Sarajevo: μνήμες πολιορκίας by Angelik Paraschou

ΣΑΡΑΓΕΒΟ μνήμες πολιορκίας

ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΕΣ ΒΕΛΙΣΣΑΡΙΟΥ ΙΣΑΒΕΛΛΑ ΠΑΡΑΣΧΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΚΟΥΤΡΟΛΥΚΟΥ ΠΕΝΝΥ ΤΟΜΕΑΣ Ι

ΕΜΠ ΜΑΡΤΙΟΣ 2015

ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ

1.Εισαγωγή 1.1. Το θέμα και η άρθρωση του κειμένου...........................................................9 1.2. Μεθοδολογία................................................................................................11 1.3. Θεωρητικό πλαίσιο.....................................................................................13

2. Ιστορική Αναδρομή 2.1. Η διαμόρφωση της Βαλκανικής χερσονήσου ως τις αρχές του 20ου αι...21

2.1.1. Μετακινήσεις πληθυσμών, Μεσαίωνας και το σύντομο Βασί- λειο της Βοσνίας

2.1.2. Οθωμανική αυτοκρατορία

2.1.3. Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία

2.1.3. Βασίλειο Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων

2.2. Η Γιουγκοσλαβίας ως ομοσπονδία, μέχρι το ξέσπασμα του πολέμου......37

2.2.1. Η Γιουγκοσλαβία μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο

2.2.2. Η σταδιακή ανεξαρτητοποίηση των ομόσπονδων κρατών και

το ξέσπασμα του πολέμου

3. Η πολιορκία 3.1. Το χρονικό του πολέμου..............................................................................51

3.1.1. Η εισβολή εχθρικών στρατευμάτων

3.1.2. Χαρακτηριστικά σερβοβοσνιακού στρατού και πολιορκημένων

3.1.3. Η έκβαση του πολέμου

3.1.4. Απολογισμός σε θύματα και εκδίκαση υπευθύνων

3.2. Χωρική ανάλυση της πολιορκίας...............................................................61

3.2.1. Στρατηγικές αντιμαχόμενων πλευρών

3.2.2. Oι στοχοποιήσεις του κτισμένου περιβάλλοντος

3.2.3.Μεταλλαγές στην πόλη και την κατοικία

3.3.Η κουλτούρα στα χρόνια του πολέμου........................................................91

4. Η μεταπολεμική πόλη 4.1. Το μεταπολεμικό καθεστώς.....................................................................101

4.1.1. Διακυβέρνηση

4.1.2. Δημογραφικά στοιχεία

4.1.3. Χρηματοδότηση, διεθνή προγράμματα και οικονομικά στοιχεία

4.2. Ανοικοδόμηση στο Σαράγεβο...................................................................109

4.2.1. Από την καταστροφή, στην θεωρία και την πράξη

4.2.2. Κατάλογος ανοικοδομήσεων

4.2.3. Πολιτισμική κληρονομιά

4.2.4. Το σύνορο και η συμφιλίωση.

4.2.5. Το όραμα της ανάπτυξης

5. Η σύγχρονη πόλη 5.1. Η μνήμη του πολέμου .............................................................................133 5.2. Θεσμικές και μη αφηγήσεις της πόλης...................................................139 5.3. Το μονοπωλιακό προϊόν του πολέμου.......................................................147 5.4.Το χαμένο “πνεύμα” του Σαράγεβο..........................................................153

6.Συμπεράσματα.............................................................................................155

7. Κατάλογος τεκμηρίων........................................................................161 7.1. Βιβλιογραφία 7.2. Επιστημονικά άρθρα & διαλέξεις 7.3. Άρθρα εφημερίδων 7.4. Έρευνες 7.5. Ηλεκτρονικές Πηγές 7.6. Λογοτεχνία & Κόμικς 7.7. Πηγές εικόνων 7.8. Προτεινόμενη βιβλιογραφία

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1.1 ΤΟ ΘΕΜΑ ΚΑΙ Η ΑΡΘΡΩΣΗ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Το κεντρικό ζήτημα που πραγματεύεται αυτή η μελέτη, είναι η δυναμική σχέση της μνήμης με το χώρο, στην πόλη του Σαράγεβο καθώς αυτή μεταβάλλεται κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της, που έλαβε χώρα κατά τα έτη 19921995, αλλά και μετά τη λύση του πολέμου, στο ξεκίνημα μιας νέας εποχής. Διερευνώνται οι μεταλλαγές του αστικού χώρου (και κατ’ επέκταση του έμψυχου δυναμικού του) τόσο στην συνθήκη της πολιορκίας, όσο και στην ανοικοδόμηση της πόλης. Στις συνθήκες που ορίζει το νέο καθεστώς «ειρήνης», η τραυματική μνήμη του πολέμου, γίνεται αντικείμενο διαπραγμάτευσης, σύγκρουσης, αλλοίωσης, με όλες αυτές τα στοιχεία της να αποτυπώνονται στον χώρο. H προσέγγιση των παραπάνω ζητημάτων προϋποθέτει, καταρχάς, τον ορισμό του αστικού χώρου της πόλης του Σαράγεβο, πριν την πολιορκία, κατά την διάρκεια της πολιορκίας, αλλά και μετά την λήξη του πολέμου. Πριν την σύντομη αναφορά στον σερβοβοσνιακό πόλεμο, θεωρούμε πως είναι χρήσιμη μια ιστορική επισκόπηση των σημαντικότερων γεγονότων στην περιοχή της πρώην Γιουγκοσλαβίας, για την κατανόηση των κοινωνικών, θρησκευτικών, εθνοτικών και πολιτικών ιδιαιτεροτήτων της περιοχής. Ξεκινώντας από την περίοδο του Μεσαίωνα, μελετώνται οι εξελίξεις κατά την Οθωμανική και Αυστροουγγρική αυτοκρατορία - που κυριεύουν διαδοχικά την περιοχή - η δημιουργία του πρώτου αυτόνομου Βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας και η μετάλλαξή του σε Ομοσπονδία μέχρι τη διάλυσή της. Στο Σαράγεβο, στη διάρκεια των παραπάνω περιόδων και για λόγους που θα αναλυθούν στη συνέχεια, διαμορφώνεται ένα ιδιαίτερα πολύ-εθνοτικό προφίλ, γεγονός το οποίο είναι κομβικής σημασίας για τις μετέπειτα ιστορικές εξελίξεις. Στη συνέχεια, ξεδιπλώνεται το σκηνικό της σύγκρουσης που ξέσπασε στην Βοσνία, και το μελετούμε εστιάζοντας συγκεκριμένα στην πρωτεύουσά της. Αναδύονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της αστικής γεωγραφίας του Σα-

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

ράγεβο και το πώς αυτά συντέλεσαν στον χαρακτήρα της πολιορκίας. Σε μια στιγμή κατακόρυφης ανατροπής για την πόλη στο σύνολό της, παρακολουθούμε τη νέα ανάγνωση του χώρου με την εγκατάσταση εχθρικών στρατευμάτων, το ρόλο των υποκειμένων που εμπλέκονται και τέλος την λύση της. Σε αυτό το σημείο γίνεται μια απόπειρα να κατανοήσουμε τους ποικίλους τρόπους, με τους οποίους ο αστικός ιστός ορίζει τον πόλεμο αλλά και ορίζεται από αυτόν. Ακόμα εστιάζουμε στο μετά πολέμου κομμάτι, με σημείο τομής για την πόλη, τη συνθήκη ειρήνης (Συνθήκη Ντέιτον) που υπογράφεται και επισφραγίζει το τέλος του. Η σύγκρουση ήρθε σε τέλος λόγω παρέμβασης εξωτερικών παραγόντων και όχι λόγω επικράτησης του ισχυρότερου ή λόγω εσωτερικού διακανονισμού εκεχειρίας, πέρα από το προφανές ζήτημα καταστροφής- αποκατάστασης, προκύπτουν ζητήματα συμφιλίωσης προκειμένου να διασφαλιHστεί η κοινωνική συνοχή και ομαλότητα που θα ξαναθέσει το κράτος και την οικονομία αυτού σε κανονική λειτουργία. Συμπληρωματικά γίνεται προσπάθεια μελέτης και καταγραφής της μεταπολεμικής αφήγησης για την πόλη, μέσα από το νεοφιλελεύθερο πολιτικό σκηνικό, τη νέα της αρχιτεκτονική, τον τουρισμό και τη σχέση τους με τη μνήμη του πολέμου. Σκύβουμε λοιπόν πάνω από το χάρτη του Σαράγεβο και ξαναδιαβάζουμε τις αλλαγές που συνέβησαν στο χώρο, εφόσον εκεί εντοπίζεται η υλική έκφραση της συλλογικής μνήμης. Όση σημασία δίνεται στις αποκαταστάσεις, το ξαναχτίσιμο δρόμων και κτιρίων άλλη τόση δίνεται και στην απουσία έκφρασης αυτής της συλλογικής μνήμης και τα κενά-διαταραχές που δημιουργεί στη συλλογική ταυτότητα.

1.2 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Η προσέγγιση του θέματος ξεκίνησε με την βιβλιογραφική έρευνα της ιστορικής εξέλιξης της πόλης, της κοινωνικής ζωής της, αλλά και της αρχιτεκτονικής. Η σύντομη αυτή διαδικασία, λειτούργησε ως υπόβαθρο στο ταξίδι που κάναμε στο Σαράγεβο και την επιτόπια έρευνά μας. Πιο συγκεκριμένα έγινε παρατήρηση και καταγραφή της πόλης, συνεντεύξεις και επισκέψεις σε χώρους μνήμης. Έχοντας ήδη αποκτήσει προσωπική εμπειρία σχετικά με το θέμα, συνεχίσαμε με την αναζήτηση μελετών για την πόλη προπολεμικά, κατά τη διάρκειά του πολέμου, μετά τη λήξη του και μέχρι σήμερα. Ακολούθησε η επεξεργασία των δεδομένων που συλλέχθηκαν και η αναζήτηση σύγχρονων βιβλιογραφικών πηγών, λόγω της επικαιρότητας του ζητήματος της αποκατάστασης του Σαράγεβο, σε συνδυασμό με απόψεις των κατοίκων, έτσι όπως διατυπώνονται σε διαδικτυακά φόρουμ. Έπειτα, οδηγηθήκαμε στην ανάπτυξη ενός θεωρητικού πλαισίου, ικανού να μας εξοπλίσει καταλλήλως, ώστε να εξάγουμε και εν τέλει να τεκμηριώσουμε τα συμπεράσματά μας πάνω στα ζητήματα του πολέμου και της μνήμης της πόλης. Ακόμα, όσον αφορά το εξελίξιμο παρόν, οι διαδικασίες τρέχουν, οπότε το πιο χρήσιμο εργαλείο για την κατανόηση τους είναι η κριτική σε αυτές. Επιπλέον, είναι απαραίτητο να επισημανθεί η στάση μας απέναντι στο ιδιαίτερα ευρύ και πολύπλοκο αυτό θέμα καθώς και ο τρόπος με τον οποίο επιχειρείται η προσέγγισή του. Αναγνωρίζοντας τις διαφορετικές ιστορικές και πολιτικές απόψεις που διατίθενται για τον εν λόγω πόλεμο, εξηγούμε ότι σε καμία περίπτωση δεν θα προσπαθήσουμε, μέσα από αυτό το κείμενο να ερμηνεύσουμε τα γεγονότα, ούτε να δώσουμε απαντήσεις που αφορούν τις σκοπιμότητες πίσω από αυτά. Οριοθετήσαμε το θέμα με τρόπο τέτοιο, ώστε να μην εμπλακούμε σε γνωστικά πεδία που βρίσκονται εκτός των δυνατοτήτων και των βιωμάτων μας. Η ανάλυση πρόκειται να επικεντρωθεί κυρίως στο πλήθος των συμβολισμών που φέρει ο αστικός χώρος, οι οποίοι μπορεί να μην επαρκούν για

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

να αναδειχθούν ολοκληρωμένα οι σχέσεις εξουσίας και οι κοινωνικές πρακτικές, οι συλλογικές ταυτότητες και οι ιδεολογίες, ωστόσο αποτελούν ένα εμπειρικό δείγμα της κοινωνικής κίνησης με το οποίο επιχειρούμε να την καταλάβουμε. Σε αυτό το σημείο, κρίνουμε απαραίτητο να αποσαφηνιστεί η σημασία κάποιων βασικών όρων, καίριων για την κατανόηση του κειμένου. Δεδομένου ότι ο τόπος μελέτης, ιστορικά κατοικούνταν από πληθυσμούς με διαφορετικά χαρακτηριστικά, μιλάμε για τις ομάδες που τον αποτελούν με τον όρο εθνοτικός. Αναφερόμαστε δηλαδή, στο κοινωνικό σύνολο που μοιράζεται συγκεκριμένη θρησκεία, γλώσσα και άλλα πολιτισμικά στοιχεία που ορίζουν την καθημερινότητά του, τυπικά ή άτυπα. Αντίθετα ο όρος εθνικός αφορά το σύνολο των ανθρώπων που μοιράζονται κοινό έδαφος στα πλαίσια του έθνους-κράτους. Όπου συναντάται ο όρος Βοσνία, θα εννοούμε το έδαφος της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, με τα σημερινά σύνορά του. Με τον όρο Βόσνιοι (Bosnians) εννοούμε όλους τους κατοίκους της Βοσνίας, ενώ εντός υπάρχουν συγκεκριμένοι διαχωρισμοί. Ως Βοσνιοκροάτες, προσδιορίζονται όσοι ανήκουν στην κροατική εθνότητα, Σερβοβόσνιοι όσοι ανήκουν στη σέρβικη και Bosniaks, όσοι ανήκουν στη μουσουλμανική.

1.3 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ * Ο πόλεμος ως «κατάργηση» του κοινωνικο-πολιτικού συστήματος Ο πόλεμος μελετάται υπό το σχήμα της κατάστασης εξαίρεσης του Giorgio Agamben (2003), σύμφωνα με το οποίο αποτελεί μια ειδική συνθήκη - χωρική και χρονική - όπου οι θεσμοί και οι ισορροπίες των δημοκρατικών συνταγμάτων, διαταράσσονται και το όριο ανάμεσα στη δημοκρατία και τον απολυταρχισμό μοιάζει να καταλύεται. «Ο μετασχηματισμός ενός προσωρινού και έκτακτου μέτρου σε τεχνική διακυβέρνησης» μεταβάλλει ριζικά τα κοινωνικά σχήματα. Η ανατροπή της ομαλότητας και οι βίαιες αλλαγές στο καθεστώς, αντικατοπτρίζονται στο περιβάλλον της αστικής μάχης και για αυτό κρίνεται αναγκαία η μελέτη των υλικών, χωρικών και χρονικών διαστάσεων (Φιλιππίδης, 2014) του πολέμου, ως εργαλεία για την κατανόησή του * Η δολοφονία της πόλης Οι Marshall Berman1 (1987) και Stephen Graham2 (2003) , χρησιμοποιεί τον όρο «πολεοκτονία» για να περιγράψει την καταστροφή που υφίσταται η πόλη (σε εμπόλεμη συνθήκη ή και όχι) και το άμεσο αντίκτυπο στην άρθρωση και τα δίκτυά της. Η χρήση του όρου στην περίπτωση του Σαράγεβο, 1 «Κανείς δεν προσπάθησε σοβαρά να μετρήσει τα θύματα του τελευταίου κύματος αστικής καταστροφής [...]. Αυτοί οι άνθρωποι που έχουν πληγεί ανήκουν σε μια από τις μεγαλύτερες σκιώδης κοινότητες στον κόσμο, θύματα ενός μεγάλου εγκλήματος χωρίς όνομα. Ας του δώσουμε λοιπόν όνομα: urbicide, η δολοφονία της πόλης.» Μιλώντας για το Bronx, στο άρθρο «Among the ruins». 2 «H ηθελημένη καταστροφή ή σκοτωμός της πόλης(…) η καταστροφή των πόλεων ως μικτοί φυσικοί, κοινωνικοί και πολιτισμικοί χώροι.(…) Οι πόλεις έχουν κεντρικό συμβολικό ρόλο ως φυσικοί στόχοι τρομοκρατικών, αντι-τρομοκρατικών και κρατικών τρομοκρατικών δράσεων. (...) Η ανάδειξη των πόλεων ως στόχων εθνικής/εθνοτικής βίας (πχ Balkan Wars) ή ως στόχοι οριενταλιστικής βίας.»

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

υπογραμμίζει τη διττή φύση του πολέμου, ο οποίος πέρα από την πρόκληση υλικών καταστροφών, διαταράσσει οριστικά την αστικότητα 3 δηλαδή τα δίκτυα, τις υποδομές και κατ’ επέκταση τις σχέσεις των κατοίκων. Η διάπραξη πολεοκτονίας εντοπίζεται στην στοχοποίηση του αστικού χώρου και του πολυεθνοτικού χαρακτήρα που η πόλη διατηρούσε προπολεμικά. Οι έννοιες «ετερογένεια» και «πολλαπλότητα» αναιρούνται, το ιδιότυπο πολυπολιτισμικό πλέγμα, με τις διαφορετικές αλλά ταυτόχρονα συνδεόμενες και συνυπάρχουσες κοινότητες διαρρηγνύεται. Η βαρβαρότητα είναι αυτή που αντικαθιστά τις σχέσεις αυτές. * Η επίθεση στη μνήμη Αν από τον 18ο αιώνα βλέπει κανείς την ανάπτυξη ενός στοχασμού γύρω από την αρχιτεκτονική, ως συνάρτηση των σκοπών και των τεχνικών της διακυβέρνησης των κοινωνιών (Φουκώ, 1987), τότε στον πόλεμο, η αρχιτεκτονική μπορεί να αποκτήσει συμβολικές ποιότητες (Bevan, 2006). Δεχόμαστε ότι οι αρχές βάση των οποίων κατασκευάζονται και οργανώνονται οι δομές των πόλεων, αντανακλούν κοινωνικές διεργασίες και σχέσεις εξουσίας. Μέσα από το συσχετισμό δυνάμεων, κοινωνικές ομάδες οι οποίες έχουν πρόσβαση σε κέντρα λήψης αποφάσεων, αναλαμβάνουν ρόλους εξουσίας και επιβάλλονται οικονομικά, κοινωνικά και χωρικά στο υπόλοιπο σώμα. Η πόλη γίνεται πεδίο αλληλεπίδρασης και συσχετισμού συμφερόντων - διαδικασίες εγγράφονται στο τοπίο. Όμοια και στην περίπτωση του πολέμου, οι παραπάνω σχέσεις μεταλλάσσονται ραγδαία και αντικατοπτρίζονται στο χωρικό πεδίο. Αναγνωρίζουμε ότι ο πόλεμος διεξάγεται σε πολλαπλά επίπεδα, επάλληλα μεταξύ τους και εστιάζουμε σε αυτό του χώρου, εφόσον φέρει τα σημάδια της σύγκρουσης και άρα αποτελεί δείκτη των εξελίξεων. Συγκεκριμένα αναφέρεται ο πόλεμος που διενεργείται ενάντια στην αρχιτεκτονική και υλοποιείται με την εξάλειψη των πολιτιστικών συμβόλων ενός λαού ή έθνους, ως μέσο κυριαρχίας, τρομοκράτησης, διαίρεσης ή αφανισμού του. Ο δημόσιος και ιδιωτικός χώρος, τα πολιτιστικά κτίρια και οι υποδομές, δεν συνιστούν μια παράπλευρη απώλεια του πολέμου, αλλά στοχοποιούνται συνειδητά στα πλαίσιά του. Η συμβολική ποιότητα της αρχιτεκτονικής εδώ, θα βοηθήσει στην έρευνα του τρόπου με τον οποίο, εκτελείται η επίθεση στην ταυτότητα και τη μνήμη. * “Η πολιτική είναι η συνέχιση του πολέμου με άλλα μέσα” (Clausewitz, 1999) Με το τέλος του πολέμου, μελετάται ο τρόπος με τον οποίο το νέο θε3 Ο αστικός χώρος ως καμβάς έκφρασης των κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και πολιτιστικών δυναμικών της εκάστοτε εποχής.

εισαγωγή

σμικό πλαίσιο συμπλήρωσε τα κενά που η σύγκρουση αφήνει μετά την παύση της. Η μεταβατική διαδικασία στην οποία βρέθηκε η πόλη, άλλοτε εκμεταλλεύτηκε, άλλοτε συγκρούστηκε, αλλοίωσε ή διέγραψε τις μνήμες του πρόσφατου πολέμου. Η ανασυγκρότηση του Σαράγεβο διερευνάται μέσα από κοινωνικοπολιτικό πρίσμα, έτσι ώστε να φωτιστούν οι στόχοι και τα βαθύτερα κίνητρά της. Θέτουμε ερωτήματα για το ποιοι εμπλέκονται σε αυτές τις διαδικασίες, ποιοι αποκλείονται από αυτές και εν τέλει αν και με ποιους τρόπους ξαναγράφεται η ιστορία. Η σύγχρονη πολιτική του τόπου, ακροβατεί μεταξύ της «συντηρητικής» μνημόνευσης σε εθνικιστικές ιδεολογίες και της «φιλελεύθερης» καθαίρεσης του παρελθόντος, μέσω της λήθης. Οι πρώτες ιδεολογίες βαθαίνουν το κοινωνικό ρήγμα, ενώ οι δεύτερες ομογενοποιούν και αφομοιώνουν τις ιδιαίτερες πολιτισμικές ποιότητες του τόπου. Ο Duncan Bell (2009) γράφει πως «η μνήμη μπορεί να δέσει τους ανθρώπους μεταξύ τους ή να τους διαχωρίσει, να καταλύσει ή να διατηρήσει την αναζήτηση της δικαιοσύνης καθώς και να κινητοποιήσει τη βία». Ο πόλεμος και η μεγάλη υλική καταστροφή που προκάλεσε, καθιστούν αναγκαία την ανοικοδόμηση της πόλης. Σε αυτή τη διαδικασία η μνήμη αποτελεί χρήσιμο πολιτικό εργαλείο, διότι είναι ικανή να εγείρει είτε ενωτικές είτε διασπαστικές τάσεις στο κοινωνικό πεδίο. Το κτισμένο περιβάλλον γίνεται φορέας της και πρόκειται να διαμορφώσει μέχρις ένα βαθμό τον τρόπο ζωής και τις σχέσεις των κατοίκων. Εξετάζεται το κατά πόσο η μεταπολεμική μνήμη αποκατέστησε τη διαιρεμένη κοινωνικότητα των ετερογενών ταυτοτήτων που τη συνιστούν ή εξυπηρετεί την αναβίωση προπολεμικών διαχωρισμών και συγκρούσεων. * Η «πρακτική» χρήση της «συμβολικής» μνήμης. Σύμφωνα με την άποψη των Ashworth, Graham και Tunbridge (2007) «η μνήμη δεν είναι ένα τέχνημα ή σημείο σχετιζόμενο με παρελθοντικούς χρόνους, συνθήκες, γεγονότα ή προσωπικότητες. Είναι μια διαδικασία που χρησιμοποιεί χώρους, αντικείμενα, ανθρώπινα γνωρίσματα και μοτίβα συμπεριφορών ως οχήματα για τη μετάδοση ιδεών προκειμένου να ικανοποιηθούν ποικίλες σύγχρονες ανάγκες». Υπό αυτό το πρίσμα, γίνεται επανεξέταση της λειτουργίας πολιτιστικών χώρων, της ανέγερσης μνημείων, της αλλαγής ονομάτων των οδών, υπό το πρίσμα της διαμόρφωσης νέας μνήμης και νέων ταυτοτήτων. Η διαδικασία θυμίζει την άποψη του Hobsbawm (1996) όταν αναφέρεται στο έθνος ως κατασκευασμένη παράδοση, όπου η πολιτεία σχετίζει μεταξύ τους στοιχεία τυπικά και άτυπα, επίσημα και ανεπίσημα, πολιτικά και κοινωνικά μυθεύματα της παράδοσης. Για την ακρίβεια το έθνος «βασίζεται σε μια περίτεχνα δουλεμένη γλώσσα συμβολικών πρακτικών και επικοινωνίας» (Hobsbawm, 1993) που

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

επικροτεί γεγονότα, ανθρώπους και τόπους που εξυπηρετούν το εθνικό φρόνημα. Η μνήμη χρησιμοποιείται ταυτόχρονα για την κατανάλωσή της στο βαθμό που ο πόλεμος και τα σημάδια του στην πόλη, δημιουργούν μια ατμόσφαιρα που γίνεται τουριστικό προιόν. Οι οικονομικές δυσκολίες που αντιμετωπίζει η κοινωνία, την καθιστούν ευάλωτη σε επιχειρηματικές πρακτικές, οι οποίες διαβάλλουν την αυθεντικότητα του τόπου, την γνωσιολογική και διδακτική χρήση της μνήμης.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Προκειμένου να αναδειχτούν τα χαρακτηριστικά, η δομή και η σύσταση της πόλης του Σαράγεβο, πριν αλλά και μετά τον πόλεμο, κρίνεται απαραίτητη η διευκρίνηση των ιστορικών παραγόντων που οδήγησαν στην διαμόρφωση της προπολεμικής πόλης ως τα τέλη του 19ου αιώνα, της περιόδου της ολοκλήρωσης της αστικοποίησης της περιοχής. Βασικά στοιχεία του Σαράγεβο, όπως και ολόκληρης της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης, αλλά και της πρώην Γιουγκοσλαβίας, είναι η ποικιλία των εθνών, των γλωσσών, των θρησκειών και των εκκλησιών. Η μελέτη αφορά ολόκληρο τον χώρο που καταλάμβανε η Γιουγκοσλαβία, δηλαδή τα βορειοδυτικά Βαλκάνια και εστιάζει στην περιοχή της Βοσνίας, η οποία είναι η πλέον πολυσύνθετη πληθυσμιακά και που τελικώς γίνεται το έδαφος στο οποίο έλαβαν κάποιες από τις μεγαλύτερες συγκρούσεις στα τέλη του 20ου αιώνα. Βλέποντας τη σύνθεση των πληθυσμών μπορούμε αρχικά να πούμε ότι πρόκειται για μια «πολύ – θρησκευτική» και, από κάποιο σημείο και μετά, πολύ-εθνοτική κοινότητα, σε μια εξαιρετικά αραιοκατοικημένη περιοχή. Και μπορούμε να μιλάμε για μια πολύ-εθνοτική κοινωνική οντότητα «από κάποιο σημείο και μετά», γιατί ακόμα και στα μέσα του 19ου αιώνα, όταν πια το πρότυπο της κοινωνικής οργάνωσης στα πλαίσια του έθνους-κράτους έχει κατακλύσει ολόκληρη την Ευρώπη και τον Βαλκανικό χώρο, μόλις τότε αρχίζει να καλλιεργείται μια εθνική συνείδηση και ιδεολογία στους κατοίκους της Βοσνίας. Ο σκοπός που γίνεται αυτή η αναδρομή λοιπόν, είναι η ανάδειξη αυτού του βασικού χαρακτηριστικού του τόπου αυτού: οι διαφορετικές επιρροές απ’ το ιστορικό και πολιτισμικό παρελθόν του. Επισημαίνεται ακόμη, σε συγκεκριμένες κομβικές περιόδου, γίνονται αναφορές που βοηθούν στην πολεοδομική εξέλιξη της πόλης του Σαράγεβο, χρήσιμες επίσης για την κατανόηση του αστικού υπόβαθρου στο οποίο λαμβάνει χώρα η σύγκρουση που αναλύεται στο επόμενο κεφάλαιο.

2.1. Η ΔΙΑΜΌΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΉΣ ΧΕΡΣΟΝΉΣΟΥ ΩΣ ΤΙΣ ΑΡΧΈΣ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙ.

2.1.1. ΜΕΤΑΚΙΝΉΣΕΙΣ ΠΛΗΘΥΣΜΏΝ, ΜΕΣΑΊΩΝΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΎΝΤΟΜΟ ΒΑΣΊΛΕΙΟ ΤΗΣ ΒΟΣΝΊΑΣ. Η Βαλκανική χερσόνησος μετρά μακρά ιστορία κατοίκισης, από διάφορους πληθυσμούς, αρχικά νεολιθικούς κυνηγούς, έπειτα Ιλλύριους, Ρωμαίους, Γότθους, Αβάρους και άλλους μέχρι τους σλάβικους πληθυσμούς που μετοίκησαν εκεί τον 7ο αι μ.Χ. (Malcolm, 1994). Αν και οι φυλές διαδέχονταν η μια την άλλη στην περιοχή, καμία από αυτές δεν εγκαταστάθηκε στο σημερινό κέντρο της πόλης του Σαράγεβο (MarpleCantre, 2008). Από τα τέλη του 6ου αιώνα οι εγκαταστάσεις των Σλάβων γίνονται μονιμότερες, σε κάποιες περιπτώσεις με την ίδια την Βυζαντινή πρωτοβουλία. Στην περιοχή της βαλκανικής χερσονήσου λοιπόν, αλλά και στον βόρειο και βορειοδυτικό ελλαδικό χώρο, το βυζαντινό κράτος με τον Νικηφόρο Α’, προκειμένου να αφομοιώσει τους Σλαβικούς πληθυσμούς δημιουργεί τις σκλαβηνίες, αυτόνομες νησίδες σλάβων, μικρών και μεγάλων εκτάσεων. Στη διάρκεια του 9ου αιώνα μ.Χ., οι σκλαβηνίες που βρίσκονταν βορειοδυτικά της Οροσειράς του Αίμου (Βαλκανική Χερσόνησος) εξελίχθηκαν στα πρώτα κρατίδια Σέρβων και Κροατών. Η ύπαρξη και ανάπτυξη αυτών των κρατιδίων διευκόλυνε τον εκχριστιανισμό των μεν Σέρβων από τον Βασίλειο Α’ και την Ορθόδοξη Εκκλησία και των δε βορειοδυτικότερων Κροατών από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία . Την ίδια εποχή, οι σκλαβηνίες που βρίσκονταν στα νότια της Χερσονήσου του Αίμου άρχισαν να ενσωματώνονται στην επεκτεινόμενη θεματική διοίκηση του Βυζαντινού κράτους.1 Το μεγαλύτερο μέρος της βοσνι1 Προκειμένου να διευκολυνθεί η προσέγγιση του Βυζαντίου προς τους λαούς αυτούς, αποστάλθηκαν ιεραπόστολοι, οι οποίοι χρησιμοποίησαν ένα νέο αλφάβητο, βασισμένο στο ελληνικό, το οποίο μπορούσε να αποδώσει τους φθόγγους της σλαβικής γλώσσας, και το οποίο εφηύρε ο Κύριλλος. Σε αυτό το αλφάβητο, που ονομάστηκε Γλαγολιτικό, στηρίζεται και η σημερινή Κυριλλική γραφή των σλαβικών εθνών και πάνω σε αυτό αναπτύχθηκε η

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

ακής έκτασης έμεινε συνδεδεμένο με την Ρωμαιοκαθολική εκκλησία, αν και το γεγονός ότι ήταν απομακρυσμένη περιοχή επέτρεψε στην εκκλησία της να λειτουργεί σχετικά ανεξάρτητα από τη Ρώμη μέχρι τα μέσα του 14ου αιώνα (Malcolm, 1994). Το 12ο αιώνα μ.Χ., η περιοχή της σημερινής Βοσνίας και Ερζεγοβίνης, ενσωματώθηκε στην επικράτεια της Ουγγαρίας η οποία είχε ενωθεί με το Κροατικό Βασίλειο, ενώ 50 χρόνια αργότερα η Βυζαντινή Αυτοκρατορία κέρδισε το πάνω χέρι στην περιοχή, με συχνές στρατιωτικές πιέσεις από την Ουγγαρία (Fine, 1994). Το 1263 κτίζεται το οχυρό Vrh-Bosna στην κοιλάδα, που βρίσκεται το σημερινό Σαράγεβο (Donia,1994). Το αποκορύφωμα της Βοσνιακής ανεξαρτησίας ήρθε στα τέλη του μεσαίωνα, όπου για πρώτη φορά αποτελούν μαζί με την περιοχή της Ερζεγοβίνης, κοινή πολιτική οντότητα (Malcolm, 1994). Η βασιλεία των τοπικών ηγετών διήρκησε από το 1322 μέχρι το 1361 , όπου τα τελευταία 70 έτη αυτής της περιόδου οι Οθωμανικές δυνάμεις είχαν προωθηθεί ιδιαιτέρως στην περιοχή (Fine, 1994).

εικ.1. Ταφόπλακα του 14ου αιώνα από το Ζgosce, κοντά Βίσοκο στην κεντρική Βοσνία. Εκτίθενται στο προαύλιο του μουσείου Ζemaljski, στο Σεράγεβο. γραμματεία τους.

ιστορική αναδρομή

2.1.2. ΟΘΩΜΑΝΙΚΉ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΊΑ. Από τον 14ο αιώνα μ.Χ., η Οθωμανική Αυτοκρατορία ξεκινά να διεκδικεί την περιοχή, έπειτα από μεγάλες οθωμανικές νίκες σε πόλεις και εδαφικές εκτάσεις της Σερβίας και του Βυζαντίου. Τον 15ο αιώνα, η Οθωμανική αυτοκρατορία είχε ήδη κυριεύσει τα περισσότερα εδάφη της περιοχής με τελευταία την Ερζεγοβίνη, και το οχυρό Vrh-Bosna γίνεται προπύργιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με το όνομα Bosna-Saraj2, στο οποίο γίνονται μεγάλα κατασκευαστικά έργα, καθώς και η πρώτη βιβλιοθήκη. Το έτος 1462, θεωρείται επίσημα το έτος ίδρυσης της πόλης του Σαράγεβο, στα πλαίσια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, υπό σουλτάνου Μεχμέτ II. Η πόλη ξεκίνησε να χτίζεται με βάση τα Οθωμανικά ιδεώδη, με κύριο χαρακτηριστικό τον αυστηρό διαχωρισμό μεταξύ των εμπορικών χρήσεων και του χώρου κατοικίας, με τρόπο που η carsija (αγορά) περιλάμβανε μόνο εμπόριο, κυβερνητικά, δημόσια κτίρια και χώρους λατρείας, όλων των θρησκειών. Αν και η carsija βασιζόταν σε ένα οργανικό τρόπο ανάπτυξης -σε αντίθεση με το ιπποδάμειο σύστημα- οι λειτουργίες της ήταν οργανωμένες, με κάθε δρόμο να προορίζεται να στεγάζει μαγαζιά ενός είδους προϊόντων. Δημόσιες πλατείες δεν προβλέπονταν παρά τόποι συγκέντρωσης του κόσμου, όπως δημόσιες αυλές τζαμιών και καφενεία πλάι στα χάνια 3.

εικ.2. Η αστική ανάπτυξη του Σαράβο το 1600. Φαίνεται το κέντρο της πόλης αναπτυγμένο γύρω από την αγορά.

2 Το όνομα “Sarajevo” είναι συνθετικό δυο τούρκικων λέξεων -saraj (=αυλή) και ovasi (= πεδιάδα). Πιθανά αναφέρεται στις μεγάλες αυλές που περιέβαλλαν τα οθωμανικά κτίρια διοίκησης. 3 Τα χάνια-ξενώνες ήταν θεσμός που παγιώθηκε τότε και χαρακτήρισε την πόλη για την φιλόξενη υποδομή της.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

εικ.3. Το Σαράγεβο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία του 1512.

Οι Οθωμανικοί οικισμοί που σκορπίζονταν στις πλαγιές, χωρίζονταν σε μαχαλάδες και ο καθένας από αυτούς ήταν διαφορετικές γειτονιές καθολικών, ορθόδοξων και Εβραίων. Αυτό το σύστημα διαχωρι-

ιστορική αναδρομή

σμού των γειτονιών με βάση τη θρησκεία, επικράτησε στον ιστό της πόλης μέχρι τα μέσα του 20ου αι. (Marple-Cantre Katherine, 2008). Τα βοσνιακά εδάφη που κατακτήθηκαν τελευταία από την Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν τα βορειότερα. Το σύνολο της περιοχής από το 1580 και έπειτα ήταν Οθωμανικό εγιαλέτι, δηλαδή διοικητική επαρχία της αυτοκρατορίας και παρέμεινε έτσι για 350 χρόνια (Malcolm, 1994). Κατά την διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας ο βοσνιακός πληθυσμός μετατοπίστηκε δραματικά όσον αφορά το θρήσκευμά του. Όσον αφορά την Σερβική Ορθόδοξη εκκλησία δεν είχε καμία παρουσία στην περιοχή παρά μόνο στις παραμεθόριες περιοχές του Δρίνα και στις ανατολικές περιοχές της Ερζεγοβίνης. Την ορθοδοξία ασπάστηκαν τελικά, Βλάχικοι πληθυσμοί που κατέφθασαν στα ανατολικά σύνορα και αρκετά μέλη της ανοργάνωτης και αποκομμένης από την Ρώμη, Βοσνιακής εκκλησίας (Britannica). Επειδή στις περιοχές αυτές καμία χριστιανική εκκλησία ποτέ δεν είχε υπάρξει δυνατή, ούτε είχε ασκήσει ιδιαίτερη επιρροή στους πληθυσμούς, κατά την οθωμανική αυτοκρατορία, μεγάλα κομμάτια του πληθυσμού, ασπάστηκαν το Ισλάμ, εφόσον τον εξισλαμισμό ακολουθούσαν σημαντικά οικονομικά και πολιτικά οφέλη. Οι Οθωμανοί γενικά δεν είχαν αναγκάσει τους κατακτημένους πληθυσμούς των Βαλκανίων να αλλάξουν θρήσκευμα και να εξισλαμιστούν υποχρεωτικά (εξαίρεση αποτελεί η περιοδική διαδικασία του παιδομαζώματος) (Malcolm, 1994). Ακόμη, σημαντικό χαρακτηριστικό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας είναι η οργάνωση των πληθυσμών με βάση τις θρησκευτικές ομάδες και όχι τις εθνοτικές (ή εθνικές) κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία για το μέλλον. Τον 17ο και 18ο αιώνα διεξάχθηκαν Βαλκανικοί πόλεμοι μεταξύ Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Αυτοκρατορίας των Αψβούργων και Βενετίας με τη Βοσνία να αποτελεί συχνά πεδίο μάχης. Λόγω των αυξημένων στρατιωτικών αναγκών, οι φόροι στην περιοχή αυξήθηκαν, πράγμα το οποίο έφερε την δυσαρέσκεια τόσο των γαιοκτημόνων όσο και των ακτημόνων χωρικών που δούλευαν σε αυτούς. Κατά τον 19ο αιώνα, η Βοσνία αποτελεί περιοχή έντονων κοινωνικών αντιθέσεων, εντάσεων και πολιτικών διεργασιών. Σε ένα πρώτο στάδιο, οι συγκρούσεις και οι πολιτικές διαμάχες, αφορούν τον καταμερισμό ή όχι της εξουσίας και την αλλαγή του τρόπου διοικητικής και οικονομικής οργάνωσης της αυτοκρατορίας, δηλαδή το τιμαριωτικό σύστημα, το οποίο σταδιακά είχε αλλάξει από τα πρώτα χρόνια της κυριαρχίας.4 Μετέπειτα οι εξεγέρσεις παίρνουν 4 Μεγάλο μέρος των γαιών, οι οποίες ανήκαν στο κράτος και τον Σουλτάνο (αξίωμα γαιοκτησίας του Οθωμανικού κράτους) έγιναν ιδιωτικές και μεταβιβάζονταν κληρονομικά. Κατά καιρούς το κράτος επιχείρησε να ανακτήσει την εξουσία του επί των γαιών με διάφορους τρόπους. Οι φεουδάρχες γαιοκτήμονες ενώ αρχικά προέρχονταν και από Χριστιανικές οικογένειες, προς τα τέλη της αυτοκρατορίας αυτό άλλαξε και προέρχονταν

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

διαφορετικό χαρακτήρα και πυροδοτούνται κυρίως από ορθόδοξους και καθολικούς ακτήμονες. Τότε είναι που τόσο η καθολική όσο και η ορθόδοξη εκκλησία, αποκτούν πέρα από τον θρησκευτικό λόγο και έναν πολιτικό. Ωστόσο, εκείνη την περίοδο, δεν παρατηρούνται ιδιαίτερες αντιθέσεις μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων και αντίθετα μάλιστα, σε πολλές περιπτώσεις, δείχνουν να συνεργάζονται στον αγώνα κατά των μεγαλοκτηματιών (Παπαδόπουλος, 1996). Οι πρώτες θρησκευτικές αντιπαραθέσεις που εμφανίζονται μετέπειτα, πυροδοτούνται από υποψίες μουσουλμάνων για Σερβική – Ρωσική υποκίνηση εξεγέρσεων όσον αφορά τους Ορθόδοξους5 και Αυστροουγγρική όσον αφορά τους Καθολικούς. Ο φόβος των μουσουλμάνων αφορούσε στην διασφάλιση των προνομίων και των οικονομικών τους συμφερόντων, σε περίπτωση εξέγερσης. Αποτέλεσμα αυτών των έντονων θρησκευτικών και κοινωνικό-οικονομικών αντιπαραθέσεων είναι η ένοπλη εξέγερση των χωρικών και των ακτημόνων, η οποία εκδηλώνεται το 1875 και υποβοηθείται από τη Σερβία.6 Η καταστολή αυτή της εξέγερσης, στοίχισε τη ζωή σε τουλάχιστον 5.000 εξεγερμένους και δημιούργησε τουλάχιστον 100.000 και πιθανόν μέχρι 250.000 πρόσφυγες. Αυτά τα νούμερα δείχνουν το μέγεθος της κρίσης, η οποία στη βάση της ήταν κοινωνική και οικονομική, αλλά εμπεριείχε και θρησκευτικά, και σε κάποιο μικρό βαθμό ακόμη, εθνικά χαρακτηριστικά. 7 Αυτή η περίοδος του τέλους της μόνο από τη Μουσουλμανική κοινότητα. Επίσης, σε ολόκληρη την αυτοκρατορία, ο πολιτικός κατακερματισμός που παρατηρείται ωθεί την κεντρική εξουσία σε μεταρρυθμίσεις προκειμένου να ξανασυγκεντρώσει τον έλεγχο της. 5 Οι Σέρβοι έχουν αυτονομηθεί απ’ το 1830. 6 Τον Ιούλιο του 1876 η Σερβία και το Μαυροβούνιο κηρύττουν πόλεμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία αλλά χωρίς ιδιαίτερα αποτελέσματα και ένα χρόνο αργότερα τους ακολουθεί και η Ρωσία. 7 «…Στις αρχές του περασμένου αιώνα ξέσπασε επανάσταση στη Σερβία (…) Μόνο που στην αρχή το πράγμα φαινόταν μακρινό κι ασήμαντο. Μακρινό γιατί γινόταν κάπου στην άλλη άκρη του πασαλικιού του Βελιγραδίου κι ασήμαντο γιατί οι ειδήσεις για ξεσηκωμούς ήταν συνηθισμένα πράγματα(…) Η εξέγερση, με μικρές ή μεγάλες περιόδους ηρεμίας, κράτησε κάμποσα χρόνια(…) Κι έτσι φτάσαμε σ’ εκείνες τις δεκαετίες, στα μισά του δέκατου ένατου αιώνα, όπου η τουρκική αυτοκρατορία σιγόλιωνε από έναν ήσυχο, ύπουλο πυρετό(…) Κι αυτό άλλαζε την ζωή των ανθρώπων σε όλη την περιοχή, όπως και στην πόλη μας (Βίσιεγκραντ). Άλλαζε το εμπόριο, την επικοινωνία αλλά και τη διάθεση του κόσμου, κι άλλαζε ακόμα και τις σχέσεις ανάμεσα στους Τούρκους και τους Σέρβους (…) Πέρασαν πάνω από τριάντα χρόνια. (…) Οι Τούρκοι έπρεπε ν’ αδειάσουν και τις τελευταίες πολιτείες τους στη Σερβία. Και μια καλοκαιριάτικη μέρα το γεφύρι του Βίσιεγκραντ ξεχείλισε από τη θλιβερή πομπή των προσφύγων του Ούζιτσε. (…) Καμιά εβδομηνταριά χρόνια μετά τον ξεσηκωμό του Καραγιώργη κίνησε και πάλι πόλεμος στη Σερβία και τα σύνορα πήραν ξανά φωτιά. Και τυλίχτηκαν πάλι στις φλόγες τούρκικα και σέρβικα σπίτια. (…) Μόλις ο πόλεμος Τουρκίας και Σερβίας σταμάτησε, ο κόσμος ησύχασε. Είναι η αλήθεια πως η ειρήνη ήταν μονάχα πάνω πάνω, γιατί από κάτω κρυβόταν πολύς φόβος,

ιστορική αναδρομή

εικ.5. Μικρά στενά καταστήματα στην αγορά του Σαράγεβο.

εικ.4. Το τζαμί Gazi Husrev-begova χτισμένο το 1530.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

Οθωμανικής αυτοκρατορίας είναι αρκετά περίπλοκη και σχετίζεται και με τον ευρύτερο ρόλο των ‘μεγάλων δυνάμεων’ στην περιοχή. Η μελέτη αυτών των διεργασιών ξεφεύγει απ’ το πεδίο μελέτης μας, για αυτό και δεν θα αναλυθεί.

εικ.6. Το τζαμί του αυτοκράτορα, χτίσμένο το 1566. αναταραχή κι ανήσυχα ψιθυρίσματα. Κι όλο και πιο καθαρά γινόταν λόγος για την εισβολή αυστριακού στρατού στη Βοσνία. (…) Αρχές καλοκαιριού του 1878 πέρασαν από την πόλη μονάδες του τακτικού τούρκικου στρατού πηγαίνοντας από το Σαράγεβο στο Πρίμποϊ. Ο κόσμος άρχισε να υποψιάζεται πως ο σουλτάνος θα παραδώσει τη Βοσνία...» (Ίβο Άντριτς, 1945).

ιστορική αναδρομή

2.1.3. ΑΥΣΤΡΟΟΥΓΓΡΙΚΉ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΊΑ. Καθοριστικές αλλαγές για την περιοχή συμβαίνουν με τη Συνθήκη του Βερολίνου (Ιούλιος 1878) όπου τελικά η δυαδική μοναρχία των Αψβούργων της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας διαπραγματεύθηκε με τους Ευρωπαίους κυβερνήτες τα διοικητικά δικαιώματα στην περιοχή, τα οποία απέκτησε, υπό την επικυριαρχία όμως του Σουλτάνου. Έναν μόλις μήνα μετά τη συνθήκη του Βερολίνου ο Αυστριακός στρατός εισβάλει στην Βοσνία χωρίς να συναντήσει κάποια οργανωμένη αντίσταση κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων, παρά τις όποιες φιλόδοξες προσπάθειες των κατά τόπους μουσουλμάνων θρησκευτικών ηγετών. Έτσι σε ένα διάστημα 3 μηνών η Βοσνία είχε πλήρως καταληφθεί απ’ τον Αυστριακό στρατό.8 Ο αυστροουγγρικός στρατός έκαψε την πόλη στα τέλη του 17ου αι. και παρόλο που οι υποδομές αποκαταστάθηκαν, η πόλη ανέκαμψε τελείως από το 19ο αι. και μετά. Η νέα αυτοκρατορία έφερε δυτικές αρχές στην πολεοδομία, με πρώτο και κύριο να ακυρώσει τον, επί Οθωμανικής αυτοκρατορίας διαχωρισμό εμπορικών χρήσεων και κατοικίας, χτίζοντας τα πρώτα διαμερίσματα στο κέντρο της πόλης. Έπειτα ενίσχυσε το πολυθρησκευτικό προφίλ της πόλης, ανεγείροντας πολυάριθμες καθολικές και ορθόδοξες εκκλησίες, παράλληλα φρόντισε τα ήδη υπάρχοντα τζαμιά και έχτισε κι άλλα με ισότιμη με-

εικ.7. Βασικά κτήρια στο Σαράγεβο, από αριστερά προς τα δεξιά: περιφεριακό κυβερνητικό κτίριο, ευαγγελική εκκλησία, συναγωγή ashkenazic, νέα σέρβικη ορθόδοξη εκκλησσία, καθολικός καθεδρικός ναός, ξενοδοχείο evropa, συναγωγή sephardic, τζαμί gazi husrevbeg, παλιά σέρβικη ορθόδοξη εκκλησία, το τζαμί του σουλτάνου, ξενώνας, δημαρχείο. 8 Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι μέρος της συμφωνίας του Βερολίνου καθιστούσε την Αυστροουγγαρία υπεύθυνη για την διοίκηση και κατάληψη της Βοσνίας αλλά σε καμία περίπτωση για την προσάρτησή της.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

ταχείριση των τριών επικρατέστερων θρησκειών. Οι πολεοδόμοι της αυτοκρατορίας έκαναν σπουδαία έργα με κυριότερο το χτίσιμο των τειχών παραπλεύρως του ποταμού Μίτακα (που πλημμύριζε συχνά), ώστε να εξασφαλιστεί η ευστάθεια των νέων κατασκευών. Ακόμα, το βασικό δίκτυο γραμμών τραμ της σημερινής πόλης, είναι αυτό που κατασκευάστηκε τότε. Το σύστημα της μοναρχίας οικοδόμησε μια σειρά κτιρίων σε ένα άξονα από την ανατολή στη δύση, πάνω στον οποίο αρθρώνεται ακόμα η ανάπτυξη της πόλης, με έργα σταθμούς, όπως το Δημαρχείο9, το Εθνικό μουσείο και τη Βουλή (Marple-Cantre, 2008). Στον οικονομικό τομέα η περιοχή υπέστη μια αλματώδη ανάπτυξη και εκβιομηχάνιση και δημιουργήθηκε ένα υποδειγματικό οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο.

εικ.8. Η εσωτερική σκάλα στο μέγαρο του δημαρχείου, που ολοκληρώθηκε το 1894. 9 Η σημερινή Εθνική και Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη.

ιστορική αναδρομή

Ωστόσο, το μεγάλο κοινωνικό αίτημα για την αποκατάσταση των ακτημόνων και των οικονομικά υποδούλων μικροκαλλιεργητών δεν φαίνεται να ικανοποιείται (Hupchick, 2002), ενώ πρόβλημα επίσης αποτελεί και η διαχείριση των θρησκευτικών ζητημάτων και των εντάσεων λόγω των βιαιοτήτων του πολέμου που οδήγησαν σε πολυάριθμο κύμα μετανάστευσης μουσουλμάνων ακόμη και προς την Τουρκία (Noel Malcolm, 1994). Στις αρχές του 20ου αιώνα και με την κήρυξη της πλήρους προσάρτησης της Βοσνίας στην Αυστροουγγρική αυτοκρατορία, στην περιοχή εμφανίζονται οι πρώτες πολιτικές παρατάξεις οι οποίες αναδεικνύουν ένα εθνικό πολιτικό λόγο, η βάση του οποίου βρίσκεται στις τρεις θρησκευτικές κοινότητες της Βοσνίας, οι οποίες κατ’ επέκταση διαχέουν την εθνική ιδεολογία σε ένα ευρύτερο κοινωνικό φάσμα.10 Οι αντιπαραθέσεις που αρχικά περιορίζονταν σε θρησκευτικό επίπεδο κατέληξαν σε πολιτικές διαμάχες. Οι Βόσνιοι καθολικοί θεωρούνταν σαν κροατικό έθνος, οι ορθόδοξοι Βόσνιοι σαν σέρβικο έθνος και ο μουσουλμανικός πληθυσμός κλήθηκε να πάρει θέση σε αυτό τον εθνικό πλέον διαχωρισμό (Malcolm, 1994). Η πλειοψηφία του παρέμεινε συνδεδεμένη με τον τόπο της, την ίδια τη Βοσνία δηλαδή και γύρω από τα τοπικά ισλαμικά ιδρύματα (Hupchick, 2001), ακολουθώντας την ιδέα του μιλλετικού συστήματος που εφαρμοζόταν επί Οθωμανών, κατά το οποίο οι θρησκευτικές κοινότητες θα έπρεπε να είχαν αυτονομία στις πολιτιστικές και νομικές τους υποθέσεις (Hupchick, 2002). Σχεδόν αμέσως ιδρύονται στη Βοσνία φιλοσερβικές αλλά και φιλοκροατικές οργανώσεις όπως η “Narodna Odbama” (Εθνική Άμυνα), Mlada Bosna κ.τ.λ., οι οποίες αρχίζουν να συγκλίνουν προς την ιδέα μιας νοτιοσλαβικής ένωσης (Παπαδόπουλος, 1996) . Αυτές οι εθνικές ιδεολογίες, έρχονται από τότε σε σύγκρουση με τις κομμουνιστικές ιδέες, οι οποίες επίσης τότε εκκολάπτονται στην περιοχή, ερχόμενες από τη Δύση και από όσους είχαν ταξιδέψει στην Ευρώπη και επιστρέψει πίσω στα Βαλκάνια. Εκείνη την περίοδο λαμβάνουν χώρα έντονες διαμάχες για την υπεράσπιση μιας εθνικής επανάστασης, απέναντι στον Αυστροουγγρικό ζυγό ή μιας κομμουνιστικής, η οποία προέτασσε κοινωνικά και ταξικά ζητήματα.11 10 Η Μουσουλμανική Εθνική Οργάνωση (1906), Σερβική Εθνική Οργάνωση (1907) και Κροατική Εθνική Οργάνωση (1908) που δεν ιδρύθηκαν έχοντας πολιτικούς σκοπούς αλλά απέκτησαν στη πορεία τους. 11 «Κάθε φορά που έρχονται με τις καλοκαιριάτικες διακοπές φέρνουν και τις φιλελεύθερες ιδέες τους για να λύσουν όλα τα κοινωνικά και θρησκευτικά προβλήματα. Φέρνουν και τον ενθουσιασμό του εθνικισμού που βγήκε στην επιφάνεια και που τον τελευταίο καιρό, ειδικά μετά τις νίκες των Σέρβων στους βαλκανικούς πολέμους, έφτασε ψηλά και τους παρέσυρε όλους, ενώ σε πολλούς νέους θέριεψε το φανατισμό και την επιθυμία για δράση και θυσίες.» (…) «Ο Στίκοβιτς αράδιαζε αποσπάσματα του Τσβίγιτς και του Στρόσμαγερ, που κήρυτταν την ενότητα των σλαβικών λαών, ενώ ο Χέρακ αναφερόταν σε σκέψεις και ιδέες από τα έργα του Κάουτσκι και του Μπέμπελ, που ήταν

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

εικ.9. Στις όχθες του ποταμού Μίγιακα, η νέα συναγωγή των Εβραίων Ασκενάζι, που ολοκληρώθηκε το 1902, και τράπεζες.

εικ.10. Οι γυναίκες εργάζονται σε εργοστάσιο υφαντουργίας στο Σαράγεβο, 1910. θεωρητικοί του σοσιαλισμού.» (Ίβο Άντριτς, 1945)

ιστορική αναδρομή

2.1.4. ΒΑΣΊΛΕΙΟ ΣΈΡΒΩΝ, ΚΡΟΑΤΏΝ ΚΑΙ ΣΛΟΒΈΝΩΝ. Τον Ιούνιο του 1914 δολοφονήθηκαν στο Σαράγεβο ο διάδοχος της Αυστροουγγαρίας αρχιδούκας Φραγκίσκος-Φερδινάνδος και η γυναίκα του, από τον Σέρβο Γκαβρίλο Πρίντσιπ μέλος της Mlada Bosna (Νεαροί Βόσνιοι) (Hupchick, 2002), γεγονός που οδήγησε στην επακόλουθη (έναν μήνα αργότερα) εισβολή της Αυστροουγγαρίας στη Σερβία και αποτέλεσε την αφορμή για τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο, προκαλώντας πολλές στρατιωτικές συμμαχίες, που τελικά τοποθέτησαν τις Κεντρικές δυνάμεις (Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Βουλγαρία και Οθωμανική Αυτοκρατορία) απέναντι στις Ενωμένες δυνάμεις (της Αντάντ) (Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Ρωσία, Σερβία κ.α.). Σε αυτόν πολέμησαν ενωμένοι Κροάτες και Σέρβοι, ελπίζοντας να δημιουργήσουν ένα βασίλειο που θα ένωνε όλους τους Νοτιοσλάβους. Κατά τη διάρκεια του Ά Παγκοσμίου Πολέμου, η ιδέα του Γιουγκοσλαβισμού έγινε ένα ευρέως δημοφιλές πρόταγμα, που ενέπνευσε και συσπείρωσε τους Γιουγκοσλάβους, στη συγκρότηση της εθνικής τους αντίστασης κατά της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορικής κυριαρχίας. Με το πέρας του πολέμου και την συνθήκη των Βερσαλλιών, δημιουργείται το «Βασίλειο των Σέρβων, των Κροατών και των Σλοβένων», υπό την Σέρβική δυναστεία των Καρατζόρτζεβιτς. Η Βοσνία καταλήφθηκε από Σερβι-

εικ.11. Η αστυνομία του Σαράγεβο συλαμβάνει τον Γκαβρίλο Πρίντσιπ αμέσως μετά την δολοφονία του Αρχιδούκα και της συζύγου του.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

εικ.12. Ο σχηματισμός του γιουγκοσλαβικού Βασιλείου, 1918.

κές στρατιωτικές δυνάμεις και προσαρτήθηκαν οι γεωγραφικές περιοχές της Σλοβενίας και της Κροατίας, που μέχρι τότε άνηκαν στην Αυστροουγγαρία και οι περιοχές της βόρειας Μακεδονίας και του Κοσσόβου, που είχε αποσπάσει η Σερβία από την Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά τους Βαλκανικούς πολέμους. Το ανεξάρτητο αυτό βασίλειο12 διατηρήθηκε ως τον 1934, όπου ξέσπασε ο 12 Το 1929 το βασίλειο μετονομάστηκε σε «Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας». Η ετυμολογία του ονόματος αναλύεται στους όρους jugo-slavia, που σημαίνει το νότιο σλαβικό έδαφος. Φαίνεται συνεπώς ότι εκφράζει τη δημιουργία ενός ενιαίου κράτους Νότιων Σλάβων, που ξεκίνησε ως ιδέα να αναπτύσσεται το 17ο αιώνα και έγινε πραγματικότητα κατά τον 20ο. Το Νοτιοσλαβικό ζήτημα αποτελεί σύνθεση δύο, κυρίως,

ιστορική αναδρομή

Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, κάτω από τη συνταγματική μοναρχία του Σέρβου βασιλιά Αλέξανδρου Α΄ Καρατζόρτζεβιτς, ιδιαιτέρως ασταθές λόγω των αντικρουόμενων αντιλήψεων που επικρατούσαν, για το ποια θα έπρεπε να είναι η πολιτική οργάνωση της πρώιμης αυτής Γιουγκοσλαβίας (Hupchick, 2001). Οι σχέσεις μεταξύ των Σέρβικων και των Κροατικών κυρίαρχων κομμάτων που γίνονταν όλο και πιο τεταμένες, οδήγησαν στην δολοφονία ενός κορυφαίου Κροάτη πολιτικού ηγέτη, την ακύρωση του συντάγματος από τον βασιλιά Αλέξανδρο, την διάλυση του εθνικού κοινοβουλίου, την απαγόρευση των πολιτικών κομμάτων και την μετατροπή του καθεστώτος σε βασιλική δικτατορία μέχρι τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο (Federal Research Division, 1992).

εικ.13. Ο σέρβικος στρατός εισέρχεται στο Ζάγκρεμπ, κατά τον σχηματισμό του νέου Βασιλείου.

εθνικιστικών ιδεών. Της Κροατικής και κατ επέκταση του Ιλλυρισμού και της Σερβικής και του Πανσερβισμού ή την ιδέα της Μεγάλης Σερβίας. Είναι επίσης αλήθεια ότι αυτές οι δύο ιδέες υπήρξαν και αντικρουόμενες τόσο στο παρελθόν όσο και μελλοντικά.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

εικ.14,15,16,17,18,19,20,21. Διάφορες δραστηριότητες, μεταξύ 1920 και 1940, στο εμπορικό κέντρο της Baščaršija και τους δρομους γύρω από αυτόν. Ο τόπος αυτός προσέλκυε άνδρες και γυναίκες όλων θρησκειών.

2.2 Η ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΊΑ ΩΣ ΟΜΟΣΠΟΝΔΊΑ ΜΈΧΡΙ ΤΟ ΞΈΣΠΑΣΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΈΜΟΥ

2.2.1. Η ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΊΑ ΜΕΤΆ ΤΟΝ Β’ ΠΑΓΚΌΣΜΙΟ ΠΌΛΕΜΟ. Οι δυνάμεις του Άξονα εισέβαλαν στο Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας τον Απρίλη του 1941. Την έναρξη της κατάλυσής της σήμαναν βομβαρδισμοί στο Βελιγράδι και με μια στρατιωτική επιχείρηση 11 ημερών ολοκληρώθηκε η επικυριαρχία του Άξονα (Federal Research Division, 1992). Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το έδαφος της ένωσης διαμελίστηκε και κάθε κομμάτι πέρασε υπό τον έλεγχο των διαφορετικών χωρών της Γερμανίας, της Ιταλίας, της Βουλγαρίας και της Ουγγαρίας. Η Βοσνία περιήλθε στην κυριαρχία της Κροατίας, ενός κράτους – μαριονέτας που διοικούταν από την εθνικιστική οργάνωση Ουστάσι, η οποία διεξήγαγε στρατηγική εξόντωσης των Σέρβων, των Εβραίων και των Ρομά (Federal Research Division, 1992). Δύο ήταν οι κυρίαρχες αντιστασιακές ομάδες που αντιμάχονταν τις δυνάμεις κατοχής στη Σερβία, τη Βοσνία και την Κροατία. Η μία ήταν η σέρβικη εθνικιστική οργάνωση των Τσέτνικς, με αρχηγό τον Ντράτζα Μιχαήλοβιτς και η άλλη ήταν οι Παρτιζάνοι, κομουνιστική οργάνωση με επικεφαλής τον Γιόζεφ Μπροζ, τον επονομαζόμενο «Τίτο», που αναδείχθηκαν ως το πιο ισχυρό κίνημα της αντίστασης (Britannica). Λίγο πριν το τέλος του πολέμου, συστήθηκε μια προσωρινή κυβέρνηση, η Εθνική Επιτροπή για την Απελευθέρωση της Γιουγκοσλαβίας, με αρχηγό τον στρατάρχη Τίτο. Το φθινόπωρο του 1944, όταν οι αντάρτες κέρδιζαν σταθερά έδαφος, συνεπικουρούμενοι από τον Κόκκινο Στρατό, ελευθέρωσαν το Βελιγράδι. Το 1945, όταν ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος έφτασε στο τέλος του με την ήττα των δυνάμεων του Άξονα, ο Τίτο σχημάτισε επίσημα την κυβέρνησή του, την οποία ανακήρυξε «Λαϊκή Ομοσπονδιακή Δημοκρατία» (Britannica). Οι εθνοτικές ομάδες που συνιστούσαν την Γιουγκοσλαβία, περιελάμβαναν τους Σέρβους, τους Κροάτες, τους Βό-

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

εικ.22. Η

σνιους, τους Σλοβένους, τους Αλβανούς, τους Μακεδόνες και τους Μαυροβούνιους. Με μια τόσο περίπλοκη εθνοπολιτισμική σύνθεση, η Γιουγκοσλαβία αποτελούσε το πιο ετερογενές πολυπολιτισμικό κράτος στην Ευρώπη. Μετά τη λήξη του Β’ παγκοσμίου πολέμου τις κοινωνικοπολιτικές αλλαγές που εκτυλίσσονται στην ομοσπονδία, συνοδεύουν αντίστοιχες μεταλλαγές στο αστικό τοπίο. Αναφορικά με το Σαράγεβο, οι παρτιζάνοι βγαίνοντας νικητές από τον πόλεμο δεσμεύτηκαν για την ανοικοδόμησή της πόλης, σύμφωνα με το μοντέλο των σύγχρονων σοσιαλιστικών κρατών. Το πρώτο σχέδιο πόλης συντάχθηκε το 1948 και υλοποιήθηκε εν μέρει. Όπως και στην ΕΣΣΔ το επίσημο αρχιτεκτονικό στυλ της Γιουγκοσλαβίας, μέχρι το ‘50 ήταν ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, αν και η πρόσληψή του δεν υπαγορευόταν από αυστηρές αρχές και οι αρχιτέκτονες μπορούσαν να πειραματιστούν

ιστορική αναδρομή

εικ.23. Οι δημοκρατίες και οι αυτόνομες επικράτειες της σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας.

(Donia, 2006). Τα σύνορα του Σαράγεβο επεκτάθηκαν, χτίστηκαν μαζικά συγκροτήματα πολυκατοικιών στα δυτικά της πόλης, κατασκευάστηκαν πολλές βιομηχανίες στη βόρεια πλευρά13, χτίστηκε το Πανεπιστήμιο του Σαράγεβο, πραγματοποιήθηκαν έργα συγκοινωνίας, ηλεκτρισμού και επικοινωνιών. Πολιτικά, η Γιουγκοσλαβία αναγνωρίστηκε ως σύσταση 6 δημοκρατιών: Σλοβενία, Κροατία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Σερβία (με τις αυτόνομες περιο13 « Η βόρεια πλευρά της πόλης είναι πιο φωτεινή από τη νότια όπου τα βουνά εμποδίζουν τον ήλιο να τα λούσει και βρίσκονται σε σκιά το μεγαλύτερο ποσοστό της μέρας. Τα εργοστάσια του κομμουνιστικού καθεστώτος, τοποθέτησαν επίτηδες και για συμβολικούς λόγους τους εργάτες στην προνομιούχα πλευρά της πόλης.» (Marple-Cantrell, 2008)

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

χές του Κοσόβου και της Βοϊβοντίνας), Μαυροβούνιο και Μακεδονία (Necak, 1991). Όπως σημειώνει και ο γεωγράφος Guy Robinson (2001), όσον αφορά το ζήτημα της ισότητας μεταξύ των περιεχόμενων εθνών: «Μια νέα πολιτική κουλτούρα έντυσε την ένωση των διαφορετικών εθνών κάτω από ένα ομοσπονδιακό σύστημα διακυβέρνησης που λειτούργησε με κανόνες και θεσμούς που απέτρεπαν οποιαδήποτε περιεχόμενη εθνική ομάδα να κυριαρχήσει εις βάρος των υπολοίπων». Συνεπώς οι Γιουγκοσλάβοι είχαν κοινή αναφορά στην ενιαία ομοσπονδιακή ταυτότητα διατηρώντας και την από πριν εθνική τους ταυτότητα. Ωστόσο η κυρίαρχη Γιουγκοσλαβική ταυτότητα αποδείχθηκε τελικά ανεπαρκής να εξαλείψει διάφορους πυρήνες, όπως αυτοί διαμορφώνονταν ιστορικά σε εθνοτικές ή και θρησκευτικές ομάδες (Lytle, 1995). Παρόλο που ο εθνο-κεντρικός πολιτικός ακτιβισμός καταστελλόταν έντονα επί Τίτο, η ιδεολογία του εθνικισμού γέμισε τα κενά που δημιουργήθηκαν από την κρίση της νομιμότητας της ομοσπονδίας και τη δομή του υπερ-κράτους (Shoup, 1992). Το 1948 ο Τίτο ήρθε σε ρήξη με τον Στάλιν και στα τέλη Ιουνίου του ίδιου έτους η Γιουγκοσλαβία έπαψε να είναι μέλος της ΕΣΣΔ. Η γιουγκοσλαβική ηγεσία κατηγορήθηκε για απόκλιση από τις αρχές του Μαρξισμού-Λενινισμού, και συνεπώς όλες οι χώρες του ανατολικού μπλοκ διέκοψαν τις σχέσεις τους με το Κομμουνιστικό Κόμμα Γιουγκοσλαβίας. Σε αυτή τη συνθήκη, ο Τίτο επέλεξε να υιοθετήσει πολιτική ίσων αποστάσεων και από το σοβιετικό στρατόπεδο, αλλά και από το αντισοβιετικό της Δύσης. Ακόμα, προκειμένου να θωρακιστεί η εικ.23. Οι κάτοικοι του Σαράγεβο Γιουγκοσλαβία απέναντι στον διποπανηγυρίζουν τη νίκη των οαρτιζάνων επί λισμό του Ψυχρού Πολέμου και μην των δυνάμεων του Άξονα. επιθυμώντας να συμβαδίσει με κανένα από τα 2 μπλοκ φρόντισε να συνασπιστεί και με άλλα κράτη, κάτω από την ομπρέλα του νεοσυσταθέντος τότε ΝΑΜ (Κίνημα για την Αδέσμευτη Πολιτική), μια παγκόσμια πλατφόρμα συνεργασίας ανεξάρτητων με τον πόλεμο, χωρών.14 14 Non-Aligned Movement (NAM): Συστάθηκε το 1955, από χώρες που πρόσφατα είχαν κερδίσει την ανεξαρτησία τους, κηρύσσοντας την αυτοδιάθεσή τους και τη μη ευθυγράμμισή τους με τις πρακτικές

ιστορική αναδρομή

εικ.24. Η ταξιαρχία νεολαίων συμμετέχει στην κατασκευή του σταδίου Kosevo, του Σαράγεβο το 1947.

Μετά την αποχώρηση της Γιουγκοσλαβίας από την ΕΣΣΔ, η ομοσπονδία έτεινε προς μια πολιτική «χαλαρού κομμουνισμού» και «φλέρταρε» με τις Δυτικές χρηματοδοτήσεις (Marple-Cantrell, 2008). Στα μισά του 20ου αι., στο Σαράγεβο, συντάσσεται νέο σχέδιο πόλης υποσχόμενο μεγαλύτερη οικονομική αναγέννηση. Χαρακτηριστικά έργα της περιόδου σημάδεψαν την γειτονιά του κέντρου που ονομάζεται μέχρι και σήμερα Marindvor15 της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού. Το NAM πραγματοποίησε την πρώτη του συνεδρίαση το 1961 στο Βελιγράδι της Γιουγκοσλαβίας, υπό την αρχηγία του Ιωσήφ Τίτο. Σαν προϋπόθεση της συμφωνίας, οι χώρες του NAM δεν μπορούν να είναι μέλη μιας πολυμερούς στρατιωτικής συμμαχίας (όπως το ΝΑΤΟ) ή μιας διμερούς συμφωνίας με κάποια από τις μεγάλες δυνάμεις. Η ιδέα της μη ευθυγράμμισης με τις κυρίαρχες απόψεις, δε σημαίνει ότι τα κράτη-μέλη θα πρέπει να παραμένουν παθητικά ή ουδέτερα στα θέματα διεθνούς πολιτικής. Αντίθετα ο στόχος είναι να ακουστεί η φωνή τους και να ενθαρρύνεται η συντονισμένη δραστηριοποίηση σε θέματα παγκόσμιας πολιτικής. Δεν έχει τυπική συγκρότηση ή μόνιμο γραμματέα, όλα τα μέλη είναι ισότιμα ενώ η έδρα δίνεται κυκλικά σε διαφορετικό κράτος. Στη μεταψυχροπολεμική εποχή, η πρόκληση του οργανισμού εντοπίζεται στην υπεράσπιση της διεθνούς συνεργασίας και της εθνικής αυτοδιάθεσης ενάντια στις ανισότητες της παγκόσμιας οικονομίας. (Επίσημο σάιτ ΝΑΜ) 15 Ο μηχανικός που σχεδίασε το Marindvor, Neidhardt ισχυρίστηκε ότι ήθελε να

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

όπου αρχικά χτίστηκε μεγάλο εμπορικό κέντρο, αργότερα τα πανεπιστήμια φιλοσοφίας και φυσικής ιστορίας, η Βουλή και οι πύργοι UNIS. Όλη η περιοχή οικοδομήθηκε σύμφωνα με τα σύγχρονα σχεδιαστικά πρότυπα, με μεγάλα βλοσυρά κυβερνητικά και εμπορικά κτίρια σε απόσταση από το δρόμο.16 Στα δύσκολα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου το πολιτικό σύστημα του Τίτο, χρειάστηκε να ενισχύσει την εμπιστοσύνη του λαού και την υπεράσπιση της ένωσης. Με το σύνθημα της “Αδελφότητας και Ενότητας”, μπολιάστηκαν οι βάσεις για την συνοχή και την άνθιση της Ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας. Μέσα από μια πολύπλοκη εξέλιξη, το γιουγκοσλαβικό σύστημα αρθρώθηκε σε τρία επίπεδα διακυβέρνησης: στις κοινότητες (opstine), στις ομοσπονδίες και στην ένωση.

εικ.25. Το πολιτιστικό και αθλητικό κέντρο της Skenderija, που κατασκευάστηκε το 1969.

κάνει την πόλη να μοιάζει με ένα χαλί, όπου διάφορα στοιχεία κολυμπούν σε μη γραμμικά μοτίβα. Ο ίδιος σε συζητήσεις για το μέλλον της τούρκικης αγοράς Bascarsija από το 1940-70, ισχυριζόταν ότι η διατήρηση της παλιάς αγοράς στο κέντρο, θα έδινε απλά έναν άχρηστο, για τους σύγχρονους καιρούς, χώρο. 16 Στα χρόνια που ακολούθησαν οι πολεοδόμοι θεώρησαν ότι ο ιστός της περιοχής δεν ήταν ιδιαίτερα πυκνός και πρόσθεσαν κτίρια στην περιοχή - τότε χτίστηκε το δημοφιλές ξενοδοχείο Holiday Inn. (Marple-Cantrell, 2008)

ιστορική αναδρομή

Τα κοινοτικά συμβούλια, που αποτελούσαν τη βάση της πυραμίδας, διακρίνονταν σε εργατικούς συνδέσμους, τοπικές κοινότητες με βάση το δήμο και κοινωνικοπολιτικές περιφέρειες που εκλέγονταν από μέλη της σοσιαλιστικής συμμαχίας των εργατών της Γιουγκοσλαβίας, τον σύνδεσμο των κομμουνιστών, τους συνδικαλιστικούς φορείς, οργανισμούς από βετεράνους του πολέμου, γυναίκες και νέους (Britannica). Από οικονομικής άποψης η Γιουγκοσλαβία πέρασε τη μεγαλύτερη ακμή της επί των ημερών του Τίτο. Η Ένωση Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας με την εξουσία που είχε, μπόρεσε μέχρις έναν βαθμό να ελέγχει την πολιτική και μέσω αυτής και την κοινωνική και οικονομική δραστηριότητα.17 Το σύστημα που εφάρμοσε ήταν ένας συνδυασμός του σοβιετικού οικονομικού μοντέλου και της ελεύθερης οικονομίας της αγοράς, που ανέδειξε την πρώην Γιουγκοσλαβία, σε οικονομική δύναμη της εποχής. Ακόμα σημαντική ήταν η συμβολή του μοντέλου αυτοδιοίκησης, που εφαρμόστηκε στην παραγωγή, το οποίο επρόκειτο για δομή ενθαρρυντική προς τους εργαζομένους για την συμμετοχή τους στη λήψη αποφάσεων σχετικών με τα ζητήματα που τους αφορούσαν (Jović, 2009). Σε κάθε επιχείρηση/υπηρεσία που σχετιζόταν με τον δημόσιο τομέα, συστήνονταν εργατικά συμβούλια που αποτελούνταν από εκλεγμένους εργαζόμενους, οι οποίοι αποφάσιζαν για τους μισθούς, τις προσλήψεις και τις απολύσεις ανάλογα με τα κέρδη και τα έξοδα (λειτουργικά και φόροι). Όσον αφορά τη συμβίωση των εθνο-θρησκευτικών ομάδων στη ΒΕ, μεταξύ των δεκαετιών ‘60-’70, το μουσουλμανικό στοιχείο αναγνωρίστηκε από την κεντρική κυβέρνηση σαν εθνοτική ομάδα παρά θρησκευτική. Η διάκριση αυτή ήταν σημαντική, επειδή οι Βόσνιοι μουσουλμάνοι αντιμετωπίζονταν επίσημα πια ως μια από τις εθνότητες στο κοινό έθνος (Malcolm, 1994), σε ένα καθεστώς όπου οι δύο εθνικισμοί - κροατικός και σέρβικος - συνέχισαν να διεκδικούν εδαφικό έλεγχο στη Βοσνία, θέτοντας τους μουσουλμάνους στο κέντρο των διαμαχών. Σημαντικό είναι να αναφερθεί ότι ιστορικά οι μουσουλμάνοι αυτοπροσδιορίζονταν ως κοινωνική ομάδα- σε μια βάση καθημερινότητας, κοινών εμπειριών, μνήμεων και κουλτούρας. Μόλις το 1971 επιτράπηκε στις απογραφές να δηλώνουν μουσουλμάνοι (Robinson, 2001). Παρ’ όλο που η επίσημη πολιτική έβρισκε αντίθετες τις εθνικιστικές τάσεις, πολλοί Σέρβοι και Κροάτες συνέχισαν να θεωρούν τους μουσουλμάνους ως μη έγκυρο ορισμό που κρύβει μια βαθύτερη σέρβικη ή κροατική καταγωγή (Saltaja, 17 Αν και το πολιτικό σύστημα, συνολικά, δεν μπόρεσε να καταλύσει τις βαθιές κοινωνικές παθογένειες που είχαν εκτραφεί χρόνια πριν – οι ανισότητες (σε φυλετικά ζητήματα, ευκαιρίες για ανέλιξη στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα κ.α.) εξακολουθούσαν να υπάρχουν.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

1991), ακριβώς επειδή ιστορικά προσδιοριζόταν ως ταυτότητα σε σχέση με την καθημερινότητα, παρά με δεσμούς αίματος ή κοινών ριζών. Κάπως έτσι, στην περίπτωση της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης, τη σύγκρουση που ακολούθησε, ενίσχυσε το αίσθημα περιθωριοποίησης και θυματοποίησης των Βόσνιων μουσουλμάνων από την πρώην Γιουγκοσλαβία, όπου υπήρχαν πολυάριθμα παραδείγματα αντιμετώπισής τους ως δεύτερης κατηγορίας πολίτες, οι οποίοι δεν έχαιραν ισότιμα προνόμια με τους Σέρβους και τους Κροάτες. 2.2.2. Η ΣΤΑΔΙΑΚΉ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΠΟΊΗΣΗ ΤΩΝ ΟΜΌΣΠΟΝΔΩΝ ΚΡΑΤΏΝ ΚΑΙ ΤΟ ΞΈΣΠΑΣΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΈΜΟΥ. Το 1980 ξεκινάει η οικονομική κρίση του σοσιαλισμού, που θα κορυφωθεί με την κατάρρευσή του το 1989 στην ανατολική Ευρώπη. Μετά το θάνατο του Τίτο, την ηγεσία του σέρβικου κόμματος αναλαμβάνει ο Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, σε μια περίοδο που η δυσαρέσκεια από τις διακρίσεις μεταξύ των μελών της ένωσης, εντάθηκαν και άρχισαν να παίρνουν τη μορφή εσωτερικών διαφορών στη μονοκομματική ένωση κομμουνιστών (Χατζηπροδρομίδης, 1991). Κατά τις δεκαετίες ‘80 -’90, η Γιουγκοσλαβία πέρασε μια περίοδο έντονης οικονομικής κρίσης και το Σαράγεβο γνώρισε την τελευταία εποχή μεγάλης ανοικοδόμησής του με την προετοιμασία της πόλης για τους Χειμερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 1984. Ήταν μια καλή ευκαιρία να γίνουν αναπτυξιακά έργα κατοικιών, σταδίων και βελτίωσης υποδομών. Σημαντικό για την εποχή έργο ήταν αυτό για τη βελτιστοποίηση της ποιότητας του αέρα της πόλης, ο οποίος εγκλωβιζόταν μέσα στο λεκανοπέδιο, από τη μια πλευρά από τα βουνά κι από την άλλη από τους ουρανοξύστες, που ήταν συγκεντρωμένοι στο δυτικό τμήμα του κέντρου. Ακόμα χτίστηκαν υψικάμινοι, στα πρότυπα των δυτικών μητροπόλεων, διαπιστευτήρια της οικονομικής ανάπτυξης για την εποχή, και αναφορικά με την θέρμανση, το κάρβουνο αντικαταστάθηκε με δίκτυο γκαζιού18. Το έργο αυτό επισφράγισε το τέλος μιας εποχής- ευημερίας, κατά βάση για ολόκληρη τη Γιουγκοσλαβία. Μετά τις εκλογές που ολοκληρώθηκαν το 1990, στην ένωση οι νέες ηγεσίες άρχισαν το μεγάλο παζάρεμα για τη νέα μορφή του κράτους. Οι πολιτικοί ηγέτες των επιμέρους χωρών, χρησιμοποίησαν εθνικιστική ρητορική, για να διαβρώσουν την κοινή γιουγκοσλαβική ταυτότητα και να πυροδοτήσουν το φόβο και την ανασφάλεια, ανάμεσα σε διαφορετικές εθνικές ομάδες. Λίγα χρόνια πριν το ξέσπασμα του πολέμου, στις 28 Ιουνίου του 1989, στην επέτειο των 600 χρόνων από τη μάχη του Κοσσυφοπεδίου - που σηματοδο 18 Κάτι που έμελλε να αποβεί μοιραίο λίγα χρόνια μετά στην πολιορκία της πόλης, όπου η πρόσβαση στο κάρβουνο θα ήταν ίσως πιο εφικτή, εφόσον η κεντρική παροχή γκαζιού διακόπηκε από την έναρξή της.

ιστορική αναδρομή

εικ.26. Η τελετή έναρξης των Χειμερινών Ολυμπιακών αγώνων, στο Σαράγεβο, το 1984 .

τεί τη συμβολική απώλεια της ανεξαρτησίας της Σερβίας, λόγω της επικυριαρχίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας - ένα εκατομμύριο Σέρβων σχεδόν, συγκεντρώθηκαν στο Κόσοβο για να ακούσουν τον Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς να βγάζει ένα λόγο, που θα σηματοδοτούσε την έκρηξη του σέρβικου εθνικισμού.19 Ο ηγέτης της Γιουγκοσλαβίας οραματιζόταν μια κεντρικά οργανωμένη 19 «Έξι αιώνες αργότερα, σήμερα, έλεγε ο Μιλόσεβιτς στο ενθουσιασμένο πλήθος των συγκεντρωμένων Σέρβων, «πάλι βρισκόμαστε σε μάχες. Αυτές δεν είναι ένοπλες, αλλά και αυτές δεν αποκλείονται». Το γιατί επέλεξε ο Μιλόσεβιτς να συγκεντρώσει τους φιλοπόλεμους οπαδούς του σ’ ένα τέτοιο τόπο αυτή τη συγκεκριμένη ημέρα δεν ήταν καθόλου τυχαίο. Σ’ αυτό το θλιβερό οροπέδιο έλαβε χώρα στις 28 Ιουνίου 1389 -ημέρα του Αγίου Βίτου (Βίτοβνταν)- μια πολύνεκρη αποφασιστική μάχη ανάμεσα σε Σέρβους και Οθωμανούς, χριστιανούς και μουσουλμάνους, η έκβαση της οποίας καθόρισε το μέλλον της χερσονήσου μας. Η ήττα των Σέρβων στη μάχη του Κοσσυφοπεδίου σφράγισε ανεξίτηλα την εθνική τους μνήμη. Για να γίνει κατανοητό το μέγεθος της σημασίας αυτής της μάχης στην ιστορία του σέρβικου λαού, πρέπει να λάβουμε υπόψη πως στην ιστορική συνείδηση αυτού του λαού η ιστορία τους χωρίζεται σε Προ και Μετά η μάχη του Κοσσυφοπεδίου (1389). Πρόκειται δηλαδή για το σέρβικο αντίστοιχο της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης (1453). Αν και πολλοί θεωρούν αυτή τη μάχη του Κοσσυφοπεδίου ως «εθνική καταστροφή των Σέρβων», στην πραγματικότητα όμως επρόκειτο για μια ακριβή -σε ανθρώπινες ζωές- ισοπαλία. Η σημασία της υπερεκτιμήθηκε μεταγενέστερα, σε σημείο ώστε να θεωρείται ως η μάχη που έκρινε την τύχη της Βαλκανικής ή -το

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

ομοσπονδία με διοικητικό κέντρο τη Σερβία, σε αντίθεση με την Κροατία και τη Σλοβενία, που επιθυμούσαν μια πιο χαλαρή ομοσπονδία (συνομοσπονδία). Οι διαπραγματεύσεις, γίνονταν κάτω από τη φόρτιση των εθνικών ιστοριών και με όλους τους παραλογισμούς και τα αδιέξοδα που συνοδεύουν τους εθνικιστικούς φανατισμούς. Η δημοκρατία και ο πολίτης βρέθηκαν στο περιθώριο, ενώ η δυσπιστία, η τακτική και η σκοπιμότητα κυριάρχησαν. Οι όλο και πιο έντονες διενέξεις, οδήγησαν στην απόλυτη έκρηξη των εθνικιστικών παθών.

εικ.27. Ο Μιλόσεβιτς στον περίφημο λόγο του για το Κοσσυφοπέδιο, Ιούνιος 1989.

Ο διαμελισμός της ένωσης ξεκίνησε με τη Σλοβενία και την Κροατία, να κατηγορούν την Σερβία για την άδικη κυριαρχία της στην γιουγκοσλαβική κυβέρνηση, αλλά και στον στρατιωτικό και οικονομικό τομέα. Η Σερβία, με τη σειρά της, τις κατηγόρησε για αποσχιστικές τάσεις. Τον Ιούνιο του 1991, η αποχώρηση των 2 κρατών ήταν γεγονός. Η Σλοβενία καταφέρνει να αποσχιστεί σχεδόν αναίμακτα με τον «πόλεμο των 10 ημερών»(26/6/1991), ενώ ο πόλεμος για την Κροατική Ανεξαρτησία, ξεκίνησε στις 31 Μαρτίου 1991 και μαινόταν παράλληλα με τον πόλεμο στη Βοσνία, μέχρι τη λήξη του το 1995. Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη20, μετά από δημοψήφισμα που έγινε στις 3 Μαρτίου 1992, κήρυλιγότερο- η μάχη που άνοιξε το δρόμο των Οθωμανών για τη Βιέννη. (Στάμκος, 2014) 20 Η δημοκρατία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης στις αρχές του 1991 ήταν αποτέλεσμα

ιστορική αναδρομή

ξε την ανεξαρτησία της.21 Τον Απρίλη της ίδιας χρονιάς οι Σερβοβόσνιοι, με τη στήριξη του JNA (γιουγκοσλαβικός εθνικός-λαϊκός στρατός) και της Σερβίας, κήρυξαν τις σέρβικες περιοχές των βοσνιακών εδαφών22, ανεξάρτητες από τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και κομμάτια της Σέρβικης Δημοκρατίας, πλέον. Οι Βοσνιοκροάτες σύντομα ακολούθησαν, απορρίπτοντας την εξουσία της βοσνιακής κυβέρνησης και διεκδίκησαν την δική τους ανεξάρτητη δημοκρατία (μέσα στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, με τη υποστήριξη του επίσημου κροατικού κράτους). Η σύγκρουση πήρε τη μορφή μιας μάχης για την εδαφική κυριαρχία και επικράτηση, που εκδηλώθηκε τόσο στις μεγάλες πόλεις όσο σε μικρότερες κοινότητες.

εικ.28. Η διοικητική οργάνωση του Σαράγεβο, το 1990 σε δέκα δήμους. της από κοινού διακυβέρνησης τριών εθνοτικών, πολιτικών κομμάτων: το βοσνιακό κόμμα SDA, του Αλία Ιζετμπέκοβιτς, το σέρβικο SDS, του Ράντοβαν Κάραζιτς και το κροατικό HDZ του Στεπάν Κλουτς). Αρκετές διαπραγματεύσεις που επιχείρησαν την ένωσή τους σε ομόσπονδο κράτος, αποτελούμενο από διοικητικές μονάδες απέτυχαν. 21 Από το συνολικό πληθυσμό των 3.253.847 κατοίκων, το 64,31% από αυτούς είχε δικαίωμα ψήφου, το 99,44% ψήφισε την ανεξαρτησία. 22 Με την έννοια της πληθυσμιακής υπεροχής, δηλ. θύλακες σέρβικους στο βοσνιακό κράτος.

Η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ

3.1. ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΤΟΥ ΠΟΛΈΜΟΥ

3.1.1. Η ΕΙΣ ΒΟΛΉ ΕΧΘΡΙΚΏΝ ΣΤΡΑΤΕΥΜΆΤΩΝ. Λίγο πριν την επίσημη έναρξη της πολιορκίας, υπήρχαν ενδείξεις για την σύγκρουση, που έμελλε να ακολουθήσει. Σύμφωνα με μαρτυρίες, τα στρατεύματα του επίσημου γιουγκοσλαβικού στρατού, που παρατάσσονταν στα γύρω βουνά, απέκρυπταν τις προθέσεις τους και δήλωναν στους περίοικους που παρατηρούσαν με απορία τις κινήσεις τους, ότι κάνουν ασκήσεις. Παράλληλα, κάποιοι Σερβοβόσνιοι κάτοικοι, που μάλλον είχαν πρόσβαση σε κέντρα λήψης αποφάσεων και γνώριζαν το τι θα ακολουθήσει, μάζεψαν τα υπάρχοντά τους και μετακόμισαν σε φιλικά σπίτια σε πόλεις της Σερβίας ή άλλων κρατών, που έμοιαζαν πιο ασφαλή σε μια τέτοια συνθήκη. Στις ερωτήσεις των γειτόνων τους, για το που πάνε, απαντούσαν ότι φεύγουν για ολιγοήμερες διακοπές στα εξοχικά τους. Στις 6 Απριλίου 1992, το Σαράγεβο περικυκλώθηκε1 από το Γιουγκοσλαβικό Εθνικό Στρατό και τον νεοσύστατο Σερβο-βοσνιακό στρατό, τον οποίο αποτελούσαν, κυρίως, παραστρατιωτικές φασιστικές ομάδες. Μια μέρα πριν, επιτέθηκαν και κατέλαβαν το αστυνομικό κέντρο της πόλης, ενώ η επίσημη προεδρία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, κήρυξε την πόλη σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Μέχρι εκείνο το πρωινό, η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων του Σαράγεβο, ήταν σίγουροι πως ό,τι και να γινόταν αλλού, ο πόλεμος δε θα άγγιζε την πόλη τους.2 Ένα μεγάλο πλήθος, αποτελούμενο από κατοίκους όλων 1 Με τις πρώτες αποσχιστικές τάσεις μεταξύ των δημοκρατιών της ένωσης, όλοι οι σέρβικοι δήμοι της Βοσνίας ανεξαρτητοποιήθηκαν και συγκρότησαν το Σέρβικο μέτωπο στα ανατολικά της πόλης, αλλά και στα σκόρπια γύρω από αυτήν, περίχωρα. Σε αυτές τις περιοχές είναι που με την έναρξη της πολιορκίας, εγκαθίσταται ο σέρβικος στρατός κι έτσι η πολιορκία παίρνει την γεωγραφική μορφή που θα έχει μέχρι το 1995. (Donia, 2006) 2 «Τον Κάραζιτς τον θεωρούν απλά έναν παρανοϊκό - δεν τον παίρνουν στα σοβαρά.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

εικ.29. Το πλήθος των διαδηλωτών προσπαθεί να προστατευτεί από τα πυρά των σκοπευτών στις 6 Απριλίου, το 1992.

των εθνοτήτων, ενώθηκε αυθόρμητα και διαδηλώνοντας έφτασε στο κτίριο της Βουλής. Ελεύθεροι σκοπευτές, από το στρατό που έχει απλωθεί στις γύρω πλαγιές, πυροβόλησαν στο σώμα της πορείας, σκοτώνοντας δύο νεαρές φοιτήτριες. Αυτές θεωρήθηκαν τα πρώτα θύματα της πολιορκίας και η γέφυρα Vrbanja Bridge φέρει μικρή πλάκα στη μνήμη τους. Την ίδια μέρα, 12 πρωθυπουργοί χωρών της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, αναγνώρισαν την Βοσνία-Ερζεγοβίνη, ως ανεξάρτητο κράτος. Την επομένη οι ΗΠΑ ακολούθησαν, ενώ λίγο μετά ξέσπασε ένοπλη σύγκρουση στην πόλη. Ο σερβοβοσνιακός στρατός με 260 τανκ, 120 ολμοβόλα και αναρίθμητα αντί-αεροπορικά κανόνια, τουφέκια ελεύθερων σκοπευτών και άλλα μικρά όπλα στη διάθεσή του, εξαπέλυσε επιθέσεις με στόχους κτίρια διοίκησης, επικοινωνιών και συγκοινωνίες (Prstojevic, 1993). Η βοσνιακή κυβέρνηση περίμενε τη διεθνή κοινότητα να αντιδράσει, και να στείλει ειρηνευτικές δυνάμεις ανακωχής, αλλά κάτι τέτοιο δε συνέβη αρκετά σύντομα, με αποτέλεσμα την κατοχή ολόκληρης της χώρας. Αλλά η εμφάνιση των Σέρβων φασιστών στα βόρεια της πόλης προκαλεί σοκ. Ένα μικρό αρχικά πλήθος συγκεντρώνεται, χωρίς προηγούμενη οργάνωση, στα δυτικά της πόλης και αρχίζει να διαδηλώνει προς το κέντρο της. Καθώς προχωρούν, χιλιάδες κατοίκων του Σαράγεβο, ασχέτως εθνικότητας, κατεβαίνουν στο δρόμο και πυκνώνουν τη διαδήλωση. Αυτό που δηλώνουν είναι η άρνησή τους στην εθνική διαίρεση και στο μακελειό που θα την ακολουθήσει-τους είναι αδιανόητο. Ζούνε μαζί, όλοι, στο Σαράγεβο και στη Βοσνία, για 500 χρόνια...» (αντισχολείο, 2001)

η πολιορκία

Στο μεταξύ, ο μακράν υπερέχων, σε εξοπλισμό και ανθρώπινο δυναμικό, σερβοβοσνιακός στρατός κατέκλυσε τις πόλεις και τα χωριά παγιώνοντας μια στρατηγική που ακολουθήθηκε καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου: σπίτια μουσουλμάνων και αντιφασιστών που τους στήριζαν, λεηλατήθηκαν ή κάηκαν, κάτοικοι χτυπήθηκαν και σκοτώθηκαν, πολλοί άντρες οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, γυναίκες φυλακίστηκαν και βιάστηκαν. «Από την άνοιξη του 1992, χιλιάδες πρόσφυγες κατέφτασαν από περιαστικές περιοχές που γίνονταν θηριωδίες, στο κέντρο του Σαράγεβο, όπου το κλίμα ήταν πιο ήπιο. Αφηγούνταν ανατριχιαστικά περιστατικά συλλήψεων, πυροβολισμών, λεηλασιών, βιασμών και εκτελέσεων. Έρχονταν από διάφορα μέρη της Βοσνίας, ειδικά από την ανατολική, μέσω διαφόρων διόδων, δασικών μονοπατιών ή με οχήματα του ΟΗΕ» (Telibecirovic & Colakovic, 2014). Οι πρόσφυγες έμειναν σε κέντρα στέγης, σε συγγενείς ή φίλους, ή σε σπίτια που είχαν εγκαταλειφθεί. Σε σύντομο χρονικό διάστημα ωστόσο, η πολιορκία του Σαράγεβο εντάθηκε και δεν ήταν πλέον δυνατή ούτε η εισροή πληθυσμού στην πόλη, ούτε η διαφυγή των κατοίκων του. Μέχρι τα τέλη του μήνα Απρίλη, ο χαρακτήρας της πολιορκίας εγκαθιδρύθηκε, ως το νέο καθεστώς. Η επίθεση στο Σαράγεβο, ήταν ένα ισχυρό πλήγμα, τόσο φυσικά, όσο και συμβολικά. Αυτό έδωσε προβάδισμα και αυτοπεποίθηση στους επιτιθέμενους που δρώντας χωρίς προσχήματα πλέον, πήραν μεγάλο μέρος της χώρας, γρήγορα στον έλεγχό τους.

εικ.30. Οι περιφερειακοί λόφοι όπου ήταν εγκατεστημένος ο σερβοβοσνιακός στρατός.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

3.1.2. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΆ ΣΕΡΒΟΒΟΣΝΙΑΚΟΎ ΣΤΡΑΤΟΎ ΚΑΙ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΈΝΩΝ. Για την κατανόηση της πολιορκίας είναι καίριο να αναφερθούν τα χαρακτηριστικά των 2 αντιμαχόμενων πλευρών: ποιοί συγκροτούν την κάθε μια, με τι μέσα καθώς και οι τακτικές που ακολουθούνται στην αστική μάχη. Όσον αφορά την άρθρωση του σερβοβοσνιακού στρατού αυτή έγινε σε τρία διαφορετικά επίπεδα, που άλλες φορές συνέπραξαν και άλλες λειτούργησαν αυτόνομα μέσα στα πλαίσια της ανομίας και της έλλειψης ελέγχου, που επιτρέπει η εμπόλεμη κατάσταση. Το πρώτο είναι αυτό του Γιουγκοσλαβικού Εθνικού Στρατού (JNA), ο τακτικός στρατός της ένωσης, ο οποίος με όλες τις υποδομές και το διαθέσιμο εξοπλισμό της Γιουγκοσλαβίας, περνάει στη διάθεση της σέρβικης επίθεσης - μιας και το Βελιγράδι, ως πρωτεύουσα της Σερβίας, ήταν το κέντρο (διοικητικό-οικονομικό-πολιτικό) της ένωσης. Το δεύτερο αποτελούν ο νεοσυσταθείς στρατός της Σέρβικης Δημοκρατίας της Βοσνίας με διοικητή του τον Ράτκο Μλάντιτς3. Τελευταίο και πιο δυναμικό κομμάτι συγκροτούσαν διάφορες παρακρατικές-φασιστικές οργανώσεις, όπως οι “τίγρεις” του Αρκάν, οι “τσέτνικ” του Σέσελι, οι “άσπροι αετοί” του Τσόβιτς, οι “λύκοι του Δρίνου” του Λούκιτς κτλ. (αντισχολείο, 2011). Μεταξύ των Σέρβων που επιστρατεύτηκαν από τον JNA, πολλοί ήταν εκείνοι, που δε θέλησαν να καταταγούν. Χιλιάδες ήταν οι λιποτάκτες και οι ανυπότακτοι κι εκεί εντοπίστηκε μεγάλη απώλεια του σέρβικου μιλιταρισμού σε ανθρώπινο δυναμικό. Αυτή την έλλειψη ήρθαν να συμπληρώσουν συμμαχικές δυνάμεις από τη Ρωσία και την Ελλάδα, ενώ παράλληλα βοήθησαν, με το να μην δίνουν άσυλο σε δραπέτες - τους συλλάμβαναν στέλνοντάς τους πίσω στη χώρα τους. Ο σερβοβοσνιακός στρατός, διακρίθηκε σε επαγγελματισμό, παραγωγικότητα και ευελιξία. Εκτός από τους μισθοφόρους, υπήρχαν και εθελοντές στρατιώτες- που διαπνέονταν από εθνικιστικά και ακραία θρησκευτικά ιδεώδη, τα οποία τους οδήγησαν να πολεμήσουν με μεγάλη προθυμία εναντίον της «μουσουλμανικής απειλής» και των «δυνάμεων που την στήριζαν». Από την άλλη μεριά, το βασικό χαρακτηριστικό των πολιορκημένων, ήταν ότι μάχονταν για να υπερασπιστούν την πόλη τους και τις ίδιες τους τις 3 «Ο Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, πρόεδρος της Σερβίας που διαφωνούσε με την ανεξαρτησία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, είχε ήδη διατάξει όλους τους Βόσνιας υπηκοότητας Γιουγκοσλάβους, στρατιώτες, που βρίσκονταν στη Σερβία, να γυρίσουν στη Βοσνία. Έτσι με την έναρξη του πολέμου νομιμοποιούνται να μείνουν εκεί (λόγω υπηκοότητας), αλλά όντας χρόνια κάτοικοι της Σερβίας και διαπνεόμενοι από τις ιδέες του Μιλόσεβιτς, συγκροτούν τον σερβοβοσνιακό στρατό, ο οποίος πρωτοστάτησε στις εχθροπραξίες κατά των Βόσνιων.» (Donia, 2006)

η πολιορκία

ζωές. Ως Βαλκάνιοι είχαν πλούσιο παρελθόν ενόπλων συγκρούσεων και διέθεταν γνώση (απ’ τους κοντινούς προγόνους τους) σχετική με τον πόλεμο και όπλα.4 Επιπλέον, αρκετοί κάτοικοι είχαν εργαστεί στην ιδιαίτερα ευρεία βιομηχανία όπλων της Βοσνία.5 Συνεπώς, όχι μόνο ήξεραν να τα χειρίζονται αλλά και να τα κατασκευάζουν, ακόμη και με οικιακά υλικά όπως σωλήνες και ξύλινες κάσες πορτών. Ο πρώτος πυρήνας εξοπλισμού για το μαχόμενο πληθυσμό, συστάθηκε από το αστυνομκό σώμα, το οποίο τάχθηκε στην υπεράσπιση της πόλης. Στην προσπάθειά τους να εξοπλιστούν, οι στρατιωτικές μονάδες που συστάθηκαν, απέκτησαν δύο τανκς και μικρό αριθμό βλημάτων. Με ευρηματικούς τρόπους και συστηματική δουλειά για την θωράκισή τους, αναζητούσαν αδιάκοπα, τρόπους αντίστασης.6 Πήραν άλλο ένα τανκ, παλιό μοντέλο - που είχε χρησιμοποιηθεί από τους παρτιζάνους στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο - από το μουσείο της Επανάστασης, που βρισκόταν ως εκθεσιακό αντικείμενο. Αυτά σπάνια χρησίμευσαν, εφόσον υπήρχε έλλειψη καυσίμων και σφαιρών. Για την κάλυψη της ανάγκης οπλισμού, στήθηκε άμεσα, ερασιτεχνική μονάδα παραγωγής, στα υπόγεια του Τεχνικού Πανεπιστημίου (Telibecirovic & Colakovic, 2014). Εκεί κατασκευάστηκαν εκτοξευτήρες ρουκετών, μικροί υδροσωλήνες, χειροβομβίδες και δυναμίτες, όχι πάντα με επιτυχία, καθώς κάποιες φορές προκαλούσαν αυτοτραυματισμούς και ατυχήματα.

εικ.31. Αυτοσχέδια όπλα των Βοσνίων, από το Μουσείο του τούνελ. 4 «Παράλληλα με το βάθεμα της κρίσης του γιουγκοσλαβικού κράτους εξοπλίζονταν όχι μόνο τα παράνομα κόμματα και οι ομάδες, αλλά και τα νόμιμα πολιτικά κόμματα.» (Πόποβ,1994) 5 Μόνο στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η ένωση των εργοστασίων που παράγουν όπλα και στρατιωτικό εξοπλισμό, έχει οκτώ μονάδες. (Επίσημη ιστοσελίδα Unis) 6 Σε πρώτο στάδιο, με τεχνάσματα και αντιπερισπασμούς προσπάθησαν, να δίνουν την εντύπωση ότι είναι πολυάριθμοι και εξοπλισμένοι. Για παράδειγμα, έκοβαν σωλήνες νερού και τους έβαφαν πράσινους για να μοιάζουν με όπλα.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

εικ.32. Βόσνιος στρατιώτης στα χαρακώματα.

Αν και υπήρξαν απόψεις που υποστήριζαν να φύγουν τα γυναικόπαιδα από την πόλη, αυτές απορρίφθηκαν αμέσως, διότι οι πολιορκημένοι κατάλαβαν ότι στο σύνολό τους, οι κάτοικοι αποτελούν τον πυρήνα της πόλης, κι αν την εγκατέλειπε ένα μεγάλο κομμάτι της (διαλύοντας οικογένειες) οι μαχόμενοι δεν θα είχαν τι να υπερασπιστούν. Έτσι η ζωή των οικογενειών οργανώθηκε με βάση τον πόλεμο και κάθε κομμάτι της συνεισέφερε με κάποιο τρόπο στην αντίσταση. Ενδιαφέρον ακόμα έχει ο τρόπος με τον οποίο η κοινωνική θέση, οι σχέσεις και οι γνωριμίες, χρησιμοποιούνταν και βοηθούσαν τον καθένα να επιλέξει τον τρόπο με τον οποίο θα υπερασπιζόταν την πόλη. Στις ομάδες που ένοπλα οργανώθηκαν στην πόλη, δραστηριοποιούνταν ο κόσμος εθελούσια, με την έννοια ότι δεν έγινε κάποια επιστράτευση. Ανάλογα με την εμπειρία και τις διασυνδέσεις τους, εμπλέκονταν σε διαφορετικό βαθμό ο καθένας. Άνθρωποι που πριν ακόμα την έναρξη του πολέμου, κινούνταν στην παρανομία, έχοντας την τεχνογνωσία που απαιτείται έδρασαν μεθοδευμένα και αποτελεσματικά, βρίσκοντας εξοπλισμό είτε από αποθέματα που είχαν προπολεμικά, είτε με πλιάτσικα στους πολιορκητές. Κάποιοι από αυτούς, βέβαια, εκμεταλλεύτηκαν την συνθήκη του πολέμου και με στόχο την κερδοσκοπία διακινούσαν όπλα ή άλλα αγαθά στη μαύρη αγορά. Άλλοι πολίτες, λιγότερο πρόθυμοι να πάρουν το ρίσκο του να πολεμήσουν στο μέτωπο, εξαναγκάστηκαν από τον περίγυρο να εμπλακούν, συχνά με βίαιο τρόπο. Για παράδειγμα, ο στρατός που οργανώθηκε

η πολιορκία

στην πόλη, έκανε εφόδους σε σπίτια (αρκετά συχνότερα σε σπίτια Σέρβων) με σκοπό τον εξαναγκασμό των ανδρών στο σκάψιμο χαρακωμάτων, μια εξαιρετικά δύσκολη και εξαντλητική εργασία (Sacco, 2004). Όσοι δεν θέλησαν να εμπλακούν στη μάχη, έμειναν απλά στα σπίτια τους, αμέτοχοι στο σκηνικό και επιδόθηκαν στον προσωπικό αγώνα για επιβίωση. Αυτή η όψη της πόλης, περιγράφεται με γλαφυρό τρόπο, σε λογοτεχνικά έργα, που βρίθουν από μαρτυρίες και αληθινά περιστατικά.7 3.1.3. Η ΈΚΒΑΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΈΜΟΥ. Μετά από 3,5 χρόνια πολιορκίας και αμέτρητες εχθροπραξιών που άρχιζαν να ξεπερνούν κάθε πρόσχημα και να απειλούν το κύρος παγκοσμίως ισχυρών θεσμών όπως αυτοί της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, οι τελευταίοι αποφάσισαν να επέμβουν. Τον Αύγουστο του 1995 μετά τη γενοκτονία της Σρεμπρένιτσα και την ανθρωποσφαγή στην κεντρική αγορά του Σαράγεβο, η απαγόρευση της εναέριας κυκλοφορίας (no-flying zone) παραβιάστηκε από σέρβικα αεροπλάνα και το ΝΑΤΟ βομβάρδισε τα σέρβικα στρατεύματα (Morrow, 2012). Η λήξη του πολέμου είναι γεγονός και επισφραγίζεται με την υπογραφή της συνθήκης του Dayton στις 21 Νοέμβρη του ‘95 - τέταρτη σε μια σειρά προσπαθειών για συνθηκολόγηση (Επίσημη ιστοσελίδα Βοσνίας-Ερζεγοβίνης). Οι αντιπρόσωποι των τριών πλευρών συναντήθηκαν στο Ντέιτον του Οχάιο, όπου τις τρεις πλευρές αντιπροσώπευσαν ο Άλια Ιζετμπέγκοβιτς, ως πρόεδρος της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης, ο Φράνιο Τούτζμαν ως πρό-

εικ.33. Η υπογραφή της συνθήκης Dayton. 7 Βλέπε “Sarajevo Under Siege: Anthropology in Wartime”, University of Pennsylvania Press.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

εδρος της Κροατίας και ο Σλομπόνταν Μιλόσεβιτς, ως πρόεδρος της Σερβίας8. Στις διαπραγματεύσεις συμφωνήθηκε ο διαχωρισμός της Βοσνίας Ερζεγοβίνης: το 51% ως Κροατο-Μουσουλμανικός τομέας, υπό την ονομασία Ομοσπονδία της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης, που είχε δημιουργηθεί τον Ιανουάριο του 1994, και στο τομέα της Σερβικής Δημοκρατίας το υπόλοιπο 49% της χώρας (ΒΒC). «Οι Σέρβοι που πριν τον πόλεμο αποτελούσαν το 31% του πληθυσμού της Βοσνίας, θα έπαιρναν το 49% του εδάφους “εθνικά καθαρό”, πια. Οι Κροάτες, με ένα 17% του πληθυσμού, θα έπαιρναν κάτι παραπάνω από το 25% της Βοσνίας. Και οι μουσουλμάνοι, το 44% του πληθυσμού πριν τον πόλεμο, το 25% του εδάφους» (αντισχολείο, 2001). Η συμφωνία ήταν αρκετά απρόσμενη καθώς παρ αχωρήθηκαν στους Σέρβους οι περιοχές που είχαν κάνει τις εθνοκαθάρσεις, νομιμοποιώντας τρόπον τινά την πολιτική τους στάση. Η χώρα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης μέχρι και σήμερα, έχει μια τριμερή προεδρία, με αντιπροσώπους για κάθε μια από τις 3 εθνοτικές ομάδες, αλλά στην πραγματικότητα η ισχύς έγκειται στο επίπεδο των 3 επιμέρους κυβερνήσεων και την οργάνωση της καθεμιάς σε καντόνια ή σε δήμους (Morrow, 2012). 3.1.4. ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΌΣ ΣΕ ΘΎΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΚΔΊΚΑΣΗ ΥΠΕΥΘΎΝΩΝ. Η πολιορκία του Σεράγεβο, διήρκησε από τον Απρίλη του 1992 μέχρι το Νοέμβρη του 1995 και θεωρείται από τις πιο μακροχρόνιες πολιορκίες πόλης στη σύγχρονη ιστορία, μετρώντας 3,5 χρόνια. Ο πολιορκημένος πληθυσμός ήταν, κατά μέσο όρο, 350.000 άνθρωποι. Λύθηκε με μαζικές μετατοπίσεις πληθυσμών και χιλιάδες θύματα, όπως θυμίζουν και τα νεκροταφεία των «μαρτύρων του πολέμου» που βρίσκονται διάσπαρτα την πόλη. Σε ολόκληρη τη Βοσνία, υπολογίζεται ότι σκοτώθηκαν περισσότεροι από 100.000 άνθρωποι και άλλα 2 εκατομμύρια - περισσότερο από το μισό του πληθυσμού της Β.Ε.- εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους. Χιλιάδες Βόσνιες γυναίκες βιάστηκαν συστηματικά, διαβόητα κέντρα κράτησης - ουσιαστικά βασανισμού - στήθηκαν. Πολλά χωριά λεηλατήθηκαν, κάηκαν και ο κατά πλειοψηφία μουσουλμανικός πληθυσμός τους εκκαθαρίστηκε. Με το τέλος του πολέμου, οι σωροί των μαζικών τάφων διαμελίζονται και σκορπίζονται στην ύπαιθρο, προκειμένου να εξαφανιστούν τα αποδεικτικά στοιχεία του εγκλήματος. Μέχρι και σήμερα ανακαλύπτονται τα κομμάτια τους για την αναγνώριση των θυμάτων από τους συγγενείς τους. Μετά το τέλος του πολέμου, ιδρύθηκε το ICTY, δηλ. το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την Πρώην Γιουγκοσλαβία, προκειμένου να δικαστούν άτομα 8 Ο πραγματικός εκπρόσωπος των Σερβοβοσνίων ήταν ο Ράντοβαν Κάρατζιτς (πρόεδρος του Σερβοβοσνιακού μορφώματος) που όντας κατηγορούμενος για εγκλήματα πολέμου, είχε γίνει φυγάς με τη λήξη του πολέμου.

η πολιορκία

εικ.34. Πολλά μουσουλμανικά χωριά λεηλατήθηκαν και κάηκαν. εικ.35. Ένα από τα πολλά νεκροταφεία, που βρίσκονται διάσπαρτα στην πόλη του Σαράγεβο.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

υπεύθυνα για σοβαρές παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, που διαπράχθηκαν στο έδαφος της πρώην Γιουγκοσλαβίας από το 1991. Στις διαβουλεύσεις κατέθεσαν μαρτυρίες πολλοί πολίτες που υπήρξαν θύματα, για διαφορετικούς λόγους ο καθένας. Σημαντικό μέρος αυτών των μαρτυριών αφορούσε στα κατηγορητήρια που κατέθεσαν μαζικά γυναίκες που είχαν πέσει θύματα βιασμού. Το δικαστήριο εξήγγειλε εντάλματα σύλληψης για 161 ανθρώπους, που ενεπλάκησαν σε εγκλήματα πολέμου την περίοδο αυτή. Επιγραμματικά, στις κατηγορίες αναφέρονται: μαζικές εκτελέσεις αμάχων, φόνοι και βιασμοί, γενοκτονίες, η τραγωδία στην Σρεμπρένιτσα και η πολιορκία του Σαράγεβο. Οι γνωστότεροι μεταξύ τους, ήταν ο Ράντοβαν Κάρατζιτς, πρόεδρος της Σερβικής Δημοκρατίας της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης, ο Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, Πρόεδρος της Γιουγκοσλαβίας και ο Ράτκο Μλάντιτς, αρχηγός του στρατού των Σερβοβόσνιων στη διάρκεια του πολέμου στη Βοσνία. Πολλοί από αυτούς έσπευσαν να βρουν καταφύγια και να κρυφτούν από τη δημοσιότητα ώστε να μην συλληφθούν. Χρειάστηκε να περάσουν 16 χρόνια μέχρι να συλληφθεί και ο τελευταίος από τους κατηγορούμενους.

3.2. ΧΩΡΙΚΉ ΑΝΆΛΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΟΡΚΊΑΣ

3.2.1. ΧΆΡΤΗΣ ΚΑΙ ΑΝΆΛΥΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΜΑΧΌΜΕΝΩΝ ΠΛΕΥΡΏΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΝΆΓΛΥΦΟΥ. Ο σερβοβοσνιακός στρατός περικύκλωσε την πόλη, σχηματίζοντας ένα δακτύλιο στα υψίπεδα των γύρω λόφων. Το λεκανοπέδιο που αφέθηκε στους πολιορκημένους, περίοπτο στο κέντρο του δακτυλίου, έμοιαζε ιδανικό για τους σκοπευτές, μιας και οι αποστάσεις ήταν πολύ μικρές. Οι διασκορπισμένοι στις πλαγιές, snipers1 κατέστησαν την κυκλοφορία στην πόλη, περιπέτεια. Οι λεωφόροι αναδείχθηκαν ως τα πιο ριψοκίνδυνα σημεία του κέντρου, και οι κάτοικοι τις διέσχιζαν τρέχοντας. Στην αρχή ο στρατός προσπάθησε να κόψει την πόλη στα δύο, από την γέφυρα Skenderija μέχρι το Ολυμπιακό Στάδιο, στο βόρειο σύνορό της, αλλά δεν τα κατάφερε. Το στρατηγικό προβάδισμα με όρους χωρικότητας και εξοπλισμού, έτσι κι αλλιώς παρέμεινε στους σερβοβόσνιους. Πήρανε την περιοχή της Grbavica, το ποτάμι έγινε το γραμμικό όριο που χώριζε την ελεύθερη πόλη από την πολιορκημένη. Τα κτίρια αυτής της γειτονιάς - εδώ, εντοπίζεται η πιο κοντινή εισχώρηση στην καρδιά της πόλης, παρεκλίνοντας από το υπόλοιπο σχήμα που κρατούνταν στις πλαγιές – ήταν επανδρωμένα με ελεύθερους σκοπευτές, οι οποίοι στόχευαν τους κατοίκους. Σύντομα οι κατοικίες της γύρω περιοχής εγκαταλήφθηκαν. Το τοπίο ερήμωσε και ο δρόμος σε αυτό το σημείο, μετονομάστηκε σε Sniper Alley (= λεωφόρος των snipers). Η στρατηγική του σερβοβοσνιακού στρατού δείχνει ότι οι στόχοι της πολιορκίας ήταν οι εξής: η διχοτόμηση του Σαράγεβο σε σέρβικο και σε μουσουλμανικό τμήμα και δεύτερον η κατάσταση ομηρίας της πόλης (Donia, 2006). Αυτό που επιδίωξαν, ήταν να πληγεί το ηθικό των πολιορκημένων και να χα1 Ελεύθεροι σκοπευτές από μακρινές και καμουφλαρισμένες θέσεις.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

εικ.36. Μηνύματα στον τοίχο παράλληλα της λεωφόρου των sniper, προειδοποιούν τους περαστικούς.

θούν υποδομές βασικές για την λειτουργία της πόλης. Έτσι κατέστρεψαν τις συγκοινωνίες, καταλαμβάνοντας το αεροδρόμιο, τα αστικά λεωφορεία και τα τραμ. Μπλόκαραν τις υποδομές υδροδότησης και ηλεκτροδότησης, επιτρέποντάς τα μόνο κάποιες ώρες της ημέρας. Τα όρια της περιοχής που έλεγχε ο σερβοβοσνιακός στρατός καθορίζονταν κι από την αστική γεωγραφία του Σαράγεβο. Ο πολεοδομικός ιστός, με τα στενά δρομάκια, τις έντονες κλίσεις και τις δημόσιες σκάλες να συνδέουν γειτονιές μεταξύ τους, δεν επέτρεπαν ελευθερία κινήσεων στα τεθωρακισμένα τανκς. Τον δακτύλιο, που όπως περιγράφηκε παραπάνω είχε σχηματίσει ο σερβοβοσνιακός στρατός, διέκοπτε μόνο η έκταση του αεροδρομίου, που τον έκοβε κάθετα. Ο χώρος αυτός από τα πρώτα χρόνια της πολιορκίας, πέρασε στην δικαιοδοσία του ΟΗΕ, που έστειλε στρατεύματα στο Σαράγεβο, τα οποία είχαν αποστολή να αποτρέψουν τις εχθροπραξίες, χωρίς όμως να προχωρήσουν σε στρατιωτικές επεμβάσεις. Κάτι τέτοιο βέβαια ήταν ανέφικτο και έτσι η μετριοπάθειά τους αποδείχτηκε αναποτελεσματική και υποκριτική δεδομένου ότι εκπροσωπούσαν την «ειρηνευτική δύναμη» στην εμπόλεμη ζώνη. Ο ρόλος τους περιορίστηκε στην παροχή πρώτων βοηθειών σε τραυματίες και στο διαμοιρασμό της πενιχρής ανθρωπιστικής βοήθειας που αποστελλόταν από τη Διεθνή

η πολιορκία

Κοινότητα. Είχαν εγκατασταθεί στο αεροδρόμιο, το οποίο χαρακτηρίστηκε ουδέτερη ζώνη και οι κυανόκρανοι (έτσι ονομάζονταν οι στρατιώτες του ΟΗΕ, λόγω του μπλε κράνους τους) φρόντιζαν ώστε να μην μπαίνει καμία από τις αντιμαχόμενες πλευρές στο χώρο. Αρκετοί πολίτες προσπάθησαν να διαφύγουν από εκεί, ωστόσο η ανεμπόδιστη θέα του αεροδιαδρόμου, τους καθιστούσε εύκολους στόχους από τα βουνά, ενώ οι περιπολίες των οχημάτων του ΟΗΕ, δεν επέτρεπαν το πέρασμα. Αυτό το σημείο, θα μπορούσε να είναι η μόνη διαφυγή των πολιορκημένων και η διασύνδεσή τους με τον εξωαστικό χώρο του Σαράγεβο. Το Γενάρη του 1993, ο διοικητής των μαχόμενων Βοσνίων, έδωσε εντολές σε πολιτικούς μηχανικούς για την κατασκευή ενός τούνελ, που θα διέσχιζε υπόγεια το αεροδρόμιο. Κατ΄αυτό τον τρόπο θα άνοιγε μια δίοδος προς τα περίχωρα, ώστε να μπορούν να μετακινούνται οι πολιορκημένοι, να μεταφέρουν σε ασφαλή σημεία τραυματίες, να φέρνουν πίσω εφόδια και τρόφιμα που καλλιεργούνταν στους οικισμούς της υπαίθρου καθώς και όπλα από όσους ήταν με την πλευρά των πολιορκημένων. Οι στρατιώτες ξεκίνησαν να σκάβουν το τούνελ από αντίθετες πλευρές και συναντήθηκαν στη μέση. Η κατασκευή ολοκληρώθηκε στις 30 Ιουλίου, μετά από 4 μήνες και 4 μέρες. Από το τούνελ πέρασαν 4.000 άνθρωποι και 20 τόνοι διαφορετικών αγαθών καθημερινά (Maček, 2011). Η έξοδος από

εικ.37. Γελοιογραφίες, σχολιάζουν τη θέση του ΟΗΕ απέναντι στον πόλεμο.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

αυτό ήταν καμουφλαρισμένη, μέσα σε ένα από τα σπίτια κοντά στο αεροδρόμιο. Ο σερβοβοσνιακός στρατός, υποπτεύθηκε την ύπαρξή του και βομβάρδιζε συχνά τις κατοικίες της περιοχής. Λίγο πριν τη λύση της πολιορκίας, οι Βόσνιοι κατέστρωσαν τελικό σχέδιο για την έξοδο από την πόλη, μέσω του τούνελ με

εικ.38. Τα οχήματα του ΟΗΕ, λειτουργούσαν ως προστασία από τις βολές και οι κάτοικοι κρύβονταν πίσω από αυτά.

εικ.39. Το σπίτι που οδηγούσε στο τούνελ και σήμερα είναι μουσείο.

η πολιορκία

στόχο την περικύκλωση του σερβοβοσνιακού στρατού. Με ταυτόχρονη επίθεση και από τα μέσα θα δινόταν η οριστική μάχη. Ο πόλεμος έληξε πριν πραγματοποιηθεί το εγχείρημα αυτό.

3.2.2. OΙ ΣΤΟΧΟΠΟΙΉΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΤΙΣΜΈΝΟΥ ΠΕΡΙΒΆΛΛΟΝΤΟΣ. Αυτά τα χρόνια της πολιορκίας τουλάχιστον 35.000 κτίρια και σπίτια καταστράφηκαν μερικώς ή ολοκληρωτικά. Γίνονταν στόχος του πυροβολικού του στρατηγού Κάρατζιτς, μερικές φορές απλώς για την δοκιμή όπλων ή τακνς ή ακόμα και για στρατηγικούς λόγους, δημιουργίας πανικού και διάχυσης φόβου στην πόλη. Οι προγραμματισμένοι στόχοι κτιρίων, περιλάμβαναν κυρίως νοσοκομεία, σχολεία, κέντρα διανομής ηλεκτρικής ενέργειας, αστυνομικά τμήματα, ανοιχτές τοποθεσίες με πηγές πόσιμου νερού, το Προεδρείο, αμυντικά αρχηγεία και άλλα. Κτίρια αμυντικής, κρατικής, ιστορικής, πολιτιστικής, αρχιτεκτονικής και καλλιτεχνικής σημασίας ήταν επίσης συστηματικά στο στόχαστρο (Telibecirovic & Colakovic, 2011). Παρακάτω γίνεται μια απόπειρα καταγραφής των κτιρίων, τα οποία στοχοποιήθηκαν από τις ένοπλες σέρβικες δυνάμεις και τον Γιουγκοσλαβικό Εθνικό Στρατό, απ’ την άνοιξη του 1992 ως τον χειμώνα του 1995, χωρισμένων ανά έτος. Πέρα από τα κτίρια που έγιναν άμεσος στόχος των στρατιωτικών δυνάμεων, πολλά άλλα καταστράφηκαν ή υπέστησαν σοβαρές ζημιές, από θραύσματα εκρήξεων άλλων στόχων. Πέρα από τα κτίρια, άμεσο στόχο των πυρπολητών αποτελούσαν και ανοιχτοί χώροι, όπως συγκεκριμένοι λεωφόροι, σταυροδρόμια,

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

σημεία συγκέντρωσης κόσμου. Στον κατάλογο αναφέρονται και αυτά πρώτον γιατί συμπληρώνουν την γενική εικόνα των στόχων και της στρατηγικής του στρατού και δεύτερον διότι αυτές οι στοχεύσεις ήταν και οι πιο πολύνεκρες, οι πιο βίαιες. 1992 • Η πρώτη σέρβική επίθεση έγινε στις 5 Απριλίου, από Σέρβους αστυνομικούς οι οποίοι επιτέθηκαν σε αστυνομικά τμήματα και στο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα του Υπουργείου Εσωτερικών, με αποτέλεσμα τον θάνατο δύο αστυνομικών και ενός πολίτη. Την επόμενη μέρα το νεοσύστατο Προεδρείο της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης ανακοίνωσε πως η χώρα βρίσκεται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. •Την 22η Απριλίου δέχτηκαν βομβιστικές επιθέσεις διάφορα αστυνομικά τμήματα, η εταιρία ηλεκτρισμού και το κτιριακό συγκρότημα της εταιρίας τηλεφωνίας, με απολογισμό πέρα από τις κτιριακές καταστροφές, 6 νεκρούς και 47 τραυματίες (Sudetic, 1992). •Την 1η Μαΐου έγινε βομβιστική επίθεση στον σιδηροδρομικό σταθμό του Σαράγεβο, όπου και από εκείνη την ημέρα σταμάτησε να λειτουργεί.2 • Το Ταχυδρομείο της πόλης κάηκε την νύχτα μεταξύ 1ης και 2ης Μαΐου, με αποτέλεσμα μέχρι το τέλος του Ιουλίου, το Σαράγεβο να έχει αποκοπεί από τον υπόλοιπο κόσμο (Prstojevic, 1993). • Στις 14 Μαΐου η καθολική εκκλησία, στο μέρος του Σαράγιεβο που λέγεται Stup, καταστράφηκε ολοσχερώς (Telibecirovic & Colakovic, 2014). • Το Σέρβικο πυροβολικό στόχευσε, στις 17 Μαΐου, το Ινστιτούτο Ανατολικών Σπουδών (Sarajevo Oriental Institute), το οποίο ιδρύθηκε στην πόλη το 1950 και στέγαζε την μεγαλύτερη συλλογή Ισλαμικών και Εβραϊκών χειρόγραφων και εγγράφων της Οθωμανικής περιόδου, σε όλη την νοτιοανατολική Ευρώπη. Το κτίριο και οι συλλογές που στέγαζε κάηκαν ολοσχερώς εκείνη τη μέρα (Riedlmayer, 1995). • Το ολυμπιακό στάδιο Zetra πυρπολήθηκε και κάηκε ολοσχερώς στις 25 Μαΐου.3 2 Το τελευταίο τρένο έφυγε απ’ τον σταθμό το μεσημέρι και μερικές ώρες αργότερα ο σταθμός καθώς και τα τρένα που βρίσκονταν σε αυτόν χτυπήθηκαν από βλήματα και καταστράφηκαν. Για τα επόμενα δέκα χρόνια κανένα τρένο δεν αναχώρησε από αυτόν. 3 Το Zetra κατασκευάστηκε για τους Χειμερινούς Ολυμπιακούς αγώνες που έλαβαν

η πολιορκία

• Το Μαιευτήριο ήταν ένα ακόμη κτίριο που χτυπήθηκε (στις 23 Απριλίου, στις 7, 26 και 27 Μαΐου) και τρία μωρά σκοτώθηκαν την τελευταία μέρα, όπου και καταστράφηκε ολοσχερώς. • Στις 27 Μαΐου ακόμη, έγινε επίθεση στον δρόμο Vase Miskina, όπου είχε σχηματιστεί ουρά για τη διανομή ψωμιού. Εκεί σκοτώθηκαν 16 άτομα (Mathúna, 2003). • Το κτίριο της καθημερινής, παλαιότερης και ισχυρότερης εφημερίδας στην Βοσνία και Ερζεγοβίνη, της Oslobodenje, η οποία εμφανίστηκε κατά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο σαν αντιναζιστική εφημερίδα, πυρπολήθηκε στις 29 Μαίου (Daily News, 2012). • Στις 29 Ιουνίου έγινε επίθεση με ρουκέτα στον τηλεοπτικό σταθμό του Σαράγεβο, με αποτέλεσμα τον θάνατο 5 ανθρώπων και τον τραυματισμό άλλων 30 (Mathúna, 2003). • Την 1η Αυγούστου, το διάσημο ξενοδοχείο Europe, σχεδιασμένο από τον Τσέχο αρχιτέκτονα Karel Pařík το 1882, καταστράφηκε και διακόπηκε η λειτουργία του λόγω βομβαρδισμών. • Στις 4 Αυγούστου, έγινε βομβιστική επίθεση, η οποία κινηματογραφήθηκε από τα δυτικά μέσα, χτυπώντας την κηδεία δύο ορφανών σε νεκροταφείο της πόλης (Mathúna, 2003). • Στις 13 Αυγούστου, το κτίσμα της ενορίας της καθολικής εκκλησίας του Stup, βομβαρδίστηκε και καταστράφηκε σε μεγάλο βαθμό (ΕΔΠΚ)4. • Το δημαρχείο της πόλης (City Hall), κτισμένο σε μαυριτανικό ρυθμό (moorish style) το 1896, πρόκειται για το πιο πολυτελές κτίριο απ’ την αυστροουγγρική περίοδο στο Σαράγεβο. Μερικές δεκαετίες πριν την πολιορκία της πόλης η Εθνική και η Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη εγκαταστάθηκαν εκεί. Στις 25 Αυγούστου βομβαρδίστηκε και η βιβλιοθήκη καταστράφηκε ολοσχερώς (Telibecirovic & Colakovic, 2014). • Τον ίδιο μήνα, στο κέντρο της πόλης, κοντά στο Marindvor, το τζαμί Šejh Magribija, κτισμένο τον 16ο αιώνα, καταστράφηκε σε μεγάλο βαθμό. Ο χώρα στο Σαράγεβο το 1984. Το 2010 το στάδιο ονομάστηκε Juan Antonio Samaranch, προς τιμήν του ισπανού έβδομου προέδρου της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής, ο οποίος απεβίωσε το ίδιο έτος. Οι κάτοικοι της πόλης ακόμη το αποκαλούν απλώς Zetra. (Byrnes, 2013) 4 Επιτροπή για τη διατήρηση της πολιτισμικής κληρονομιάς της ΒΕ.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

πέτρινος μιναρές του ανατράπηκε (ΕΔΠΚ). • Το μεγαλύτερο και πιο διάσημο τζαμί στην περιοχή Bascarsija, το τζαμί του Gazi – Husrefbey, επίσης κτισμένο τον 16ο αιώνα, δεν καταστράφηκε ολοσχερώς, αλλά οι τοίχοι και ο θόλος του δέχτηκαν πάνω από πενήντα απ’ ευθείας βολές από βλήματα διαφορετικού διαμετρήματος.5 Το τζαμί βομβαρδιζόταν από τον Απρίλη και μέχρι το τέλος της πολιορκίας είχε δεχτεί πάνω 150 απευθείας βολές (ΕΔΠΚ). • Το τζαμί του Alipasa, το οποίο βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της λεωφόρου Tito, υπέστη σοβαρές ζημιές από μια άμεση ριπή, η οποία άφησε μια μεγάλη τρύπα στον θόλο (ΕΔΠΚ). • Ο μιναρές στο αρχαίο Λευκό Τζαμί, σε μια ανωφερή περιοχή του Vratnik, επίσης στοχοποιήθηκε άμεσα και χτυπήθηκε πολλές φορές. • Το κτίριο του παλιού Madrasah, το μέρος που ιδρύθηκε το Πανεπιστήμιο του Σαράγεβο επί οθωμανικής Αυτοκρατορίας τον 16ο αιώνα, σαν Οθωμανικό Ίδρυμα Ανώτατης Εκπαίδευσης, επίσης χτυπήθηκε άμεσα πολλές φορές. • Η καθολική εκκλησία του Αγίου Ιωσήφ στο Marijin Dvor, όχι πολύ μακριά από το ξενοδοχείο Holiday Inn, υπέστη σοβαρές ζημιές από πολλές άμεσες ριπές (Telibecirovic & Colakovic, 2014).6 • Ο κύριος Καθολικός Καθεδρικός ναός της Ιερής Καρδιάς απ’ τον 19ο αιώνα, στο παλιό μέρος της πόλης, καταστράφηκε κυρίως από οβίδες. Τα παράθυρα έσπασαν από θραύσματα του κτιρίου και πολλοί άνθρωποι σκοτώθηκαν κοντά στην κεντρική πύλη του ναού(ΕΔΠΚ). • Η καθολική εκκλησία του Αγίου Βιτσέντζου, από την Αυστρο -ουγγρι5 Μια σκαλωσιά ανεγέρθηκε στο εσωτερικό του τζαμιού, προκειμένου να υποστηρίξει το ταβάνι και να αποτρέψει πιθανή κατάρρευση. Η κορυφή του μιναρέ που αντίκριζε το βουνό Trebevic καταστράφηκε όχι μόνο από βλήματα αλλά και από ριπές πολυβόλου. Οι καθημερινές προσευχές τελούνταν στην αυλή του τζαμιού γιατί δεν ήταν ασφαλής η ανάβαση στην κορυφή του μιναρέ. Οι βόμβες δεν κατάφεραν να διαπεράσουν τους τοίχους του τζαμιού του Gazi – Husrefbey καθώς έχουν πάχος δύο μέτρα. 6 Μια θανάσιμη ριπή διαπέρασε το μπροστινό παράθυρο της εκκλησίας και χτύπησε τον τοίχο αφήνοντας ένα αναγνωρίσιμο σημάδι απ’ την έκρηξη του βλήματος. Αργότερα, κατά την διάρκεια ισχυρών βροχοπτώσεων, απ’ την τρύπα της στέγης έτρεχε νερό το οποίο σημάδεψε την διαδρομή του πάνω απ’ το σημάδι του βλήματος, του οποίου άλλαξε το σχήμα. Τελικά άρχισε να μοιάζει με ανθρώπινη φιγούρα. Οι πιστοί θεωρούν αυτό το συμβάν θαύμα.

η πολιορκία

κή περίοδο στην λεωφόρο Tito, έμεινε χωρίς οροφή λόγω βομβαρδισμού. Ωστόσο, μάζες συγκεντρώνονταν εκεί και όταν ήταν απαραίτητο οι εκκλησιαζόμενοι κρατούσαν ομπρέλες (Telibecirovic & Colakovic, 2014). • Το Φραγκισκανό μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου στην περιοχή του Bistrik, χτυπήθηκε άμεσα από βλήμα ενός τανκ (Telibecirovic & Colakovic, 2014). • Δύο ορθόδοξες εκκλησίες υπέστησαν αρκετές ζημιές από θραύσματα άλλων εκρήξεων ή επειδή βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή των μαχών για τα σύνορα της πολιορκίας (ΕΔΠΚ). • Οι εξωτερικοί τοίχοι των δύο εβραϊκών Συναγωγών στην παλιά πόλη του Σαράγιεβο, του Sephardic και του Ashkenazi, καταστράφηκαν από οβίδες (ΕΔΠΚ). • Το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο, στον λόφο πάνω από την Grbavica βεβηλώθηκε βαρέως και υπέστη ζημιές. Αυτό το νεκροταφείο βρισκόταν υπό την προστασία της UNESCO και θεωρείται το δεύτερο μεγαλύτερο Εβραϊκό νεκροταφείο στην Ευρώπη, μετά από αυτό στην Πράγα. Σέρβοι στρατιώτες έστησαν τα πυροβόλα τους σε ολόκληρο το νεκροταφείο και μετέτρεψαν τα ταφικό παρεκκλήσι σε ανθρακαποθήκη (ΕΔΠΚ). • Το γυμναστήριο (Sports Hall) στο Alipasino Polje, επίσης καταστράφηκε (Telibecirovic & Colakovic, 2014). • Οι ουρανοξύστες UNIS γνωστοί και σαν «Momo and Uzeir»7 ιδιοκτησία της εταιρίας United Investment and Trading Company (UNITIC) βομβαρδίστηκαν πολλές φορές και καταστράφηκαν σε μεγάλο βαθμό, παρέμειναν όρθιοι όμως (Telibecirovic & Colakovic, 2014). • Το κυβερνητικό κτίριο απ’ την περίοδο της σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας πυρπολήθηκε πολλές φορές (Telibecirovic & Colakovic, 2014). • Η συναυλιακή αίθουσα του Σπιτιού των Νέων (rock concert hall of the House of Youth) καταστράφηκε από άμεσες ριπές (Telibecirovic & Colakovic, 2014). • Ο επιχειρηματικός ουρανοξύστης (business tower) της εταιρίας της πρώην Γιουγκοσλαβίας Energoinvest στο Pofalici κάηκε (Telibecirovic & 7 Τα ονόματα δύο χαρακτήρων μιας κωμικής ραδιοφωνικής εκπομπής, ένα σέρβικο και ένα βοσνιακό όπως λένε οι ντόπιοι.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

Colakovic, 2014). • Το ξενοδοχείο Bristol Hotel κάηκε ολοσχερώς. • Τα κτήρια των αστικών τραμ στην επικράτεια του δήμου του Novi Grad στοχοποιήθηκαν με βόμβες. Ακόμη όσα τραμ είχαν μείνει στις ράγες σε όλη την πόλη καταστράφηκαν. • Ο πύργος τηλεοπτικής αναμετάδοσης που βρίσκεται στην κορυφή του λόφου Hum πυρπολήθηκε πολλές φορές, βομβαρδίστηκε ακόμη και από το αεροπορικό του Εθνικού Γιουγκοσλαβικού Στρατού, αλλά δεν καταστράφηκε ολοσχερώς. Μέχρι το τέλος του πολέμου ήταν ένας από τους σπάνιους τηλεοπτικούς αναμεταδότες μεταδίδοντας το σήμα του Βοσνιακού ραδιοφώνου και τηλεόρασης (Telibecirovic & Colakovic, 2014). • Παρ’όλο που περιοχές κατοικίας και κτίρια συχνά βάλλονταν τυχαία, αυτές που καταστράφηκαν περισσότερο ήταν η “Aerodromsko Naselje”, ακολουθούμενη από την “Dobrinja” και το πρώην ολυμπιακό χωριό την περιοχή του “Mojmilo” (Telibecirovic & Colakovic, 2014). • Η μουσουλμανική αγορά στην Bascarsija, δέχτηκε άμεσες ριπές, και πολλά ξύλινα παραδοσιακά μαγαζιά υπέστησαν σοβαρές ζημιές. (Telibecirovic & Colakovic, 2014). 1993 • Tα μεσάνυχτα της πρωτοχρονιάς η πόλη βομβαρδίστηκε με MRL (multiple rocket launchers) τα οποία μπορούσαν να βομβαρδίσουν πολλαπλούς στόχους σχεδόν ταυτόχρονα. • Το καλοκαίρι, χτυπήθηκε το γήπεδο ποδοσφαίρου της γειτονιάς της Dobrinja, κατά τη διάρκεια ενός ποδοσφαιρικού αγώνα (Aid Soccer Tournament), όπου σκοτώθηκαν 13 άνθρωποι στην πλειοψηφία τους παιδιά και τραυματίστηκαν άλλοι 104. (Telibecirovic & Colakovic, 2014) • Στις 9 Νοεμβρίου, βομβαρδίστηκε το δημοτικό σχολείο Prvi Maj στην περιοχή Alipasino Polje και σκοτώθηκε η δασκάλα Fatima Gunic, της οποίας το όνομα δόθηκε μετέπειτα στο σχολείο, καθώς και 3 δεκάχρονοι μαθητές, ενώ 23 από αυτούς τραυματίστηκαν. Τα σφραγισμένα με μπετό παράθυρα του κτιρίου δεν απέτρεψαν το μακελειό. (Telibecirovic & Colakovic, 2014) 1994

η πολιορκία

• Την 5η Φεβρουαρίου, η κατάμεστη αγορά Markale, που μέχρι τότε δεν είχε χτυπηθεί άμεσα, στοχεύτηκε και χτυπήθηκε από μια οβίδα διαμετρήματος 120 χιλιοστών με απολογισμό 68 νεκρούς και 144 τραυματίες. (Telibecirovic & Colakovic, 2014) • Το προεδρείο της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης, κτισμένο σε αναγεννησιακό στυλ το 1886 στον κεντρικό δήμο της πόλης, στη λεωφόρο Marsala Tita, βομβαρδίζεται και υπόκειται σε σοβαρές εσωτερικές και εξωτερικές ζημιές. (Telibecirovic & Colakovic, 2014) 1995 • Βομβαρδίζεται από αέρος το κτίριο του RTV. • Την 28η Αυγούστου, η αγορά Markale στοχεύεται για δεύτερη φορά, με 5 βολές από την ταράτσα ενός κοντινού κτιρίου, με απολογισμό 43 νεκρούς και 90 τραυματίες.

εικ.41. Χάρτης με τις καταστροφές στην αγορά του Σαράγεβο.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

Οι πρώτοι στόχοι εντοπίζονται σε συγκοινωνία, επικοινωνία και μεταφορές: το ταχυδρομείο, ο σιδηροδρομικός σταθμός, το κτίριο της πιο δημοφιλούς εφημερίδας της πόλης και ο πύργος τηλεοπτικής αναμετάδοσης, με αποτέλεσμα το Σαράγεβο να έχει αποκοπεί από τον υπόλοιπο κόσμο, μέσα σε 3 μήνες από την έναρξη της πολιορκίας. Το καλοκαίρι του πρώτου χρόνου πυρπολούνται διαρκώς κτίρια πολιτισμού και διοίκησης. Από τους βομβαρδισμούς δεν γλυτώνουν ούτε ορθόδοξες εκκλησίες. Σε αυτό το σημείο είναι χρήσιμη η επισήμανση του γεγονότος πως στην περίπτωση της πολιορκίας, το κτιριακό υπόβαθρο που στοχεύθηκε επιλέχθηκε πρωτίστως με γνώμονα την διακοπή της λειτουργίας και αναπαραγωγής της πόλης. Σε άλλες περιπτώσεις ο πόλεμος διεξήχθη και σε άλλα πεδία, όχι τόσο σχετικά με πρακτικές ανάγκες, όσο με την ψυχολογία και το ηθικό των κατοίκων αλλά και με την αμφισβήτηση της ύπαρξης τους. Για παράδειγμα ,στην περίπτωση της Βοσνιακής πόλης Foca, τα πράγματα ήταν αρκετά διαφορετικά. Δεν τέθηκε ζήτημα πολιορκίας καθ’ ότι η πόλη, μικρή, επαρχιακή με μηδαμινές άμυνες, έπεσε απευθείας στα χέρια της σέρβικης εθνοφυλακής, το 1992, οι οποίοι διέπραξαν εκεί, εθνική εκκαθάριση. Συνεπώς, οι επιθέσεις στο κτιριακό υπόβαθρο ήταν απόλυτα συγκεκριμένες. Είκοσι ιστορικά τζαμιά μέσα και γύρω από την πόλη καταστράφηκαν. Δεν υπήρξαν ποτέ, ούτε αυτά ούτε οι κάτοικοί της και η πόλη μετονομάστηκε Srbinje (Bevan, 2006). Προφανώς κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να συμβεί στο Σαράγεβο, λόγω του μεγέθους του, των κατοίκων που το υπερασπίστηκαν και της άμεσης έκθεσης των γεγονότων που συνέβαιναν σε αυτό από τα διεθνή ΜΜΕ . Το δεύτερο χρόνο της πολιορκίας του το Σαράγεβο κι ενώ η πόλη αποκτά νέα οργάνωση, πολλοί κάτοικοι νοσηλεύονται τραυματισμένοι, ενώ τα πρώτα θύματα πενθούνται ήδη. Τώρα, πέρα από το κτισμένο περιβάλλον στοχοποιούνται οι κηδείες, τα νοσοκομεία και οι σταθμοί έκτακτης ανάγκης. Οι στόχοι μικραίνουν σε νούμερο αλλά είναι πιο συγκεκριμένοι, πιο θανατηφόροι. Είναι φανερό πως γίνεται προσπάθεια από μεριάς του Σερβοβοσνιακού στρατού να χτυπήσει ολοκληρωτικά και μέχρι τελικής πτώσης, το ηθικό της πόλης. Σε ένα σμπαραλιασμένο αστικό υπόβαθρο, χωρίς να μπορούν να ικανοποιήσουν επαρκώς τις βασικές ανάγκες, νερού, φαγητού, θέρμανσης και επικοινωνίας, οι κάτοικοι της πόλης είναι πλέον ο κινούμενος στόχος, και μάλιστα στα σημεία που αποπειρώνται να βρεθούν συλλογικά. Η τελευταία περίοδος, στιγματίζεται από τα δύο μακελειά στην κεντρική αγορά της πόλης, τα οποία οδηγούν τελικά στην λήξη της πολιορκίας, μέσω της διεθνούς παρέμβασης. Ο κόσμος της δύσης άγγιξε τα όρια της υπομονής

η πολιορκία

του στο θάνατο ή οι Σέρβοι οπλαρχηγοί είχαν ήδη κερδίσει τον πόλεμο και περίμεναν να τον τελειώσουν προσθέτοντας 111 νεκρούς στο σύνολο των βιαιοπραγιών; Εξάλλου η μοιρασιά των εδαφών δεν θα καθοριζόταν βάση κάποιου διεθνούς δικαίου που θα λάμβανε υπ’ όψη του τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν. 3.2.3. ΜΕΤΑΛΛΑΓΈΣ ΣΤΗΝ ΠΌΛΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΑΤΟΙΚΊΑ. Παρακάτω ακολουθεί μια ανάλυση σχετική με τα χωρικά αποτελέσματα, στην πόλη και την κατοικία, τα οποία προέκυψαν λόγω των αλλαγών στην συνθήκη έκτακτης ανάγκης. Οι αλλαγές αυτές αφορούν τις οικονομικές, τις κοινωνικές, τις πολιτιστικές, τις επικοινωνιακές σχέσεις και διάφορες άλλες πτυχές της καθημερινότητας των πολιτών, οι οποίες μεταλλάχθηκαν κατά την διάρκεια της πολιορκίας. Οι χωρικές αλλαγές που προέκυψαν στην πόλη έκτακτης ανάγκης σταδιακά είναι είτε μεγάλης κλίμακας, δηλαδή σχετικές με την πόλη αυτή καθεαυτή και τη δομή της, είτε εστιάζουν στην μικροκλίμακα του εσωτερικού των ιδιωτικών κατοικιών, είτε ακόμα αφορούν ατομικές συνήθειες και μεταλλαγές της έννοιας του πολίτη και μετατροπής του σε καθημερινό επιζόντα. Πέρα από το γεγονός ότι ολόκληρη η πόλη βρισκόταν υπό παρακολούθηση, οι πολίτες της βρίσκονταν διαρκώς υπό τον κίνδυνο του να γίνουν κινητοί στόχοι. Η κυκλοφορία στους δρόμους είχε σχεδόν σταματήσει και περιορίζονταν μόνο στις μετακινήσεις για τα απαραίτητα, απ’ το ξεκίνημα κιόλας της πολιορκίας. Οι γονείς απαγόρευαν στα παιδιά τους τις εξόδους απ’ το σπίτι και σύντομα ανακοινώθηκε επίσημη απαγόρευση της κυκλοφορίας, απ’ τις 10 το βράδυ ως τις 5 το πρωί. Την μέρα οι άνθρωποι κυκλοφορούσαν με κίνδυνο της ζωής τους, προς αναζήτηση νερού, ξύλων και λοιπών πολεμοφοδίων. Η πόλη όμως δεν έμεινε νεκρή. Το γεγονός ότι οι κάτοικοί της αποφάσισαν να μείνουν και να την υπερασπιστούν την κράτησε ζωντανή ως τη λήξη του πολέμου.

εικ.42,43. Οι κάτοικοι της πόλης αποφάσισαν να μείνουν.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

Όλες οι έξοδοι της πόλης και όλα τα σημεία εισόδου σε αυτή είχαν μπλοκαριστεί. Όλοι οι δρόμοι κατέληγαν σε αδιέξοδα καθώς η πόλη ήταν περικυκλωμένη από παντού. Τα τρένα επίσης είχαν χτυπηθεί και βρίσκονταν εκτός λειτουργίας. Η μόνη διαφυγή και επικοινωνία μπορούσε να γίνει από την περιοχή του αεροδρομίου, το οποίο όμως δεν λειτουργούσε παρά μόνο για ανθρωπιστικές αποστολές. Κατά συνέπεια πέρα από τις μετακινήσεις είχε σαμποταριστεί η ενημέρωση και η επικοινωνία με τον «έξω» κόσμο. Ο τύπος που κυκλοφορούσε γραφόταν από δημοσιογράφους που κατοικούσαν στην πολιορκημένη πόλη, με τα πενιχρά μέσα που διέθεταν και αποτελούνταν από δύο ημερήσιες εφημερίδες. Λειτουργούσαν ακόμη δύο ραδιοφωνικοί σταθμοί και ένα τηλεοπτικό κανάλι, το οποίο δεν έκανε παρά λίγες μεταδόσεις την μέρα, ζωντανά προγράμματα και συνεντεύξεις τύπου, που γίνονταν καθημερινά στο Διεθνές Κέντρο Τύπου. Οι ένοπλες βομβιστικές επιθέσεις στόχευαν συχνά τις υποδομές αυτές, αλλά έτσι κι αλλιώς οι κάτοικοι είχαν πρόσβαση στα μη έντυπα μέσα μόνο όταν είχαν ηλεκτρισμό.

εικ.44. Περιμένοντας στην ουρά για την “maybe airlines”. εικ. 45. Ραδιοφωνικός σταθμός σε λειτουργία 1992.

Αποτέλεσμα αυτού του αποκλεισμού από τον εξωτερικό κόσμο ήταν η επικράτηση της «φήμης» στο πολιορκημένο Σαράγεβο, η πιο σημαντική πηγή πληροφόρησης πιο σημαντική και από τα νέα που μεταδίδονταν απ’ τα επίσημα μέσα. Αυτές οι φήμες αναφέρονταν σε στρατιωτικές παρεμβάσεις, την άρση της πολιορκίας της πόλης, την θέσπιση διαδρόμων και ασφαλών παραδείσων, ήταν σχεδόν πάντα θετικιστικές και ταξίδευαν σε όλη την πόλη πιο γρήγορα απ’ τον οποιονδήποτε. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό αυτού του τύπου πληροφόρησης ήταν το ότι διαδίδονταν από όλους: νοικοκυρές, καθηγητές πανεπιστημίου, έφηβους, γιατρούς (Prstojevic, 1993).

η πολιορκία

H κυκλοφορία πεζών στους δρόμους σταδιακά είχε ελαχιστοποιηθεί. Το ίδιο ίσχυε και για την κυκλοφορία οχημάτων. Τα αστικά τραμ είχαν καταστραφεί, όπως και οι υπόλοιπες αστικές συγκοινωνίες (λεωφορεία, βαν, τρόλεϊ, καλωδιωμένο τρένο) είχαν τεθεί εκτός λειτουργίας. Όσον αφορά την οδήγηση, στην σκοτεινή πόλη, ήταν σχεδόν ακατόρθωτη. Βενζινάδικα δεν λειτουργούσαν και καύσιμα μπορούσαν να βρεθούν μόνο μέσω UNPROFOR8 ή στην μαύρη αγορά, πολύ ακριβά και πολύ κακής ποιότητας. Δίκτυο φωτεινών σηματοδοτών δεν υπήρχε και οι οδηγοί ανά πάσα στιγμή κινδύνευαν να στοχευτούν από τους σνάιπερς στα βουνά. Γι αυτό όσα αυτοκίνητα κυκλοφορούσαν έτρεχαν με ιλιγγιώδη ταχύτητα, αδιαφορώντας για τους πεζούς και φορτωμένα με υλικά που λειτουργούσαν ως καμουφλάζ και προστασία από σφαίρες. Τα περισσότερα πάρθηκαν από τους ιδιοκτήτες τους, με ή χωρίς αποζημίωση, ιδίως αν λειτουργούσαν με ντίζελ. Τα ποδήλατα – τα οποία δεν ήταν ποτέ δημοφιλή στο επικλινές έδαφος της πόλης – «ανακαλύφθηκαν» ξανά και τέθηκαν σε λειτουργία.

εικ.46,47. “Ανακαλύπτοντας” ξανά το ποδήλατο.

Επίσης για τις μεταφορές ειδών πρώτης ανάγκης, όπως νερό, κάρβουνα και ξύλα χρησιμοποιούνταν παιδικά καροτσάκια ή καρότσια για ψώνια. Ταξί δεν λειτουργούσαν και μόνο οι επισκέπτες της πόλης, μέσω γνωριμιών, μπορούσαν να νοικιάσουν αμάξι με τον οδηγό του (Prstojevic, 1993). Οι δημόσιοι χώροι στην πολιορκημένη πόλη είχαν αλλάξει ιδιαιτέρως, χωρικά και νοηματικά. Ο μόνος λόγος για να συγκεντρωθούν κάπου άνθρωποι ήταν για να ανεφοδιαστούν τρόφιμα από τα σημεία διανομής, νερό από κάποια πηγή, ξύλα από κάποιο πάρκο. Οι κάτοικοι για να επιβιώσουν τον χειμώνα, εφόσον η θέρμανση και ο ηλεκτρισμός ήταν αμφίβολο αν θα δούλευαν, κατά 8 United Nation Protection Force.

εικ.46,47. “Ανακαλύπτοντας” ξανά το ποδήλατο. 80

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

την διάρκεια του πρώτου καλοκαιριού, έκοψαν τα περισσότερα δέντρα (σημύδες, λεύκες, φλαμουριές, πλατάνια, δαμασκηνιές, μηλιές, κερασιές, αχλαδιές τα πάντα μέχρι και τα χαμόκλαδα) από όλα τα πάρκα, τις αλάνες, τις αυλές, τα νεκροταφεία, ακόμη ξερίζωσαν τις ξύλινες πλάτες από τα παγκάκια σε οποιονδήποτε δημόσιο χώρο, μέχρι τους σταυρούς και τις πυραμίδες των τάφων στα νεκροταφεία, τα οποία έτσι κι αλλιώς από νωρίς απέφευγαν για λόγους ασφάλειας, αφού οι κηδείες είχαν γίνει και αυτές στόχος βομβαρδισμών. Τα περισσότερα δημόσια κτίρια ή κτίρια πολιτισμού βομβαρδίζονταν και καταστρέφονταν το ένα μετά το άλλο. Ο ζωολογικός κήπος ακόμη εγκαταλείφτηκε από νωρίς, καθώς κτήριο και ζωντανά είχαν γίνει πειραματικός στόχος από σκοπευτές της κοντινής πρώτης γραμμής του μετώπου (Prstojevic, 1993).

εικ.48. Οι κάτοικοι κόβουν τα δέντρα ενός νεκροταφείου, προκειμένου να εξασφαλίσουν καύσιμη ύλη για θέρμανση.

Στις φημισμένες αγορές του Σαράγεβο: Markale, Ciglane, Hepok, Alipasino polje, μπορούσε να δει κανείς την φτώχια στα χειρότερά της. Η αφθονία και το χρώμα, οι επιλογές και η ζωντάνια είχαν εκλείψει. Συνέχισαν παρόλα αυτά να λειτουργούν και να αποτελούν σημεία συνάντησης, τουλάχιστον μέχρι και τον τελευταίο χρόνο της πολιορκίας, όταν βομβαρδίστηκαν και αυτές.

η πολιορκία

εικ.49,50. Οι φτωχές αγορές του εμπόλεμου Σαράγεβο (Markale Market)

εικ.51. Οι όχθες του ποτεμού Μίτακα έχουν μετατραπεί σε σκουπιδόπο.

εικ.52. Φουρούνα.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

Οι άνθρωποι του Σαράγεβο χρησιμοποιούσαν το φως της ημέρας το περισσότερο δυνατό και έκαναν όλες τις δουλειές τους εκείνες τις ώρες, είτε εσωτερικές είτε εξωτερικές. Η πόλη ησύχαζε από νωρίς το βράδυ, αλλά οι κάτοικοι δεν κοιμούνταν, καθώς συχνά δέχονταν μεταμεσονύχτια πυρά από τα βουνά, ή πιθανόν το νερό ή ο ηλεκτρισμός να επανασυνδέονταν τις βραδινές ώρες - κάτι που δεν έπρεπε να μείνει ανεκμετάλλευτο. Από τους 1800 σταθμούς μετασχηματισμού στο Σαράγεβο, πάνω απ’ τους μισούς δεν δούλευαν και για τους κατοίκους η κλοπή ασφαλειών ήταν κάτι συνηθισμένο, αφού η τιμή τους στην μαύρη αγορά ήταν πενηνταπλάσια (Prstojevic, 1993). Οι κάτοικοι επίσης διαπραγματεύονταν το ρεύμα. Η μια πλευρά του δρόμου που τύχαινε να έχει ρεύμα, το πούλαγε στους απέναντι, με πρόχειρες και επικίνδυνες καλωδιακές συνδέσεις. Οι άνθρωποι έβρισκαν όλους τους περίεργους τρόπους να κλέβουν ρεύμα είτε από γειτονικά άδεια ή γεμάτα σπίτια, είτε από κοντινούς σταθμούς ηλεκτροδότησης. Επίσης χωρίς θέρμανση και σπασμένα τζάμια οι περιοχές όπου υπήρχαν κατοικίες είχαν αλλάξει εντελώς την όψη τους. Αυτά που ήταν κάποτε παράθυρα, είχαν σύντομα μετατραπεί σε σκουρόχρωμες μπαλωμένες οπές στους τοίχους των συγκροτημάτων που πάνω τους μπορούσε κανείς να διαβάσεις το όνομα

η πολιορκία

UNHCR9. Αυτός ήταν ο ιδιοκτήτης των ζωών τους, όπως ανέφεραν οι κάτοικοι, που για κλείσουν τις τρύπες των ανοιχτών παραθύρων χρησιμοποιούσαν τα θερμικά φύλλα που τους προμήθευε. Για την θέρμανση οι άνθρωποι χρησιμοποιούν παλιές σόμπες, τις φουρούνες και στην απουσία καμινάδων, προσαρμόζουν πρόσθετα μπουριά και τα κολλάνε πάνω στα παράθυρά τους.

εικ.53. Διαμέρισμα σε κεντρική συνοικία της πόλης. Τα μπουριά καραδοκούν σε κάθε στενό, καθώς τρυπάνε τις προσόψεις.

Το Γιουγκοσλαβικό νόμισμα είχε επίσημη κυκλοφορία μέχρι τον Απρίλιο του 1992. Το ίδιο νόμισμα, αλλά με την υπογραφή της Λαϊκής Τράπεζας της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης χρησιμοποιήθηκε μέχρι τον πρώτο Δεκέμβρη, όπου η χώρα έμεινε χωρίς χαρτί. Εφόσον τα νέα χρήματα για την Βοσνιακή κυβέρνηση τυπώνονταν στην Αγγλία δεν μπορούσαν να φτάσουν εγκαίρως και ασφαλώς στο Σαράγεβο, οπότε οι δεσμίδες τυπώνονταν στο μέγεθος δύο εισιτηρίων του τραμ: 10, 20, 50, 100, 500, 1000, 5000 δηνάρια. Τα πρώτα τέσσερα χαρτονομίσματα δεν είχαν καμία αξία από μόνα τους. Οι χαμηλότερες τιμές ήταν αυτές του ψωμιού και της εφημερίδας. Ένα γερμανικό μάρκο, που ήταν η βασική αξία για καθετί που άξιζε κάτι, επίσημα μετριόνταν σε 550 Δηνάρια της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Την ίδια στιγμή, στην μαύρη αγορά η αξία του ήταν 1200-1300 Δηνάρια (Prstojevic, 1993). 9 Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες.(United Nation High Commissioner for Refugees.)

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

Η οικονομία κινούνταν με πολλούς τρόπους. Απ’ τη μια βρίσκονταν οι έμποροι, οι οποίοι προσπαθούσαν να διατηρήσουν το επάγγελμα που έκαναν προπολεμικά, χρησιμοποιώντας το επίσημο νόμισμα, δηλαδή το δηνάριο. Απ’ την άλλη υπήρχε η μαύρη αγορά στην οποία μπορούσε κανείς βρει ότι δεν έβρισκε στο επίσημο εμπόριο, όπως καλλυντικά, αλκοόλ, τσιγάρα και πολλά άλλα, αλλά όλα πληρώνονταν με γερμανικά μάρκα, υπερτιμημένα και μετά από παζάρια και συμφωνίες. Επίσης κάποιες επιχειρήσεις εμφανίστηκαν (Bankopromet, Generalmarket) οι οποίες προσέφεραν προμήθειες φαγώσιμων για το χειμώνα (Telibecirovic & Colakovic, 2014). Υποτίθεται ότι έπρεπε να πληρώσει κανείς προκαταβολικά, με σκληρό συνάλλαγμα. Σε σύγκριση με τη μαύρη αγορά, οι τιμές ήταν απίστευτα χαμηλές. Μετά την πρώτη παράδοση τα πάντα σταμάτησαν, διότι οι προμηθευτές είχαν επισκέψεις από κάποιους που τους είπαν ότι το εμπόρευμά τους παραήταν φτηνό. Ακόμα, είχε αναπτυχθεί και ένα είδος ανταλλακτικού εμπορίου μεταξύ των κατοίκων αλλά και με τους επισκέπτες. Όσοι εισέρχονταν στην πόλη, συχνά έφερνα μαζί τους πράγματα που δύσκολα μπορούσαν να βρουν οι πολιορκημένοι και τα αντάλλασαν για στέγη, κάποια μετακίνηση ή ακόμα και πληροφορίες. Ακόμα οι κάτοικοι μπορούσαν να εμπορευτούν σε αυτούς τα πιο περιζήτητα αναμνηστικά της πόλης, τα βλήματα, τα οποία συλλέγονταν προσεκτικά από μικρούς αλλά και μεγάλους. Αναμνηστικά ακόμη ήταν τα κουπόνια σίτισης χωρίς χρηστική αξία, πολεμικά άρθρα της OSLOBODJENJE, σκυλιά ράτσας που τα είχαν εγκαταλείψει οι ιδιοκτήτες τους, παπούτσια από δέρμα φιδιού – εξαιρετικά για τρέξιμο σε σταυροδρόμια. Υπάρχει κάτι ακόμα πολύτιμο που αγοράζεται παράνομα ή ανταλλάσσεται. Τα έγγραφα: εγγυήσεις, διαπιστεύσεις, στρατιωτικές άδειες, συνταγές γιατρού για βαριά ασθένεια, πλαστά έγγραφα όλων των ειδών που οι τιμές τους είναι θέμα συμφωνίας (Telibecirovic & Colakovic, 2014). Όσον αφορά τα εμπορικά καταστήματα, η πλειοψηφία τους είχε διαρρηχτεί, βομβαρδιστεί, ερημωθεί. Αυτή η κατάσταση διήρκησε μέχρι τους πρώτους μήνες, όταν στα μέσα του πρώτου χρόνου της πολιορκίας, κάποιοι θαρραλέοι ιδιοκτήτες ξανάνοιξαν κάποια. Εκεί οι κάτοικοι μπορούσαν να προμηθευτούν απομεινάρια απ’ το προπολεμικό πλούσιο Σαράγεβο. Σούπερ μάρκετ δεν υπήρχαν. Το ωράριο δουλειάς ήταν απ’ τις 8 πμ ως τις 3μμ αλλά τα περισσότερα μέρη έκλειναν απ’ το μεσημέρι. Στο τέλος κάθε εργάσιμης μέρας το εμπόρευμα κρυβόταν στα υπόγεια, καλά προστατευμένο και κλειδωμένο. Τα καταστήματα ρούχων πουλούσαν μέχρι το τέλος του πρώτου φθινοπώρου του πολέμου. Τα χειμερινά ρούχα πωλούνταν από λαθρεμπόρους στα καταστήματα. Όλο το εμπόρευμα έτσι κι αλλιώς προερχόταν από ερημωμένα καταστήματα. Τα φαρμακεία ήταν τρία για όλη την πόλη και ενώ διέθεταν τα πιο απλά και

η πολιορκία

φτηνά εμπορεύματα τα πωλούσαν ιδιαιτέρως ακριβά. Υπήρχαν δύο βιβλιοπωλεία που δούλευαν και ένα “Book Club” – το Vaselin Maslesa – στα οποία ο αριθμός και οι επιλογές βιβλίων μειώνονταν ταχύτατα διότι η αποθήκη του μεγαλύτερου εκδοτικού οίκου στο Σαράγεβο, βρισκόταν σε κατειλημμένο έδαφος. Τέλος, οι φημισμένες αγορές του Σαράγεβο, όπως προαναφέρθηκε, συνέχισαν να λειτουργούν, μέχρι τις τραγικές σφαγές στο τέλος του πολέμου, ήταν όμως πολύ φτωχές, και τα προϊόντα που διαθέτονταν τέλειωναν σχεδόν αμέσως. Οι λύσεις στο πρόβλημα έλλειψης πόσιμου νερού και φαγητού, από κατοίκους τους Σαράγεβο δεν δίνονταν παρά μέσω της ανεπαρκούς ανθρωπιστικής βοήθειας που αποστέλλονταν ή μέσω των ευρεσιτεχνιών των κατοίκων. Αυτοί οι τρόποι ανεφοδιασμού των ανθρώπων, αφορούσαν συγκεκριμένα σημεία της πόλης στα οποία μαζεύονταν κατά εκατοντάδες και περίμεναν με τις ώρες. Ανεφοδιάζονταν συλλογικά, δημιουργώντας συγκεκριμένους αστικούς θύλακες, οι οποίοι έγιναν και στόχοι βομβαρδισμού. Οι ελλείψεις σε νερό στο πολιορκημένο Σαράγεβο, μπορεί να διαρκούσαν μέρες, ή εβδομάδες, λόγω βομβαρδισμών που κατέστρεφαν τα δίκτυα ή λόγω έλλειψης ηλεκτρισμού. Το Konak ήταν περιοχή που μπορούσαν να βρουν νερό αλλά μόνοι οι προνομιούχοι, μετά υπήρχε και το Sedam στο Bistrik, όπου μεγάλες ουρές σχηματίζονταν, μετά στη γειτονιά Pionirska dolina, όπου σε αυτό το επικίνδυνο μέρος έπρεπε να περιμένουν κάτω από τα πυρά ελεύθερων σκοπευτών. Το νερό κουβαλιόταν σε ποσότητες ανάλογα με την δύναμη του καθένα, περιμένοντας σε ουρές πολλές ώρες, κάνοντας διαδρομές πολλές φορές τη μέρα. Άλλος τρόπος ανεφοδιασμού νερού ήταν οι τρύπες σε υδροσωλήνες που έτρεχαν πάνω από ρυάκια, χωρίς να έχει μεγάλη σημασία για τους κατοίκους αν το νερό ήταν καθαρό ή όχι. Για την ανεύρεση νερού είχε αναβιώσει στην πόλη και η πρακτική της ραβδοσκοπίας. Η βροχή ακόμη ήταν ένας τρόπος, καθώς άνθρωποι στέκονται σε ουρές, μέσα στη

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

βροχή, περιμένοντας με κουβάδες για το μερίδιο τους από βροχόνερο, το οποίο το έπιναν, πλένονταν ή έπλεναν με αυτό τα πιάτα. Η τραγική ειρωνεία είναι πως το Σαράγεβο πάντοτε ήταν διάσημο για τα νερά του, τα οποία κατά την διάρκεια της πολιορκίας, είτε βράζονταν είτε καθαρίζονταν με χάπια.

εικ.55, 56, 57. Συλλογή νερού.

η πολιορκία

Όσον αφορά τη σίτιση τα πράγματα ήταν εξίσου δύσκολα, καθώς όπως προαναφέρθηκε οι αγορές δεν έχουν σχεδόν καθόλου τρόφιμα. Οι κάτοικοι πήραν κρατικά κουπόνια σίτισης κάποια στιγμή μέσα στον πρώτο Ιούνιο, αλλά ποτέ δεν εξυπηρέτησαν τον σκοπό τους, αφού τελικά δεν μπορούσε κανείς να αγοράσει κάτι με αυτά. Συνήθως οι κάτοικοι περίμεναν με τις ώρες στις ουρές των σημείων διανομής ανθρωπιστικής βοήθειας για να πάρουν 233 γραμμάρια ψωμί το άτομο καθημερινά. Η ανθρωπιστική βοήθεια, τους πρώτους επτά μήνες του πολέμου, εφοδίασε κάθε κάτοικο με έξι πακέτα του ενός γεύματος έτσι έπρεπε να εφευρεθούν τρόποι με τους οποίους αυτή η ποσότητα φαγητού που κανονικά προοριζόταν για ένα άτομο, ένα γεύμα, μια χρήση, να συντηρηθεί και να καταναλωθεί σε δόσεις. Την άνοιξη, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο, ότι «πράσινο» ήταν δυνατό να βρεθεί χρησιμοποιούνταν σαν πρώτη ύλη μαγειρέματος - από πάρκα, κήπους, χωράφια και λόφους οι οποίοι δεν ήταν επικίνδυνοι να τους επι-

εικ.58,60. Αυτοσχέδιο μαγείρεμα, εικ. 59. Αστικός κήπος σε ασφαλή περιοχή κατοικίας, εικ.61. Πλένοντας και γεμίζοντας δοχεία στην μάνικα, η οποία ήταν η μοναδική πηγή νερού για ολόκληρη την γειτονιά. Στο βάθος φαίνονται φυτεμένος κήπος με λαχανικά. Στο Hrasno του Σαράγεβο, το 1994.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

σκεφτείς. Ακόμη στην πόλη, σε σχετικά ασφαλείς περιοχές, είχαν δημιουργηθεί, μικροί αστικοί καλλιεργήσιμοι κήποι, με τα βασικά οπωροκηπευτικά. Οι αγρότες που εγκαταστάθηκαν στην περιφέρεια σαν πρόσφυγες από τις κοντινές επαρχίες, δεν έφερναν στην πόλη τα παράγωγα των ζώων που είχαν πάρει μαζί ή όσα καλλιεργούσαν, για λόγους ασφαλείας. Αρκετοί κάτοικοι του Σαράγεβο, έμειναν στα διαμερίσματά τους μέχρι να λήξει ο πόλεμος. Οι πρόσφυγες και αυτοί των οποίων τα διαμερίσματα είχαν καεί ή καταστραφεί από βόμβες κατοικούσαν στα διαμερίσματα αυτών που εγκατέλειψαν το Σαράγεβο πριν ή κατά την διάρκεια του πολέμου. Αυτοί είχαν εκδώσει προσωρινές μισθώσεις ή πωλητήρια, αυτό που έγινε στην πράξη όμως ήταν τα σπίτια αυτά να καταληφθούν. Οι άνθρωποι τότε άλλαζαν διαμέρισμα ανάλογα με την ασφάλεια της γειτονιάς ή με το τι μπορούσε να προσφέρει το κάθε σπίτι: ηλεκτρισμό, γκάζι, νερό. Ο μόνος τρόπος να εντοπιστεί η θέση κάποιου, ήταν η διεύθυνση που βρισκόταν η διανομή ανθρωπιστικής βοήθειας στην οποία είχε δηλώσει το όνομά του. Λόγω αυτής της συνθήκης συνεχούς αναζήτησης κατάλληλου διαμερίσματος, είχαν δημιουργηθεί πολλά κοινόβια, οι παλιές οικογένειες συχνά αποσυνθέτονταν και νέες σχηματίζονταν. Ακόμη και οι εργένηδες σχημάτιζαν τριάδες, για να μπορούν να διαχειριστούν καλύτερα το φαγητό που έπαιρναν απ’ την ανθρωπιστική βοήθεια. Κατά την διάρκεια της πολιορκίας ολόκληρη η δομή της πολυκατοικίας επαναπροσδιορίστηκε. Οι είσοδοι συχνά ήταν ελεγχόμενες, από αδρανείς και

εικ.62. Κάτοικοι του κέντρου παρακολουθούν από το διαμέρισμα. εικ. 63. Μια από τις ατέλειωτες ουρές στα σημεία διανομής ανθρωπιστικής βοήθειας.

η πολιορκία

εικ.64. (πάνω) Η καταστροφική μεταμόρφωση 35.000 διαμερισμάτων σε καταφύγια έκτακτης ανάγκης για τις οικογένειες. Κατοικία 100 τμ στο Σαράγεβο των Ολυμπιακών Αγώνων του 1984 και εικ.65. (κάτω) στο στρατόπεδο συγκέντρωσης που μετατράπηκε η πόλη το 1993,1994,1995.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

φοβισμένους κατοίκους, με κάποιους από αυτούς ακόμη και να σημειώνουν τον κάθε επισκέπτη κρατώντας τα πρακτικά της πολυκατοικίας σαν να ήταν κανονικό βιβλίο κατασκόπου. Οι σκάλες των κτιρίων ήταν συλλογική υπόθεση και διέπονταν από νόμους κοινότητας. Ήταν το σίγουρο μέρος που μαζεύονταν κατά την διάρκεια βομβαρδισμών, καθώς ήταν ο ασφαλέστερος πυρήνας του κτιρίου. Εκεί είχαν δημιουργηθεί και τα λεγόμενα «σχολεία της σκάλας» όταν μαζεύονταν όλα τα παιδιά της πολυκατοικίας για μάθημα, αφού οι γονείς δεν επέτρεπαν συχνές εξόδους. Το καθεστώς φιλοξενίας στη σκάλας επεκτάθηκε και στα υπόγεια, τα οποία συχνά οικειοποιούνταν από «εισβολείς»-ανθρώπους που είχαν χάσει το βιός τους και χρειάζονταν καταφύγιο. Το εσωτερικό των σπιτιών προσαρμόστηκε στις πιθανές πηγές κινδύνου. Η ζώνη του σπιτιού, που συνήθως εφάπτεται στον εξωτερικό τοίχο, είναι εκτεθειμένη στις ριπές των σνάιπερς και ψυχρή αφού τα τζάμια των παραθύρων έχουν σπάσει και έτσι χρησιμοποιείται για αποθήκευση ξύλων, καροτσιών, νερού. Οι τοίχοι των ασφαλέστερων δωματίων που κοιτούν προς το εσωτερικό του οικοδομικού τετραγώνου, έχουν ενισχυθεί με προστατευτικά σακιά από άμμο και τα παράθυρα έχουν κλείσει με ότι υλικό έβρισκε ο καθένας. Σε αυτά οι κάτοικοι κοιμούνται και στο μικρότερο δωμάτιο του σπιτιού έχουν τοποθετήσει τη σόμπα, φτιάχνοντας το μικρό, ζεστό τους σαλόνι. Αυτά τα δωμάτια είναι σκοτεινά σα σπήλαια καθώς δεν μπαίνει φως από πουθενά. Τα μπάνια, τα οποία κάπως συχνά συμβαίνει να βρίσκονται στο κέντρο, είναι οι αποθήκες για όλα τα τιμαλφή. Οι κατοικίες στο Σαράγεβο στην πλειοψηφία τους και κατά το μεγαλύτερο διάστημα της πολιορκίας δεν έχουν κεντρική θέρμανση, τουαλέτα, ηλεκτρική κουζίνα, φωτισμό, τηλεόραση, στερεοφωνικό, ψυγείο, πλυντήριο ρούχων, θερμοσίφωνα, ηλεκτρική σκούπα, ανεμιστήρα ή κλιματισμό. Ακόμα όποιο κομμάτι του σπιτιού είχε καταστραφεί, αξιοποιούταν ως προς τα υλικά του για να οχυρωθεί Ίσχυε ένας βασικός κανόνας: από όποιο κομμάτι του σπιτιού είχε καταστραφεί ή είναι άχρηστο οχυρωνόταν το υπόλοιπο σπίτι. Το μαγείρεμα γινόταν στα μπαλκόνια. Για την λειτουργία της τουαλέτας, βρώμικο νερό συλλεγόταν, και νερό απ’ τις πηγές – όσες δεν ήταν υπερβολικά μολυσμένες – ή νερό απ’ τον δρόμο. Για την συλλογή βρόχινου νερού προσαρμόζονταν βαρέλια στα παράθυρα. Αρκετοί είχαν φέρει στο σπίτι την μπαταρία αυτοκινήτου και μπορούσαν να ακούσουν ραδιόφωνο ή να προσαρμόσουν μικρούς λαμπτήρες.

3.3. Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

Πολλά σχολεία έκλεισαν τον Απρίλη του 1992 και σταδιακά μετατράπηκαν σε χώρους στέγασης προσφύγων. Οι αίθουσες και τα εργαστήρια έγιναν κοιτώνες και κουζίνες. Μπουγάδες κρέμονταν από τα παράθυρά τους. Η μόρφωση των παιδιών γινόταν συνήθως υπόθεση των γονέων τους, είτε συλλογικά είτε όχι, στα διαμερίσματα ή στους κοινόχρηστους των πολυκατοικιών. Τα πανεπιστήμια λειτουργούσαν καθ’ όλη την διάρκεια της πολιορκίας και αρκετοί κατάφεραν να αποφοιτήσουν εκείνα τα χρόνια, παρόλο που οι υπολογιστές και ο τεχνικός εξοπλισμός είχε κλαπεί (Prstojevic, 1993). Ακόμα και εν μέσω της καταστροφής, άνθιζαν διάφορα εναλλακτικά καλλιτεχνικά εγχειρήματα. Υπολογίζεται ότι κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, 182 θεατρικές παραγωγές, 170 εκθέσεις, και 48 συναυλίες διεξάχθηκαν στο Σαράγεβο. Πολλές από τις ιδέες υλοποιήθηκαν από εγχώριους καλλιτέχνες σε συνεργασία με ξένους (Imamović, 2012).

εικ.67,68. Έκθεση σύγχρονης τέχνης στα ερείπια,από ομάδα της πόλης, εικ.69. Πρόβα πριν την παράστση.

η πολιορκία

Αξιοσημείωτη είναι η ίδρυση του ανεξάρτητου ραδιοφωνικού σταθμού ZID (the wall), ο οποίος είχε στόχο τη διατήρηση του πνεύματος της πόλης και της αστικής κουλτούρας του Σαράγεβο, και την εξέλιξη της εγχώριας μουσικής σκηνής. Ο «Τοίχος» μιλούσε για τον φόβο της μοναξιάς, τη βία και τις πολιτικές διακρίσεις, αλλά και για την προθυμία των ανθρώπων να ξεπεράσουν αυτές τις δυσκολίες. Tο λογότυπο του σταθμού απεικόνιζε έναν άνθρωπο που χτυπούσε το κεφάλι του στον τοίχο - ένα τοίχο που μπορούσε να παρακάμψει, αλλά αντίθετα επέλεγε να τον υπομένει. Αναφερόταν στην επιμονή των πολιορκημένων απέναντι στην βαρβαρότητα του πολέμου. Ο ραδιοφωνικός σταθμός το ‘94 απέκτησε δική του γεννήτρια με τη δωρεά ενός πολιτιστικού κέντρου του Άμστερνταμ και με τη βοήθεια ξένων ανταποκριτών (Keelom, 2012). Λειτουργούσε σε 24ωρη βάση, με τη βοήθεια εθελοντών και συχνά καλούσε συγγραφείς, ποιητές και καλλιτέχνες να κάνουν τη δική τους εκπομπή, με συνέπεια να αποτελέσει πόλο έλξης για τα ανήσυχα πνεύματα της εποχής, σε αντίθεση με τους ελεγχόμενους από το κράτος σταθμούς, που αναπαρήγαγαν πολιτική προπαγάνδα. Τους κρύους μήνες, που τα παιδιά δεν μπορούσαν να πάνε στο σχολείο, ο σταθμός δημιούργησε ένα πρόγραμμα που ονομάστηκε «χειμερινό σχολείο». Με δωρεές από τη unicef, έφτιαξε μια εκπομπή που αναμετέδιδε ζωντανά τις ιστορίες και τα ποιήματα παιδιών. Με όλη του τη δράση ο σταθμός επιχειρούσε να δημιουργήσει ένα κοινωνικό φαντασιακό που ανακούφιζε από την βάρβαρη συνθήκη του πολέμου. Πολλοί λένε ότι ο «τοίχος» μύησε μια ολόκληρη γενιά στην μουσική παιδεία, διαμορφώνοντας γούστα, ευαισθησίες αλλά και κοινωνικές αξίες. Οι παραγωγοί μάλιστα, κάλεσαν ερασιτεχνικές μπάντες να ηχογραφήσουν στο σταθμό - μια κίνηση που είχε τεράστια ανταπόκριση: γύρω στις 40 ηχογραφήσεις έγιναν καλύπτοντας όλα τα είδη μουσικής. Στις 14 Γενάρη του ’95, στην επέτειο των 2 χρόνων από την ίδρυση του σταθμού, έγινε η περίφημη συναυλία «Το ροκ της πολιορκίας».

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

Η σημασία αυτών των πρωτοβουλιών έγκειτο και στην δυνατότητα που είχαν να μεταφέρουν μηνύματα της πολιορκίας στον «έξω κόσμο». Απ’ τις γνωστές περιπτώσεις ήταν μια ομάδα γραφιστών, το «Τρίο». Τρεις απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών που συνεργάστηκαν για την παραγωγή αφισών και εξωφύλλων για περιοδικά σε όλη την πρώην Γιουγκοσλαβία. Κατά την πολιορκία η δουλειά τους μετατράπηκε σε μια συνεχή αναζήτηση χαρτιών, χρωμάτων και άλλων υλικών που θα τους επέτρεπε να συνεχίσουν τη δουλειά τους. Οι κάρτες που εξέδιδαν, συνδύαζαν παγκοσμίως αναγνωρίσιμες εικόνες με αλλαγμένο το μήνυμά τους, προκειμένου να αναφέρεται στην πολιορκία με ένα ειρωνικό, σαρκαστικό τρόπο. Οι «Τρίο» κατά κάποιο τρόπο αντικατέστησαν τις βίαιες αναπαραστάσεις του πολέμου, έτσι όπως προβάλλονταν από τα δυτικά μέσα, με ένα χιουμοριστικό και συνάμα κυνικό τρόπο. Τελικά έδιναν έμφαση στην αγάπη για την πόλη, στις ομορφιές και τις ιδιαιτερότητές της, ακόμα και σε αυτή τη δεινή κατάσταση. Παράλληλα περνούσαν το μήνυμα της αντίστασης και επιμονής, της αδιάκοπης αγάπης για τον τόπο, πέρα από τα στενά όρια του εδάφους ή του έθνους.

εικ.71,72. Πόστερ της ομάδας “trio”.

η πολιορκία

Οι κάτοικοι του Σαράγεβο, κατά την διάρκεια της πολιορκίας, ανέπτυξαν πολλών ειδών άμυνες. Άμυνες υλικές, σωματικές αλλά και πνευματικές. Μετέτρεψαν τον κυνισμό, σε αναπόσπαστο κομμάτι της κουλτούρας τους. Το σουρεαλιστικό χιούμορ τους φαινόταν σε όλες τις πτυχές της καθημερινότητας, προκειμένου να νικηθεί ο φόβος. Ακόμα και την έλλειψη φαγητού την αντιμετώπιζαν με καυστικότητα. Από τα πιο γνωστά ευφυολογήματα της πολιορκίας ήταν αυτό για τους πολιορκημένους που ήταν οι πιο κομψοί Ευρωπαίοι: «Το μόνο που χρειάζεσαι, είναι να έχεις την πόλη σου υπό πολιορκία – εκεί κρύβεται το μυστικό μιας υπέροχης σιλουέτας!», καθώς 400.000 πολίτες έχασαν κατά μέσο όρο 10 κιλά ο καθένας (Prstojevic, 1993). Έτρεχαν γρήγορα και κουβαλούσαν όλη μέρα, έτρωγαν λιτά γεύματα τα οποία έφτιαχναν απ’ το τίποτα (κυκλοφορούσαν τσελεμεντέδες για το πώς να μαγειρέψεις με ελάχιστα υλικά) και περηφανεύονταν για την μακροβιοτική διατροφή τους, που δεν περιλάμβανε καθόλου κρέας. Τέλος μέσα στις συνθήκες διαρκούς πάλης για επιβίωση, οι ευρεσιτεχνίες ήταν άλλη μια δεξιότητα που ανέπτυξαν οι κάτοικοι. Για παράδειγμα, όντας εθισμένοι στον διάσημο καπνό των κάμπων της Ερζεγοβίνης, έπρεπε να βρουν τρόπους να καπνίσουν αφού κανείς δεν είχε την διάθεση να το κόψει. Έτσι έφτιαχναν ένα μείγμα από στεγνωμένα χορταρικά, το οποίο το τύλιγαν σε

εικ.73. Διαγωνιζόμενες στα καλλιστεία “Miss Πολιορκημένο Σαράγεβο ΄93” στοιχίζονται στη σειρά κρατώντας ένα πανό που γράφει: “Μην τους αφήσετε να μας σκοτώσουν”.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

εικ.74. To 1995 ένα graffiti γράφει: “Κανείς εδώ δεν είναι κανονικός”

η πολιορκία

χαρτί εφημερίδας, το φίλτραραν στουμπώνοντας χαρτί τουαλέτας στην άκρη και το κάπνιζαν. Ακόμη είχαν εφεύρει τρόπους να επαναφορτίζουν τις μπαταρίες, βράζοντας τες σε αλμυρό νερό, να θωρακίζουν τα σπίτια και τα αυτοκίνητά τους με πολλών ειδών κατασκευές. Είχαν ακόμη ανασύρει τεχνικές του παρελθόντος, όπως αυτή της ραβδοσκοπίας για την ανεύρεση νερού ή των καντηλιών που μπορούσαν να φωτίσουν αρκετή ώρα έναν μικρό χώρο (Prstojevic, 1993). Όπως και πριν έτσι και κατά τη διάρκεια της πολιορκίας δεν ήταν όλοι οι κάτοικοι το ίδιο προνομιούχοι. Αυτό που είχε σημασία στον πόλεμο όμως, ήταν οι γνωριμίες που είχε ο καθένας. Όποιος μπορούσε να εξασφαλίσει για τον εαυτό του μια κάρτα διαπίστευσης, η οποία έφερε πάνω την φωτογραφία του, τότε αμέσως μετατρεπόταν σε πολίτη πρώτη διαλογής. Αυτή την κάρτα, όσοι είχαν τους απαραίτητους γνωστούς για να την προμηθευτούν, την κρατούσαν πάνω τους, σε φανερό σημείο και σήμαινε ότι άνηκαν σε κάποιον, ότι ήταν σημαντικοί και ότι είχαν προτεραιότητα. Όσοι διέθεταν όπλα ή αλεξίσφαιρες στολές, επίσης ανέβαιναν στην ιεραρχία της πόλης. Αυτοί θα συμμετείχαν στον στρατό που οργανώθηκε απ’ τους πολίτες και θα είχαν ευκολότερη πρόσβαση σε φαγητό και νερό, θα είχαν καύσιμα, θα μπορούσαν να αλλάζουν συχνά σπίτια και να τα διαλέγουν. Θα μπορούσαν ακόμα να υποχρεώσουν άλλους πολίτες να σκάψουν χαρακώματα για να τους βοηθήσουν με την άμυνα της πόλης, ή ακόμα να τους βγάλουν απ’ τα σπίτια τους ή να τους πάρουν το αμάξι. Ωστόσο, η πλειοψηφία των κατοίκων τους αντιμετώπιζε με σεβασμό, εκτός από αυτούς που είχαν δεχτεί την βία της εξουσίας τους.

Η ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΟΛΗ

4.1. ΤΟ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ

4.1.1. ΔΙΑΚΥΒΈΡΝΗΣΗ. Το μεταπολεμικό καθεστώς ορίστηκε από το νομικό πλαίσιο της συνθήκης του Ντέιτον, «που τέθηκε για την λύση του πολέμου και οι προβλέψεις του για τα εδαφικά όρια του κράτους και το σύνταγμα της χώρας, ισχύουν μέχρι και σήμερα» (ΒΕ).1 Η κυριότερη διάταξη της συνθήκης, ωστόσο έγκειται στο διαχωρισμό που προτείνει. Τα εδάφη της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης από δω και στο εξής χωρίζονται σε 2 αυτόνομες επικράτειες, την Ομοσπονδία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, που εκτείνεται στο 51% του βοσνιακού εδάφους και τη Δημοκρατία της Σερβίας, στο 49% του εδάφους της Βοσνίας και το Μπρτσκο. Η καθεμία από αυτές λειτουργεί με δικό της Σύνταγμα άρα και νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική εξουσία (ΒΕ).2 Η Ομοσπονδία της ΒοσνίαςΕρζεγοβίνης χωρίζεται σε 10 καντόνια και το καθένα από αυτά χωρίζεται σε δήμους, οι οποίοι συνολικά είναι 79. Η Σέρβικη Δημοκρατία είναι ενιαία στη δομή της, αποτελούμενη από 63 δήμους. Ακολούθως το Σαράγεβο από πολυπολιτισμική, ετερογενής πόλη, έσπασε σε 2 σχεδόν μονο-εθνοτικά κομμάτια. Από τη μια πλευρά εκτείνεται η πόλη του Σαράγεβο – η πρωτεύουσα της ομοσπονδίας της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης – όπου περισσότερο από το 87% των 350.000 κατοίκων είναι μουσουλμάνοι. Το ανατολικό Σαράγεβο που βρίσκεται στην άλλη πλευρά των συνόρων –μέρος της Σέρβικης Δημοκρατίας- αποτελείται από γειτονιές που προπολεμικά συνιστούσαν τα προάστια και αποτελείται από 30.000 κατοίκους, οι περισσότεροι εκ των οποίων είναι Σέρβοι της Βοσνίας (Stefansson, 2007). Ταυτόχρονα κρίθηκε σημαντική η εκπροσώπηση της Διεθνούς Κοινότητας, στη χώρα, με το Γραφείο του Ύπατου Αρμοστή.3 «Πρόκειται για την 1 Επίσημη ιστοσελίδα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. 2 Επίσημη ιστοσελίδα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. 3 Office of High Representative

102

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

εικ.77,78. O διαχωρισμός της χώρα σε δύο επικράτειες και το σύνορο στο Σαράγεβο.

«ad hoc» σύσταση ενός διεθνούς θεσμού, που επιβλέπει την εφαρμογή των πολιτειακών δεσμεύσεων που υπογράφηκαν στη Συνθήκη Ειρήνης και έχει δύναμη επέμβασης - μπορεί, για παράδειγμα, να απομακρύνει πολιτικούς από το αξίωμά τους εάν αποτύχουν να ευθυγραμμιστούν με τους όρους των συμφωνιών του Ντέϊτον» (ΟΗR)4. Ο Ύπατος Αρμοστής διορίζεται από την διοίκηση του Συμβουλίου Εφαρμογής Ειρήνης5 και εγκρίνεται από το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών. «Από τον Δεκέμβριο του 1995, του ανατέθηκε να προωθήσει τις δημοκρατικές αξίες, να ελέγχει και να προάγει τα ανθρώπινα δικαιώματα, να οργανώνει και να επιτηρεί τις εκλογές και να εφαρμόζει μέτρα για τον έλεγχο των εξοπλισμών και για την οικοδόμηση εμπιστοσύνης. Ακόμα, συνεργάζεται με τους διοικητικούς φορείς της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και τη διεθνή κοινότητα για να διασφαλίζει ότι η χώρα εξελίσσεται ομαλά σε μια ειρηνική και βιώσιμη δημοκρατία, στην πορεία της για ενοποίηση με τους Ευρω-ατλαντικούς θεσμούς. Ο θεσμός αυτός εξυπηρετεί μέχρι να μπορέσει η Βοσνία και Ερζεγοβίνη να πάρει την αποκλειστική ευθύνη για τη διακυβέρνησή της. Παράλληλα αποτελεί εγγυητή για τη συνετή απορρόφηση ξένων κεφαλαίων στη χώρα, ώστε να δεσμεύονται τα υπόλοιπα κράτη να βοηθήσουν.» Η ξένη παρέμβαση στα ζητήματα εσωτερικής διακυβέρνησης της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, επεκτείνεται ωστόσο και σε άλλους θεσμούς και νομικά κενά που προκύπτουν με το τέλος του πολέμου. «Με τη συνθήκη του Ντέιτον η Βοσνία μετατράπηκε σε ένα εργαστήρι εποπτείας της διεθνούς κοινότητας.

4 Επίσημο site του Ύπατου Αρμοστή (Office of High Representative) 5 PIC

η μεταπολεμική πόλη

103

Προηγήθηκε η εγκατάσταση της στρατιωτικής Δύναμης Σταθεροποίησης6, που αρχικά είχε ονομαστεί Δύναμη Εφαρμογής.7 Στο στρατιωτικό αυτό πλέγμα στηρίζεται ένα ολόκληρο σύστημα εποπτείας και δράσης διεθνών οργανισμών, κρατικών και μη. Δεν υπάρχει διεθνής διακυβερνητικός οργανισμός ή μη κυβερνητική οργάνωση (ΜΚΟ), που να μην εγκαταστάθηκε στη Βοσνία για να «πειραματιστεί»» (ΙΟΣ,1999). Ακόμα και τις εκλογές για τη Βοσνία, τις διεξάγει ο Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ) στο πλάισιο ενός ευρύτερου προγράμματος8. «Αν ο επιβλέπων κρίνει ότι παραβιάζονται οι κανόνες που έχει διδαχθεί σε ένα μικρό εγχειρίδιο, μπορεί κάθε στιγμή να διακόψει την εκλογική διαδικασία» (ΙΟΣ,1999). Προκειμένου να αντιμετωπιστεί η βοσνιακή ιδιαιτερότητα, έχει διαμορφωθεί ένα πολύπλοκο θεσμικό εποικοδόμημα, δύσκολο να το συνδιαμορφώσουν ή να εμπλακούν στις διαδικασίες του, οι πρωτοβουλίες πολιτών. Υπάρχει εδραιωμένη πεποίθηση πως, ό,τι και να πουν οι ίδιοι, στο τέλος θα επικρατήσουν οι προειλημμένες αποφάσεις των εκπροσώπων της διεθνούς κοινότητας. Αυτό έχει ως συνέπεια την αποδυνάμωση της αξίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων στη συνείδηση των κατοίκων. Συμπερασματικά και όπως υποδεικνύει ο Geroid O’ Tuathail (2006), η συνθήκη του Ντέιτον ήταν αποκύημα μιας ειδικής συγκυρίας που επιτεύχθηκε χάρη στο συμβιβασμό που έκαναν οι ΗΠΑ και οι Ευρωπαίοι σύμμαχοί τους, για να φέρουν «τις αρχές της σύγχρονης δημοκρατίας σε μια ομογενοποιημένη πολιτεία». Οι δυτικές βλέψεις προσπέρασαν 6 SFOR, Stabilization Force, ΝΑΤΟ 7 IFOR, Implementation Force, ΝΑΤΟ 8 Οργανισμός που εφαρμόζει προγράμματα επιτήρησης σε θέματα πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά για τον εκδημοκρατισμό χωρών με ασταθές πολιτικό σύστημα

104

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

μια ιστορία εθνοτικών και πολιτικών συγκρούσεων στα Βαλκάνια και έθεσαν τις βάσεις για τη δημιουργία ενός κράτους στα πρότυπα των οικονομιών του σύγχρονου κόσμου, παραμερίζοντας τις αρχικές προθέσεις των ίδιων των υποκειμένων για ενιαία συνεκτική δομή, πολλών εθνοτήτων. 4.1.2. ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΆ ΣΤΟΙΧΕΊΑ. Η σημαντικότερη παράμετρος η οποία καθόρισε το δημογραφικό προφίλ της μεταπολεμικής Βοσνίας και Ερζεγοβίνης είναι η μετανάστευση των κατοίκων. Η εμπειρία του πολέμου είναι στενά συνδεδεμένη με ζητήματα μετακίνησης ανθρώπων από τα σπίτια και την γη τους. Οι επιζώντες πολλές φορές έχοντας χάσει τις περιουσίες και τα σπιτικά τους, μεταναστεύουν και ξεκινούν μια καινούργια ζωή σε μια άλλη πόλη. Ο τόπος τους είναι συνδεδεμένος με τις φρίκες του πολέμου ενώ δηλώνουν πως ακόμα και σύντομες επισκέψεις για να δουν μέλη της οικογένειας που έχουν μείνει πίσω, προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα, ακόμη και δυσαρέσκεια. Ταυτόχρονα, ο διαχωρισμός που επιβλήθηκε, δημιούργησε ένα νέο πιο ομογενοποιημένο χάρτη της χώρας. Η εσωτερική μετανάστευση των κατοίκων της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης είχε ξεκινήσει κατά την διάρκεια του πολέμου από περιοχές που η εθνότητά τους αποτελούσε πλέον μειονότητα, σε άλλες περιοχές στις οποίες υπερίσχυαν αριθμητικά. Ακόμα κι αν μεταπολεμικά είχαν το δικαίωμα να γυρίσουν στην πόλη τους, δεν ήθελαν να το κάνουν γιατί ένοιωθαν ότι ο τόπος δεν τους ανήκε πια, με αποτέλεσμα 84.500 άνθρωποι να έχουν γίνει εσωτερικοί μετανάστες (LSE, 2014). Οι αρχές επιδίωξαν να καταπολεμήσουν την ομογενοποίηση του Σαράγεβο, με προγράμματα που ενθάρρυναν τους πρόσφυγες να επιστρέψουν στην περιοχή. Παρόλα αυτά οι διωγμένοι συνήθως επέστρεφαν εκεί όπου η εθνότητά τους είχε την εξουσία – την Ομοσπονδία της ΒοσνίαςΕρζεγοβίνης για Βόσνιους και Κροάτες και την Σέρβικη Δημοκρατία για τους Σέρβους – ενώ μικρό ποσοστό μειονοτήτων επέστρεψαν στα παλιά τους σπίτια.

μουσουλμάνοι σέρβοι κροατες χωρίς πλειοψηφική εθνότητα

η μεταπολεμική πόλη

105

Συνοψίζοντας το δημογραφικό προφίλ της χώρας προκύπτουν τα παρακάτω στοιχεία. Ο αριθμός των Σέρβων έχει μειωθεί κατά 80%, από 157,193 προπολεμικά σε 18.000 το 1997. Η περιοχή επίσης έχασε σχεδόν το μισό του Κροατικού πληθυσμού της. Ο συνολικός πληθυσμός της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης πριν τον πόλεμο ήταν 4.370.00ο ενώ το 2013 ήταν 3.890.000, με το 49,3% αυτού να κατοικεί σε πόλεις (αστικός πληθυσμός) (UNDP). Όσον αφορά το Σαράγεβο9, οι κάτοικοί του το 2013 ανέρχονται στους 368.000, με το 79% να ζουν στην περιοχή της Ομοσπονδίας της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης και το 21% σε αυτή της Σέρβικης Δημοκρατίας. Η εκτιμώμενη εθνοτική σύνθεση την ίδια περίοδο διαμορφώνεται ως εξής: το 45% του πληθυσμού της πόλης δηλώνουν μουσουλμάνοι, το 36% Σέρβοι ορθόδοξοι, το 15% Κροάτες καθολικοί και μόλις το 4% δεν δηλώνει κάτι από τα τρία ή ανήκει σε μειονότητες Ρομά, Εβραίων κ.α. Ο πληθυσμός που μετανάστευσε το 2013 ανέρχεται στο νούμερο των 1.804 ανθρώπων, δείγμα πως κομμάτι του πληθυσμού συνεχίζει να εγκαταλείπει τη χώρα (LSE, 2014). 4.1.3. ΧΡΗΜΑΤΟΔΌΤΗΣΗ, ΔΙΕΘΝΉ ΠΡΟΓΡΆΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΆ ΣΤΟΙΧΕΊΑ. Μετά την λήξη του πολέμου η οικονομία της χώρας βρισκόταν σε ένα τέλμα. Οι περισσότερες βιομηχανίες δεν ξανάνοιξαν, ενώ η ανεργία μάστιζε τους κατοίκους. Για να γίνει κατανοητή η οικονομική κατάσταση στην οποία βρέθηκε η χώρα μεταπολεμικά πρέπει να ληφθεί υπ’ όψη η αλλαγή της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, με τη μεσαία τάξη να μετα9 Λόγω της έλλειψης σε μεταπολεμικά δημογραφικά δεδομένα, οι σχετικές πληροφορίες αναφέρονται μόνο στο καντόνι του Σαράγεβο.

106

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

εικ.83. Δάνεια στην Βοσνία και Ερζεγοβίνη από την Παγκόσμια Τράπεζα: συνολικές δεσμεύσεις ανά τομέα , από το 1991.

ναστεύει στην Ευρώπη, την Αμερική και την Αυστραλία και το νέο σκηνικό να διαμορφώνεται με την ελίτ των πολιτικών από τη μια, που πλούτισαν από δωροδοκίες στο διάστημα της επενδυτικής δραστηριότητας των ξένων κεφαλαίων και από την άλλη ανθρώπους που κερδοσκόπησαν στον πόλεμο χάρη στο λαθρεμπόριο. Εκείνη την περίοδο ο δημόσιος λόγος στρεφόταν γύρω από το ζήτημα της κρατικής έλλειψης χρημάτων και στα διεθνή μέσα παρουσιαζόταν ως ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα της χώρας. Το Φεβρουάριο του 1996, στην εφημερίδα Guardian, ο Nicholas Van Praag, αξιωματούχος τους Παγκόσμιας Τράπεζας, χαρακτηριστικά δήλωσε: «Η ειρήνη είναι προτεραιότητα. Αλλά εάν η ειρήνη πρόκειται να κρατήσει, τότε τα χρήματα είναι η κόλα που χρειάζεται για να τα συγκρατήσει όλα μαζί» (Friedman, 1996). Επιπρόσθετα, ο Carl Bildt, ο αντιπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο Σαράγεβο, είπε σε μια συνέντευξη πως «ανησυχεί σοβαρά» για την έλλειψη επαρκούς χρηματοδότησης και για τις πιο βασικές επιχειρήσεις αρωγής. «Έως και 50% του αρχικού ποσού των 500.000.000 δολαρίων των χρημάτων για “ανακούφιση” έκτακτης ανάγκης τα οποία είχαν δεσμευτεί, λείπουν μέχρι τώρα. Θα ρισκάρουμε να συμβεί κρίση χωρίς τα χρήματα» (Friedman, 1996). Η διεθνής κοινότητα άμεσα ξεκίνησε να χορηγεί σημαντικά ποσά για την αποκατάσταση της οικονομίας, της επενδυτικής δραστηριότητας και λοιπών παραγόντων για την παλινόρθωση και την μετέπειτα ανάπτυξη τους Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Μεγάλο ποσοστό αυτών διατέθηκαν στο Σαράγεβο. Η Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank), διεθνής χρηματοπιστωτικός οργανισμός των

η μεταπολεμική πόλη

107

Ηνωμένων Εθνών που παρέχει δάνεια μεγάλου κεφαλαίου,10 μεταπολεμικά και μέχρι τώρα, έχει δανείσει στην Βοσνία και Ερζεγοβίνη συνολικά 1.971,41 εκατομμύρια δολάρια, σε 88 προγράμματα που ξεκίνησαν τον Ιανουάριο του 1996. Τα πρώτα 5 χρόνια μετά την συνθήκη του Ντέιτον, τα προγράμματα αφορούσαν τους εξής τομείς: ύδρευση και αποχέτευση, ανασυγκρότηση αγροκτημάτων, μεταφορών, συστήματος θέρμανσης, εκπαίδευσης, αποκατάσταση θυμάτων πολέμου, δημόσια έργα και απασχόληση, αποστράτευση και επανένταξη, επισκευή κατοικιών, ανασυγκρότηση δικτύου ηλεκτρικής ενέργειας, εκκαθάριση ναρκών, βιομηχανική επανεκκίνηση, βασικές νοσοκομειακές υπηρεσίες, ανασυγκρότηση συστήματος φυσικού αερίου, δασοπονία, ιδιωτικοποίηση επιχειρήσεων και τραπεζών, πολιτισμική κληρονομιά και αναδιάταξη εργατικού δυναμικού. Όπως φαίνεται και από τους τομείς στους οποίους αναφέρονται οι χρηματοδοτήσεις, η αποκατάσταση στη μεταπολεμική Βοσνία δεν αφορούσε μόνο ζητήματα οικονομικά και οργάνωσης της διοίκησης, αλλά και ανθρώπους, δηλαδή ζητήματα προσφύγων και ένταξης, θυμάτων πολέμου και αποκατάστασης και σε βάθος χρόνου θεσμικά και μη εντάσσονται ζητήματα εθνοτικά και επούλωσης των διαχωρισμών που έχουν προκύψει μέσα στην κοινωνία. Η υποστήριξη για την αποκατάσταση των πληγέντων ανθρώπων και των θυμάτων του πολέμου ξεκίνησε από το 1997. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας φύσεως είναι το πρόγραμμα των Αμερικάνικων Συμβουλίων για την Διεθνή Εκπαίδευση, σε συνεργασία με την Αμερικάνικη πρεσβεία των Η.Π.Α. στο Σαράγεβο, το 2012. Ξεκίνησαν ένα πρόγραμμα, με σκοπό να φέρουν κοντά μαθητές γυμνασίου και λυκείου από την Κροατική και τη Βοσνιακή εθνότητα και να μοιραστούν την ίδια αίθουσα διδασκαλίας, πρώτη φορά μετά από 20 χρόνια. Βόσνιοι και Κροάτες δάσκαλοι Αγγλικών καθοδηγούν ένα μάθημα 3 ωρών την εβδομάδα, χρησιμοποιώντας «Αμερικάνικου στυλ» διδακτέα ύλη. Τα Αμερικάνικα Συμβούλια εφαρμόζουν αυτό το πιλοτικό πρόγραμμα σε δύο γυμνάσια, στην πόλη Zepce, στην Βοσνία- Ερζεγοβίνη.11 Το πρόγραμμα αυτό έχει επηρεαστεί 10 Η Παγκόσμια Τράπεζα αποτελεί συνιστώσα του Ομίλου της Παγκόσμιας Τράπεζας (World Bank Group), καθώς μέλος του Ομίλου Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Development Group). Ακόμη και πριν τον πόλεμο, είχε συμπεριλάβει την Βοσνία και Ερζεγοβίνη, σαν ομόσπονδο κράτος της Γιουγκοσλαβίας, σε δεκαπέντε προγράμματα χρηματοδότησης, από το 1970 ως το 1987, συνολικού κόστους 726,50 εκατομμυρίων δολαρίων. 11 Επτά μαθητές Βόσνιοι και επτά Κροάτες, μοιράζονται την αίθουσα και διδάσκονται την αγγλική γλώσσα και την Αμερικανική κουλτούρα κατά την διάρκεια αυτού του μαθήματος 27 εβδομάδων. Σαν απομεινάρι του Βαλκανικού πολέμου στα τέλη της δεκαετίας του 90, περίπου 60 σχολεία, σε ολόκληρη την Βοσνία – Ερζεγοβίνη παραμένουν

108

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

από στη θεωρία επαφής του Allport (1954), η οποία διατυπώθηκε μετά τον β’ παγκόσμιο πόλεμο. Τα μελλοντικά σχέδια του προγράμματος είναι τα εξαπλωθεί σε περισσότερα σχολεία και να περιλάβει όλες τις εθνοτικές ομάδες. Μια ακόμα χαρακτηριστική θεσμική, ιδεολογική και οικονομική επένδυση της διεθνούς κοινότητας ήταν το πρόγραμμα επιστροφής των προσφύγων, υπό την αιγίδα της Ύπατης Αρμοστείας. «Η λέξη κλειδί, είναι η επιστροφή: return! Δαπανήθηκαν τεράστια ποσά και μέχρι τον Οκτώβριο του 1998 δεν είχαν επιστρέψει περισσότεροι από 10.000 πρόσφυγες μειοψηφιών, εκείνοι δηλαδή οι πρόσφυγες που μένουν σε περιοχές υπό έλεγχο άλλης εθνότητας. Όλοι σήμερα ξέρουν ότι η επιστροφή τελείωσε, με αποτέλεσμα σχεδόν μηδενικό.» Η διαδικασία της επιστροφής συνεχίζεται από τα δυτικά κράτη που φιλοξένησαν τους πρόσφυγες κατά τη διάρκεια του πολέμου, με ανταλλάγματα: «Εάν φύγεις σε 15 μέρες, σου δίνουμε 3.000 μάρκα, εάν φύγεις σε τρεις μήνες τίποτε» (ΙΟΣ, 1999). Η οικονομική στασιμότητα και η φτώχια είναι πρόδηλη μέχρι και σήμερα, λίγο πιο έξω από τις κύριες λεωφόρους, παραμένουν δρόμοι με κατεστραμμένες προσόψεις κτιρίων και καταστημάτων. Μεγάλο μέρος της οικοδομικής δραστηριότητας διεξάγεται παράνομα, στις πλαγιές των βουνών με πενιχρές προδιαγραφές ασφάλειας (Marple-Cantre, 2008). Το εθνικό ακαθάριστο προϊόν της χώρας το 2013 ήταν λίγο παραπάνω από 10.000 $, ενώ το ποσοστό ανεργίας για το καντόνι του Σαράγεβο άγγιζε το 19,3% με τον πληθυσμό του να απασχολείται κυρίως στον δευτερογενή τομέα, στο εμπόριο και σε μεταπρατικές δραστηριότητες (LSE, 2014).

διαχωρισμένα σύμφωνα με εθνοτικές γραμμές. Συχνά αναφέρονται και σαν «διαχωρισμένα σχολεία» ή «δύο σχολεία κάτω από μια στέγη», αυτά τα γυμνάσια έχουν διαφορετικές αίθουσες για Κροάτες, Σέρβους και Βόσνιους. Μαθητές από διαφορετικές εθνοτικές ομάδες ακόμα εισέρχονται στο σχολείο από διαφορετικές πόρτες.

4.2. ΑΝΟΙΚΟΔΌΜΗΣΗ ΣΤΟ ΣΑΡΆΓΕΒΟ

«… η διατήρηση της εικόνας της πόλης, η οποία περιλαμβάνει την διατήρηση των ιδιαιτεροτήτων που δημιουργούνται από τις γενικότερες σχέσεις μεταξύ του φυσικού και του δομημένου περιβάλλοντος, των χρωμάτων, των μυρωδιών, των ήχων, των σχημάτων, των κινήσεων, της συρροής ιστορικών ιδιαιτεροτήτων και λοιπών αντίστοιχων παραγόντων… η διατήρηση της μορφής της πόλης, οδηγούμενη μέσα από την διατήρηση αξιών του κτισμένου περιβάλλοντος συγκεκριμένων κτιρίων και συνόλων και η διατήρηση της δομής της πόλης οδηγούμενη μέσα από την διατήρηση του αστικού συστήματος και την διατήρηση της ειδικευμένης διανομής των νοημάτων στην πόλη.” Italo C. Angle

4.2.1. ΑΠΌ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΉ, ΣΤΗ ΘΕΩΡΊΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΆΞΗ. Οι υλικές καταστροφές που προκάλεσε ο πόλεμος, στην περίπτωση του Σαράγεβο δεν ήταν ολοκληρωτικές, ωστόσο ήταν υπαρκτές και αφορούσαν κυρίως τα δίκτυα της πόλης, διοικητικές και πολιτιστικές υποδομές, αστικό εξοπλισμό. Συγκεκριμένες γειτονιές, όπως αυτή της Grbavica, όπου βρισκόταν η πρώτη γραμμή του μετώπου, είχαν δεχτεί σημαντικές καταστροφές, κυρίως λόγω βομβαρδισμών και ένοπλων επιθέσεων αλλά και για λόγους εγκατάλειψης. Ακόμα και κατά την διάρκεια της πολιορκίας - όταν ακόμη διακυβεύονταν ζητήματα διαβίωσης για τους κατοίκους - γινόταν λόγος για τις επακόλουθες ανακατασκευές, από πολιτικούς, από αρχιτέκτονες αλλά και από όσους αναζητούσαν ψυχολογικά στηρίγματα στην πίστη για την κατασκευή του μέλλοντος. Από τότε γίνονταν δηλώσεις για οικονομικούς παράγοντες και επενδύσεις σχετικές με το χτίσιμο της πόλης, εφευρίσκονταν θεωρίες που περιέγραφαν και μελετούσαν την καταστροφή και γίνονταν σχέδια για σημειακές αναπλάσεις σε περιοχές κατεστραμμένες.

110

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

Ο όρος της» πολεοκτονίας» Berman (1987), στην περίπτωση του Σαράγεβο, χρησιμοποιείται από θεωρητικούς και δημοσιογράφους για να περιγράψουν την επίθεση, δίνοντας έμφαση στην εξάλειψη του αστικού χαρακτήρα της πόλης. Ο όρος «warchitecture» χρησιμοποιείται από τον Σύλλογο Αρχιτεκτόνων12 προκειμένου να ανοίξουν καινούργιοι δρόμοι για την μελέτη και την κατανόηση την βίας ενάντια στην αρχιτεκτονική (Herscher, 2008). Η δράση του συλλόγου κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, αφορούσε την συλλογή απαραίτητων τεκμηρίων για την ανακατασκευή της πόλης13. Ο Σύλλογος, για μεγάλο χρονικό διάστημα μέσα στον πόλεμο, συνέχισε να εκδίδει το περιοδικό ARH, μηνιαία έκδοση για την αρχιτεκτονική, την πολεοδομία και τον σχεδιασμό, το οποίο τότε περιλάμβανε και το θέμα «Warchitecture». Το ένθετο αυτό αποτελούσε μια ανθολογία κειμένων, σχεδίων και φωτογραφικών ντοκουμέντων, σχετικών με την καταγραφή και την κατηγοριοποίηση της μέχρι τότε καταστροφής που είχε γίνει στην πόλη, η οποία αφορούσε στην πολιτισμική κληρονομιά και τον αστικό ιστό. Το περιοδικό αυτό τότε, αντιπροσώπευε μια ολόκληρη ψυχοσύνθεση και έδινε ακόμη και οδηγίες για την επιβίωση στα ερείπια, πάντα όμως προσέφερε και μια αρχιτεκτονική ματιά για το μέλλον και την αναγέννηση της πόλης.14 Στο εμπόλεμο Σαράγεβο, μια από τις πιο εκκεντρικές σχεδιαστικές προτάσεις που έγιναν, ήταν αυτή του Lebbeus Woods. Ο αποδομιστής αρχιτέκτονας οραματιζόταν νέα κτίρια να ανεγείρονται πλάι στα ερείπια και το πράσινο να εισβάλλει στο στοιχειωμένο από τη μνήμη αστικό τοπίο. Το Νοέμβρη του 1993, σε κοινή θέα των Σέρβων ελεύθερων σκοπευτών ανακοίνωσε τις ιδέες του στα σκαλιά του πυρπολημένου Ολυμπιακού Μουσείου στο Σαράγεβο.15 Το πρόγραμμά του, 12 Ο οποίος είχε ιδρυθεί προπολεμικά και έδρευε στο Σαράγεβο. 13 Κατά την διάρκεια του πολέμου ένα σχέδιο έχει γίνει από την ομάδα το οποίο αφορούσε την ανανέωση μιας πλαγιάς της πόλης, η οποία χρησιμοποιούνταν τότε σαν χώρος στάθμευσης, και την οποία προόριζαν σαν περιοχή κατοικίας που θα στέγαζε το διπλωματικό σώμα. 14 Το ARH δημοσίευε ακόμα και νεκρολογίες για αρχιτέκτονες που σκοτώθηκαν κατά την διάρκεια της πολιορκίας, πέρα από ανασκοπήσεις εκθέσεων για σχεδιασμό στον πόλεμο. 15 Από το μανιφέστο που διαβάστηκε το 1993: «Η αρχιτεκτονική και ο πόλεμος δεν είναι ασύμβατα. Η αρχιτεκτονική είναι πόλεμος. Ο πόλεμος είναι αρχιτεκτονική. Εγώ είμαι σε πόλεμο με τους καιρούς μου, με την ιστορία, με όλη την εξουσία που παραμένει σε προκαθορισμένες και φοβισμένες μορφές. Είμαι ένας από τους χιλιάδες που δεν ταιριάζουν, που δεν έχουν σπίτι, οικογένεια, δόγμα, κανένα σταθερό μέρος προσωπικών αναφορών, καμία γνωστή αρχή και τέλος, κανένα «ιερό και αρχέγονο μέρος». Κηρύττω πόλεμο σε όλα τα είδωλα και τις οριστικότητες, σε όλες τις ιστορίες που θα με αλυσοδέσουν με τα ίδια μου τα λάθη, τους ίδιους μου τους αξιολύπητους φόβους. Γνωρίζω μόνο στιγμές, και ζωές που είναι σα στιγμές, και φόρμες που εμφανίζονται με απεριόριστη δύναμη, και έπειτα «λιώνουν στον αέρα». Είμαι ένας αρχιτέκτονας, ένας κατασκευαστής κόσμων,

η μεταπολεμική πόλη

111

συνεπαγόταν τη διαρκή θέα των ερειπίων του πολέμου, με το ενδεχόμενο είτε της αέναης μνημόνευσης είτε απλά της υποτίμησης της αξίας τους. Οι περισσότεροι κάτοικοι έκκριναν αρνητικά την πρότασή του, η οποία θεωρήθηκε ακραία. Σαν ουτοπική και τολμηρή φαντασίωση, δεν ταίριαζε ούτε με τα πλάνα των τοπικών κοινοτήτων και των αρμόδιων πολεοδόμων-αρχιτεκτόνων που ήθελαν να ξανακτίσουν την πόλη όπως ήταν κάποτε: ευχάριστη, γραφική και ποικιλόμορφη.

εικ.84,85. Σχέδια του Lebbeus Woods για την ανακατασκευή ενός τυπικού μπλοκ κατοικιών. “Οι εμπειρίες των ανθρώπων από την καταστροφή, επαναπροσδιορίζουν τις κοινωνικές ανάγκες, συνεπώς και τις αρχιτεκτονικές.”

Μετά την λήξη του πολέμου, σε θεσμικό πλαίσιο, παράλληλα και στενά συνδεδεμένα με τις συζητήσεις περί παλινόρθωσης της οικονομίας, τέθηκε το ζήτημα της επιδιόρθωσης των υλικών καταστροφών στην πόλη. Ο πόλεμος άφησε πίσω του ένα κτιριακό απόθεμα με διαφορετικού βαθμού ζημιές. Πρωταρχικό μέλημα για να ξαναλειτουργήσει η πόλη και να καλυφθούν βασικές ανάγκες, ήταν η εξασφάλιση υποδομών στέγασης και πρόνοιας. Ωστόσο, δεν υπήρξε κεντρικός κρατικός σχεδιασμός για την ανάπτυξη κάποιου πολεοδομικού ή ρυθμιστικού σχεδίου. Το βασικό εμπόδιο που καθυστερούσε την άμεση αποκατάσταση ήταν η έλλειψη πόρων16 και ουσιαστικά φαινόταν εξ’ αρχής πως ένας αισθησιαστής που λατρεύει τη σάρκα, την μελωδία, τη σιλουέτα ενάντια στον σκοτεινιασμένο ουρανό. Δεν ξέρω το όνομά σου παρόλο που εσύ μπορεί να ξέρεις το δικό μου. Αύριο, ξεκινάμε μαζί την κατασκευή μιας πόλης.» (Επίσημη ιστοσελίδα του Lebbeus Woods) 16 Ο Munever Imamovic, ο Βόσνιος υπουργός ανακατασκευής, εκτίμησε πως η επιχείρηση αποκατάστασης του Σαράγεβο, μπορούσε να στοιχίσει 5 με 10 δισεκατομμύρια δολάρια. « Θα ζητήσουμε ότι είναι απαραίτητο έτσι ώστε η πόλη να μπορέσει να μοιάζει με το πώς ήταν πριν τον πόλεμο». (New York Times, 1994) Ο Muhamed Zlatar, αναπληρωτής δήμαρχος για τις ανακατασκευές δήλωσε στην

112

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

οι οικονομικοί παράγοντες, δηλαδή οι επενδυτές, θα ήταν αυτοί που θα καθόριζαν το μέγεθος, τις χρήσεις και τον τρόπο που θα γίνονταν οι ανοικοδομήσεις. Η παγκόσμια κοινότητα ανταποκρίθηκε άμεσα στην κάλυψη αυτού του επενδυτικού κενού της χώρας. Πολλά προγράμματα ανοικοδόμησης κτιρίων, ακόμη και συγκεκριμένων περιοχών, προωθήθηκαν από ιδιώτες επενδυτές (εγχώριους και ξένους) και μόνο ελάχιστες περιπτώσεις χρηματοδοτήθηκαν από το δημόσιο. Το ηθικό επίσης παίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη ενός κοινού αισθήματος ελπίδας για το μέλλον, προκειμένου να τεθούν οι βάσεις για την αποδοχή του νέου καθεστώτος και της κατασκευής του, ιδεολογικά και υλικά. Έτσι απ’ τις πρώτες πολιτικές δηλώσεις που γίνονται είναι ιδιαίτερα εμφανές το θετικιστικό πρίσμα υπό το οποίο έβλεπαν την μεταπολεμική κατάσταση η βοσνιακή και η διεθνής πολιτική ηγεσία.17 Η ελπίδα, μέχρι τις μέρες μας, συνεχίζει να είναι ο εγγυητής της ομαλότητας, που θα θέσει τις βάσεις για την ανάπτυξη.18 Εξάλλου στην Βοσνία έχουν επενδυθεί κεφάεφημερίδα New York Times, το 1995 : « Θα χρειαστούν πολλά χρήματα για να συμμορφωθεί ξανά αυτό το μέρος, και μέχρι στιγμής δεν τα έχουμε. 17 Ένα άρθρο απ’ τους New York Times του Οκτώβρη του 1995 εκφράζει την θετικότητα με την οποία η παγκόσμια κοινότητα, οι Βόσνιοι πολιτικοί (και όχι μόνο) αντιμετώπιζαν την κατάσταση: «Ο νέος τρόπος ζωής έχει έρθει με τα πρώτα αραιά βήματα προς την ειρήνη, και γύρω απ’ την Βοσνιακή πρωτεύουσα υπάρχουν σημάδια πως η πόλη ξεκινά να ανθίζει ξανά, ενώ η ένδεια και ο φόβος παρακμάζουν. Επιδιορθώσεις έχουν ξεκινήσει στις τρύπες από βόμβες, και η δουλειά έχει ξεκινήσει στο σύστημα των τρόλεϊ και στους σωλήνες, ελπίζοντας πως σύντομα θα αντλήσουν γκάζι στα σπίτια του Σαράγεβο. Ο ηλεκτρισμός αναμένεται στο τέλος του Οκτώβρη του 1995.Τα παιδιά είναι ένα απ’ τα πιο ορατά σύμβολα της αργής εξυγίανσης του Σαράγεβο. Αυτά, που για καιρό οι ανήσυχοι γονείς τους τα κρατούσαν κλεισμένα στα σπίτια για λόγους ασφάλειας, μέσα σε λίγες μέρες γεμίζουν ξανά τους δρόμους, συζητώντας με φίλους ή τρέχοντας στις αίθουσες των σχολείων που ξανάνοιξαν από τότε που οι Νατοϊκοί βομβαρδισμοί εξανάγκασαν τα σέρβικα όπλα να σπάσουν τον σφιχτό κύκλο γύρω από την πόλη.» (Hedges, 1999) 18 Ένα άρθρο της εφημερίδας Guardian από τον Φεβρουάριο του 2002, γράφει: «Καθώς η πόλη ακόμη εμφανίζει την καταστροφή του πολέμου, με τοίχους τρυπημένους από οβίδες και κατεστραμμένα κτίρια, πολλά έχουν ξαναχτιστεί. Μια Ιρλανδική πάμπ προσφέρει 20 μάρκες μπύρας απ’ όλο τον κόσμο. Το πρώτο sex shop έχει μόλις ανοίξει. Το πολυβομβαρδισμένο Holiday Inn έχει μετενσαρκωθεί, λαμπερό σαν παιδικός πύργος Lego, με τουβλάκια σε ζωηρό κίτρινο χρώμα. Το αεροδρόμιο, όπου οι επιβάτες συνήθως προειδοποιούνταν να κάθονται πάνω στα αλεξίσφαιρα γιλέκα τους κατά την απογείωση ή την προσγείωση, σε περίπτωση που ελεύθεροι σκοπευτές στόχευαν προς τα πάνω, τώρα έχει ένα πρακτικό καινούριο τερματικό σταθμό. Φίκοι και σημύδες σχηματίζουν γραμμές παράλληλες με τους δρόμους, αντικαθιστώντας τα δέντρα που κόπηκαν για καύσιμη ύλη κατά την διάρκεια των σκληρών χειμώνων της πολιορκίας. Κατά μήκος του κάποτε επικίνδυνου δρόμου προς το αεροδρόμιο, το άγρια βομβαρδισμένο συγκρότημα φοιτητικών εστιών, έχει ανακαινιστεί από τον ΟΗΕ για να το χρησιμοποιήσει σαν έδρα της αποστολής

η μεταπολεμική πόλη

113

λαια από τον παγκόσμιο χάρτη. Από τις κοντινές κεντροευρωπαϊκές χώρες σε τομείς κοινωνικούς και ανθρωπιστικούς, τις αμερικάνικες πολυεθνικές με τις πιο προωθημένες τεχνολογικά εκφάνσεις της σύγχρονης βιομηχανίας πολιτισμού και αναψυχής19, μέχρι τις αραβικές χώρες που επένδυσαν στο μουσουλμανικό πολιτισμικό και θρησκευτικό κεφάλαιο20. Μέσα σε αυτό το κλίμα οπτιμισμού και ανάγκης για παλινόρθωση, όχι μόνο σε πολιτικό αλλά και σε χωρικό επίπεδο, τα χρόνια που ακολούθησαν, υπήρξε μια κατασκευαστική έκρηξη στο Σαράγεβο, η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Πρόκειται για μια απ’ τις πόλεις με τα περισσότερα κατασκευαστικά έργα στην Ευρώπη. Συνοψίζοντας, πρέπει να σημειωθεί ότι ανάλογα με τις αλλαγές του αστικού τοπίου, ο μετασχηματισμός της πόλης μπορεί να ταξινομηθεί σε 2 περιόδους από το Δεκέμβρη του ‘95 που έληξε ο πόλεμος. Η πρώτη, εστιάζει στις κύριες μεταπολεμικές προκλήσεις της φυσικής αποκατάστασης κελυφών, κτιρίων, υποδομών. Ταυτόχρονα κάποια έργα συμβολικής αξίας αναγέρθηκαν και δρομολογήθηκε η επιστροφή των εσωτερικών μεταναστών και των προσφύγων. Η δεύτερη από το 2003 και μετά, ήταν το αποτέλεσμα των πολιτικών ανοικοδόμησης που επεδίωξαν να αντικαταστήσουν την εξαρτώμενη - από τη Διεθνή Βοήθεια - οικονομία της χώρας σε μια αυτάρκη οικονομία. Η γέννηση της αγοράς του real estate, πυροδότησε ένα νέο κύμα αστικής ανανέωσης, παρόλο που υπήρχε περιορισμός προγραμμάτων κατοικίας από τη Διεθνής Κοινότητα προς αποφυγήν της «γκετοποίησης» των εθνοτήτων. του. Σε μια πράξη υπέρτατης αισιοδοξίας, οι κάτοικοι του Σαράγεβο προσφέρθηκαν για τους Χειμερινούς Ολυμπιακούς αγώνες του 2010. «Είμαστε φτωχοί τώρα» παραδέχεται η Mirsada Muskic, βοηθός του διευθυντή του Εθνικού Μουσείου, αλλά ελπίζει πως με κάποιο τρόπο η Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή, σε έναν θρίαμβο ιδεαλισμού, θα το παραβλέψει. «Είμαστε ειδικοί στην ελπίδα,» λέει. «Πρέπει να είμαστε.» (Brooks, 2002) 19 Ένα άρθρο των New York Times στις 31 Μαρτίου του 1994 αναφέρει πως οι Ηνωμένες Πολιτείες δεσμεύτηκαν για 10.000.000 δολάρια δωρεά για την ανακατασκευή του Σαράγεβο και για τις προσπάθειες αποκατάστασης και ανασυγκρότησης και υποσχέθηκε πως επιπρόσθετα χρήματα θα δοθούν προσεχώς. Σήμερα πλέον, οι δρόμοι έχουν ανακατασκευαστεί, πολλά καταστήματα έχουν ανακαινιστεί από γνωστές πολυεθνικές μάρκες (Adidas, Mango, Swatch) και εμφανίζονται κατά μήκος των νεόκτιστων λεωφόρων. 20 Πολλές ισλαμικές χώρες πρόσφεραν γενναιόδωρα τη βοήθειά τους για την αποκατάσταση τζαμιών και άλλων κτιρίων παραδοσιακού ισλαμικού ύφους. Άλλες επέλεξαν να συνεισφέρουν στην ανακαίνιση κατεστραμμένων κτιρίων, προκειμένου να στεγάσουν τις πρεσβείες τους.

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΝΑΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ

116

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

4.2.2. ΚΑΤΆΛΟΓΟΣ ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΉΣΕΩΝ. Σε αυτό το σημείο παρατίθενται κάποιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις αποκαταστάσεων και προτάσεων που έγιναν για το Σαράγεβο και κάποια στοιχεία για αυτές. 1. UNIS TOWERS -> UNITIC BUSINESS CENTER Οι δίδυμοι πύργοι UNIS, σχεδιασμένοι απ’ τον αρχιτέκτονα Ivan Straus, έχουν ανακαινιστεί πλήρως και στεγάζουν επιχειρήσεις ,γραφεία, αίθουσες συνεδριάσεων και αμφιθέατρο, στους 21 ορόφους καθενός πύργου, οι οποίοι μετονομάστηκαν σε UNITIC (United Investment and Trading Company). Για την ανακατασκευή των πύργων έγινε επένδυση από τις εταιρίες Business Center και Kuwait Consulting & Investment Co., η οποία την εποχή εκείνη (1998) ήταν η μεγαλύτερη σε όλη την Βοσνία και Ερζεγοβίνη. 2. HOLIDAY INN ( στο MARIJIN DVOR) Οι καινούργιοι ιδιοκτήτες του ξενοδοχείου Holiday Inn, επίσης σχεδιασμένο απ’ τον Ivan Straus, ανακοίνωσαν ότι από το 2005, θα ξεκινήσουν την κατασκευή ενός νέου πύργου 22 ορόφων. Ο λεγόμενος «ευφυής» πύργος αναμένεται να κοστίσει περίπου 50 εκατομμύρια ευρώ. 3. LORIS – συγκροτήματα κατοικιών (στη GRBAVICA) Στην περιοχή της GRBAVICA, δίπλα στο ποτάμι, έγινε μεγάλη καταστροφή των συγκροτημάτων κατοικιών LORIS. Η ανακατασκευή τους ολοκληρώθηκε το 2012. 4. CITY HALL Το δημαρχείο του Σαράγεβο, αποκαταστάθηκε σε δύο φάσεις: η πρώτη το 19961997, με χρηματοδοτήσεις από την κυβέρνηση της Αυστρίας και η δεύτερη το 2000-2004 με χρηματοδοτήσεις από την Ευρωπαϊκή Eπιτροπή (European Commission). Οι κάτοικοι το αποκαλούν Vijecnica, ενώ οι τουρίστες City Hall. Σήμερα στεγάζει διάφορες χρήσεις και μόνιμα την Εθνική και Πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη. 5. STATE HOSPITAL Το Κρατικό Νοσοκομείο το οποίο κατά την διάρκεια του πολέμου ονομαζόταν Στρατιωτικό και παλιότερα Γαλλικό, είχε κατασκευαστεί το 1894. Κατά την διάρκεια του πολέμου δεν σταμάτησε να λειτουργεί. Η ανακατασκευή του ολοκληρώθηκε το 1998.

η μεταπολεμική πόλη

117

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

118

6. SARAJKA -> BBI CENTER Τον Απρίλη του 1975, όταν το Σαράγεβο έτρεχε με ρυθμούς ταχείας ανάπτυξης, το πολιτικό καθεστώς αποφάσισε, λόγω του υψηλού βιοτικού επιπέδου της πόλης, να κατασκευάσει έναν «ναό κατανάλωσης» ή αλλιώς ένα μοντέρνο πολυκατάστημα οικοδομημένο πάντα σύμφωνα με τα πρότυπα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Ο διάσημος αρχιτέκτονας απ’ το Σαράγεβο Juraj Neidhardt, αποφάσισε να το τοποθετήσει το καινούριο κτίριο στο κέντρο της πόλης και το ονόμασε Unima ή Sarajka, όπως το αποκαλούσαν οι κάτοικοι. Το κτίριο είχε μια ακανόνιστη γεωμετρία και από ψηλά έμοιαζε σα γιγάντια νιφάδα καλαμποκιού. Κατά την διάρκεια του πολέμου υπέστη σοβαρές ζημιές και για αρκετά χρόνια μετά έστεκε σαν σύμβολο μιας περασμένης εποχής, όταν στην αρχή της προηγούμενης δεκαετίας (Απρίλης 2009) κατεδαφίστηκε για να οικοδομηθεί, ένα καινούργιο. Το νέο κτίριο σχεδιάστηκε από τον γνωστό αρχιτέκτονα Sead Gološ και πέραν του πενταόροφου βασικού κτίσματος περιλαμβάνει και την προσθήκη ενός δεκαόροφου πύργου επιχειρήσεων. Στον υπαίθριο χώρο του τετραγώνου βρίσκεται μια πλατεία της οποίας το όνομα αναφέρεται στα παιδιά του Σαράγεβο. 7.

PARLIAMENT OF BiH -> ΚΤΙΡΙΟ ΦΙΛΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ– Β.E.

Το κτίριο της βοσνιακής κυβέρνησης (από τον αρχιτέκτονα Juraj Neidhart) κτυπήθηκε σοβαρά κατά την διάρκεια των πρώτων εβδομάδων του πολέμου και από τότε παρέμεινε κενό, μέχρι το 2006, που ξεκίνησε η ανακατασκευή του. Το 80% της χρηματοδότησης έγινε από την ελληνική κυβέρνηση και η ανακατασκευή ολοκληρώθηκε μέσα σε ένα χρόνο από την κατασκευαστική ΔΟΜΟΤΕΧΝΙΚΗ Α.Ε., με το συνολικό κόστος των 17.057.316 ευρώ. Το κτίριο ονομάστηκε «Κτίριο Φιλίας Ελλάδας – Βοσνίας Ερζεγοβίνης» και στεγάζει χρήσεις γραφείων. 8. OSLOBODJENJE ->(στο Kova) Στην τοποθεσία της πρώην εφημερίδας Oslobodjenje , οι δίδυμοι πύργοι Avaz έχουν τώρα οικοδομηθεί σαν έδρα της εφημερίδας Dnevni avaz, της δημοφιλούς Βοσνιακής εταιρίας. Βρίσκονται στο Marin Dvor, την περιοχή των επιχειρήσεων του Σαράγεβο, η οποία ανακαινίστηκε πλήρως με τα σχέδια για τους πύργους Unitic και το Grand Media Center. Ο καινούργιος πύργος ξεκίνησε να κατασκευάζεται το 2006 και ολοκληρώθηκε το 2008. Οι δίδυμοι πύργοι του Avaz έχουν το ρεκόρ των ψηλότερων πύργων στα Βαλκάνια. Έχουν γυάλινη συστρεφόμενη πρόσοψη και είναι 142 μέτρα ψηλοί με μια κεραία 30 μέτρων, αγγίζοντας το συνολικό ύψος των 172 μέτρων.

η μεταπολεμική πόλη

119

120

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

9. BOSMAL CITY CENTER (στο Hrasno) Στην περιοχή κατοικίας Hrasno, η Βοσνιακή εταιρία Bosmal, to 2001, κατασκεύασε το»Bosmal City Center», απ’ τους ψηλότερους δίδυμους πύργους στα Βαλκάνια, με ύψος 120 μέτρα ο καθένας. 10. SARAJEVO CITY CENTER Πρόκειται για ένα κατασκευαστικό σχέδιο στην κεντρική περιοχή του Marijin Dvor, το οποίο αποτελείται από κτήριο με λειτουργίες πολυκαταστήματος, έναν ξενοδοχειακό πύργο και ένα πύργο γραφείων. Η κατασκευή πρόκειται για επένδυση από τη Σαουδική Αραβία 21, ξεκίνησε το 2009 και ολοκληρώθηκε το 2012. 11. MAIN POST OFFICE Το κτίριο του ταχυδρομείου βρίσκεται πάνω στην όχθη του ποταμού, δίπλα στο πανεπιστήμιο. Και αυτό πρόκειται για κτίριο του Josip Vancas, από την αυστροουγγρική περίοδο. Τον Μάιο του 1992 το κτίριο κάηκε ολοσχερώς και η ανακατασκευή του έγινε το 2001 από τον Ferhad Mulabegovic. 12. ELEKTROPRIVEDA SOCIJANO (STATE ELECTRICITY COMPANY) Το κτίριο της δημόσιας υπηρεσίας ηλεκτρισμού στο Σαράγεβο είχε καταστραφεί κατά την διάρκεια του πολέμου. Το πρώτο δημοσιευμένο σχέδιο για την ανακατασκευή του έγινε από τον αρχιτέκτονα Lebbeus Woods το 1994. Τελικά το κτίριο ανακατασκευάστηκε με γυάλινη πρόσοψη. 13. BEOGRADSKA STREET -> EMERIKA BLUMA STREET (στο Kova) Μεταπολεμικά το όνομα του δρόμου άλλαξε. 14. MARSHALL TITO STREET Τα περισσότερα κτίρια σε αυτόν τον κεντρικό δρόμο της πόλης έχουν ανακατασκευαστεί.

21 Al – Shiddi Group (SG): μια από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις από τη Σαουδική Αραβία, που δραστηριοποιήθηκαν στην ανοικοδόμηση της πόλης.

η μεταπολεμική πόλη

121

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

122

15. OLYMPIC VENUES Τα καν

περισσότερα απ’ τα Ολυμπιακά αλλά η ανοικοδόμηση προχωράει

θέρετρα καταστράφημε αργούς ρυθμούς.

16. ILIDZA Στο προάστιο του Σαράγεβο, Ilidža, έχουν ξεκινήσει πολλά κατασκευαστικά έργα, τα οποία θα μπορούσαν να θεωρηθούν μεγάλα ακόμα και για ευρωπαϊκά δεδομένα. Τα παραδείγματα περιλαμβάνουν ένα σχέδιο για την κατασκευή τελεφερίκ που θα ενώνει την περιοχή με τα γύρω βουνά Igman και Bjelašnica, ένα αθλητικό συγκρότημα με πισίνες το οποίο θα κοστίσει 30 εκατομμύρια ευρώ, και τους «Κήπους του Ριβερίνα». Αυτό που φαίνεται να συμβαίνει εκεί, είναι η δημιουργία μιας πόλης μέσα στην πόλη, με κόστος πάνω από 1 δισεκατομμύριο ευρώ μέσα σε διάστημα δέκα ετών. 17. MOTORWAY 5C Πρόσφατα, ένα τμήμα του μελλοντικού Ευρωπαϊκού αυτοκινητόδρομου5C, κατασκευάστηκε και δόθηκε στην κυκλοφορία κοντά στο Σαράγεβο. Σύντομα η Ομοσπονδιακή κυβέρνηση, θα ξεκινήσει την κατασκευή ενός νέου αυτοκινητόδρομου, μήκους 40 χιλιομέτρων, από το Σαράγεβο ως τη Ζένιτσα. Η κατασκευή ολόκληρου του 330 χιλιομέτρων αυτοκινητόδρομου 5C, ξεκίνησε την άνοιξη του 2006, και το κόστος της ανέρχεται περίπου στα 3 δισεκατομμύρια ευρώ. 18. AΕΡΟΔΡΟΜΙΟ Το αεροδρόμιο της πόλης αποκαταστάθηκε.

η μεταπολεμική πόλη

123

124

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

4.2.3.ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΉ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΆ. Παρατηρώντας τον κατάλογο της ανοικοδόμησης, γίνεται φανερό πως πολλά κτίρια-ορόσημα για τον εθνικό τους συμβολισμό ή κτίρια διοίκησης, είχαν προνομιακή μεταχείριση, ενώ άλλοι τόποι κοινής μνήμης δεν έτυχαν της ίδιας αντιμετώπισης. Για παράδειγμα το μνημείο της Vraca, ένα τεράστιο πάρκο μνημείο για τα θύματα του Β’ παγκοσμίου πολέμου και τους παρτιζάνους απελευθερωτές. Προπολεμικά ήταν δημοφιλής τόπος ψυχαγωγίας και χαλάρωσης για τους κατοίκους, όμως μετά την καταστροφή του, δεν αποκαταστάθηκε. Οι μνήμες της «Αδελφότητας και Ενότητας», πλέον δεν εκφράζουν τους θεσμούς στους οποίους θεμελιώνεται το νέο κράτος και για αυτό οι φορείς του δεν δραστηριοποιήθηκαν για την διατήρηση αυτού του τόπου μνήμης. Ακόμη, με την αποκατάσταση, το κατεστραμμένο κτίριο, μεταβάλλεται και γίνεται φορέας ενός νέου, συμβολικού νοήματος. Για παράδειγμα, τα νέα τζαμιά που χτίστηκαν με τη στήριξη ισλαμικών χωρών, καλλιέργησαν νέα κατασκευαστικά πρότυπα, που ξεχώριζαν για το μεγάλο τους όγκο και τις στυλιστικές τους διαφορές από τα Βοσνιακά τζαμιά. Οι μιναρέδες και τα καμπαναριά χτισμένα με πολλαπλάσιο ύψος από το αυθεντικό, συναντώνται συχνά στην πόλη. Ειδικοί των αποκαταστάσεων άσκησαν έντονη κριτική στο ασβέστωμα των πολύχρωμων εσωτερικών διακοσμήσεων των τζαμιών- χαρακτηριστικό των Βαλκάνιων μουσουλμάνων (Bevan, 2006). Επιπλέον, η αναστήλωση του τζαμιού Gazi Husrev, που χρηματοδοτήθηκε από την κυβέρνηση της Σαουδικής Αραβίας, προέβλεπε το ξήλωμα των διακοσμήσεων του εσωτερικού, θεωρήθηκε προβληματική χειρονομία από πολλούς μουσουλμάνους (Badescu, 2014). Επίσης πολλά τζαμιά είναι συχνά εξοπλισμένα με εκπαιδευτικές υποδομές και διδακτικό προσωπικό, κάτι που οι κάτοικοι εκλαμβάνουν ως μετάγγιση διαφορετικών τύπων ισλαμικής θρησκείας, από αυτούς που παραδοσιακά άνθιζαν στον τόπο. Τα μουσεία ως πυκνωτές νοημάτων και ιστορίας παίζουν κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση του πολιτισμού της μεταπολεμικής πόλης. Ενώ για τη μεταβατική κοινωνία, τα μουσεία θα μπορούσαν να προάγουν τη δημιουργική σκέψη, την εκπαίδευση και την αποκατάσταση της συλλογικής μνήμης, καταλήγουν να απαξιώνονται και να παρακμάζουν, με ξεπερασμένα σκηνικά εκθέσεων και μειωμένη επισκεψιμότητα (Akšamija, 2012). Δεν υπήρξε μια κεντρικά σχεδιασμένη, συστηματική προσπάθεια, να ικανοποιηθεί η εμφανής, κατά τα άλλα, ανάγκη της κοινωνίας για την λειτουργία τέτοιων χώρων. Οι πρωτοβουλίες που υπήρξαν για την ίδρυση νέων μουσείων, ήταν μεμονωμένες και ξεκίνησαν από ομάδες και άτομα, βασιζόμενα στην ατομική τους εμπλοκή στο εγχείρημα. Μόνο μερικές αποκαταστάσεις ζημιών έγιναν, ενώ δεν επιτεύχθηκε ουσιαστική ανακαίνιση και επαναπροσδιορι-

η μεταπολεμική πόλη

125

σμός των χωρικών όρων, της προγραμματικής λειτουργίας και του περιεχομένου τους, ώστε να ανταποκρίνονται σε τοπικές και υπερτοπικές ανάγκες. Είναι φανερό πως η διαχείριση της πολιτισμικής κληρονομιάς στο μεταπολεμικό Σαράγεβο εγείρει δυσκολίες. Το καθεστώς της συνθήκης ειρήνης, που χωρίζει το κράτος σε 2 επικράτειες, δεν προβλέπει Υπουργείο Πολιτισμού για τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, με αποτέλεσμα ο πολιτισμός της, με όρους θεσμών και υποδομών, να μην είναι ευθύνη κανενός. Οι αποκαταστάσεις που λαμβάνουν χώρα δεν γίνονται στα πλαίσια ενός ευρύτερου σχεδίου αλλά αποτελούν αποσπασματικά έργα που χρηματοδοτούνται από διαφορετικούς φορείς. Ακόμα η οικονομική βοήθεια που προσφέρεται, δεν προβλέπει τα έξοδα για την συντήρηση του χώρου ή την πρόσληψη προσωπικού που θα τον λειτουργήσει.

εικ.86. Φωτογραφία του Εθνικού Μουσείου το οποίο παραμένει κλειστό, όπως αναγράφεται και στο πανό που φέρει στην πρόσοψή του.

126

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

4.2.4. ΤΟ ΣΎΝΟΡΟ ΚΑΙ Η ΣΥΜΦΙΛΊΩΣΗ. Τα παραδοσιακό διοικητικό σχήμα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης σύμφωνα με τα πρότυπα της Γιουγκοσλαβικής κοινωνίας διαλύθηκε. Το Σαράγεβο ήδη από την έναρξη του πολέμου μεταλλάχθηκε σε δύο επικράτειες αυτό-ανακηρυσσόμενες ως ανεξάρτητες οντότητες, που περιβάλλονταν από βία και ανασφάλεια και με το τέλος του πολέμου σε νέα και φαινομενικά σταθερά συστήματα από καντόνια και δήμους. Η συνθήκη Ντέιτον που επικύρωσε το τέλος του πολέμου, πέρα από την κατάπαυση του πυρός, επιδιώκει και τη συμφιλίωση των μέχρι πρότινος αντιμαχόμενων πλευρών. Όμως, όπως εύστοχα αναρωτιούνται οι Sofia Garcia και Bronwyn Kotzen: «Πόσο αποτελεσματική μπορεί να είναι μια συνθήκη που υπογράφεται για τη λήξη ενός πολέμου διάρκειας 4 χρόνων, με 250.000 θανάτους και πάνω από 2 εκατομμύρια μετανάστες; Θα ήταν παραπλανητικό ίσως να θεωρηθεί ένα εργαλείο που έχει λύσει εντελώς τα βαθιά εθνοτικά ρήγματα.» (Garcia & Kotzen, 2014) Ο διαχωρισμός της χώρας σε δύο επικράτειες υλοποιείται, με την εσωτερική συνοριακή γραμμή -Inter-Entity Boundary Line (IEBL)-που χωρίζει την Ομοσπονδία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης (Federation of BiH) με τη Σέρβικη Δημοκρατία (Republika Srpska).1 Η έννοια του συνόρου δεν περιορίζεται στο θεσμικό πλαίσιο, αλλά επεκτείνεται και στις ζωές των κατοίκων. «Η συνθήκη του Ντέιτον νομιμοποίησε ένα σχέδιο σε λογική απαρχάιντ, με όρους διεθνούς διπλωματίας και πολιτικής ανθρωπολογίας» (Robinson, 2001). Η διασυνοριακή περιοχή δεν έχει την τυπική μορφή που συναντά κανείς μεταξύ δύο διαφορετικών εθνών κρατών: δεν υπάρχουν φράκτες, εμπόδια ή πινακίδες που σε καλωσορίζουν στο έδαφος ούτε αστυνομία που σε ελέγχει (Jansen, 2013). Ωστόσο το όριο του διαχωρισμού είναι υπαρκτό, στους νόμους που ντύνουν την καθημερινότητα, τη διάρθρωση του κράτους αλλά και τις προσωπικές επιλογές των ανθρώπων, με τρόπο που ορίζει διαφορετικά για την κάθε πλευρά το «οικείο». O Jansen παρατηρεί ότι διασχίζοντας τη συνοριακή γραμμή δεν είναι η αίσθηση του φόβου που σε κατακλύζει, αλλά η αμηχανία που οφείλεται στην αντιπαράθεση με το «άλλο». Πολλοί άνθρωποι από το ανατολικό Σαράγεβο (που ανήκει στη Σέρβικη Δημοκρατία) νιώθουν ανεπιθύμητοι στην Ομοσπονδία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, εξαιτίας του άδικου-σύμφωνα με τους ίδιους- στίγματος που φέρουν λόγω του πολέμου. Ειδικότερα το Σαράγεβο χωρίζεται από τη συνοριακή γραμμή και η γειτονιά Ντομπρίνια (Dobrinja) είναι ο τόπος που οι δυο επικράτειες συναντιούνται (Jansen, 2013). Το 1992 οι μη Σέρβοι της περιοχής εκδιώ1 Σημειώνεται ότι το νέο σύνορο ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με τη γραμμή των χαρακωμάτων της πολιορκίας.

η μεταπολεμική πόλη

127

χθηκαν από το Σέρβικο στρατό, και σήμερα το τμήμα του δήμου αυτού που ανήκει στη Σέρβικη Δημοκρατία κατοικείται αποκλειστικά από Σέρβους. Η εθνοτική ομογενοποίηση γειτονικών περιοχών, σκλήρυνε το σύνορο των χαρακωμάτων, που εμπεδώνεται μέχρι σήμερα με τις περιορισμένες προσπελάσεις του από τους κατοίκους. Οι διαφορετικές διοικητικές βάσεις και πυρήνες της κάθε πόλης δημιουργούν ροές και κινήσεις που δεν υπερβαίνουν το άυλο μεν, αλλά επίμονο όριο μεταξύ των 2 πλευρών (Jansen, 2013).

εικ.87. Η Dobrija, είναι η γειτονιά που χωρίζεται από τη συνοριακή γραμμή, σε 2 κομμάτια.

128

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

εικ.88. Ενδιαφέρον έχει σχέδιο που πραγματοποιήθηκε το τελευταίο καλοκαίρι και φιλοδοξεί να ακυρώσει τη διχοτομία που χαρακτηρίζει την περιοχή. Προτείνει εμπλουτισμό των χρήσεων και συμπληρωματικές αναπλάσεις παράλληλα με τον κεντρικό δρόμο που διασχίζει κάθετα τις 2 πλευρές της. Ενθαρρύνονται έτσι οι ροές από την μια πλευρά στην άλλη που ιδανικά θα πετύχουν το φυσικό δέσιμο με τον “ανοικείο” τόπο και άρα θα απαλύνουν τις διαφορές που σχετίζονται με τη μνήμη του πολέμου.

Φαίνεται άρα ότι ο τρόπος με τον οποίο οι περιοχές της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης και η πόλη του Σαράγεβο κυβερνώνται από την κατάπαυση του πυρός το 1995, μέχρι σήμερα μνημονεύει και διαιωνίζει τους διαχωρισμούς, ακριβώς όπως τέθηκαν στην αρχή του πολέμου καταλύοντας το παλιό έθνος-κράτος. Σύμφωνα με τις Sofia Garcia και Bronwyn Kotzen (2014): «Μιλάμε δηλαδή για τη νομιμοποίηση του διαχωρισμού, που επιχειρήθηκε με το ξέσπασμα του πολέμου, στη δομή του μεταπολεμικού κράτους. Πολιτικά αυτό ισοδυναμεί με την αποδοχή του χτυπήματος στο πολυεθνοτικό προφίλ της πόλης και την επίσημη απόρριψή του». Παραδόξως, η ειρηνευτική συνθήκη εξυπηρέτησε στην μνημόνευση του τραυματικού παρελθόντος του τόπου, παρά στην αποκατάσταση της διαιρεμένης κοινωνικότητας των ετερογενών ταυτοτήτων που την συνιστούν.

η μεταπολεμική πόλη

129

4.2.5.ΤΟ ΌΡΑΜΑ ΤΗΣ ΑΝΆΠΤΥΞΗΣ. Ο πόλεμος στο Σαράγεβο διεξάχθηκε σε μια κομβική περίοδο για το σύνολο των ανατολικο-ευρωπαϊκών χωρών. Πρόκειται για λίγα χρόνια μετά το τέλος του Ψυχρού πολέμου, τη διάλυση του πρώην ανατολικού μπλοκ και την απαξίωση των αξιών, που το σύστημα πρέσβευε, την εποχή εκείνη. Η αναδόμηση του Σαράγεβο εξαιτίας της καταστροφής, συμπίπτει με ένα νέο όραμα για τις πόλεις, που αποδεσμεύεται από το προηγούμενο πρότυπο για να συνδεθεί με το νεοφιλελεύθερο. Μεταπολεμικά, ο δυτικός μηχανισμός γίνεται αναπόσπαστο τμήμα του πολιτικο-οικονομικού γίγνεσθαι της χώρας και εκφράζει αυτό το όραμα και με αρχιτεκτονικούς όρους. Φαίνεται λοιπόν πώς στο βοσνιακό πλαίσιο, μέσα από το οποίο μπορεί να ιδωθεί και η αστική ανάπλαση του Σαράγεβο, η γρήγορη πολιτική και οικονομική εφαρμογή του φιλελευθερισμού, παρουσιάζεται ως προϋπόθεση για την διασφάλιση της ειρήνης (Jordi, 2014).

εικ.89. Το τοπίο του Σαράγεβο μπορεί να αφηγηθεί την ιστορία της ανάπτυξης της πόλης στην κοιλάδα του ποταμού Μίτακα.

130

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

«Η πόλη εγκαταλείπει το σοσιαλιστικό όραμα που χαρακτηριζόταν από συμπαγή, μεγάλης κλίμακας συγκροτήματα, απουσία προαστικοποίησης, οπτική μονοτονία, πληθώρα βιομηχανικών περιοχών και περιορισμένες εμπορικές χρήσεις» (Szelenyi, 1996). Η μεταπολεμική αποκατάσταση και η οικοδόμηση της ειρήνης που προήγαγε η Διεθνής Κοινότητα για να ξαναχτίσει την κοινωνία, συνδέθηκε με φιλελεύθερες πρακτικές, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη το τοπικό πλαίσιο εφαρμογής τους. Έτσι το σχέδιο για την «Αναπτυξιακή στρατηγική για το καντόνι του Σαράγεβο μέχρι το 2015» πέρασε, θέτοντας ως κύριους στόχους να γίνει η πόλη μια ευρωπαϊκή μητρόπολη, ένα κερδοφόρο επιχειρησιακό περιβάλλον (KS 2000). Το όραμα αυτό συμπυκνωνόταν σε 14 σημεία-προτάσεις, όπου οι περιβαλλοντικές ανησυχίες και η προώθηση μιας κερδοφόρας οικονομίας ήταν κεντρικά (Jordi, 2014). Καταληκτικά, στο Σαράγεβο πραγματώνεται μια αργή μετάβαση προς το καπιταλιστικό μοντέλο ανάπτυξης, με τις περιορισμένες επενδύσεις στην αρχή, την ουσιαστική συμβολή των ντόπιων επενδυτών με παράνομα 2 ή νόμιμα κεφάλαια και την παράλληλη διαδικασία της πύκνωσης και εξάπλωσης – που ακόμα φαίνεται στο αστικό τοπίο του Σαράγεβο. Ωστόσο το Σαράγεβο αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση στη συζήτηση για τις μετα-σοσιαλιστικές πόλεις, διότι το μέγεθος της καταστροφής που προκάλεσε ο πόλεμος, υπονόμευσε πολλά από τα προγράμματα, που προωθήθηκαν από τους διεθνείς παράγοντες. Απόδειξη σε αυτό είναι το περιορισμένο ενδιαφέρον του ξένου κεφαλαίου (FDI),3 η πολιτική αστάθεια και η μη ολοκληρωμένη μετάβαση στο καπιταλιστικό σύστημα.

2 Τα προγράμματα τους συχνά υλοποιούνταν χωρίς την έκδοση άδειας. 3 Eπένδυση που γίνεται από μια εταιρεία ή μόρφωμα μιας χώρας, σε μια εταιρεία ή μόρφωμα μιας άλλης χώρας. Η εταιρεία που επενδύει άμεσα, προβλέπεται να έχει ένα συγκεκριμένο βαθμό επιρροής και ελέγχου στην δεύτερη εταιρεία. Οι ανοιχτές οικονομίες με έμπειρο εργατοδυναμικό και προοπτικές ανάπτυξης τείνουν να έλκουν μεγαλύτερα ποσά ξένου άμεσου επενδυτικού κεφαλαίου, απ’ ό,τι οι κλειστές, περιορισμένες οικονομίες.

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΟΛΗ

5.1. Η ΜΝΉΜΗ ΤΟΥ ΠΟΛΈΜΟΥ.

Κοιτώντας σήμερα το Σαράγεβο, 20 χρόνια μετά την λήξη του πολέμου, δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς πως τα σημάδια του έχουν σβηστεί. Πέρα από όσα πρόκειται για απομεινάρια του εφιαλτικού παρελθόντος, υπάρχουν σημεία της πόλης που ανήκουν στο παρόν και μιλούν για το παρελθόν της, οι σκόπιμες αποτυπώσεις της μνήμης του πολέμου στο αστικό τοπίο. Οι παρεμβάσεις αυτές προϋποθέτουν την ενεργοποίηση κοινωνικών διεργασιών, ως αποτέλεσμα της διαπραγμάτευσης μεταξύ τοπικών φορέων, καλλιτεχνικών και άλλων ομάδων. Πρόκειται για κοινοτικές πρωτοβουλίες, χρησμένες από το κράτος ή όχι και περατώνονται με την οικονομική υποστήριξη διεθνών, κρατικών ή και άλλων προγραμμάτων. Έτσι στήνονται μνημεία σημειακά ή γίνονται διάσπαρτες παρεμβάσεις στην πόλη, συστήνοντας μια αφήγηση για αυτή. Αυτές οι συμβολικές πρακτικές, άλλοτε αποτίουν φόρο τιμής στα θύματα, επιχειρώντας ταυτόχρονα τη γνώση μέσα από την διατήρηση της μνήμης του πολέμου και άλλοτε στόχο έχουν να διαπνεύσουν την εθνική ενότητα, ως βάση πάνω στην οποία θα συσπειρωθεί το νεοσύστατο έθνος-κράτος. Ενσωματωμένα στο αστικό τοπίο και συνεπώς στην καθημερινή ζωή, οι κάτοικοι μπορεί να μην παρατηρούν τα μνημεία αυτά, ωστόσο αποτελούν δείκτες για τη συλλογική μνήμη και ταυτότητα. * Μνημείο στη γέφυρα Vrbanja Η γέφυρα αυτή σηματοδοτεί την αρχή της πολιορκίας, εφόσον ήταν το σημείο όπου σκοτώθηκαν τα πρώτα θύματά του. Στην μαζικότατη πορεία για την ειρήνη που έγινε στις 5 Απριλίου 1992, Σερβοβόσνιοι σνάιπερς άνοιξαν πυρ από το ξενοδοχείο Holiday Inn σκοτώνοντας 8 ανθρώπους και τραυματίζοντας ακόμη 50 (Pavkovic 2000: 161). Οι νεαρές κοπέλες Suada Dilberović, βοσνιακής καταγωγής και η Κροάτισσα, Olga Sučić, που διαδή-

134

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

λωναν στην πρώτη γραμμή, ήταν τα 2 πρώτα θύματα (Kurspahic 2003: 99). Με τη λήξη του πολέμου η γέφυρα πήρε το όνομά τους (γέφυρα της Suada και της Olga). Σήμερα μια μικρή πλάκα πάνω στην κουπαστή της γέφυρας γράφει: «μια στάλα από το αίμα μου έτρεξε και η Βοσνία δεν άδειασε» (“a drop of my blood flowed, and Bosnia did not drain”) (Morrow, 2012) . * Μνημείο για τα δολοφονημένα παιδιά του πολιορκημένου Σαράγεβο Τίποτα δε μοιάζει να πληγώνει μια κοινωνία σε πόλεμο, όσο οι θάνατοι αθώων παιδιών. Αυτό δείχνει η ύπαρξη του μνημείου για τα δολοφονημένα παιδιά του πολιορκημένου Σαράγεβο 1992-1995 (ή και «Μνημείο για τα παιδιά») το μεγαλύτερο γλυπτό-μνημείο στην πόλη για τον πόλεμο, που μνημονεύει τα περίπου 1500 παιδιά, θύματά του. (Balkan Insight 2010). Το μνημείο που στήθηκε το Μάη του 2009, αποτελείται από 2 γυάλινους στύλους, που αναπαριστούν συμβολικά μια μητέρα και ένα παιδί, και τοποθετούνται στη βάση ενός πλίνθινου σιντριβανιού. Το μνημείο βρίσκεται, παράλληλα σε μια από τις κεντρικότερες λεωφόρους, την Marsala Tita1. Η κεντρική του τοποθέτηση, επιδίωξε να το θέσει σε συνεχή έκθεση, σεβασμό και ανάμνηση τόσο από τους κατοίκους όσο και από τους επισκέπτες (Oslobođenje, 2006). Το μνημείο συμπληρώνουν κύλινδροι με χαραγμένα τα ονόματα νεαρών θυμάτων. Αυτά είναι μόνο μερικά από τα συνολικά θύματα, διότι η διαδικασία όριζε να μπουν μόνο τα ονόματα που είχαν επαληθευτεί από εκτεταμένη έρευνα - σε κάποιες περιπτώσεις 8 διαφορετικές πηγές διαβεβαίωναν το όνομα του χαμένου παιδιού (Morrow, 2012). Ενδιαφέρον ακόμη έχει η διαφωνία που υπήρξε για το όνομα του μνημείου το οποίο ήταν «Μνημείο για τα δολοφονημένα παιδιά του πολιορκημένου Σαράγεβο 1992-1995». Συγκεκριμένα η φράση «πολιορκημένο», προκάλεσε αντιδράσεις, μιας και φαινόταν να αφορά αποκλειστικά το κατειλημμένο κομμάτι της πόλης και να αδιαφορεί για το πένθος των παιδιών που χάθηκαν σε σέρβικες γειτονιές (Lovrenović, 2008). «Έμοιαζε να συμβαίνει ένας διαχωρισμός των θυμάτων σε «δικά μας» και «δικά τους», που ειδικά όταν μιλάμε για παιδιά με μη ενεργό ρόλο στη σύγκρουση, μπορεί να θεωρηθεί απρεπές - σίγουρα δεν είναι μια χειρονομία συμφιλίωσης» (Morrow,2012)Το ερώτημα που απασχόλησε το κοινό ήταν το αν η διάκριση των ζωών που χάθηκαν είναι πιο σημαντική από την 1 Στο ίδιο σημείο εκτείνεται ένα μεγάλο πάρκο, που ήταν νεκροταφείο επί Οθωμανικής περιόδου και μικρά υποστυλώματα από τους ισλαμικούς τάφους παραμένουν ακόμα. Ενώ σε ένα άλλο σημείο του πάρκου βρίσκεται περίκλειστο ένα μικρό νεκροταφείο ανηλίκων από τα έτη 1992-1995. Έτσι στο σύνολό τους τα μνημεία που βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή, φαίνεται να συγκροτούν μια ιστορική αφήγηση για τους νεκρούς της Βοσνιακής κοινότητας.

η σύγχρονη πόλη

135 εικ.90. (αριστερά) Η πλάκα στη μνήμη των πρώτων θυμάτων της πολιορκίας, στη γέφυρα Vrbanja.

εικ.91. (κάτω) Το μνημείο για τα δολοφονημένα παιδιά του πολιορκημένου Σαράγεβο.

αδιαχώριστη μνημόνευση του τραγικού αυτού γεγονότος. Το τέλος στην αντιμαχία δόθηκε με την απόφαση του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, που κρατώντας μια μετριοπαθή στάση, αποφάσισε το νέο όνομα να είναι: «Μνημείο για τα δολοφονημένα παιδιά και τα θύματα του πολέμου στο Σαράγεβο 1992-1995».2

2 Ο ηγέτης του κόμματος Faruk Sijarić, δήλωνε: «οι ανθρωπιστικές αξίες και η επιθυμία για συμφιλίωση του τόπου, δε μας επιτρέπει να χωρίσουμε τα νεκρά παιδιά μας. Δεν έχει σημασία αν ένα παιδί πέθανε στη λεωφόρο Τίτο ή στην Γκρμπάβιτσα.» (Oslobođenje, 2006)

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

136

* Το μνημείο στην Αγορά Πρόκειται για το μνημείο που στήθηκε προς τιμή των θυμάτων της 5ης Φλεβάρη ’94, όταν η εκτόξευση ενός μόνο όλμου στο πλήθος της κεντρικής αγοράς, κόστισε τη ζωή σε 68 ανθρώπους και τραυμάτισε 144 (HukovicHodzic 2012). Αποτρόπαιες εικόνες έκαναν το γύρο του κόσμου, παρ΄ όλα αυτά την επόμενη χρονιά αντίστοιχο χτύπημα επαναλήφθηκε σκοτώνοντας 43 ανθρώπους. Το πρώτο γεγονός μνημονεύεται σήμερα σε ένα μεγάλο γυάλινο τοίχο με ονόματα, που βρίσκεται στο βάθος της αγοράς. Μια μικρή ταμπέλα που βρίσκεται μπροστά του γράφει: «Σε αυτό το σημείο Σέρβοι εγκληματίες στις 5.2.1994 σκότωσαν 67 πολίτες του Σαράγεβο. Ας αναπαυτούν εν ειρήνη. Απαγγείλετε τη Φατίχα 3, να θυμάστε και να προσέχετε.» Αυτή είναι μια τυπική επιγραφή που συνοδεύει αντίστοιχα μνημεία στο Σαράγεβο, με την ημερομηνία και τον αριθμό των θυμάτων να αλλάζουν. Οι λέξεις «Σέρβοι εγκληματίες» είναι απερίφραστες, κατηγορητικές και αποδεικνύουν το αναμφισβήτητο γεγονός.

εικ.92. Η κεντρική αγορά της πόλης, με το μνημείο στο βάθος. 3 Η προσευχή στην εισαγωγή του Κορανίου.

η σύγχρονη πόλη

137

* Μνημείο για τη Διεθνή Κοινότητα Τον Απρίλη του 2007, στήθηκε στην πόλη το Μνημείο για τη Διεθνή Κοινότητα, που χλευάζει την ανθρωπιστική βοήθεια που έλαβαν οι πολιορκημένοι τα έτη ‘92-’95. Το μνημείο αναπαριστά την τυπική κονσέρβα κρέατος που διαμοιραζόταν εκείνα τα χρόνια και έγινε σύμβολο αυτής της βοήθειας . Στη μαρμάρινη βάση του είναι χαραγμένη η επιγραφή: «από τους ευγνώμονες κατοίκους του Σαράγεβο». Ενδιαφέρον έχει η αρχική αντιμετώπιση του έργου, από τα διεθνή μέσα ενημέρωσης, που το έλαβαν ως κυριολεκτική ευχαριστία εκ μέρους του βοσνιακού λαού (Krstanovic, 2007). Κατά τα χρόνια της πολιορκίας, το κονσερβοποιημένο κρέας διαμοιραζόταν σε μεγάλες ποσότητες και καταναλωνόταν σε καθημερινή βάση. Οι κάτοικοι αστειευόμενοι δήλωναν ότι ακόμα και οι σκύλοι αρνούνταν να το φάνε. Τοποθετημένο απέναντι από το κτίριο της Βοσνιακής κυβέρνησης και το γραφείου του ΟΗΕ, στέλνει ηχηρό μήνυμα στους πολιτικούς αντιπροσώπους, που επισκέπτονται τη Βουλή. Ο δημιουργός του γλυπτού, Nebojsa Seric-Shoba, μας πληροφορεί ότι το «Ikar» ήταν η περίφημη κονσέρβα, με αμφίβολο το περιεχόμενο, την ημερομηνία λήξης και τη χώρας προέλευσης. Το μόνο βέβαιο ήταν ότι οι ίδιοι δεν είχαν άλλη επιλογή.4 * Τα ρόδα του Σαράγεβο Στην αρχή της πολιορκίας, οι κάτοικοι του Σαράγεβο, τα ονόμασαν πατημασιές του δράκου. Πρόκειται για τα αποτυπώματα βλημάτων (mortar) στην άσφαλτο, ή σε κτίρια. Με μια πρώτη ματιά τα σημάδια των βομβίδων πράγματι έμοιαζαν με απολιθωμένα αποτυπώματα δεινόσαυρου ή δράκου5. Τις πρώτες βδομάδες μετά το τέλος της πολιορκίας μια ομάδα καλλιτεχνών από ο Σαράγεβο, γέμισαν με κόκκινο κερί κάποιες από αυτές τις τρύπες, σε μέρη όπου εκτοξευόμενα βλήματα είχαν προκαλέσει ατυχήματα. Το κόκκινο χρώμα συμβόλιζε το αίμα των θυμάτων. Τα αποτυπώματα πια έμοιαζαν με κόκκινα άνθη, χάρη στο χρώμα και το σχήμα τους - η κεντρική γούβα πάντα συνοδευόταν από μικρότερες. Έτσι οι «πατημασιές του δράκου» μετονομάστηκαν σε ρόδα του Σαράγεβο. 4 «Αν παρατηρήσουμε την τρέχουσα πολιτική κατάσταση της ΒΕ και τα διεθνή στοιχεία που ακόμα δραστηριοποιούνται έντονα στην διακυβέρνηση της χώρας, μπορούμε να πούμε ότι η πολιτική βοήθεια που δέχεται η Βοσνία από τη Δύση, ισοδυναμεί ποιοτικά με τα τρόφιμα που λαμβάνονταν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Μυστηριώδες περιεχόμενο, μυστηριώδης κατασκευαστής, άγνωστη ημερομηνία λήξης». Επίσημη ιστοσελίδα του Nebojsa Seric-Shoba. 5 Ίσως η παρομοίωση με πατημασιές δράκων να είναι πιο ταιριαστή μιας και η μυθολογία των Βαλκανίων βρίθει από ιστορίες με αυτούς.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

138

εικ.93. Μνημείο για τη Διεθνή Κοινότητα

εικ. 94. Τα ρόδα του Σαράγεβο.

* Ονόματα οδών Η αλλαγή ονομάτων των οδών της πόλης, είναι μια παγκόσμια τακτική που υιοθετούν τα νέα καθεστώτα για την αναγνώριση και εγκαθίδρυσή τους. Ακολούθως και με συνοπτικές διαδικασίες, η νέα κυβέρνηση του καντονιού του Σαράγεβο και μια δεκαπενταμελής ομάδα από καλλιτέχνες, συγγραφείς και ιστορικούς - όλοι επιζώντες της πολιορκίας - ανέλαβαν να αποσύρουν από την πόλη, τα σύμβολα που σχετίζονταν με τους «εχθρούς του Σαράγεβο κατά την εμπόλεμη περίοδο» (Robinson, 2001). Η ενέργεια αυτή φαίνεται να είχε γενική αποδοχή από την πλειοψηφία των κατοίκων που θεωρούσαν ότι ήταν μια δίκαιη απάντηση στην πολιορκία και αναγκαία σε συμβολικό επίπεδο. Έτσι, απομακρύνθηκαν όλες οι επιγραφές με ονόματα οδών σε κυριλλική γραφή. Ακόμα, ονόματα συγγραφέων, ποιητών, πολιτικών, αλλά και αγωνιστών του Β’ παγκοσμίου πολέμου, που πολέμησαν κατά των Ναζί και υποστηρικτών του κομμουνιστικού καθεστώτος απ’ όλη τη Γιουγκοσλαβία, απορρίφθηκαν όταν αυτοί ήταν Σέρβοι ή Κροάτες.6 Ονόματα που αναφέρονταν σε περιοχές της Σερβίας και της Κροατίας αποσύρθηκαν, ενώ όσα αναφέρονταν σε εδάφη της Βοσνιακής Ομοσπονδίας, παρέμειναν. Φαίνεται άρα, ότι ο χώρος, εξυπηρέτησε τις ανάγκες της κυρίαρχης πολιτικής με την επίκληση γεγονότων που ενισχύουν την εθνική ταυτότητα και περιθωριοποιούν τόσο τα υπόλοιπα έθνη, όσο και το κοινό παρελθόν του γιουγκοσλαβικού λαού επί Τίτο. 6 Μια από τις πιο γνωστές μετονομασίες είναι αυτή της οδού Gavrila Princip, που φέρει το όνομα του δολοφόνου του Αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου το 1914, που αναγνωρίζεται ως το γεγονός που πυροδότησε την αρχή του Α’ παγκοσμίου πολέμου. Ο εθνικιστής Princip, ήταν πιστός στην ιδέα του πανσλαβισμού και η πράξη του έγινε σύμβολο για την ανεξαρτησία της Γιουγκοσλαβίας, από την Αυστροουγγρική αυτοκρατορία. λόγω της σέρβικης καταγωγής του, αυτός και η οργάνωσή του, η Mlade Bosne (νεολαία βοσνίων) εξαφανίστηκαν από τις οδούς.

5.2. ΘΕΣΜΙΚΈΣ ΚΑΙ ΜΗ ΑΦΗΓΉΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΌΛΗΣ

Τα μνημεία μέσα στην πόλη του Σαράγεβο δεν είναι μόνα αυτά του πρόσφατου πολεμικού παρελθόντος. Ολόκληρη αυτή η ετερογενής και ιστορική πόλη με το ιδιότυπο ανάγλυφο της, αποτελεί πόλο έλξης τουριστών για πολλούς και διαφορετικούς λόγους. Η φυσική ομορφιά του τόπου και ο βαλκανικός εξωτισμός του, που συνδυάζει στοιχεία δύσης και ανατολής, είναι βασικοί παράγοντες. Σε αυτό το τοπίο συναντά κανείς απομεινάρια πολλών διαφορετικών ιστορικών πολιτισμών και ταυτόχρονα, το γεωγραφικό ανάγλυφο της πόλης, επιτρέπει τόσο μια μικροσκοπική παρατήρηση του περιβάλλοντος, όσο και μια μακροσκοπική. Στεκούμενος κανείς στο κέντρο , συνδυάζει ταυτόχρονα τη θέα του ποταμού που διασχίζει την πόλη, με τη θέαση ολόκληρου του βουνού λίγο ψηλότερα. Τους ουρανοξύστες να σκιάζουν την γη κάποια μέτρα μπροστά τους, και πίσω από αυτούς, αυλές και γραφικά σοκάκια να γαντζώνονται στα επικλινή φυσικά όρια της πόλης. Στον τόπου που φημίζεται πλέον για τον διαχωρισμό του, το φυσικό σύνορο του ποταμού ποτέ δεν στάθηκε ικανό να τον διχοτομήσει. Οι άνθρωποί της με μια φυσικότητα θα σου πουν, γιατί η πόλη τους είναι τόσο ξεχωριστή. Ο καθένας βέβαια, θα έχει να διηγηθεί εντελώς διαφορετικές ιστορίες, συχνά αντιπαραθετικές μεταξύ τους. Όταν στην αρχή την ιστορικής έρευνάς μας μελετούσαμε την πολεοδομική εξέλιξη της πόλης, βλέπαμε σαφή ιστορικά στιγμιότυπα κατασκευαστικών φάσεων, τα οποία ήταν συγκεκριμένα και κάθε φορά έθεταν τομές στον προϋπάρχον αστικό ιστό. Όταν επισκεφτήκαμε την πόλη από κοντά, σαν τουρίστες, βεβαιωθήκαμε πως η πόλη αυτή αφηγούνταν ταυτόχρονα πολλές κατακερματισμένες ιστορίες. Ιστορίες αρχαίες μέσα σε κρατικά μουσεία για δείγματα νεολιθικών οικισμών. Ιστορίες αδικίας και κυνισμού, βίας και δικαίωσης, μοιρασιάς και λήθης. Ακούσαμε για φαντάσματα προγόνων και στο όνομα

140

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

η σύγχρονη πόλη

141

αυτών ξετυλίχτηκαν ταυτότητες σλαβικές, σερβικές, βοσνιακές. Μπήκαμε σε κτίρια που θύμιζαν Ευρώπη, μπαρόκ και δυτικές εμμονές στον καλλωπισμό, ακούσαμε προσευχές από ηχεία και είδαμε ανθρώπους να πλένονται σε βρύσες, πριν προσευχηθούν. Είδαμε τους περισσότερους τάφους και τα πιο ετερόκλητα νεκροταφεία, με σταυρούς προς δύο κατευθύνσεις, με μισοφέγγαρα, με επαναστατικά αστέρια, με τουρμπάνια και με σκέτη πέτρα. Βρεθήκαμε σε αγορές με ρούχα του ’80 και καταλάβαμε πως το σκηνικό δεν αφορούσε κάποια μόδα από δεύτερο χέρι. Γνωρίσαμε ανθρώπους που μας αποκαλούσαν war-girls γιατί απλά δεν ήθελαν να τους ρωτήσουμε για τον πόλεμο και γνωρίσαμε ανθρώπους που στο δρόμο συστήθηκαν ως ορθόδοξοι, ενώ ανέφεραν πως το όνομά τους είναι ελληνικό. Είδαμε και άλλους τουρίστες, αλλά ποτέ δεν διασταυρωθήκαμε δεύτερη φορά με κανέναν. Σε αυτό το μέρος ο καθένας έκανε τις επιλογές του και αυτές μπορούσαν να είναι εκ διαμέτρου αντίθετες. Είναι μικρή πόλη και μπορείς να συναντήσεις μόνο αυτούς που θέλεις και να αποφύγεις επίσης αυτούς που θέλεις. Εξάλλου παίρνοντας την ανηφόρα μπορείς να δεις τα πάντα από ψηλά. Η τουριστική εμπειρία στο Σαράγεβο είναι ιδιάζουσα περίπτωση, πρώτα και κύρια γιατί η θεσμική και μη θεσμική αφήγηση για την πόλη έχουν σχεδόν την ίδια βαρύτητα, μέσα στο αστικό σκηνικό. Η πολιτεία πέρα από συγκεκριμένα μουσεία7 - εκ των οποίων δεν λειτουργούν όλα - και την στήριξη κάποιων εκθέσεων, σωπαίνει. Κυρίως, κρατά μια κάποια ιστορική ανωνυμία ώστε να μιλήσουν από μόνες τους οι ιστορίες και οι ιδιωματισμοί του τόπου (LSE, 2014). Αυτές οι ιστορίες μιλούν κυρίως μέσα από τις «πολεμικές περιηγήσεις»8 οι οποίες γίνονται από ντόπιους, αφηγούνται το χρονικό της πολιορκίας μέσα σε μια οδική διαδρομή περνώντας από συγκεκριμένα σημεία ενδιαφέροντος της πόλης: * Το μνημείο των πρώτων δυο θυμάτων του πολέμου, τη μέρα που οι πολίτες του Σαράγεβο διαδήλωσαν για την ειρήνη, στη γέφυρα Vrbanja Bridge. * Το μεγαλύτερο νεκροταφείο στα βόρεια της πόλης, δίπλα στις ολυμπιακές εγκαταστάσεις. * Το τούνελ που κατασκεύασαν οι πολιορκημένοι προκειμένου να μπορούν να ανεφοδιάζουν την πόλη από τις καλλιέργειες των αγροικιών στην ύπαιθρό τηςγνωστό ως Τούνελ της Ελπίδας9. 7 Κάποια σημαντικά μουσεία είναι: Ιστορικό, Εθνικό, Εβραϊκό, Ars Aevi σύγχρονης τέχνης, Sevdah Art House παραδοσιακής μουσικής, Ολυμπιακών Αγώνων, Μουσουλμανικών Παραδοσιακών οικιών κ.α. 8 Ενδεικτικά αναφέρονται οι εξής: Time of misfortune tour & Mission impossible. 9 Λειτουργούσε αμέσως μετά τον πόλεμο ως εκθεσιακός χώρος, από την οικογένεια στην οποία ανήκε το σπίτι που γινόταν η είσοδος στο τούνελ. Τον τελευταίο χρόνο το

142

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

* Τον χιονολισθήρα,10 που χρησιμοποιήθηκε από το σέρβικο στρατό σαν πολεμίστρα, λόγω της προνομιούχας θέσης και του υλικού του. * Σημεία θέασης της πόλης στις πλαγιές, όπου βρίσκονταν τα όρια της πολιορκημένης πόλης και οι snipers στόχευαν τους κατοίκους. * Τα ερείπια του αντιφασιστικού μνημείου11 για τους παρτιζάνους, που χτίστηκε μετά τον Β’ ΠΠ. * Το πολεμικό μουσείο, πλήθος χώρων κατεστραμμένων και πυρπολημένων, που βρίσκονται διάσπαρτοι στο Σαράγεβο, μνημεία για τα θύματα σε πάρκα και δημόσιους χώρους.

εικ. 96. Ο χιονολισθήρας στη σημερινή του κατάσταση.

Τα σημεία της διαδρομής είναι συγκεκριμένα και εν ολίγοις γνωστά σε όποιον διαβάσει το πρώτο βιβλίο που θα πέσει στα χέρια του για την πολιορκία. Το ενδιαφέρον είναι πως σε κάθε ξενάγηση, ανάλογα με το ποιος την κάνει, η κράτος το αγόρασε, μιας και είχε αναδειχτεί εξαιρετικά κερδοφόρα επιχείρηση. Οι πρώην ιδιοκτήτες του εργάζονται τώρα εκεί. 10 Μια μπετονένια κατασκευή τσουλήθρας για έλκηθρα, στις αθλητικές εγκαταστάσεις του βουνού, που κατέληγε στο κέντρο της πόλης. 11 Χτίστηκε από τον Τίτο μετά τον Β’ΠΠ και καταστράφηκε τη δεκαετία του ‘90. Μετά την συμφωνία του Ντέιτον, ένα σύνορο χώρισε την πόλη στα 2 διαπερνώντας τα ερείπια του μνημείου με σκοπό να μοιράσει το μέρος ισότιμα ανάμεσα σε διαφορετικές κοινότητες.

η σύγχρονη πόλη

143

ιστορία είναι διαφορετική. Μπορεί να συναντήσεις κάποιον σε μια καφετέρια, σε μια γειτονιά και να προσφερθεί να σε οδηγήσει στο tour ή μπορεί ακόμα να είναι και ο ίδιος ο ξενοδόχος σου που θα σε πάει βόλτα με ένα μικρό van, αφηγούμενος την ιστορία κάθε μνημείου. Κάποιοι ακόμη περιμένουν έξω από τα μουσεία, για να αφηγηθούν την δική τους ιστορία του πολέμου, εντελώς ανεξάρτητη από την επίσημη εκδοχή, με ανταμοιβή 25-30 ευρώ. Αλλά δεν είναι μόνο οι ξεναγήσεις. Από τα χρόνια της πολιορκίας, φαινόταν πως υπήρχε ένα ιδιαίτερο προφίλ επισκεπτών, οι οποίοι έλκονταν από τον πόλεμο και μάλιστα ήταν διατεθειμένοι να τον καταναλώσουν και τον πάρουν μαζί τους στην επιστροφή. Τα δύσκολα εκείνα χρόνια πολλοί κάτοικοι είχαν ανταλλάξει ή πουλήσει οτιδήποτε έκανε για ενθύμιο πολέμου σε ξένους επισκέπτες. Μέχρι και σήμερα αυτό είναι μέρος του τουρισμού της πόλης.12 Η παρουσίαση της βίαιης εμπόλεμης εμπειρίας με λεπτομέρειες από την καθημερινότητα των ανθρώπων κατά την διάρκεια της πολιορκίας, είναι πολύ συνηθισμένο παράδειγμα και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και σαν «τουριστική ηδονοβλεψία». Ένας εκνευρισμένος δημοσιογράφος από το τ Al Jazeera Balkans αναφέρει «το φαγητό της ανθρωπιστικής βοήθειας, που προσφερόταν στους πολιορκημένους (ρύζι, φακές, και κονσέρβες αμφισβητούμενης ποιότητας), στο σύγχρονο Σαράγεβο πωλείται ακριβά μάλιστα σε τοπικά παντοπωλεία, ή το παραγγέλνει κανείς σε εστιατόρια ως το τυπικό «δείπνο της πολιορκίας». Αυτό το βρίσκω τρομερό. Βλέπω τουρίστες που έρχονται στο Σαράγεβο και θέλουν να δουν, να μυρίσουν και να γευτούν κάτι αποκρουστικό… είναι πρόθυμοι να ακούσουν τις πιο απάνθρωπες ιστορίες. Είναι όλοι υποκριτές.» Η ακαδημαϊκή κοινότητα χρησιμοποιεί τους όρους «σκοτεινός τουρισμός» και «τουρισμός του πολέμου», για να περιγράψει τέτοιου είδους δυτικότροπες τουριστικές επιλογές. Οι ταξιδευτές, από ιστορικό, μελετητικό, ανθρωπιστικό ενδιαφέρον ή ακόμη και για λόγους φετιχισμού επισκέπτονται τόπους στους οποίους έχουν διαδραματιστεί γεγονότα δυστυχίας, ανθρώπινες τραγωδίες, γενοκτονίες και άλλα. Η έννοια της τραυματικής περιοχής ορίζεται ως μια ειδική κατηγορία τόπων, αλλαγμένων φυσικά και ιδεολογικά από το τραύμα: «… οι τραυματισμένοι τόποι αποτελούν κάτι περισσότερο από τα φυσικά σκηνικά κάποιας τραγωδίας. Αναδύονται ως τόποι όπου τα γεγονότα βιώνονται και επανα-βιώνονται μέσα στο χρόνο» (Naef, 2013).

12 «Μπορείς να αγοράσεις τα πάντα τώρα, ακόμα και διάφορα αντικείμενα από τον πρόσφατο πόλεμο: βόμβες που δεν εκτινάχθηκαν για 60 ευρώ, παπούτσια ανθρώπων που πέθαναν. Μπορείς να συμμετέχεις στις περιηγήσεις του πολιορκημένου Σαράγεβο και να βρεις ενθύμια σε σχήμα οβίδας. Δεν πρόκειται για αστείο.» (Δημοσιογράφος της βοσνιακής τηλεόρασης στο κανάλι OBN)

144

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

Σε αυτό το σημείο, θα διατυπώσουμε τις 9 θέσεις του Sebastian Schröder-Esch (2006), όπως εκφράστηκαν στη μελέτη του για την πολιτιστική κληρονομιά, για να δείξουμε πως ένας πόλεμος και μια πολιορκία μπορούν να αποτελέσουν εν τέλει τμήματα πολιτιστικής κληρονομιάς ενός τόπου. Συγκεκριμένα οι εννιά υποθέσεις του για την πολιτισμική κληρονομιά είναι οι εξής: 1. Ο όρος κληρονομιά γίνεται όλο και πιο δημοφιλής, το νόημά του όλο και λιγότερο ξεκάθαρο. 2. Η κληρονομιά δεν υπάρχει από μόνη της, αλλά είναι κατασκευασμένη. 3. Η κληρονομιά κατασκευάζεται στο παρόν και όχι στο παρελθόν. 4.Η κληρονομιά είναι πολιτιστική, αφορά την κουλτούρα. 5. Η κληρονομιά είναι απροσδιόριστη. 6. Η κληρονομιά δεν καλύπτει όλες τις περιπτώσεις, είναι επιλεκτική. 7. Δεν υφίσταται κληρονομιά χωρίς συγκεκριμένο σκοπό. 8. Η κληρονομιά μπορεί να είναι άβολη και δυσάρεστη. 9. Η κληρονομιά δεν είναι μόνο πολιτιστικός πόρος, αλλά (δυνητικά) επίσης και οικονομικός.

Προσθέτοντας ακόμη μια παράμετρο στο ζήτημα, οι θεωρητικοί του «σκοτεινού τουρισμού» ισχυρίζονται ότι η σχέση μεταξύ του τουρισμού και της δημοσιογραφίας είναι συμβιωτική, με τους δημοσιογράφους να δημιουργούν το ενδιαφέρον και να εξάπτουν τη φαντασία για μια εμπειρία που ο τουρισμός υπόσχεται να προσφέρει αυθεντικά (Volcic κ.α., 2013). Η πόλη επίσης οφείλει μεγάλο μέρος της αναγνώρισή της στα μίντια και τις κινηματογραφικές παραγωγές, που έχουν γίνει για το ζήτημα του πολέμου και για την πολιορκημένη πόλη. Αυτές, παρ’ όλο που συχνά παρουσίαζαν το μέρος σαν τη διαβόητη πόλη στην οποία συνέβαιναν θηριωδίες, το αντίστοιχα ενδιαφερόμενο κοινό υπήρχε σε μεγάλο βαθμό στην Ευρώπη. Ο τουρισμός του Σαράγεβο, έτσι όπως περιγράφεται σε σχετικά άρθρα περιοδικών και ταξιδιωτικών οδηγών, απευθύνεται σε έναν τουρίστα που δέχεται να θυσιάσει τις ανέσεις που προσφέρουν ξενοδοχεία 5 αστέρων και προτιμάει την αυθεντική εμπειρία του ταξιδιού (αυτό που στην περίπτωση του Σαράγεβο είναι το μεταπολεμικό τραύμα). Πολλοί ταξιδιωτικοί οδηγοί προτρέπουν τους επισκέπτες να δουν από κοντά τα σημαδεμένα από τα βλήματα κελύφη των κτιρίων και τα αρχιτεκτονήματα που καταρρέουν (Daily Mail, 2012). Τα ερείπια που προκαλούν αυτόν τον φετιχιστικό τουρισμό, με τους τουρίστες ζωσμένους με φωτογραφικές μηχανές να απαθανατίζουν κάθε σημαδεμένη πρόσο-

η σύγχρονη πόλη

145

εικ.97. Συγκροτήματα κατοικιών από τη σοσιαλιστική περίοδο, φέρουν τα σημάδια του πολέμου.

ψη που συναντάνε, δεν προορίζονταν για αξιοθέατα . Οι προσόψεις των κτιρίων που βρίσκονται σε αυτή την κατάσταση, επειδή δεν έχουν επισκευαστεί ακόμα, λόγω έλλειψης χρημάτων ή λόγω της ασάφειας του ιδιοκτησιακού καθεστώτος. Εξετάζοντας το ζήτημα από μια άλλη οπτική, οι μη θεσμικές αφηγήσεις για την πόλη και το παρελθόν της, θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν σαν φορείς εκτόνωσης σιωπηρών ή περιθωριακών φωνών. Σε μια χώρα που συμβιώνουν διαχωρισμένες εθνότητες και συγκρουόμενες τοπικές εξουσίες, η αναπαράσταση της μνήμης του πολέμου μέσα από αυτές τις πρωτοβουλίες, μπορεί να είναι τόσο μια πρόκληση, όσο και μια ευκαιρία έκφρασης τοπικών διαφορετικών συμφερόντων. Αυτό εν πρώτοις, αποδεικνύει το δυναμικό χαρακτήρα της μνήμης –κληρονομιάς. Δεν είναι μια συλλογή στοιχείων που μεταβιβάζονται από το παρελθόν στο παρόν, αλλά μια συνεχής διαδικασία, η οποία μπορεί να μην έχει ενιαίο περιεχόμενο. Παράλληλα όμως, η εννοιολογική απλοποίηση του βίαιου παρελθόντος του Σαράγεβο , η οποία παράγεται από τις θεσμικές αφηγήσεις της πόλης και τα σύγχρονα διλλήματα, ειδομένα μέσα από τους εκπολιτισμένους φακούς της ανάκαμψης, επιφυλάσσουν στους τουρίστες έναν περιορι-

146

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

σμένο τρόπο για να μάθουν τον πόλεμο του Σαράγεβο και την επίδραση της σύγκρουσης στο σήμερα. Το κοινό μπορεί να εξοικειώνεται με την εν λόγω τραυματική εμπειρία, αλλά ταυτόχρονα δεν είναι δυνατό, θεσμικά να αναλυθούν και να ερμηνευθούν οι ιστορικές και πολιτικές συνθήκες που οδήγησαν στο ξέσπασμα της βίας (Volcic, 2013). Η θέση που παίρνει το κράτος εν μέρει οφείλεται στο γεγονός πως ο πόλεμος είναι πρόσφατος και επιστημονικά, καθολικά αποδεκτά ιστορικά πορίσματα για αυτόν δεν έχουν διατυπωθεί. Επίσης το κράτος είναι διαιρεμένο σε δύο επικράτειες με αποτέλεσμα να μην μπορεί να υπάρχει μια ενιαία αφήγηση της ιστορίας και από τις δύο πλευρές. Μια ακόμη εκδοχή του θεσμικού τουρισμού στην πόλη πραγματώνεται μέσω του έντονου μουσουλμανικού στοιχείου της. Από τη μία υπάρχει ένα ευρύ κομμάτι τουριστών που προέρχονται από μουσουλμανικές χώρες, και επισκέπτονται την πόλη κυρίως για θρησκευτικούς λόγους. Κάποιοι την επισκέπτονται για την πληθώρα των μουσουλμανικών τεμενών της, αρκετοί Τούρκοι λόγω του έντονου Οθωμανικού στοιχείου της και άλλοι επειδή το οικογενειακό τους υπόβαθρο κατάγεται από τη Βοσνία και οι πρόγονοι τους βρέθηκαν μετανάστες. Όσο για τους υπόλοιπους τουρίστες, το Σαράγεβο σκιαγραφείται ως μια ευρωπαϊκή, δημοκρατική, μουσουλμανική πόλη.13 Σε μια εποχή που τα αμερικάνικα και δυτικοευρωπαϊκά μέσα καλλιεργούν διάχυτο φόβο για τους ισλαμιστές φονταμενταλιστές και η γενικευμένη δυτική προκατάληψη κατά των μουσουλμάνων είναι ένα υπαρκτό φαινόμενο, η προσωποποίηση της πόλης θέτει επιτακτικά το ζήτημα της παρουσίασης της. Η λέξη «ασφαλής» , αναφερόμενη στην πόλη και στο ταξίδι σε αυτή, διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στη φιλολογία που αναπαράγεται και θυμίζει αυτή που αναφέρεται σε εμπόλεμες περιοχές της Εγγύς Ανατολής ή της εξεγερμένης Βορείου Αφρικής.14 Το περίεργο εδώ είναι πως η δύση εκφράζει τις αμφιβολίες της για την ασφάλεια, υπονοώντας τον μουσουλμανικό πληθυσμό της πόλης, παρά την ιστορία της τετραετούς πολιορκίας και της γενοκτονίας (Volcic, 2013). 13 Το Ισλάμ φαίνεται να έπαιξε σημαντικό ρόλο τόσο στην επίσημη ζωή όσο και στην ιδιωτική, ιδιαίτερα σε σχέση με την έλλειψη βοήθειας εκ μέρους της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του πολέμου. Η Ευρώπη δεν απάντησε στις εκκλήσεις της Βοσνιακής κυβέρνησης για αποτροπή του πολέμου και της γενοκτονίας που επιχειρούσαν οι Σέρβοι εναντίων των Βοσνίων μουσουλμάνων. Τότε η ηγεσία της ΒΕ εξισλάμισε την πολιτική και κοινωνική ζωή των Βοσνίων προκειμένου να τους ομογενοποιήσει και να κινητοποιηθούν για την υπεράσπισή τους. (Volcic, 2013) 14 Οι μουσουλμάνοι του Σαράγεβο, έτσι κι αλλιώς, απολαμβάνουν έναν τρόπο ζωής αρκετά δυτικότροπο όσον αφορά τα καταναλωτικά πρότυπα. Υπάρχουν δυτικού τύπου μπαρ και νυχτερινά κέντρα, αν και το μεταπολεμικό Σαράγεβο είναι κυρίαρχα μουσουλμανικό, τέτοιες απολαύσεις επιτρέπονται. Είναι ασφαλές.», (Telegraph UK, 2010).

5.3. ΤΟ ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΌ ΠΡΟΪΌΝ ΤΟΥ ΠΟΛΈΜΟΥ

Με αφετηρία, την τελευταία θέση του Sebastian Schröder-Esch, δηλαδή πως «η κληρονομιά δεν είναι μόνο πολιτιστικός πόρος, αλλά (δυνητικά) και οικονομικός», μπορούμε να διαπιστώσουμε πως στην περίπτωση του Σαράγεβο, η κοινωνία χρησιμοποιεί το παρελθόν της σαν κοινωνικό, πολιτικό ή οικονομικό πόρο (Graham κ.α. 2000) μέσα από την διαμόρφωση των σύγχρονων αξιών της (κοινωνικό), την αναπαραγωγή και την συντήρηση ιδεολογιών που πηγάζουν απ’ το παρελθόν(πολιτικό) και την τουριστικοποίηση της αστικής ατμόσφαιρας (οικονομικό). Επίσης οι Graham, Ashworth και Tunbridge (2000) υποστηρίζουν ότι «οι τόποι-φορείς πολιτιστικής κληρονομιάς είναι τόποι κατανάλωσης και τοποθετούνται στο αστικό ιστό ενθαρρύνοντας την κατανάλωση» (Graham κ.α. 2000). Η χωρική έκφραση της πολιτιστικής μνήμης ενός τόπου, έχει οικονομικές προεκτάσεις στη σύγχρονη εποχή και δεν πρόκειται απλώς για συμβολισμούς, φόρους τιμής ή τόπους γνώσης (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αποκλείει και αυτές τις λειτουργίες). Αυτή η οικονομική θεώρηση της πολιτισμικής κληρονομιάς είναι ένα τμήμα των πολιτικών προσεγγίσεων για την επιχειρηματικότητα των πόλεων, η οποία τις τελευταίες δεκαετίες έχει αποκτήσει σημασία τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Σύμφωνα με τον μαρξιστή γεωγράφο David Harvey, η πιο επίκαιρη έκφανση του νεοφιλελευθερισμού, σχετική με την διακυβέρνηση των πόλεων, αφορά το πρότυπο ανάπτυξης, το οποίο συνδυάζει τις κρατικές εξουσίες (τοπική, μητροπολιτική, περιφερειακή, εθνική ή υπερεθνική) με μια ευρεία κλίμακα οργανωτικών μορφών στην κοινωνία των πολιτών (εμπορικά επιμελητήρια, σωματεία, εκκλησίες, εκπαιδευτικά και ερευνητικά ιδρύματα, τοπικές ομάδες, ΜΚΟ, κ.ο.κ.) και με τα ιδιωτικά συμφέροντα (εταιρικά και ατομικά), με στόχο την διαμόρφωση συνασπισμών για την προώθηση ή τη διαχείριση της

148

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

κάθε είδους αστικής ή περιφερειακής ανάπτυξης (Harvey, 2013). Υπάρχει πλέον εκτεταμένη βιβλιογραφία γι αυτό το ζήτημα, η οποία δείχνει ότι οι μορφές, οι δραστηριότητες και οι στόχοι αυτών των συστημάτων διακυβέρνησης (που είναι γνωστά ως καθεστώτα των πόλεων», «μηχανές ανάπτυξης», ή «συμμαχίες περιφερειακής ανάπτυξης») ποικίλουν σε μεγάλο βαθμό ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες και το συνδυασμό δυνάμεων που δρουν στο εσωτερικό τους. Μια τέτοια διακυβέρνηση της πόλης προσανατολίζεται κυρίως στην κατασκευή τοπικών επενδύσεων όχι μόνο σε υλικές υποδομές, όπως οι μεταφορές και οι επικοινωνίες, τα λιμάνια, το σύστημα αποχέτευσης και ύδρευσης αλλά και στις κοινωνικές υποδομές της εκπαίδευσης, της τεχνολογίας και της επιστήμης, του κοινωνικού έλεγχου, του πολιτισμού και της ποιότητας ζωής (Harvey, 2013). Η ερμηνεία των παραπάνω λοιπόν, συνοψίζεται στο γεγονός πως, η επιχειρηματικότητα των πόλεων βασίζεται στην σύμπραξη όλων των φορέων αλλά και την ίδιας της κοινωνίας προς μια κοινή κατεύθυνση. Αυτό επίσης συνεπάγεται πως η κληρονομιά ενός τόπου, γίνεται αντιληπτή σαν ένας μοναδικού είδους πόρος, ο οποίος όμως ερμηνεύεται από διάφορους χρήστες. Έτσι, η παρούσα κοινωνία πρώτον επανεκτιμά πολλά και διαφορετικά ήδη απομειναριών του παρελθόντος τα οποία δυνητικά μπορούν να γίνουν κληρονομιά και δεύτερον χρησιμοποιεί επιλεκτικά το παρελθόν της - μόνο ότι βρίσκει ενδιαφέρον συμβολικά ή εμπορικά. Με άλλα λόγια, όπως σημειώνει ο Gregory Ashworth, «αυτό που γίνεται αντιληπτό σαν χρήσιμο αντιμετωπίζεται σαν κληρονομιά και μόνο αυτά τα επιλεγμένα στοιχεία του παρελθόντος θα ερμηνευτούν, θα αποκτήσουν νόημα και λειτουργία, και θα προωθηθούν ξεχωριστά για την καλλιτεχνική ή ιστορική αξία τους» (Ashworth, 1991). Στην περίπτωση του Σαράγεβο, αυτό πάλι μεταφράζεται, σαν το αίτιο για το οποίο έχουν προκληθεί τόσο διαφορετικές εκφάνσεις του τουρισμού στην πόλη, η οποία δεν προσφέρει μια ενιαία εμπειρία. Διαφορετικά κομμάτια του πληθυσμού της αντιλαμβάνονται με διαφορετικό τρόπο τις αξίες του παρελθόντος, οπότε και οι επιλογές τους ως προς την τουριστική προώθηση είναι διαφορετικές. Σε ένα άλλο επίπεδο, ωστόσο, αυτή η ίδια ποιότητα πολλαπλής κατανάλωσης δημιουργεί σοβαρά προβλήματα. Η κληρονομιά είναι μια άκρως ανταγωνιστική αγορά, η οποία χαρακτηρίζεται από υπερπροσφορά, αλλά και από πολύ σαφή καταναλωτικά πρότυπα, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι οι περισσότεροι, αν όχι όλοι οι τόποι υποφέρουν από χαμηλή κατανάλωση, σε σχέση με το κεφάλαιο που επενδύθηκε (Schröder-Esch, 2006). Ένα επιτυχημένο μοντέλο τουριστικής κατανάλωσης, προϋποθέτει την συγκέντρωση του κεφαλαίου σε συγκεκριμένες και ευπρόσιτες δραστηριότητες. Το γεγονός ότι το Σαράγεβο δεν είναι ούτε άνετος με τους δυτικούς όρους ταξιδιωτικής πολυτέλειας, ούτε ευ-

η σύγχρονη πόλη

149

πρόσιτος προορισμός, ούτε διαθέτει συγκεκριμένους τουριστικούς συμβολισμούς (π.χ. πύργος του Άιφελ, Ακρόπολη, Άγαλμα Ελευθερίας κλπ), το κατατάσσει με σχετικά προφανή τρόπο, στα μη επιτυχημένα παραδείγματα τουριστικής κατανάλωσης. Ωστόσο, όπως αναλύθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, το Σαράγεβο διαθέτει τουρισμό, είτε εναλλακτικό, είτε μουσουλμανικό. Τα προσόντα που διαθέτει στο ενεργητικό του και τα οποία προωθεί είναι:, η μνήμη του πολέμου και ο εξωτισμός του εξευρωπαϊσμένου Ισλάμ και τα πολυπολιτισμικά χαρακτηριστικά του - το λεγόμενο «πνεύμα του Σαράγεβο» (Volcic κ.α. 2013).15 Σε μια πόλη παγκόσμιας κληρονομιάς η «ιστορική εικόνα» ή το «ταξίδι στο παρελθόν» γίνονται προϊόντα εμπορεύσιμα, ώστε να καταναλωθούν. Η ιστορική εικόνα έχει μια «μεγάλης ηλικίας αξία», όπως αναφέρει ο Sebastian Schröder-Esch (2006): τα σημάδια του παρελθόντος να αναδεικνύονται μέσα από συγκεκριμένα ιστορικά κτίρια ή την διατήρηση και το πάγωμα στον χρόνο μιας συγκεκριμένης γειτονιάς. Εδώ υπεισέρχονται ζητήματα ιστορικής συνέχειας (συστατικό των διαφορετικών εποχών μέχρι το παρόν) καθώς και η διαχείριση των σημαδιών της σύγχρονης ζωής (διαφημιστικές πινακίδες, αστικός εξοπλισμός, ντύσιμο κατοίκων και χρηστών). Εν προκειμένοις το Σαράγεβο, χτίζοντας την ιστορική του εικόνα προς κατανάλωση, βρίσκεται αντιμέτωπο με τέτοια ζητήματα. Όσα στοιχεία του είναι σχεδιασμένα να μοιάζουν ιστορικά, ώστε να εναρμονίζονται με την «εικόνα» που επιλέγεται να προωθηθεί, προβλέπονται μόνο για την δημιουργία ατμόσφαιρας και για την τουριστική κατανάλωσή τους. Για παράδειγμα, η αγορά Bascarsija, η οποία ξεκίνησε να λειτουργεί επί οθωμανικής αυτοκρατορίας, αποτελεί μέχρι σήμερα το κέντρο της παλιάς πόλης, με έντονες εμπορικές δραστηριότητες, η συνολική ατμόσφαιρα του τόπου όμως είναι επεξεργασμένη και τα στοιχεία που φανερώνουν την σύγχρονη ζωή επιμελώς καμουφλαρισμένα και στιλιζαρισμένα στο ανατολίτικο μεσαιωνικό ύφος (με ελάχιστες εξαιρέσεις). Η αγορά αυτή παρ’ όλο που είναι ιδιαίτερα τουριστική, δεν έχει πάψει να είναι τμήμα της καθημερινότητας των κατοίκων, οι οποίοι σε γενικές γραμμές έχουν αποδεχθεί τα οικονομικά οφέλη που μπορεί να τους προσφέρει η τουριστική αξιοποίηση του τόπου τους, ακόμα και αν αυτά έχουν αντίτιμο την αυθεντικότητα. 15 Αυτό βασίστηκε στην ιδέα ότι κάθε πολίτης του Σαράγεβο, πέρα από την εθνική ή θρησκευτική του ταυτότητα, έχει την ικανότητα να ζει με το Άλλο. Οι κάτοικοι σκιαγραφούνται ανεκτικοί και ικανοί να συμβιώσουν με οποιονδήποτε. Το μοντέλο ζωής τους χαρακτηριζόταν από μικτούς γάμους, πολυεθνοτικές παρέες στα σχολεία και τους χώρους εργασίας, ένα κλίμα που θεμελιώθηκε στην εκκοσμίκευση και την άρνηση του εθνικισμού. Αυτό αποτελούσε την προπολεμική ατμόσφαιρα, η οποία εν μέρει προωθείται ως σήμερα.

150

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

εικ.98. Bašcaršija: η παλιότερη αγορά της πόλης, εξακολουθεί να έχει αξία στην καθημερινότητα των ακτοίκων και ταυτόχρονα αποτελεί πόλο έλξης για τουρίστες.

Στην ίδια κατεύθυνση, πάνω και πέρα από τον ρόλο της στον τουρισμό, η κληρονομιά εκπληρώνει έναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο: τη «σφραγίδα» της πόλης. Παρ’ όλο που ο τουρισμός είναι το πιο προφανές παράδειγμα, το οποίο επικυρώνει τα σημάδια διάκρισης μιας πόλης, η ανάλυση μπορεί να προχωρήσει παραπέρα και συγκεκριμένα στους ιδιαίτερους λόγους που μια πόλη ελκύει ροές κεφαλαίου. Ο David Harvey αναφέρεται στην ανάδειξη του «συλλογικού συμβολικού κεφαλαίου» σαν τον βασικότερο στόχο εντός της διαδικασίας αστικοποίησης. Αναφέρει πως στη δημιουργία και την εκμετάλ-

η σύγχρονη πόλη

151

λευση μονοπωλιακών προσόδων16 είναι απαραίτητη η συγκρότηση επαρκούς συνέργειας17 όλων των επιμέρους δυναμικών κομματιών που συγκροτούν την πόλη. Η μονοπωλιακή πρόσοδος αφορά, στην δημιουργία αξιών οι οποίες είναι μοναδικές στην αγορά (μονοπώλια) και οι οποίες λόγω της μοναδικότητάς τους μπορούν να αυξήσουν τα επενδυτικά κέρδη, ιδιωτικά και κρατικά. «Αν οι αξιώσεις στη μοναδικότητα, την ιδιαιτερότητα και την ειδικότητα θεμελιώνουν τη διαδικασία απόσπασης μονοπωλιακών προσόδων, τότε δεν υπάρχει καλύτερο πεδίο για τέτοιου είδους αξιώσεις από το πεδίο των τεχνημάτων του πολιτισμού, των πρακτικών και των ειδικών περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών που έχουν ιστορική σημασία (στα οποία συμπεριλαμβάνεται, φυσικά το δομημένο, το κοινωνικό και το πολιτιστικό περιβάλλον). Η μονοπωλιακή πρόσοδος αποτελεί πάντοτε το αντικείμενο του καπιταλιστικού πόθου, οπότε τα μέσα διασφάλισής του μέσω παρεμβάσεων στο πεδίο του πολιτισμού, της ιστορίας, της κληρονομιάς, της αισθητικής και των νοημάτων είναι κατ’ ανάγκην πολύ σημαντικά για κάθε είδους καπιταλιστές» (Harvey, 2013). Στην περίπτωση του Σαράγεβο, ο πόλεμος χρησιμοποιείται σαν μια τέτοια μονοπωλιακή πρόσοδος, εφόσον αντιμετωπίζεται σαν προϊόν προς πώληση. Το πολεμικό τραύμα και οι μνήμες του πολέμου βρίσκονται σε συγκεκριμένες περιοχές και αναδεικνύονται σε αυτές ως τουριστικά θέρετρα και μάλιστα μοναδικά. Το γεγονός πως τόποι μνήμης και συλλογικής δικαίωσης πρέπει να υπάρχουν προκειμένου να διασφαλίζεται η γνώση των γεγονότων και η ψυχική δικαίωση των θυμάτων είναι δεδομένο. Από την στιγμή που γύρω από τους τόπους αυτούς δημιουργείται οικονομικό δίκτυο που τους εκμεταλλεύεται, δημιουργείται προϊόν και μάλιστα σπάνιο. Έτσι ο πόλεμος, αναδεικνύεται χρήσιμος στην μεταπολεμική οικονομία, όχι μόνο σαν προϊόν που μπορεί να πουληθεί, λόγω του ενδιαφέροντος σημαντικής μερίδας πληθυσμού για αυτόν, αλλά και διότι, πρόκειται για τον πιο σύγχρονο πόλεμο στην ιστορία της Ευρώπης, ο οποίος προβλήθηκε διεθνώς από τύπο και καλλιτέχνες. Για ζήσει κάποιος -έστω και πλασματικά- κομμάτια από την εμπειρία αυτού του πολέμου, πρέπει να επισκεφτεί τον μοναδικό τόπο στον οποίο αυτός διαδραματίστηκε.

16 Για πρόσοδο, εκμετάλλευση γαιοπροσόδου βλέπε: Δ. Καρύδη, Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας, εκδ. Παπασωτηρίου, 2008, σελ. 389-393 17 Εδώ να σημειώσουμε, πως αυτή η επαρκής συνέργεια αναφέρεται και σε κομμάτια του πληθυσμού που πιθανώς να έχουν αντικρουόμενα συμφέροντα ή ακόμα και στην εκπαίδευση κομματιών του πληθυσμού σε κατευθύνσεις πολιτισμικές σχετικές με τις αξίες που αναδεικνύονται καταναλώσιμες.

5.4. “THE LOST SPIRIT OF SARAJEVO”

Συνομιλώντας με κατοίκους της πόλης, ακούσαμε πρώτη φορά για το «χαμένο πνεύμα του Σαράγεβο». Συνειδητοποιήσαμε λοιπόν, πως για αρκετούς, μεγαλύτερους ηλικίας, οι μνήμες από τη σοσιαλιστική περίοδο δεν ήταν ξεχασμένο παρελθόν. Μιλούσαν για εύθυμα χρόνια, όχι εύκολα από οικονομικής άποψης. Αναφέρονταν στα συχνά τους διαλείμματα στην ύπαιθρο και στο δάσος στα γύρω βουνά, που τώρα πια έχει χάσει την αξία του για την πόλη, καθώς υπάρχει κίνδυνος από τα ναρκοπέδια, που μπορεί να είναι ακόμα ενεργά. Από εκείνη την περίοδο, το «πνεύμα του Σαράγεβο», είναι αυτό που παλεύει να επιβιώσει, μεταξύ των διαχωρισμών και της αλλαγής της νοοτροπίας. Οι ισχυροί δεσμοί των γειτόνων, η διάχυτη αίσθηση αλληλοβοήθειας και η παράδοση της αφιλοκερδούς φιλοξενίας, έχουν εκλείψει και σύμφωνα με κάποιους από τους κατοίκους, το κυριότερο συστατικό που λείπει από την πόλη είναι το υποστηρικτικό σύστημα που είχαν αναπτύξει προπολεμικά, το οποίο ήταν βασισμένο σε αξίες που ενίσχυαν τον κοινωνικό αλληλοσεβασμό. Το Σαράγεβο ήταν πάντα μοναδικό για το πάντρεμα όλων των διαφορετικών κουλτούρων. Πολλοί το εκθείαζαν για την αντίθεση μεγάλου κομματιού της κοινωνίας του, στις καταναλωτικές προσταγές και για την ευρεία ανάπτυξη μιας υποκουλτούρας και ισχυρών δεσμών μεταξύ των μελών της που σχετιζόταν με την μουσική, το σινεμά, τα κόμικς και την γραφιστική. Όλο αυτό το φάσμα αναμνήσεων που ρέει διάχυτο στο μεταπολεμικό Σαράγεβο, μοιάζει να στοιχειώνει την πόλη μαζί με τους παλιούς της κατοίκους, που ολοένα και λιγοστεύουν. Ακριβώς γι’ αυτό το λόγο όσοι θυμούνται την πόλη στις ωραίες της στιγμές εκφράζουν την έντονη πικρία τους για τη σημερινή της εικόνα, ερχόμενοι συχνά σε ρήξη με κατοίκους που ακολουθούν πιστά τους καινούργιους ρυθμούς ζωής, στους οποίους η πόλη φαίνεται να έχει παραδοθεί.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Παρακολουθήσαμε την αποτύπωση της μνήμης στον αστικό χώρο του Σαράγεβο, από τον πρώτο πυρήνα σχηματισμού του, εστιάζοντας κυρίως στην περίοδο της πολιορκίας, μέχρι σήμερα. Με σημείο τομής για την πόλη, την υλική καταστροφή της και τις επιπτώσεις για τους κατοίκους της, μελετήσαμε την διαδικασία της ανοικοδόμησης και τις διεργασίες με τις οποίες επιτεύχθηκε μέσα από ετερογενείς παράγοντες. Είδαμε πως η μνήμη του τόπου, τραυματίζεται σε συνθήκες ένοπλης σύγκρουσης, όταν με την εξάλειψη των χωρικών εκφάνσεών της, επιχειρείται η εξόντωση του αντιπάλου. Αυτό συνέβη με δύο τρόπους. Πρώτα, η επίθεση στα δίκτυα επικοινωνίας, κυκλοφορίας και διανομής, διατάραξε την αστικότητα της πόλης με την έννοια της οργάνωσης του τρόπου ζωής και των κοινωνικών σχέσεων των μελών της. Δεύτερα η - στρατηγικής σημασίας - στοχοποίηση, τόπων συμβολικών για την ιστορία, τον πολιτισμό και την ταυτότητα, προκάλεσε ανεπανόρθωτο πλήγμα στην πολιτισμική κληρονομιά του τόπου. Μετά τη λήξη ενός πολέμου, η διαχείριση της μνήμης του, αναδεικνύεται αναγκαία προκειμένου να επουλωθεί το νωπό ακόμη τραύμα. Ειδικά στο Σαράγεβο, όπου οι πρώην αντιμαχόμενες πλευρές συνυπάρχουν σε κοινό έδαφος, θα περίμενε κανείς ότι η συμφιλίωση θα ήταν κεντρικό ζήτημα στο μεταπολεμικό σκηνικό. Αντίθετα, η ειρηνευτική συνθήκη και ο τρόπος με τον οποίο υπαγόρευσε την εφαρμογή ενός μοντέλου ανάπτυξης, χωρίς να ληφθούν υπόψη οι ιδιαιτερότητές του τόπου, αποδείχτηκε αδύναμη να λύσει τις βαθιές εθνοτικές ασυνέχειες. Από την πλευρά τους, οι τοπικές κυβερνήσεις σιώπησαν μπροστά στη μνήμη της πρόσφατης σύγκρουσης, ωστόσο φρόντισε να εμπνεύσει στο κοινωνικό σώμα μια κοινή μνήμη, η οποία θα το συσπειρώνε στο εξής και θα διασφάλιζε την ομαλότητα.

158

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

Όσον αφορά τον χαρακτήρα της ανοικοδόμησης, η πόλη κρίνεται απαραίτητο να οπλιστεί με τα κατάλληλα εφόδια για να ανταγωνιστεί τις σύγχρονες μητροπόλεις. Σε σχέση με τα αναδυόμενα καταναλωτικά πρότυπα, η μνήμη και η έκφρασή της μέσα από την πολιτισμική κληρονομιά παραγκωνίζονται. Τα σύμβολα της ανάπτυξης με αρχιτεκτονικούς όρους, μεταφράζονται σε ουρανοξύστες ή μεγάλα κτίρια επιχειρήσεων, ενώ έργα που προάγουν τον πολιτισμό όπως μουσεία και μνημεία δεν προσδίδουν το αντίστοιχο κύρος στην πόλη. Η μνήμη του πολέμου μένει ζωντανή στο βαθμό που εμπορευματοποιείται ή μετουσιώνεται σε αφήγηση, απευθυνόμενη στο καταναλωτικό κοινό (τουρισμός). Ωστόσο κατ΄αυτόν τον τρόπο χάνει την αξία που έχει, παύει να αποκαθιστά τη σχέση του παρόντος με το παρελθόν, και αποκόβεται από αυτό, συνιστώντας μια αυτόνομη συνθήκη κερδοφορίας. Συνεπώς, μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι οι πρωτινές ελπίδες για ένα καλύτερο μέλλον εξανεμίστηκαν, καθώς τα οικονομικά συμφέροντα και οι πολιτικοί φορείς που εμπλέκονταν, έγιναν κυρίαρχοι παράγοντες για το χτίσιμο της πόλης. Ομαλότητα έφτασε να σημαίνει ένα σύνολο καπιταλιστικών πρακτικών ανάπτυξης, με τους κανόνες της παγκόσμιας αγοράς να εισρέουν ολοκληρωτικά σε ένα μεταβατικό και ασταθές πολιτικό σύστημα. Η εικόνα του σημερινού Σαράγεβο, δεν είναι προϊόν ενός κεντρικού σχεδιασμού αλλά συνιστάται από ένα σύνολο σημειακών επεμβάσεων και αναπλάσεων. Αυτές πραγματώνονται σε συνάρτηση με τοπικά αναπτυξιακά προγράμματα ή με την προσπάθεια χάραξης μιας «στρατηγικής ανάπτυξης» σε συνεργασία με τους φορείς και τις ομάδες που ενδιαφέρονται άμεσα και μπορούν να έχουν συγκροτημένη εκπροσώπηση στις διαδικασίες του σχεδιασμού, αλλά και τους επενδυτές-χρηματοδότες των πολεοδομικών παρεμβάσεων. Άρα, ο πιο κρίσιμος παράγοντας στη διαμόρφωση του αστικού τοπίου, φαίνεται να είναι η σύμπραξη επενδυτών, κοινωνικών εταίρων και δημοσίου τομέα. Από την άλλη πλευρά, οι πρακτικές και η καθημερινότητα των χρηστών της πόλης, συνιστούν την αυθόρμητη, μη θεσμική μνήμη, η οποία έχει αξία ως αντίσταση στα θεσμικά αφηγήματα και τον τρόπο με τον οποίο επιβάλλονται στην πόλη. Οι κάτοικοι, έρχονται αντιμέτωποι με τα πραγματικά προβλήματα, τα οποία δεν έχουν σχέση με το αν ζουν στο δεξί ή στο αριστερό τμήμα της πόλης, αλλά με ζητήματα φτώχειας και πολιτιστικής ένδειας, απώλειας συλλογικής ταυτότητας, ανισότητες σε θέματα εξουσίας και πρόσβασης σε κοινωνικές παροχές και οργάνωσης οριζόντιων δομών, οι οποίες έχουν υπαρκτό και μεγάλο παρελθόν στον τόπο. Οι συγκρούσεις αυτές διεξάγονται κυρίως σε ταξικό επίπεδο και προσπαθούν να παρακάμψουν τα εμπόδια που τίθενται από τις διαχωρισμένες εθνότητες και τον κυρίαρχο εθνικιστικό λόγο, έτσι όπως αναπαράγεται από πολιτικούς και μίντια. Ακόμη τα κοινωνικά αιτήματα δεν βρίσκουν θεσμική αντα-

συμπεράσματα

159

πόκριση λόγω του σκληρού γραφειοκρατικού βραχίονα της διοικητικής οργάνωσης του κράτους και λόγω της επικράτησης του κυρίαρχου εθνικιστικού λόγου.1 Σε όλη την παραπάνω διαδρομή, η μνήμη αποδεικνύεται απροσδιόριστη, αμφίσημη και ευάλωτη σε ποικίλες αναγνώσεις. Ως στοιχείο δυναμικό και στενά συνδεδεμένο με τις αξίες της εποχής, καταλήγουμε ότι η μνήμη και τα σημάδια της στο χώρο, είναι όλα εκείνα τα στοιχεία που υπερασπίζονται οι άνθρωποι.

1 Βλέπε εργατικές ταξικές εξεγέρσεις στην Βοσνία, τον Φεβρουάριο του 2014.

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ

7.1.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

* Agamben Giorgio, 2007, Κατάσταση εξαίρεσης, όταν η έκτακτη ανάγκη μετατρέπει την εξαίρεση σε κανόνα, μτφ: Μαρία Οικονομίδου. Αθήνα: Πατάκης. * Angle C. Italo, 1970, Education and Historic Preservation: some notes on the training of the specialists. The issues of techniques in preservation of the historical city centers, Split * Ashworth G., Tunbridge J. E., Graham B. 2000. A Geography of Heritage: Power, Culture and Economy, London: Arnold Press. * Ashworth, G.J., Graham, B.J. & Tunbridge J.E, 2007, Pluralising Pasts: Heritage, Identity and Place in Multicultural Societies, London: Pluto. * Ashworth, Gregory J. 1991. Heritage Planning, Conservation as the management of urban change. Groningen: Geo Pers. * Beric, Gojko, 2002. Letters to the celestial Serbs, London: Saqi Books. * Bevan Robert, 2007. The destruction of memory, architecture at war, London: reaktion books. * Bogdanović, Bogdan, 1993. Balkan blues: writing out of Yugoslavia, από το βιβλίο: The city and death:Essays, Klagenfurt: Wieser. * Clausewitz, Claus Von, 1999, Περί του πολέμου, Θεσσαλονίκη: Βάνιας

164

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

* Donia, Robert J. 1994. Bosnia and Herzegovina: A tradition betrayed, Hurst & Company, London. * Donia, Robert J. 2006. Sarajevo: A Biography, London: Hurst & Company. * Fine John V. A. Jr. 1994, The late medieval Balkans: A critical survey from the late twelfth century to the Ottoman Conquest, University of Michigan Press. * Harvey David, 2013, Εξεγερμένες πόλεις, μτφ: Κατερίνα Χαλμούκου εκδόσεις ΚΨΜ. * Hobsbawm, E. J., 1993, The invention of tradition, Cambridge: Canto, σελ. 263–308 * Hupchick Dennis P. & Harold E. Cox. 2001. The Palgrave Concise Historical Atlas of the Balkans, New York: Palgrave. * Hupchick Dennis P. 2002. The Balkans: From Constantinople to Communism, New York: Palgrave. * Jović D. 2009. Yugoslavia: A State that Withered Away, Purdue University Press. * Kurtović Larisa, 2013, The Paradoxes of “Wartime Freedom”: Alternative Culture during the Siege of Sarajevo, Innocence and Victimhood: Gender, Nation, and Women’s Activism in Postwar, USA. * Lytle, P. F. 1995. Electoral transitions in Yugoslavia, από το βιβλίο: Between States: Interim Governments and Democratic Transitions, Cambridge: Cambridge University Press. * Macek Ivana, 2011. Sarajevo Under Siege: Anthropology in Wartime (The Ethnography of Political Violence), University of Pennsylvania. * Necak, Dusan. 1991. The Υugoslav Question: Past and future, από συλλογικό έργο : State and Nation in Multi-ethnic societies. Manchester: Manchester University Press * Noel, Malcolm, 1994. Bosnia: a short history, New York University Press.

κατάλογος τεκμηρίων

165

* Popov, Nebojisa, 1994. Ο σέρβικος λαϊκισμός, μτφ: Χατζηπροδρομίδης Λεωνίδας. Αθήνα: Παρασκήνιο * Prstojevic, Miroslav, 1993. Survival Guide Sarajevo, Croatia: Fama. * Schröder-Esch Sebastian, 2006. Practical Aspects of Cultural Heritage - presentation, revaluation, development, Bauhaus-Universität Weimar, Weimar. * Shoup, P. 1992. Titoism and the national question in Yugoslavia: A reassessment, από το βιβλίο: The disintegration of Yugoslavia, Amsterdam: Rodopi. * Sontag Susan, 2003. Regarding the Pain of Others. London, Penguin. * Stefansson, A. 2007. Urban Exile: Locals, Newcomers and the Cultural Transformation of Sarajevo, από το βιβλίο: The New Bosnian Mosaic: Identities, Memories and Moral Claims in a Post-War Society, London: Ashgate. * Szelenyi, Ivan. 1996. Cities under Socialism and After, από το βιβλίο: Cities after Socialism. Oxford, Blackwell Publishers Inc., σελ. 286–317. * Telibecirovic Amir & Colakovic Sabaha, 2014. The siege of Sarajevo 1992-1995. Zenica: vrijeme. * Καρύδης Δ., 2008, Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας, Αθήνα: Παπασωτηρίου. * Συλλογικό έργο, 2001. Σρεμπρένιτσα, το μεγαλύτερο έγκλημα του «πολιτισμένου κόσμου» στην Ευρώπη μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, Αθήνα: αντισχολείο. * Φιλιππίδης, Χρήστος, 2014. Πόλη κρίση και πυρωμένο σίδερο, Futura: Αθήνα. * Χατζηπροδρομίδης Λεωνίδας, 1996. Γιουγκοσλαβία: Η έκρηξη του εθνικισμού. Αθήνα: Παρατηρητής.

166

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

7.2.ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΆ ΆΡΘΡΑ & ΔΙΑΛΈΞΕΙΣ * Badescu Gruia, 2014. City makers, urban reconstruction and coming to terms with the past in Sarajevo. Reconstructing Sarajevo: Negotiating Socio-Political Complexity, London School of Economics Cities Programme. * Bell Duncan, 2009. Violence and Memory Millennium. Journal of International Studies, 38, 345. * Branding Post-War Sarajevo. Journalism, memories, and dark tourism Journalism Studies Volume 15, Issue 6, 2014, Zala Volcic*, Karmen Erjavec* & Mallory Peak * Diaz Jordi Martin, “Urban restructuring in post-war contexts: the case of Sarajevo”, Hungarian Geographical Bulletin 63 (3), 2014, σελ. 307 * Garcia Sofia & Kotzen Bronwyn, 2014. The politics of memory and division in postconflict Bosnia-Herzegovina & Sarajevo. Reconstructing Sarajevo: Negotiating Socio-Political Complexity, London School of Economics Cities Programme. * Herscher Andrew, 2008. Wararchitectural theory, Journal of Architectural Education, σελ. 35–43, University of Michigan. * Jansen, S. 2013. People and Things in the Ethnography of Borders: Materialising the Division of Sarajevo, Social Anthropology, 21(1) σελ. 23-37 * Marple-Cantre Katherine. 2008. Phoenix or Phantom: Residents and Sarajevo’s Post War Changes, Project, Columbia College. * Morrow Ed. 2012. Ηow (not) to remember sarajevo, war crimes, memorialisation and reconciliation in Bosnia-Herzegovina, MA Cultural Heritage Management, Department of Archaeology, University of York, September. * Patrick Naef, From Traumascapes to Touristscapes: “War Tours” in Sarajevo and Vukovar, από το βιβλίο: Speaking the Unspeakable. Oxford: Inter-Disciplinary Press. * Riedlmayer Andras. 1995. Killing memory: The Targeting of Bosnia’s

κατάλογος τεκμηρίων

167

Cultural Hertitage, Testimony Presented at a Hearing of the Commission on Security and Cooperation in Europe, U.S. Congress. * Robinson Guy M., Englestoft, Sten &Pobric, Alma. 2001. Remaking Sarajevo: Bosnian nationalism after the Dayton Accord, από Political Geography 20, σελ. 957-80. * Saltaja, F. 1991. The Muslim nation in Yugoslavia : origin, Islam, culture , history , politics. Sarajevo: Institute for the Study of National Relations. * Tuathail, G. 2006, Geopolitical Discourses: Paddy Ashdown and the Tenth Anniversary of the Dayton Peace Accord. Geopolitics, σελ. 141– 158. * Berman, M. 1987. Among the ruins, New Internationalist, 178. * Brooks Geraldine, 5/2/2002, Back to life, The Guardian. * Byrnes Mark 29/10/2013, When an Olympic City Becomes a War Zone, The atlantic city lab. * Chuck Sudetic, 22/4/1992, Serbs Intensify Sarajevo Attacks; ‘Pure Terrorism’, Bosnia Charges, New York Times, * Daily News, 29/05/2012, Oslobodjenje building burned for the first time, Oslobođenje portal

7.3.ΆΡΘΡΑ ΕΦΗΜΕΡΊΔΩΝ * Friedman, Alan. 20/2/1996, $5 Billion Question Worries Aid Planners : REBUILDING BOSNIA, New York Times. * Graham Stephen 2003. Lessons in urbicide, New Left Review: 63-78, APA. * Hedges Chris, 10/8/1999, Sarajevo Is at Peace, but Its Old Zest Is Lost, New York Times.

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

168

* Imamović, Emir. 11/4/2012, The city where everything is possible, Slobodna Dalmacija. * Keelom, Jolanda. 18/4/2012, Through a Hole in the Wall, Media Center Online. * Krstanovic, Danilo. Reuters, 7/4/2007, Bosnians raise monument to canned beef. * Lovrenović, I. 21/3/2008, Krst na ranu , Feral Tribune, σελ. 30. * Roane Kit R., 2/10/1995, Sarajevo Streets Are Humming Happily Again, New York Times. * Seán Mac Mathúna, 2003. Who was responsible for the market place massacres in Sarajevo?, Flame. * Steiger, C. April 1989. Serbian, Croatian - Serbo-Croatian? Swiss Review of World Affairs. * ΙΟΣ, 23/5/1999, ΜΟΝΤΕΛΟ ΒΟΣΝΙΑ, Βοήθεια Χωρίς Αύριο: Κράτος-μοντέλο χωρίς πολίτες.

7.4.ΈΡΕΥΝΕΣ * Federal Research Division, 1992. U.S. Library of Congress. Yugoslavia: A country study, Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, * KS, 2000. Sarajevo Canton development strategy until the year 2015. Kanton Sarajevo. * London School of Economics Cities Programme, 2014. Reconstructing Sarajevo: Negotiating Socio-Political Complexity, online publication.

169

κατάλογος τεκμηρίων

7.5. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΈΣ ΠΗΓΈΣ * Encyclopedia Britannica Online “Bosnia and Herzegovina: History: Ottoman Bosnia” 2010 http://original.search.eb.com/eb/article-42681 * Unis group, http://www.unisgroup.ba/about-us/ * ΒΒC, ιστοσελίδα: http://www.state.gov/p/eur/rls/or/dayton/52577.htm * Γιάννης Παπαδόπουλος, Οι μουσουλμάνοι της Βοσνίας, http://www. vrahokipos.net/old/history/world/bosna_muslim.htm#sdfootnote3anc * Εγκυκλοπαίδεια Britannica Online, “Partisan”, 2010, http://original. search.eb.com/eb/article-9058596 * Εγκυκλοπαίδεια Britannica Online, “Tito, Josip Broz”, 2010, http:// original.search.eb.com/eb/article-9072654 * Εγκυκλοπαίδεια Britannica, “The second Yugoslavia”, επίσκεψη: 10/2/2015 http://www.britannica.com/EBchecked/topic/654783/ Yugoslavia/228362/The-second-Yugoslavia * Ιστοσελίδα για τη Διατήρηση των Εθνικών Μνημείων της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης: http://kons.gov.ba/index.php?lang=4 * Ιστοσελίδα ΝΑΜ: http://www.nam.gov.za/ * Ιστοσελίδα της πόλης του Σαράγεβο: http://www.sarajevocitycenter.com/ en/about_us.html * Ιστοσελίδα του Al-Shiddi Group: http://www.shiddi.com/home.html * Ιστοσελίδα του Lebbeus Woods: https://lebbeuswoods.wordpress. com/2008/02/06/the-reality-of-theory/ * Ιστοσελίδα του Nebojsa Seric-Shoba: http://www.shobaart.com/index. html. * Ιστοσελίδα του Ομοσπονδιακού κράτους της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, http:// www.nationsonline.org/oneworld/bosnia_herzegovina.htm, * Ιστοσελίδα του Ύπατου Αρμοστή (Office of High Representative): * http://www.ohr.int/ohr-info/gen-info/default.asp?content_id=38519

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

170

* Ιστοσελίδα των Ηνωμένων Εθνών για τα αναπτυξιακά προγράμματα και τις αναφορές ανθρώπινων πόρων: http://hdr.undp.org/en/data * Μπλογκ με απόψεις πολιτών: http://www.skyscrapercity.com/ showthread.php?t=185760&page=12 * Οδηγός για το Σαράγεβο: http://sarajevo.travel/en/text/from-sarajka-tobbi-centar/56 * Περιοδικό ζενίθ, Γιώργος Στάμκος https://zenithmag. wordpress.com/2014/06/27/28%CE%B7-%CE%B9%CE %BF%CF%85%CE%BD%CE%AF%CE%BF%CF%85%CE%B7-%CE%BC%CE%AD%CF%81%CE%B1%CF%80%CE%BF%CF%85-%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%AF%CF%87%CE%B5%CE%B9%CF%89%CF%83%CE%B5-%CF%84%CE%B1%CE%B2%CE%B1%CE%BB/

7.6. ΛΟΓΟΤΕΧΝΊΑ & ΚΌΜΙΚ * Ίβο Άντριτς, Το γεφύρι του Δρίνου,1945 * Όταν ανθίζουν τα κολοκύθια, Ντράγκοσλαβ Μιχαϊλοβιτς, εκδόσεις παρασκήνιο * Sacco, Joe. 2007. Safe area Gorazde, London: Jonathan Cape * Sacco, Joe. 2004. The fixer, London: Jonathan Cape

7.7. ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ * 1: από το βιβλίο του :Boznia and Herzegovina: a tradition betrayed * 2,3,7,12,14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,28: από το βιβλίο του Donia J. Robert: Sarajevo: Biografija grada, Institut za Istoriju, Sarajevo, 2000 * 4,5,6,9,10,11: από τη συλλογή του: Ιστορικού μουσείου στο Σαράγεβο

κατάλογος τεκμηρίων

171

* 8: από το περιοδικό: Nada, στο Σαράγεβο, έκδοση 1ης Δεκεμβρίου 1897 * 13: από το βιβλίο του Horvat J.: Politika povijest Hrvatske, Zagreb, 1989 * 25: από τον φωτογράφο: Lupi Spuma * 26, 99: από το φωτογραφικό blog: once upon a time in Yugoslavia http:// igoyugo.tumblr.com/tagged/olympic%20games * 27: από τον ιστότοπο: bbc news * http://newsimg.bbc.co.uk/media/images/41430000/jpg/_41430068_ milosevic98_416.jpg * 28: από τον φωτογράφο: Ron Haviv * 30,35,46,47,57: από την ηλεκρονική έκδοση του περιοδικού: New Combat * 31,39,64,65: από προσωπικό αρχείο * 32: από το ειδησεογραφικό πρακτωρείο Corbis * 36,42,43,75: από τον φωτογράφο: Tom Stoddart * 33: από την επίσημη ιστοσελίδα του ΝΑΤΟ: nato.int * 34: από το φωτογραφικό blog: Controversial Topics http:// controversialdocumentaries.blogspot.gr/2014/07/aftermath-ofyugoslavian-warupdate.html * 37: από τον γελοιογράφο: Larter John, 26 Ιουλίου1995 * 38: από τον φωτογράφο του πρακτορείου Reuters: Danilo Krstanovic, στη Grbavica to 1996 * 40: από τον φωτογράφο: Odd Andersen * 41: από την έκδοση του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων DAS – SABIH: ένθετο warchitecture: urbicide Sarajevo * 44,60,61,67,68,74: από το βιβλίο της Macek Ivana, 2011. Sarajevo Under Siege: Anthropology in Wartime (The Ethnography of Political Violence), University of Pennsylvania.

172

σαράγεβο: μνήμες πολιορκίας

* 45,48,49,50,51,52,53,54,55,56,58,59,62,63,66,69,76: από την έκδοση της ομάδας FAMA: Sarajevo survival guide * 70,71,72: Kurtović Larisa, 2013, The Paradoxes of “Wartime Freedom’’. * 73: από τον φωτογράφο του πρακτορείου AP: Jorome Delay * 77,80,81: από τον ιστότοπο Shifting Boundaries : http://lisawaananen. com/bosniamap/bosniamap.swf * 79,82, 93, 97, 98: LSE, για τοπρόγραμμα ‘‘reconstructing Sarajevo’’ * 83: από το επίσημο site της Παγκόσμιας Τράπεζας, 2003: http://www. worldbank.org/ * 84, 85: από το blog του αρχιτέκτονα lebbeus woods: https:// lebbeuswoods.wordpress.com/2011/12/15/war-and-architecture-threeprinciples/ * 86: από την φωτογράφο Paula Szanfeld Sirkis. * 87, 88, 89: από την φωτογράφο Sofia Garcia. * 90, 91, 92: Morrow Ed. 2012. Ηow (not) to remember sarajevo, war

crimes, memorialisation and reconciliation in Bosnia-Herzegovina, MA Cultural Heritage Management, Department of Archaeology, University of York, September. * 94: Cambridge images collection, Sorensen. * 96: flickr * 100: Kanita Focak. * το φωτογραφικό υλικό από τον κατάλογο αποκαταστάσεων, είναι από την έκθεση του Jim Marshall και από wikipedia.

κατάλογος τεκμηρίων

173

7.8. ΠΡΟΤΕΙΝΌΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ * Eyal Weizman, 2014, Μέσα από τοίχους, μτφ: Γιάννης-Ορέστης Παπαδημητρίου. Εξάρχεια: τοποβόρος * Glenny Misha, 1996, The Fall of Yugoslavia, UK: Peguin * Herscher Andrew, 2010, Violence Taking Place, εκδόσεις Stanford University Press * Hirst Paul, 2005. Space and power, politics, war and architecture, * Ignatief Michael, 2011, Περί πολέμου, εκδόσεις λέσχη κατασκόπων του 21ου αιώνα * Νικ. Θ. Χολέβας, 1994, Αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου στα Βαλκάνια –, εκδόσεις Φιλιππότη * Σταυρίδης Σταύρος, 2006, Μνήμη και εμπειρία του χώρου, εκδόσεις Αλεξάνδρεια * Τοντόροβα Μαρία, 2007, Βαλκάνια η δυτική φαντασίωση, μτφ: Ελίζα Κολοβού. Αθήνα: Επίκεντρο