e.iJ,ndoM 路
De opgravingen in de hervormde kerk aan de noordstraat te Terneuzen.
1966
de opgravingen zijn verricht door een aantal HBS'ers en de heren J.L.Platteeuw en G.D.van Voornveld. Foto' s en tekst J.L.Platteeuw
::
-
-r
Een verstoord graf in de Oude hervormde kerk in de Noordstraat te Terneuzen
Ter inleiding. ================
In oktober 1966 werd begonnen met herstelwerkzaamheden der ~ederlands Hervormde Kerk aan de Noordstraat te 'ferneuzen,door de Ea , Gebr. ~imons •.Dit werk heeft maanden geduurd. Genoemde kerk dateert-ui t 1866. In de loop der jaren is de vloer verzakt,de muren haveloos geworden en de vorm van de banken voldeed niet aan de eis om gemakkel~k te zitten.Daarom besloot de kerkvoogd~ het interieur ook te laten vernieuwen. Nadat de banken gesloopt waren, onderzocht de heer G. Simons de ondergrond van de vloer.B~ een verzakking stampte h~ met een ~zeren stang op de grond,hierb~ storte de grond ongeveer twee meter diep naar beneden op deze plaats. Het bleek dat een onderste gedeelte van een grafsteen in een twee meter diepe grafkelder viel,en tevens de grond die er boven op lag. Deze grafkelder met grafsteen lag ongeveer 65 cm.onder de kerkvloer van 1886.V66r 1886 had op deze plaats een kleinere kerk gestaan van 21 meter b~ 11,5 meter,die gebouwd was in 1659 (zie foto 1). Deze eerste vr~gekomen grafsteen had als opschrift: "Hier leyt begraven loos Lavreys de Lansheere in sijn leve Bayllvy van Axel Nevsen en Biervliet sterff den 3 Nov ember 1630 ovt synde 64 laren Ende syn huysvrov ~aria Geleyns •........... sterft den 19 November 1633 ovt synde 52 jaaren." Het sterfjaar 1630 w~st erop dat we hier te maken hebben met eén ouder kerkje dan dat van 1659.Dat oudere kerkje was 11 meter b~ 6,5 meter en moet gebouwd z~n in 1612. Grote financiële problemen rezen echter voor de kerkeraad der Hervormde kerk.~oest er gezocht worden naar meerdere stenen,wat moest er gebeuren met deze stenen en wie zal dat bekostigen? Na r~p beraad besloot de kerkeraad toestemming te geven op basis van vr~willigheid de vloer van de voorgaande kerkjes bloot te leggen,de te vinden stenen te lichten en deze daarna een plaatsje te geven aan weersz~den der hoofdingang van de bestaande kerk. Vele vr~willigers z~n de volgende weken ~verig bezig geweest met het graven in de kerk op zoek naar graf~tenen, oude fundamenten en and.erea.anwjjz Lngrm over de oude situatie.Namen noemen in dit verband is ondoenl~k.Veel passieve belangstelling,maar ook veel aktieve deelname ondervorden we van de z~de der kerkeraad,enige leden van de vereniging "ud erneuzen",de jeugd van Terneuzen en de leerlingen van het Petrus Hondius Lyceüm. Het resultaat van een paar honderd kubieke meter grond (puin van de oude kerkjes,derry,kalk,aarde en zand) die verzet werden,was het vinden van een aantal grafstenen, waaronder enkele bizonder fraaie exemplaren. Ook de fundering van het voorgaande kerkje en de daarb~ behorende konsistorie,regenbakken,niet onbelangr~k aardewerkstukken en kloostermoppen van oude en jonge datum. Onder de stukken aardewerk bevonden zich zowel geglazuurde als ongeglazuurde stukken.Verder werden er plavuizen tegels in verschillende maten gevonden,bewerkte zandsteen en een bewerkte
steen met een jaartal 16~9 er in gebeiteld.Dit was waarsch~nl~k een afsluitplaat van een zuil of een steunbeer. Verder kwam een stuk dakvorst ter lengte van een meter te voorsch~n.Zoals gebruikel~k oude stenen p~pjes en een friese bronzen munt waarin het jaartal 16 ...
,
•
GRAF3TE El ~- GRAFKELDERS. ==========================
In totaal
vonden
die verdeeld
lagen
tuatietekening) De eerste
in twee groepen
acht grafstenen
van vier. (zie de si-
. groep
ting oost-west richting
we in de Ned.Herv.kerk
bevatte
drie grafkelders
en eenkleinere
steen
in de rich-
(70 x 100 cm.) in de
noord-zuid.
Afgaande
op de ingebeitelde
jaartallen
moet
deel van de vloer
geweest
met de afmetingen
11 x 6,5 meter. Van de fundamenten
dit oudste
was
schien
kerkje
alleen
z~n van het kerkje
dit een
echter
van het eerste
z~n voor het fundament
waren
pleisterd
lagen
ten komen
is waardoor
te liggen.Omdat
uit 1827 opgemetseld maar
vóór
veer
65 cm.hoger
1886 uitgevoerd
kisthengsels de kisten getale
waren
lagen
door
groot
werden
drie kelders
en de Vriend). gemetseld
aannemen
dat de kerkvloer
ook de grastenen
hoger moes-
van Ir.Schraver
deze verhoging
z~n.(in
van drie
dus na 1827,
1886 is de vloer
onge-
gelegd).
De grafkelders en schedels
andere
ook de kelder
is moet
wit ge-
van een zwarte
was een kraagje
stenen. iiemogen
na 1827 verhoogd
die van
blok van vier) waren
ongepleisterd.CLansheere,Decker
tot vier
alle stenen
diep n.l. twee meter.De
20 cm. breed was.De
grafkelders
aan dat
van de tweede kerk.
en aan de boveru{ant voorzien
Op alle
nemen
van Neuzen,Alvares,en
het tweede
rand die ongeveer
die de
die van het fundament,ge-
ongewoon
van de kommandeur
Ir.SchraverCuit
van muurtjes
in 1659 nagenoeg
kerkje,inklusief
De grafkelders
waren
kerk
van
te vinden.This-
te zien geven •./e
b~ de bouw van de tweede
kelders
terug
nog iets in de wirwar
foto' s van de konsistorie
bruikt
niets
uit 1612
volkomen
verstoord.De
elkaar. Stukken
en klein,lange
verteerd
hout,graf-
houtschroeven,waarmee
dichtgeschroefd,enz.lagen
in de kelders.
beenderen
er in groten
,'everonderstellen stenen
gelicht
kerkvloer.Uit tekenis
naar
moesten
worden
de grafkelders boven.Uit
we nog een stukje met koperen
dat de graven
voor kwam
de kelder
hout waaraan
siersp~kers
graf nog een klein
geplunderd
zijn toen de
de verhoging dan ook niet
van Alvarez
van be-
haalden
nog een stukje
was bevestigd.Verder
stenen
van de
linnen lag in dit
kogeltje.
=o~~~~~~~~~~~~~~~o= ------------000
O<Qocoo@o
GRAFSTEE VAN lOOS LAVREYS - - u= uu
Joos Laureys groot
de Lansheere
grondbezitter
Biervliet
Neusen
een belangr~k
die veel grond
bezat.De
op z~n funktie
was
DE = LANSHEERE. =A = ~~_
toegevoegde
kunnen
in de omgeving
op z~n wapen
staan afgebeeld
terw~l
herhaald,moeten
we toch eerder
moet
In de linker
dan als tweede
en rechter
resp. een zandloper
denken
leven,het
doodshd誰d
gesteld
onder
gezien
streek.
worden.
z~n
ingebeiteld.De
van de vergaru{el~kheid
van deze
gevallen. Ondanks
der en het zorgvuldig is de steen
in deze
van het
van de dood.
gedeelte
ten we toch enkele
lansen
van de grafsteen
en een doodshoofd
was het symbool
de grafkelder
Axel,
aan de achternaam
naam
voornaam
bovenhoek
zandloper
Het onderste
drie
zou
boven de helm dit teken wordt
de Lansheere, een nu nog voorkomende Laureys
van
naam de Lansheere
duiden(landsheerl~kheid
en Biervliet).Daar
man en een
verzamelen
stukken
steen was gebroken het uitgraven
der legpuzzle.Om
deze reden
en op deze w~ze
van de kerk.
=O~~~~~~2~2~~~2~~O= ------------oeo~o~o~oeo
van de kel-
van de brokstukken,mis-
de tekst ofgezaagd
tegen de wand
en in
op-
GRAF TBEN VAN PAULUS G~LEYNSEN DECKER.
De grafkelder naast de Baljuw was afgedekt met een steen waarop in een cirkel een manneljjk wapen en een vrouwelijk wapen naast elkaar waren inge bei teld. Di t wapen is bizonder mooi afgewerkt en in de loop der tjjden prachtig gaaf gebleven. Geen enkele interiptie geeft aan van wie deze wapens zjjn.Om de steen lagen kleine plavuizen tegeltjes.Dit was voor ons een aanwijzing dat er oorspronkelijk om de steen een koperen rand gelegen moet hebben met de vermelding die daar begraven
waren. Deze koperen
loop der jaren verdwenen precies
de nodige
en zodoende
gegevens
van degene
rand is in de weten we niet
om deze grafsteen
volledig
te determineren. De later gevonden grafsteen van Dominee Biscop (tweede blok van vier)gaf, ons een a~nwjjzing.Het wapen van de tweede vrouw van deze dominee was geljjk aan het mannelluk wap en van deze steen. Aangezien Ds.Biscop voor de tweede maal gehuwd was met een zekere juffrouw Decker,moet deze het familievvapen van de veckers zjjn. Een belangrijke Decker uit de zeventiende eeuw was Paulus Geleynsen Decker,rentmeester van de grafeljjkheid Zeeland te Terneuzen. ,le schrijven dus deze steen, die een unieke schoonheid is,toe dan Paulus Geleynsen ~ecker.
=O~~~=~82=~8!=2~2째= ------------o
0 000
0
GRAFSTEEN
V
BARTHOLOMEUS =
In tegenstelling Alvares
slecht
tot de vorige bewaart
v~f en twintig Eerst
dachten
broederschap
vertoont
deze
steen van
zijn dikte steen
van
scheuren
af.
we aan moedwillige
patriotten,die
EZ.
steen is deze
gebleven. Ondanks
cemtimeter
en z~n er stukken
ALVA
=
beschadiging
in 1795 in het kader zelfs de adel~ke
door de
van de gelOkheid
wapens
en
op de grafstenen
niet met rust konden
laten. Toch was dit niet ~et geval.
Gelukkig
b~ het lichten
is de steen
ken en z~n de ~0nwezige
losse
sitie weer
opgemetseld.Reeds
kalkspecie
aangewerkt
niet verder
stukken eerder
om losse
gebro-
er in staande
was er met
stukken
po-
een soort
er opnieuw
aan vast
te maken.
Over de geschiedenis schien
een bastaard
familie
van het geslacht van Alva was,en
...Jees,bestaateen apart
lvarez"door tweede
Mr.P
van Eck.ln
alleen
n.l."Het
1927 verscheen
"geleyt"
moet
worden
"geseyt"
te maken
moet hebben
Antwerpen
woonde
en het beroep
met
282 282 2~2 282 -------------
ODO 000 000
leesbaar,
ingaan. Alleen geseyt
een Alvarez
van Hoedemaker
===================
een
z~n.
dat de Naam"Alvarez
maecker"
geslacht
is dan de eerste.
zullen we dus niet verder
kan nog vermeld
misaan de
daar
van deze steen is nog redel~k
het woord
Op de familie
geparenteerd
boekje
druk van die veel uitgebreider
Het opschrift
Alvarez,die
Hoe-
die te had.
GRJiFS
HOLOMEUS
=
=
In tegenstelling Alvares
slecht
tot de vorige bewaart
v~f en twintig Eerst
dachten
broederschap
vertoont
deze
steen van
zijn dikte steen
van
scheuren
af.
we aan moedwillige
patriotten,die
EZ.
steen is deze
gebleven. Ondanks
cemtimeter
en z~n er stukken
ALVA
:::::a
beschadiging
in 1795 in het kader zelfs de adel~ke
door
de
van de gel··kheid en
wapens
op de grafstenen
niet met rust konden
laten. Toch was dit niet ~et geval.
Gelukkig
b~ het lichten
is de steen
ken en z~n de aénwezige
losse
sitie weer
opgemetseld.Reeds
kalkspecie
aangewerkt
niet verder
stukken eerder
om losse
gebro-
er in staande
was er met
stukken
po-
een soort
er opnieuw
aan vast
te maken.
Over de geschiedenis schien
een bastaard
familie
Dees,bestaat
Alvarez"door tweede
van Alva was,en een apart
van Eck.ln
n.l."Het
1927 verscheen
"geleyt"
moet
worden
maecker"
te maken
Antwerpen
woonde
moet
"geseyt"
met
en het beroep
===================
------------OüO
0
oc»ot>O
leesbaar,
ingaan. Alleen geseyt
een Alvarez
van Hoedemaker
~~~~ Q~~ 282 ~~~
een
z~n.
dat de Naam"Alvarez hebben
geslacht
is dan de eerste.
zullen we dus niet verder
kan nog vermeld
misaan de
daar
van deze steen is nog redel~k
het woord
Op de familie
Alvarez,die
geparenteerd
boekje
druk van die veel uitgebreider
Het opschrift alleen
Mr.P
van het geslacht
Hoe-
die te had.
GRA]'STEEN VAN ]"RANCI8CUS IOSIUS.a _uuu = __ = ___
De losse
steen van Mr.Franciscus
iD
Iosius,de
zesde dominee
van Terneuzen,was niet voorzien van een grafkelder.De steen was ook gebroken. Het onderste deel,waar geen tekst op stond,is nu afgezaagd en zo aan de noordwand van de kerk geplaatst. Het steentje is nu nog kleiner dan het van onder de grond is gelDmen.(00rspr.70 x 100 cm). Dit armoedige steentje verraad ons dat het ambt van dominee,ofwel zoals het vroeger werd gezegd, "Bediennaer des GOddelicken woordts" kenneljjk in die tijd nog niet in zo'n hoog aanzien stond. Uit de richting
noord-zuid
waarin
deze steen lag volgt
dat deze steen niet op zjjn oorspronkeljjke plaats lag. Onder deze steen was ook niets van resten te vinden. De middeleeuwse gewoonte om de doden met hun voeten naar het oosten te begraven was ook in deze eeuw trouw gevolgd.Vroeger werden de dominee's "in de tuyn" dwz.om de preekstoel begraven,voor het doophek. In de negentiende eeuw moet de preekstoel verplaatst zjjn. Omdat de andere twee dominee's in het tweede blok begraven liggen,veronderstellen we dat daar de preekstoel gestaan heeft,waar in 1827 het graf van Ir.Schraver werd gemetseld.De exentrische plaatsing van de preekstoel zal b~ de groeiende gemeente niet voldaan hebben.De afstand van de zuidzjjde tot de noordzjjde waar de preekstoel stond bedroeg
21 meter.~aorom
zal v66r 1827 de preekstoel
maar het midden
van de kerk verplaamst
op deze plaats
het graf van Ir.Schraver
meer
zjjn,en kon in 1827 gemetseld
worden.
Is met de preekstoel ook de steen van Josius verplaatst of moest Josius plaats maken voor Ir.Schraver?
==~~~~~=~~~=~=2~2째= ------------o 000 000 0
~-I------t-'~ ~ ,---------------------------.~
DE VRIEJ:D. ==
=a:
Van de vier grafstenen uit de tweede groep is die van Fran~oyse de Vriend wel de meest raadselachtige.In de Grafkelder lagen twee rijen rugwervels vlak naast elkaar.daarschijnlijk stonden hier oorspronkelijk twee kisten op elkaar.Na het vergaan van de kisten kwamen de rugwervels precies naast elkaar op de bodem van de grafkelder te liggen. Toch staat alleen juffrouw Fr.de Vriend "syne gewesen huysvrouwe" op de steen ingebeiteld.Het wapen is sierlijk aangebracht rechts ervan een doodshoofd en links een kelk resp.het symbool van de dood en het nieuwe leven.
In het wapen staan drie dieren afgebeeld,herhaald als helmteken maar dan staande op de a ch t er-po t en cv eLke dieren hier afgebeeld zijn is eigenlijk nog een strijdvraag. fanneer het de heraldische weergave van honden is,dan dringt zich de gedachte op dat we hier te maken zouden kunnen hebben met een "Hondius".Ds.Petrus Hondius misschien? Indien dit zo was,dan lagen er in deze groep van vier grafstenen inderdaad drie dominee's begraven rond de preekstoel in de "tuin". :Maar Petrus Hondius was vrijgezel en stierf in 1621. del is nog gedacht aan zijn huishoudster,die oorspronkelijk in zijn testament voorkwam,maar later toch niets uit de erfenis heeftgekregen.Fran~oyse de Vriend echter sterft den XXVI Ianuar 1667 oud 63 jaren,dus was bij het overlijden van Petrus
Hondius
17 jaar.
vervolg
.•..• _=
FRANCOISE =
_ua_u_==
vE VRIEND •
__ w=
en andere veronderstelling was dat deze dieren wolven waren en het wapen van een der Wö1ferts voorstelde,bjjv. vlolfert van Borselen.Dit plausibel
is in dit geval
omdat hier wolfert
een voornaam
Een andere mogeljjkheid is dat de dieren den.Hiervoor
echter weinig
zou een verklaring
is.
dassen uitbeel-
te vinden
zjjn in de fa-
milie ~assevael.Deze familie was een zeer bekende familie in onze streken.]fuar van deze is voor zover bekend niemand gehuwd met een de Vriend.ln het begraafboek van Hoek,Zaamslag en Terneuzen komt geen Fran~oyse de Vriend voor,die op 26 januari 1667 overleden zou zjjn. vvel komt op 25 januari in het begraafboek.
1667 een juffrouw
Het wapen komt volgens Armoreal een met de familie Dassevael.
Gèneral
Dassevael de Rietstap
voor over-
Er is echter geen aantekening gevonden van een huweljjk tussen Dassevael-De Vriend.~ogeljjk is zjj in het begraafboek Dassevael coyse Dassevael
genoemd.Er is ook nog gedacht aan Frandie met Ds.Huydebroeck van Zaamslag was
gehuwd. (ondertrouw 13-6-1664).In 1672 sloot Ds.Huydebroeck als haar weduwnaar een tweede huwe Lijk,Zij is dus in het tussenliggende tjjdvak overleden. U ziet het een Babylonische spraakverwarring met vele (on) mogeljjkheden. =====================
~8~ -8~ -8~ _8~i!0 --------------•
000 •• 000.
0
J, ,
\1,
~---~
~ ~ ~_~----e
GRAF'STEEIIJ
..•
=
VAN DS • .61\JüCH BISCOP. z=
Hoewel onder deze grafsteen geen kelder lag,bl~kt uit het formaat en de allure van deze steen toch wel dat het aanzien van het ambt van dominee,vergeleken met de zesde dominee van Terneuzen,waarvan een nietig steentje getuigd,b~ deze tiende dominee al aardig geëvolueerd is. Volgens het opschrift is alleen z~n eerste vrouw,Sofia van den Brande,hier begraven. In het wapen ziet men de toespeling op haar familienaam afgebeeld door een vuurbol rechts boven,links onder z~n tweede vrouw:Het wapen is ingebeiteld,zoals reeds eerder gemeld het wapen Decker.Z~ is hier echter niet b~gezet,aangezien later hertrouwd is. Hoewel dit een mooi uitgevoerde steen is,kan men toch zien dat we hier al in een andere t~d leven.De versiering om het wapen is al veel eenvoudiger gehouden als b~ vele oudere wapens. Ook deze steen is geheel onbeschadigd van onder de vloer gehaald en evenals de andere gezet tegen de wand.
===================
O~8~ ~8~ ~8~ ~8~o -------------
000 0 00000
'-
-,
~=..:~ d'
,
,-
:
/ 1,/
/'
'\.;><'/ /
"
"I
'/.>/'
I
1
I
I Ir)
/
/
t: )
11 I' I'
J 1 I'.'" 1 \,' I .> <. ( I '1.>1"1'
J
! , / I.> lIJ
,
<,«
c
e , /
J
J)
« »
'J
J I (
c
/ /,' A , J ",I c .> I 'I' I I' I ) ',I'. 'J J'. I , Hl: '\ J J.) 1< I', J ) " » Hl', 1 '\I', I 1\ t ' , I' /,
J
'(.,'
1<.1'~"'/,/ï'} .1\.> IAÎ I I/ '/ "/,/, ".,') >(/'<'.C I IC.)" I('>()"I~.( Ilr'I' / >/' H '\.X/I, '/ 1'.1 l,'.(> 'f I A I' \'1, "', /11..>'1')/',1 n"J/~ .,C./'_H()I' 1')1', \ \/
cs
: I: )1
J
f"--.I
"//',
ït "Y/I',H,~>I JA II'.NI, I/I' 1',1 r-: '1) ,..~./ J'_J';J~ I.,'J.I\.»')/ 1'//.>-1,,\'.
l'
J ,H J ,J',..I '>J'"N ',J '),,,NI' ,I..'J'/,I'_ I I)\<~ , (JN,)/ 1 <~(>..:/, IN 1.>1' _ I () 'J 1 )1' _I>DO '\ I
'/
•
»c»
»
1/\.
J
J'> J\ ....N,
/\.
'1 A
Ä
\ \ ) \,_ \
/
GRA:E'STEE.r
= =
==
=
os
Ook onder deze grafsteen van de elfde dominee van Terneuzen bevond zich geen grafkelder.De grafsteen was gebroken. Aan één kant rustte ze op één der grafkeldermuren van het graf van Fran~oyse de Vriend. Vaarsch~nl~k is de steen gesneuveld b~ het omhalen van de muren van de kerk uit l659,b~ de bouw der kerk in1886. Ook deze steen is evenals de steen van Josius,onder de tekst afgezaagd, en de losse delen staande aan de noordz~de van het kerkgebouw aan elkaar gel~md. Oorspronkel~k had deze steen dus de gangbare afmetingen. =================
9. 9.8~ 28~ 9.89. ----------o 0 o~o 0
=-=
--=
=
Deze steen is uit l827.Het was de zwaarste van alle aanwezige stenen in de kerk.Ze woog ongeveer 2600 kg.In de grafkelder waar het erg vochtig was,bevonden zich twee doodshoofden,waarvan één nog voorzien was van een behoorl~ke haardos. Dit alles lag in pracktisch vergane kisten.Hoewel dit het jongste graf was,is er door het water wat zich in de kelder bevond toch weinig van de inhoud over gebleven. De kelder was wit gepleisterd met boven aan een zwarte rand van ongeveer 20 'a 25 cm. Deze steen heeft een plaats gekregen op de vloer,horizontaal liggend juist b~ de ingang der kerk.
===============-= o~ ~8Qo
~89.8-8~
-----------
oo~ooo
00
Het plaatsen der stenen. -===
Door het personeel van de Fa.Simons werden de stenen links en rechts naast de ingang geplaatst. Het oudekerkorgel,dat boven de preekstoel aan de westz~de opgesteld stond,is afgebroken. Het zal een pl~ats krtgen boven het portaal aan de oostz~de.Daartoe moest het bestaande balkon geheel worden gew~zigd.
De nieuwe uitbouw wordt gesteund door twee zuilen.Er z~n twee Corintische kapitelen aan verwer~t,welke afkomstig z~n van de oude kerk van Breda.Deze had de architekt overgehouden b~ de restauratie aldaar. Zoals de foto laat zien,doet het geheel groots aan. Zoals reeds is opgemerkt is de grafsteen van Ir. Schraver op de vloer gelegd aan de ingang tussen de bovengenoemde
kPa\ti~~1~.
Ook de langs de wand geplaatste stenen kunt U op de foto zien. Hiermee is het vele werk verricht door aannemer en vr~willigers tot een goed eind gekomen,en is dit de kroon op het werk.
===============
o~8~~~8~~~8~o --------o o~o~o
-. ,
.'
.•.. _0-
.-~
Fundamenten
van de kerk
+==
uit 1659 met konsistorie.
=
- = ----
Het enige aanknopingspunt de bouwen
de ligging
wat w~ hadden
voor wat betreft
van het oude kerkje
van 1659 was
een gr-a vur-e t'Ge zLg t Van de Stad Neusen
van de "destkant
te zien" uit 1827
van Terneuzen
uit
=
en een platte
1840 gemaakt
kanaal
i.v.m.de
van Gent-Terneuzen
beide kon gekonkludeerd kerkje
noord-zuid
eeuwen
gebruikel~k
De richting er echter graven wege
met de Schelde worden
had gelegen
verbond. Uit
dat de lengte i.p.v. zoals
as van dit
in de middel-
zou geweest
erkvloer
de bestaande
die oost-west
dat de lengterichting
oost-west
noord-zuid.Het
die het
was oost-west.
op w~zen
van de
metseld
twee kanaalarmen
van de grafstenen
van de kerk
grond
kerk
een fundament
het verdere
af-
we halver-
in de richting
19 meter
in de maat
twee en een halve meter
(looprichting)
anno 1886 ontdekten
was ongeveer
van stenen
z~n.B~
lagen konden
lang, in verband
van 24xllx5
een vierkante
cm.met
verdikking
ge-
om de van
1,3 x 0,6 meter.
Ongeveer
in het midden
gang bevonden. tIe vonden portaal
in oostel~ke
van deze muur daar een naar
richting.De
taal was 3,40 x 3,20 meter.Dit voorkant
geweest
bouwd en de maten
heeft
bui ten gebouwd
grootte fundament
z~n van het kerkje
zich de in-
van ~ pormoet
dat in 1659 was ge-
had van 21 x 11,5 meter.Ruim
westwaarts
van deze
diepte,b~
het graven
fundering
dus de
is op ongeveer
10,60 m. twee meter
van een sleuf voor het afvoerkanaal
van de verwarmingskelder
ook een restant
van een funde-
ve
twee z~gevels moesten in 1886 volledig worden uitge-
graven or. n omdat hier palen van acht meter lang ingeheid z~n voor de z~muren van de nu bestaande kerk op te laten rusten.De achtergevel van de huidige kerk staat 3,5 @eter verder naar achteren dan die van 1659.Deze 3,5 meter is in 1886 in erfpacht van de gemeente Terneuzen verkregen. Een dezer jaren is deze strook grond echter in eigendom overgegaan. Verder gravend naar het oosten vonden we noordel~k van de oude ingang de resten van vele over elkaar heen geboude muren en twee grote stenen gewelven. Volgens het kaartje van Dhr.Keur was dit de plaats van de oude konsistorie.B~ de scheiding van de konsistorie en kerk kwam een drempel bloot met een tegelpad van donkerblauwe tot zwarte plavuizen gemaakt van natuursteen, dat naar de grafsteen van Fr.de Vriend liep.
Uit de veelheid van fundamenten van de oude konsistorie is geen wegw~s meer te worden.Op de situatietekening hebben we deze muren nauwkeurig aangegeven, ook op de foto's is het te zien,en U merkt het,'t is een doolhof. Uit het feit dat er verschillende muren over elkaar heen gebouwd z~n bl~kt dat in de 227 jaar van haar bestaan vele uitbreidingen en interne veranderingen hebben plaatsgevonden;een belangr~ke verandering nog zelfs een jaar voordat het afgebroken werd.(1885).
B~ het ontgraven van het gewelf dachten we eerst aan een crypte.Een ingang was echter niet te vinden.Na het openhakken bleek het een waterreservoir van de oude kerk te z~n.~an het eind van dit gewelf, dat 5 meter lang en 2,85 meter breed en 1,75 meter hoog was,kwam in dezelfde richting iets meer zuidel~k een tweede gewelf tevoorsch~n. De maten daarv~n waren 6 x 1,70 x 1,75 meter.
Deze
laatste
kerk waar-
liep door
aan de bin .... enkant
In deze bakken gelegd
tot aan de voorkant
kvVamen buizen
tot afvloeiing
in 1886 gebouwd met het eerste
een mangat
samen vanaf
gewelf
moest
Deze
hebben
gewelf
is
in verbinding
zo groot
regenbak
werd, was het
twee maal
ongeveer
dezelfde
zo groot maat
dan de eerste.
reservoirs
Terneuzen
aan-
van 1659.
dat de waterafvoer
en dus de tweede
was.
de dakgoten
van hemelwater. Het tweede
Omdat de kerk van 1886 twee maal
werd
met deksel
en stond via een overloop
ook yanzelfsprekend
der bestaande
waren
een toevlucht
voor
de bewoners
van
in t~den van droogte.
Het kerkgebouw geen gebruik
ving veel hemelwater voor het water. Buiten
op maar
had praktisch
aan de voorkant
bevond
zich een pomp. Wanneer
er besmettel~ke
voor de bakkers
ziekten waren
om hun water,nodig
het brood uit deze pomp
\.'113
he.bbeV\
te halen
cl e re9Q.hbal<l<eh
vo
was het voorschrift
voor het bakken
in plaat~ van uit de Schelde. ~I ~oo'e.h n\et pVlh.
la
=路~~!~2=~~!g~=~g!o= ------------0.0.0 0 o~
van
• •
•
•
• • • •
•
411
• •
• •
..
Vaak
.terden deze kogels
De rondspringende
tegen
scherven
een muur
moesten
geschoten.
dan de omstanders
treffen. Verder
troffen we een koperen munt aan met het opschrift "Frisia 165.11• Aan de keerz:ijde twee aanziende gaande
leeuwen
met als randschrift
Frustra",hetgeen
vertaald
niet met ons is,is
alles
" Nisi Dominus wil
Nobiscum
zeggen;indien
de Heer
tevergeefs.
Ongeglazuurde
aardewerk scherven bleken te z:ijngeweest van e e een braadslee,laat 14 begin 15 eeuw.Ook een stukje van een
oude vuurklok vuurklokken temperen
werd
werden
vroeger
restanten
deze grote klok
voor
steengoed
is ook bekend
onder
de eerste
vindplaats;het
de naam
kasteel
voormalige
het draaien
soort dunne schaal
slangetjes
werden
aangebracht.Na
kleurverschillen,maar Ook een stukje staander veelheid zondag
pldatste
een tweede
de dienst
het bakken
kwamen
eeuwse
van de oude ingang
drinkkruik benevens
vuu~ deed.Ze
hebben
_i!Ii:
m.
E I
gevonden.
klei-
op de op de schaal. en een
veel
~inters
schereen elke
dan in de stoven
der gelovigen. Een stuk
vorm,alleen
geweest,temeer
sli bver-
nog,behalve
de koster's
in de kerk.Mogel:ijk waren
het oude voo~portaal
motieven
in de vorm van een nok,lang
stuk van dezelfde
met
van een andere
(reliëf)
we te~en
van de voeten
van Beierpn.
kreeg men dan niet alleen
aardewerk.Tenslotte
kooltjes
uitgehakt
voJsten
van schalen
die in bepaalde
testjes,waarin
tot verwarming
natuursteen laatste
loodglazuur
van gebroken
voor
scherven
naar
nu de Keuken-
van Jacoba
ook hoogteverschillen
van een olielampje
ven van groen
Teylingen,waar
van een zeventiende
werden. Dit
I1Jacoba kannetjes"
van een schaal,werden gerold
aan de onder-
ingeknepen
woonplaats
Ui t de 17e eeuw vonden w e veel
heen.
z:ijnte herkennen
het bakken
te
bed ging. ien zette
over het haardvuur
R:ijnlands steengoed
hof is in Lisse,de
om het open haardvuur
als men naar
rand die met de vingers
siering.Na
één zDde z art beroet.Deze
gebruikts
en ook om te doven
dan eenvoudig
De
gevonden,aan
omdat
een meter
gebroken,was het nokstukken
en
een vande van
we ze in de omgeving
Het leven van
Ingenieur Andries Schraver.
Andries Schraver een man waarvan we enkele bizonderheden willen aanstippen,die waard z~n om aan de vergetelheid ontrukt te worden. H~ was van Zeeuwsche afkomst en bezat een edelmoedig,met_de volksaard overeenkomend karakter.B~ het doem van z~n zaken handelde h~ steeds zonder omwegen te maken en ging zodoende alt~d recht op z~n doel af.Omdat h~ weloverwogen werkte,werd h~ door velen gerespekteerd. Het was op 27 februari 1754 dat h~ te Brouwershaven het levenslicht aanschouwde als zoon van gewone burgers.H~ bekwaamde zich ondanks tegenslagen in de waterbouwkunde tot een hoogte die gel~ te stellen was met de kapaciteiten van de bekende Leeghwater. Reeds vroeg was h~ z~n moeder verloren.Z~n vader ging daarna een tweede huwel~k aan,maar hierin vond de jonge Schraver geen moeder terug.indien z~n toenmalige onderw~zer,de heer Barend Hokke van Zonnemaire,zich niet over hem ontfermd had,zou er van de jongen niet veel terecht z~n gekomen. Deze zorgde ervoor dat de leergierigheid en vlugheid van z~n leerling werden benut.H~ had echter thuis niet de minste medewerking en daardoor kwam het dat hij op 14 jarige leeft~d de ouderl~ke woning verliet en een zelfstandig leven trachtte te leiden.H~ kwam te Zierikzee terecht ~ monsterde aan op de koopvaarder "Bl~kzigt" en werd door d~kapitein }icolaas Lette als kajuitsjongen aangesteld. Ook de kapitein was het opgevallen dat er met deze jongen wel wat te bereiken viel. Omdat h~ zelf geen kingeren had liet h~ de jongen van klederen en verdere uitrusting voorzien. Een ogenblik dacht de kapitein in hem bedrogen te z~n.H~ had zich n.l. als "weeskindIl aangemeld en nu kwam z~n vader hem terugvorderen. De jongen kreeg de kapitein zover dat h~ aan boord mocht bl~ven. Hi]rechtvaardigde zich door de volgende woorden; "Eigenl~k ben ik een wees, daar m~n vader geen vader voor m~ is,omdat z~n vrouw mijn moeder niet wil wezen". , Hijwerd door de kapitein in de stuurkunst onderwezen.Later,na een ontmoeting in de buurt van Lissabon met een eskader van de Russische vloot, onder bevel van Vice Admiraal Kinsbergen,werd h~ kadet b~ de Russische marine.In deze betrekking maakte hij de zevende juli 1770 de beroemde Russische zeeslag onder Grloff tegen de Tur~en b~ TschesmĂŠ mee. Het ma~ine leven beviel hem niet en h~ kwam terug b~ z~n oude baas. Onder de Engelse kust b~ een schipbreuk brak h~ z~n borstbeen.~ang duurde dat eer het genezen was. Ya dit voorval zou h~ als tweede stuurman met een schip naar S' gaan.Door onvoorziene omstandigheden vertrok het schip zonder hem.Dit ~Shet behoud van z~n leven omdat het schip met man en muis vergaan is. isschien sloeg hem dit de schrik om het l~f toen h~ dit hoorde.In ieder geval,h~ zag voorgoed van het zeeleven af. Andries Schraver begon een andere levensfase.Hij leerde het metselen en werd metselaarsbaas op twee en twintig Jarige leeft~dT H~ leerde het maken van sluizen en maakte berekeningen daarvoor. Over de gemaakte schermhoofden in het kanaal Zijpemaakte hij een opstel.Hierin zette hijde begane fouten uiteen.Door de kundigheid waarmee h~ het stuk had opg~eld kwam h~ in de gelegenheid opzichter der Admiraliteitsgebouwen aan het Z~pe te worden in het jaar 1788. In 1795 begon de Napoleontische oorlog en werd hijRepresentant voor Zeeland.In 1796 werd h~ Adjunkt Kommies der Zeewerken van Schouwen. Pas dan liet h~ z~n betregking als metselaar geheel los. c
Nog weer later werd hij Inspekteur en Commissaris Inspekteur bijde Zeeuwsche aterstaat. Zo klom hij steeds hoger op en werd steeds meer als deskundige erkent. In deel I der nieuwe verhandelingen van het Zeeuwsch Genootschap te Middelburg uit 1807 zijn twee verhandelingen van hem afgedr~t, een uit 1799 en een uit 1804.Ze handelen over het krammatten in het algemeen en de afwatering van Walcheren. Na de overstroming in 1808 ontving hijvan de Koning een gratifikatie van flOOO voor zijn gepresteerde daden~Hij dichtte 46 dijkdoorbraken. In 1811 ontbood men hem naar Parijs.Napoleon riep zijnhulp in voor een groot ontwerp na de Engelse landing in Walcheren. Hier ontving hijde rang Ingenieur en Chef bijhet Keizerlijk Corps van bruggen en wegen.Bij zijnverblijf in arijs kreeg de Keizer toevallig de passer in handen waarmee de heer Schraver tekende.ln deze zilveren passer stond een Engelse inscriptie.Hij had hem gekregen van een Engels ingenieur tijdens diens verblijf op het eiland Walcheren in 1809. apoleon zeide,nadat hij dit gezien had,"hà" de Engelsen zijn uw vriendenll.Doch Schraver antwoordde;llIn de kunst ken ik geen vriend of vijand en maak geen onderscheid tussen natiënll• Met dit antwoord nam de Keizer genoegen,de Zeeuwen reeds enigszins kennende.~a de Franse tijd werd hij ingenieur in ~ederlandse dienst.Hij bleef dit tot 1824.1n 1822 maakte hij een geschrift:"Een blik op Zeeland". en wilde geen grote opofferingen meer voor Zeeland doen en het desnoods een prooi der golven laten. Zeeland kostte teveel,meer dan het in hun ogen waard was. Het goud werd in dezen te duur betaald, zeiden ze.De heer Schraver ging hier in zijn geschrift heftig tegenin. Op 70 jarige leeftijd kreeg hij herhaalde aanvallen beroerte,zodat hij zich niet meer in staat voelde te we rken. ijkreeg een buitengewoon pensioen. Dit pensioen genoot hij tot zijn overlijden op de juni 1827. De heer Schraver was een kundig en gewaardèerd man.Hij werd begraven te Terneuzen,in de ~ederlands Hervormde kerk in de oDrdstraat.Een zware grafsteen van onge~eer 2600 kg. dekte zijn graf. Hoewel het niet op de m~een vermeld is, zal ook zijnvrouw daar begraven zijn.~r bleek bij opgraving in 1966 dat er in deze grafkelder twee geraamtes boven elkaar lagen,waarvan de bovenste schedel nog rijkelijkdoor haar was omgeven. eze opgraving bracht deze en ook andere stenen terug aan het licht. inds 1886 zaten ze 80 cm. onder de vloer. Zijn graf was witgepleisterd met een zwarte rand van ongeveer 20 cm.bovenaan.De kisten verkeerden in verre gaande staat van verrotting en waren~venals de geraamtes door water vlugger vergaan. Nu vindt men de grafsteen van deze beroemde Zeeuw juist aan de, ingang der kerk,horizontaal liggend tussen de twee p,t«~eh. Gegevens:Zeeuwsch
Volksalmanak
1840
J