plusleo, Theo en Ria Klein Koerkamp, Tieneke de Jong, Timo Oosterwijk, Tina da Rosa, Tom Meijerink, Twan Munster, Vincent Rottier, Vincent Stijns, Warry Meuleman, Wim en Elly Westhoff, Willibrord Woertman, Willem Blom, Wobbe Mellema, Zwembad Looermark. De O van Overijssel is mogelijk gemaakt door: Provincie Overijssel, Beeld van Overijssel, Festival Bureau Overijssel; Stimuleringsfonds voor Architectuur, Prins Bernard Cultuurfonds Overijssel ; De Gemeenten Olst-Wijhe, Zwolle, Dalfsen, Hardenberg, Almelo, Wierden, Hof van Twente, Rijssen-Holten, Deventer, Hellen doorn; Waterschap Velt & Vecht, Waterschap Groot Salland, Waterschap Regge en Dinkel; Bolletje B.V. Almelo.

Documentaire O van O regie en montage: Andras Hamelberg – Studio Franjo met assistentie van: Heinerich Keagi, Peter Lataster, Rowdy Pelgrim en ondersteuning van: Gert Hage, Bruno Doedens, Frits Vogels interviews en voice-over: Gert Hage animaties: Theo Heldens en Robbert Bolwijn muziekcompositie en uitvoering: Chris Corstens

Zeezien 2011 & Monstergolf 2012, Hondsbossche en Pettemer Zeewering Een theatrale vertelling met bewegingscodes en live muziek via miniradio’s over het boeiende fenomeen van het wonen onder de waterspiegel. ontwerp en regie: Bruno Doedens en Frits Vogels productie: Ariaan Witteveen, Onno Brand, Bruno Doedens, Frits Vogels live radio-uitzending: Bastiaan Lips bewegingscodes: Frits Vogels live muziek: Chris Corstens, Makko Coster, Martin van Leusden en Mark Nieuwenhuis lied Monstergolf: Theo Nijland stem: Tom Jansen spel: Frits Vogels (regie), Brigitte Defaix, Jeannette van Steen, Rop Severien publieksbegeleiding: Linda Frischij, Arlette van Laar, Marnix Hamelberg, Kika Groszkopf, Marieke Dinnessen, Daan en Karin Meijer, Gloria Font, Jan-Willem van der Veer, Maarten de Vries, Veronique Vetjens, Hanninka Luitwieler, Annemarie Smeets, Stef Haerkens, Hans Homan met medewerking van: Chiel van Garderen, Piet Duin, verkeersregelaars videoregistratie: Andras Hamelberg, Heinerich Kaegi interviews en teksten: Gert Hage fotografie: Guido van Dooremaalen, Nico Jankowski grafisch werk: Theo Heldens

190

Zeezien en Monstergolf zijn mogelijk gemaakt door: Karavaan, Reizend Theater Festival Karavaan, Cultuur Compagnie NH Met dank aan Titia Bouwmeester (artistiek leider Karavaan) en Ilse van Dijk (productieleider Karavaan)

Reuzenknipoog - Oog van Ruigoord 2013, Westelijk Havengebied Amsterdam Een oog als reuzensculptuur ter gelegenheid van 40 jaar kunstenaars kolonie Ruigoord. Ontwerp en regie: Bruno Doedens Realisatie Oog van Ruigoord: Markus BV, KWS-Boskalis, De Wilde, Gebr. Versteeg Mogelijk gemaakt door Havenbedrijf Amsterdam, Rudolph Stokvis (Ruigoord) Reuzenknipoog Mogelijk gemaakt door honderden enthousiaste deelnemers, met ondersteuning van de Ruigoorders Rudolph, Peike, Tycho en Peter en de hulp van de begeleiders Angelique, Anna, Arlette, Bonnie, Brigitte, Corine, Ietje, Jacob, Jefta, Loes, Ludo, Margriet, Martin, Veronique. Met dank aan Landjuweel Ruigoord Film Reuzenknipoog filmopnamen en fotografie: Bastiaan Lips, Ron Bunzl, Ruth, Muhabbat Huisman, Hans Kup, Kika Booy, Maartje van Buuren, Jinny Thielsch, Annelies Rigter, Niko Blokker montage: Bastiaan Lips muziek: muzikanten Ruigoord

Pannenland 2013 · Terschelling

Wadland 2014 · Terschelling

Woodland 2014 · Wadden Tide, Blåvand Denemarken

Een tijdelijk landschap van ca. 4000 Franse dakpannen maken het proces van duinvorming beleefbaar. Wadland is een coproductie van Oerol en SLeM

Een Mondriaanse sculptuur van wilgentakken maakt het proces van kweldervorming zichtbaar. Een schaalmodel voor de te ontwikkelen kwelder aan de zuidzijde van Terschelling. Wadland is een coproductie van Oerol en SLeM in het kader van Sense of Place in opdracht van LWD-2018

Een installatie van honderddertigduizend prikkers maken de boeiende maar kwetsbare dans tussen mens en natuur beleefbaar.

gerealiseerd door: Bruno Doedens (SLeM) in samenwerking met Machiel Spaan (M3H) met medewerking van: Wijnand van der Ent, Bram van den Heuvel, Bin Xu, Ariaan Witteveen, Joop Mulder (artistiek leider Oerol), GertJan Schreuder (productieleider Oerol), team Oerol timelapse film: Jan Karel Lameer vliegerfotografie: Gerrit Bart Volgers met medewerking van: Joram de Vries, Anna Dzieciolowska, Linda Simanjuntak, studenten Academie van Bouwkunst Amsterdam, studenten Universiteit Wageningen – Landschapsarchitectuur, vrijwilligers Met dank aan de Franse theatergroep Bistaki

Woordenland 2013 - 2014 · Geheugenpaleis, Nationaal Archief, Den Haag Een landschap van woorden met een audio over de dag dat de oudste tekst van het Nationaal Archief (1179) naar Nederland kwam. ontwerp en regie: Bruno Doedens i.s.m. Frits Vogels tekstdoek: Dominique en Bruno Doedens, Wim Marsman, (nichten en neven familie Doedens) tekst audio: Gert Hage stem: Beatrice van der Poel geluidsopnamen en montage: Bastiaan Lips

gerealiseerd door: Bruno Doedens (SLeM), Machiel Spaan (M3H) met medewerking van: Eva Souren, Stein van Brunschot, Ariaan Witteveen, Joop Mulder (artistiek leider Oerol), GertJan Schreuder (productieleider Oerol), team Oerol, Han Leereveld, Piet Hein Spieringhs, Brigitte Defaix, GertJan Schreuder (productieleider Oerol), Erwin Ebbink en vele vrijwilligers vliegerfotografie: Gerrit Bart Volgers met medewerking van studenten van: Hogeschool Van Hall Larenstein, landschapsarchitectuur, Velp; Unitec Auckland, landschapsarchitectuur, Nieuw Zeeland; Hogeschool Van Hall Leeuwarden, kust- en zeemanagement, Leeuwarden; Academie van Bouwkunst, architectuur en landschapsarchitectuur, Amsterdam; Hanzehogeschool, bouwkunde, Groningen; Universiteit van Wageningen, landschapsarchitectuur, Wageningen;University of Copenhagen, urban design, Denemarken Film Wadland film en montage: Andras Hamelberg, Studio Franjo timelapse film: Jan Karel Lameer vogelvlucht film: Flip Tocila regie-advies: Bruno Doedens, Machiel Spaan muziek: Chris Corstens dichtregels: Nicolette Leenstra, Assen; Hilda Boer,Enschede; Maarten van Doremalen, Heerenveen; Anita Hugen, Aruba; Mariken de Goede, Amsterdam; Marja Dortmans, Haps; Willeke Verbeek, Harderwijk; Riann, Alkmaar stem: Han Buhrs grafisch ontwerp: Theo Heldens Met dank aan Gemeente Terschelling en Springtij Festival

191

ontwerp en regie: Bruno Doedens team: Ariaan Witteveen, Onno Brand, Bruno Doedens met medewerking van studenten Universiteit Kopenhagen: Stella Suhr, Anne Sophie Rosenvinge Skov, Anna Maya Handberg, Cecilie Bay Holm, Linda Duchovná, Natalia Kowalska, Melissa Svendson met medewerking van de scholen: Produktionsskolen Øse Efterskole, Skovlund Efterskole overige vrijwilligers: Sinne Kristensen, Astrid Jensen, Holger Jensen, Marlene Ahlgreen, Margrethe Pedersen, Jens Pedersen, Elin Gjødsbøl, Mette Greve Pedersen Film Woodland camera en montage film: Andras Hamelberg Studio Franjo timelapse film: Onno Brand regieadvies: Bruno Doedens muziek: Chris Corstens gitaar: Branco Galloic grafisch ontwerp: Theo Heldens Met dank aan: Wadden Tide 2014, Vadehavsfestival; Anne Mette Laursen; Thomas Schytte Laursen; Elin Gjødsbøl; Kathrine Ludwig Møller; Kulturregion Vadehavet

Colofon

Uitgave & uitgever SLeM – Stichting Landschapstheater en Meer Coördinatie Bruno Doedens Druk Wilco Amersfoort Bindwerk ... Vormgeving Theo Heldens Teksten Gert Hage, Bruno Doedens, Marieke Berkers Tekstredactie Frits Vogels, Veronique Vetjens Fotoverantwoording Tenzij van initialen voorzien zijn de foto’s van Bruno Doedens AirFocus (AF), Thomas Blokker (TB), Maartje van Buuren MvB), Tjeerd Fonk (TF), Nico Janowski (NJ), Frederieke Jochems (FJ), Floris Leeuwenberg(FL), Jinny Thielsc (JT), Gerrit Bart Volgers (GBV), Yana Volovich (YV), Marc Vreuls (MV) ISBN 978-90-822399-1-1 © 2015 – SLeM – Stichting Landschapstheater en Meer ALLES uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van SLeM mits als bron www.slem.org wordt vermeld. info@slem.org / www.slem.org

192

CULTURELE LANDSCHAPSONTWIKKELING - Culturele Landschapsontwi onder de aandacht te brengen. Het begrip van de dynamische proces interdisciplinair werken, het betrekken van studenten en het ‘leren doo A L S TR A AG SC R I P T - Het landschap lees ik als een complex meer v voldoet aan de logica van de afzonderlijke delen én hoe ze zich tot ook anders te doen. P O Ë Z I E A L S O N W E E R STA A N BA R E N O O DZ A A K leven rijker. Het gaat niet om kunst op zich, maar om het toevoegen van water wijn te maken. Van niets iets maken is misschien wel de - Weerstand in processen moet niet leiden tot consensus of vervlak geen gla n s. H ier voor m oeten we steed s op n ieuw ‘d e vraag ac hter ac hterhalen van de bij een project bet rokken par t ijen. I N T E R D I S C I leidt tot verversing en vernieuwing. Disciplines dagen elkaar uit en professionals en amateurs is tevens een boeiende inspiratiebron voor moeten worden gedeeld om verder te komen. Stimuleer jonge mense van ouderen. H et act ief samenbrengen van er varing en jeugdige o O N D E RN E M E N - Culturele projecten hebben maatschappelijke relev Kunst dient vooral vrij en onafhankelijk te zijn. Ik opereer graag op h een houding waarin het vreemde niet uit de weg wordt gegaan. SOC o rd e n i ng i s e ige n l i j k d e n ee r s l ag va n d e so c i a l e o rd e n i ng, of we l onderkend, waardoor ruimtelijke plannen te weinig het bestaande ka oud en rijk gevuld boek. Daaraan voegen we nieuwe hoofdstukken to

kkeling heeft als doel landschapsvormende processen te activeren en ssen die het landschap vormen en vervormen wordt zo vergroot. Het or doen’ zijn hierbij belangrijke uitgangspunten. LANDSCHAPSVORMING oudig script van wetmatigheden en belangen. Een traag script dat t elkaar verhouden. Je hiervan bewust zijn biedt mogelijkheden het - M et het aan spreken van de fantasie en de verbeelding wordt het van poëzie. En tegelijk gaat het om het onmogelijke waar te maken, e kern van het creëren. W E E R STAN D AL S A ANJAG E R VAN K WALITE IT kking, maar is aanjager van verdieping en kwaliteit. Zonder wrijving r d e vraag’ stel l en om d e ond erl ig gend e bela ngen en d ri jf veren te I PL I N A I R W E R K E N - H et samenbrengen van meerdere vakgebieden vullen elkaar aan. Het opheffen of vervagen van de grenzen tussen r vernieuwing. JONG TALENT EN OUDE ERVARING - Kennis en ervaring en om dwars te denken en confronteer ze tegelijk met de ervaringen onbevangenheid geef t processen een boeiende impul s. C U LT U R E E L vantie. Cultuur is hoe we met elkaar omgaan en wat we samen zijn. het grensvlak van kunst en cultuur. Cultureel ondernemen vraagt om C IALE ORDE N I NG ON DE R DE RU I MTE LIJ KE ORDE N I NG - De ruimtelijke va n h e t ge b ru i k va n d e ru i mt e d o o r m e n se n. D i t wo rd t t e we i n ig apitaal als uitgangspunt nemen. Anders gezegd: het landschap is een oe, met respect voor datgene dat al geschreven is. ~ Bruno Doedens