Eo Wijers - naar een energieneutrale Stedendriehoek

NAAR EEN ENERGIENEUTRALE STEDENDRIEHOEK*

eo wijers-stichting

voor ruimtelijke kwaliteit in de regio

*Apeldoorn, Brummen, Deventer, Epe, Lochem, Voorst en Zutphen

COLOFON

INHOUD

Epe

In opdracht van de Eo Wijers-stichting Auteur : Anne Seghers

Voorwoord

4

De prijsvraag

6

Eindredactie : Pieter Maessen

De beste inzendingen

10

Vormgeving : Bestwerk, Deventer

Een route naar 2030

16

Contact

De Stedendriehoek aan zet 22

Beelden : Eo Wijers-stichting tenzij anders vermeld

Eo Wijers-stichting

De energieopgave is nog 28 een onwennig domein

p/a Platform 31 Postbus 30833

Deventer

2500 GV Den Haag

Stedelijke transitie in andere regio’s

eowijers@eowijers.nl

32

www.eowijers.nl

De Eo Wijers-prijsvraag wordt financieel mogelijk gemaakt door bijdragen van: van Infrastructuur en Milieu • Ministerie van Economische Zaken • Ministerie

M inisterie van Binnenlandse Zaken • en Koninkrijksrelaties Stedendriehoek • Regio Groningen • Provincie Provincie • Provincie Drenthe • Provincie Overijssel • Provincie Gelderland • Provincie Utrecht • Provincie Noord-Holland • Provincie Zuid-Holland • Provincie Flevoland • Provincie Noord-Brabant Limburg • Stimuleringsfonds Creatieve Industrie •

2

eo wijers-stichting

voor ruimtelijke kwaliteit in de regio

“De Eo Wijers-prijsvraag verbindt een concrete ruimtelijke component aan de duurzaamheidsambities die vrijwel iedere gemeente heeft.”

Apeldoorn

— Paul Blankman, gemeente Brummen —

Voorst Lochem Zutphen

Brummen

3

NAAR EEN EXPONENTIËLE VERSNELLING VOORWOORD

hiervoor een belangrijke inspiratiebron.

Om dit laboratorium te laten functioneren is niet alleen geld, maar ook regelruimte nodig. We zullen als regio moeten knokken om dit mogelijk te maken.

Goede partner­schappen zijn hierbij een vereiste. Bijzonder aan dit CleanTechLab is dat we aan de ene kant bezig zijn met

De centrale opgave van de Eo Wijers-

De ateliersessies hebben de contouren

een paradigmaverschuiving, met nieuwe

prijsvraag – vormgeven aan de

scherp gesteld van hoe we in de regio

concepten, en dat we tegelijk proberen

ambitie van een energieneutrale

aan de slag moeten met de uitkomsten

die meteen in de praktijk te laten

Stedendriehoek in 2030 – was

van de prijsvraag en met de ambitie om

landen. En dit alles vindt plaats binnen

ontzettend complex. Deze opgave

in 2030 een energieneutrale regio te

een razend ingewikkeld dossier. Deze

bestond immers uit een samenspel

zijn. Hierin zijn twee trajecten benoemd

combinatie is een van de unieke zaken

van vraagstukken. Hoe is regionale

die gelijktijdig gaan lopen. Allereerst

die de Eo Wijers-prijsvraag de regio heeft

energieneutraliteit te bereiken? Hoe

moeten we lineaire meters maken; dat

opgeleverd. En daar ben ik trots op.

leidt dit tegelijkertijd tot ruimtelijke

wil zeggen dat de projecten die binnen

kwaliteit en een versteviging van de

de huidige regelgeving al mogelijk zijn,

De energie die de prijsvraag en de

regionale concurrentiekracht? En welk

meteen van start moeten. Maar hoe doen

atelierrondes hebben losgemaakt,

sturingsmechanisme past hierbij? Het

we dat? Door het netwerk te verstevigen,

moeten we vasthouden en versterken.

was dan ook niet verwonderlijk dat

door initiatieven te koppelen, door

Dat borgen we niet als overheid alleen,

niet één inzending alle elementen

inzendingen uit de prijsvraag te verbinden

dat borgen we met zijn allen. Juist

bevatte om hier een sluitend antwoord

aan regionale partijen en projecten en

vanwege de complexiteit en gelaagdheid

op te geven. Daarom heeft de jury vier

door kansrijke business cases die er al

van de opgave, zie ik een klassieke

beste inzendingen aangewezen. De

liggen gewoon te realiseren. Kortom, vind

trekkersrol voor de overheid in het

Sebastiaan van ’t Erve

afgelopen maanden hebben ateliers

het laaghangend fruit en maak er als de

vervolg­­traject niet werken. Het gaat om

Burgemeester gemeente Lochem,

plaatsgevonden waarin deze teams

sodemieter jam van.

een samenspel tussen van onderop en

vaandeldrager tiende Eo Wijers-prijsvraag

hun plan een verdiepingsslag hebben

van bovenaf. Dat vraagt betrokkenheid

gegeven. Daarnaast stonden deze

Dat zijn de lineaire meters. Maar we weten

van kennisinstellingen, van het

ateliersessies in het teken van het

ook dat met alleen deze lineaire meters de

onderwijs, van het bedrijfsleven, van

koppelen van de inzendingen aan

gestelde ambitie niet verwezenlijkt wordt.

maatschappelijke instellingen en van de

partijen en initiatieven in de regio,

Dus moeten we een exponentiële groei en

diverse coöperatieven van inwoners uit

waardoor de realisatie een stap

versnelling realiseren om de doelstelling

de regio. Hiervoor is het belangrijk dat

dichterbij komt.

binnen handbereik te brengen. Dat is het

we elkaar blijven ontmoeten en dat we

tweede traject.

samen de agenda invullen en prioriteiten formuleren.

Voor deze exponentiële versnelling is in

“Hoeveel windmolens heb je nodig om de energietransitie te maken? Pas dan begrijp je de omvang van de opgave en de impact voor de openbare ruimte.”

— Pieter van de Ploeg, Alliander —

4

december 2015 de oprichting van het

De Eo Wijers-prijsvraag heeft meer inhoud

CleanTechLab aangekondigd, als een

gegeven aan onze ambitie om in 2030 een

van de uitkomsten van de ateliersessies.

energieneutrale regio te zijn en heeft de

Dit lab biedt ruimte voor onderzoek

urgentie van deze ambitie voor al deze

en experiment en richt zich op de

partijen sterker voelbaar gemaakt. Er is

conceptuele vernieuwing die nodig is om

daadwerkelijk een momentum gecreëerd.

de energieneutrale doelstelling te halen.

Nu is het tijd dat we dit momentum benut-

De inzendingen van de prijsvraag vormen

ten en met zijn allen aan de slag gaan.

5

Energie­neutraliteit en de Stedendriehoek

De prijsvraag­opgave

Want wat betekent een dergelijke omslag

De opgave van deze regionale

voor het landschap in de Stedendriehoek?

De overgang naar een duurzame

ontwerpprijsvraag bestond deze keer uit

Hoe verandert het uitzicht van een

energievoorziening is een ongekend

de vraag om een (ruimtelijke) strategie

Zutphenaar? Hoe verloopt de reis van

grote en urgente opgave, zowel

te ontwerpen die de Stedendriehoek

een forens die dagelijks tussen Deventer

binnen als buiten Nederland. Het Jaar

in 2030 tot een energieneutrale

en Zwolle reist? Welke bedrijven dragen

van de Ruimte heeft een gedeelde

regio maakt. Dit is een baanbrekende

bij aan het halen van de energiedoelen?

toekomstagenda opgeleverd – het

ambitie die een trendbreuk vraagt van

En hoe ziet de samenwerking tussen

Manifest 2040 – die energietransitie

conventionele, fossiele brandstoffen

bewoners, initiatiefnemers, bedrijven,

benoemt als een van de zeven

naar lokale, duurzame energiebronnen.

onderwijs, belangengroepen en overheden

onvermijdelijke opgaven voor ruimtelijk

De prijsvraagregio prikkelde deelnemers

eruit?

Nederland richting 2040. De klimaattop

om nog een stap verder te gaan: hoe

Onorthodoxe oplossingen? Graag! Eind 2014 deed de regio

in Parijs leidde in december 2015 tot

is energietransitie in te zetten om de

Stedendriehoek een oproep aan stedenbouwkundigen,

een akkoord dat het einde inluidt van

economische concurrentiekracht te

landschaps­architecten, energiespecialisten, veranderings­

een economie die draait op fossiele

versterken en - nieuwe - ruimtelijke

deskundigen en andere experts om mee te doen aan de tiende

brandstoffen. Het akkoord geeft

kwaliteit aan de regio toe te voegen? Deze

editie van de Eo Wijers-prijsvraag.

een duidelijk signaal aan bedrijven,

vraag was opzienbarend en spannend.

investeerders, beleggers en burgers

Deelnemers werden uitgedaagd niet

dat de toekomst ligt in hernieuwbare

enkel na te denken over hoe deze

energie. Dit klimaatverdrag geeft de

energieopgave het bestaande landschap

energietransitie een stevige rugwind.

kan veranderen, maar ook hoe deze

De prijsvraagopgave was uiterst complex:

opgave tot de ontwikkeling van een heel

de vraagstelling reeg bestuurlijke

nieuw landschap zou kunnen leiden.

lagen, wisselende werkvelden,

DE PRIJSVRAAG

VAN OPGAVE TOT EERSTE UITVOERINGS­­ STAPPEN

De regio Stedendriehoek wil een voorloper zijn op het thema energie en

de vijftien nieuwe gebiedspraktijken waar nu al aan een van de zeven grote

— Sebastiaan van ’t Erve,

Stedendriehoek aangemerkt als een van

opgaven wordt gewerkt. Daarnaast

burgemeester gemeente Lochem —

heeft de Stedendriehoek een City Deal

6

Rijkswaterstaat Oost-Nederland —

en kortetermijndoelen aan elkaar.

“Na de klimaatconferentie in Parijs staan duurzaamheid en energietransitie opeens middenin de politieke arena.”

In het Manifest 2040 is de

— Nils Leemans,

ruimtelijke schaalniveaus, lange lijnen

wil als eerste regio in Europa gestalte te geven aan regionale energieneutraliteit.

“Kunnen we de energieopgave in relatie brengen met de verbreding van de A1?”

Governance vormde daarom een prominent onderdeel van de opgave.

Daarbij gaat het onder meer over welke verbindingen tussen partijen, disciplines, geldstromen en initiatieven in de regio nodig zijn om uitvoering van een voorstel daadwerkelijk mogelijk te maken. Hoe

Energietransitie ingediend in het kader

Verbeelding speelde een nadrukkelijke rol

krijg je de verschillende partijen aan

van Agenda Stad.

in de prijsvraag. Deelnemers dienden een

boord en wie zorgt dat het gezamenlijke

(exemplarisch) voorbeeldgebied ruimtelijk

belang niet uit het oog verloren wordt?

uit te werken, waarmee ze lieten zien

Is het sturing van bovenaf of juist een

wat hun voorstel concreet voor de regio

coalitie van onderop die stuurt op het

zou betekenen. Een abstract begrip als

halen van de doelen, of hebben we beide

energietransitie kreeg hierdoor gestalte.

nodig?

7

Meer dan een ideeën­ competitie Een Eo Wijers-prijsvraag is niet alleen een ideeëncompetitie, maar richt zich vanaf het begin op realisatie van het winnende voorstel. Dat voegt aan de prijsvraag

“Er is ook gekeken naar wat toerisme, recreatie, industrie, landbouw en transport kunnen bijdragen aan de energietransitie.”

— Marc Mobach, gemeente Lochem —

een dimensie en een belofte toe. Van

De inzending Heritage high tech 2030

sturen op conceptuele vernieuwing,

ontving de publieksprijs.

terwijl Schakelen en De Groene Fabriek zich richten op concrete projecten.

Het juryrapport met vermelding van alle

Behalve de vier beste ideeën kende de

24 inzendingen is te downloaden op

jury onder leiding van Co Verdaas de

www.eowijers.nl

“De prijsvraag heeft een aanvliegroute opgeleverd voor energieneutraliteit, die heel concreet is en die de werking op een regionaal schaalniveau borgt.”

— Nicolette Klijn, Stedendriehoek

inzending Navitas Loci - Energie van de

de inzenders vraagt het grote aandacht

8

bevatten: S3H-BTK en Hub Vooruit

Innoveert —

plek een stimuleringsprijs voor jonge

voor de uitvoerbaarheid en financiële

De oogst

haalbaarheid van ideeën. Het vraagt echter

In totaal hebben 24 teams een inzending

ook iets van de prijsvraaguitschrijver: een

gedaan voor de prijsvraag. Gezien de

vrijblijvende houding is taboe. De regio

complexiteit van de opgave was het

Stedendriehoek nam zijn rol serieus. Niet

niet verwonderlijk dat er niet één, maar

alleen is de belofte vastgelegd om met de winnaars stappen richting uitvoering

vakgenoten toe. Daarnaast gaf de jury een

Werkateliers

eervolle vermelding aan:

De regio Stedendriehoek, de Eo Wijers-

Opgave tiende Eo Wijersprijsvraag in de regio Stedendriehoek Hoe kan een ruimtelijke strategie de transitie naar een duurzame energievoorziening niet alleen accommoderen maar ook versnellen – en een impuls vormen voor de economische concurrentiekracht van de Stedendriehoek?

stichting en de vier beste inzenders

Dit magazine geeft een beeld van de

Voor de 10e Eo Wijers-prijsvraag koos

- De Blauwe Kracht

hebben de afgelopen maanden

kansen die de winnaars van de Eo Wijers-

de Eo Wijers-stichting ervoor op zoek

- De Verbindende Kracht

vervolgstappen gezet. Samen met

prijsvraag voor de regio Stedendriehoek

te gaan naar nieuwe antwoorden op

vier voorstellen tot beste inzending zijn

- Kracht...Toer

vertegenwoordigers van overheden,

weggelegd zien, toont de uitkomsten van

belangrijke opgaven waar de stedelijke

gekroond. Niet één ingezonden plan

- Love Electric Festival

bedrijfsleven en organisaties uit de

de werkateliers en biedt een doorkijkje

regio’s voor staan: de transitie van fos-

te zetten, ook is vooraf bereidheid

bevatte volgens de jury alle elementen

- Mitochondria

regio is in ateliervorm gezocht naar een

naar de eerste stappen tot uitvoering

siele naar duurzame energie in relatie

uitgesproken om – indien nodig – beleid

om als winnaar uit de bus te komen.

- Parels aan het spoor

redeneerlijn om de energietransitie in de

hiervan.

tot de economische concurrentiekracht

aan te passen om realisatie mogelijk te

Wel sprongen er vier voorstellen uit

- Plan Ortolaan

Stedendriehoek te versnellen.

maken.

die puzzelstukjes van de oplossing

van regio’s en nieuwe sturingsconcepten op bovenlokaal niveau.

9

DE BESTE INZEN­DINGEN

BESTE INZENDING 1e/2e PLAATS

S3H-BTK

Financiële prikkel als katalysator van de circulaire economie

“Het instellen van financiële prikkels vanuit de overheid is nodig om mensen een zetje te geven en ontwikkelingen betaalbaar te maken”

Het voorstel S3H-BTK doordenkt de

Toch is het juist in de Stedendriehoek

ruimtelijke gevolgen van een Europese

aannemelijk dat, met een combinatie

belasting op toegevoegde koolstof,

van de BTK en doordachte begeleiding,

de BTK. Deze fiscale maatregel is te

een aantrekkelijk woon-, werk- en

vergelijken met de alom geaccepteerde

recreatielandschap kan ontstaan. Om

De tiende Eo Wijers-prijsvraag leverde een rijke waaier aan

BTW. De BTK rekent in elke stap van het

op deze kwaliteit te sturen, wordt een

ideeën op voor een energieneutrale Stedendriehoek in 2030.

productieproces af met de toegevoegde

RegioRaad in het leven geroepen die van

Niet één inzending bevatte echter alle elementen die nodig zijn

of verminderde CO2. Consumenten

de Stedendriehoek een levend regionaal

om deze ambitie te verwezenlijken. Wel heeft de jury vier beste

kiezen dan via hun portemonnee

laboratorium maakt, waarin strategische

inzendingen aangewezen die boven de andere inzendingen

voor duurzaamheid en dwingen dit

samenwerking en afstemming plaatsvindt

uitstaken. Deze vier inzendingen bevatten elkaar aanvullende

af bij de producenten. Een dergelijke

tussen privaat, particulier en publiek

bouwstenen om de doelstelling binnen handbereik te brengen.

fiscale maatregel werkt als compost

initiatief. Want als het ergens kan, is

voor innovaties om CO2-uitstoot te

het hier. De Stedendriehoek heeft de

verminderen, energieverbruik te reduceren

juiste maat, attitude en ingrediënten om

en de resterende benodigde energie

kringlopen te sluiten – op regionale én

duurzaam op te wekken. Want alleen

hyperlokale schaal – en zo de circulaire

een combinatie van energiebesparing

economie gestalte te geven.

— Uit juryrapport tiende Eo Wijersprijsvraag —

en duurzame opwekking maakt energieneutraliteit in de regio überhaupt mogelijk en kan tot een aantrekkelijk regionaal stadslandschap leiden.

De beprijzing van CO2 zal er hoe dan ook komen, dus is het beter daar maar goed op voorbereid te zijn. Want deze nieuwe

projecten

economische realiteit zet een omwenteling in gang die vergelijkbaar is met eerdere industriële revoluties. Dat leidt niet vanzelf tot ruimtelijke kwaliteit.

Stedelijk gebied

Landbouw (grasland)

Bedrijventerrein

consument

Recreatiegebied

producent

Water

Bos

10

Open natuurlijk terrein

Akkerbouw

TEAM: Witteveen+Bos [Diederik Bel, Eric Holtrop, Jasper Lackin, Elisabeth Ruijgrok, Harry Webers] H+N+S [Dirk Sijmons, Lodewijk van Nieuwenhuijze, Jasper Hugtenburg, Inge Kersten, Joppe Veul] Wing [Jannemarie de Jonge, Dirk Oudes] FABRIC. [Eric Frijters, Olv Klijn, Bas Driessen, Mirte van Laarhoven] marco.broekman [Marco Broekman] CE Delft [Sander de Bruin]

11

BESTE INZENDING 1e/2e PLAATS

LIII De Groene Fabriek

Slimme verbindingen en een sterk regionaal merk De Groene Fabriek introduceert een

De Groene Fabriek zet voet aan de grond

nieuwe kringloop die slimme verbindingen

op industriegebieden en op plekken waar

legt tussen reeds bestaande bedrijvigheid,

knooppunten in het bestaande infra­struc­

bedrijventerreinen, grondstoffen en

tuurnetwerk liggen, zoals treinstations,

(rest)producten uit de regio en – al dan

afslagen van snelwegen, trafostations of

niet – nieuw toe te voegen duurzame

havens. Hierdoor kan de uitwisseling van

“Kansrijke locaties in het landschap krijgen herkenbare groene condensatiepunten, zodat beschikbaarheid van duurzame energie een belangrijke vestigingsfactor kan worden.”

energiebronnen.

elektriciteit, warmte, grond- en reststoffen

— Uit juryrapport tiende Eo Wijersprijsvraag —

het meest efficiënt plaatsvinden.

Hub de Mars

Het plan hanteert de principes van de circulaire economie. De Groene Fabriek

De Groene Fabriek is meer dan een

spant een circulair werkveld op tussen

energetisch interessante kringloop.

drie typen producenten – de CleanTech

Het plan maakt de energieambities

producenten, de grondstofbewerker en de

zichtbaar in het landschap en koppelt

vergister – en drie typen leveranciers –

aan op andere regionale opgaves zoals de

veeteelt, landbouw en zonnecellen. Naast

herstructurering van bedrijventerreinen.

duurzame energie voor de nabijgelegen

Dit alles zet de Stedendriehoek neer als

woonomgeving, levert de Groene Fabriek

een merk.

enkel volledig groene eindproducten

BESTE INZENDING 3e/4e PLAATS

Hub vooruit

op, zoals bioplastics, biocomposieten

Een landschap van knooppunten in energienetwerken

en bio-oliën. Organische restproducten en restwarmte die het productieproces oplevert, stromen weer terug in de kringloop.

vergister

compost

compost

rest mest

Nanotechnologie, geotechniek, warmte-

in een tastbare en gemeenschappelijke

koude opslag, biomassa en natuurlijk

identiteitsdrager voor de regio. Het

wind-, water- en zonne-energie. Aan

netwerk ontwikkelt zich stapsgewijs. Uit

technieken om duurzame energie op te

verbindingen tussen losse initiatieven

wekken geen gebrek. Maar het toepassen

in de regio groeien eerst kleinere,

ervan gebeurt nu slechts mondjesmaat

afzonderlijke netwerken.

— Uit juryrapport tiende Eo Wijersprijsvraag —

en enkel op kleinere schaal. Hub Vooruit

rest

“Centraal staan de ‘hubs’ die geënt zijn op het landschap en die nieuwe betekenis geven aan de verbinding tussen energie, wonen, werken en transport.”

faciliteert de kanteling waarmee duur­zame

Strategische koppelingen tussen

energie op grote schaal doorbreekt.

deze kleinere netwerken zorgen voor versnelling zodat op termijn opschaling

Hub Vooruit is een slim digitaal

plaatsvindt tot een groot en krachtig

aangestuurd netwerk van warmte en

regionaal netwerk.

stroom. Overal kan worden ingeplugd voor

CleanTech producent

grondstof bewerker zetmeel pellets

12

vezels

De Groene Fabriek | EO Wijers inzending 2015 TEAM: IAA Stedenbouw en Landschap [Pim Kupers, Diederik Giesen, Moniek Otten, Theo de Bruijn]

invoer en afname van energie. Binnen dit

Het nieuw op te richten Energieschap

netwerk zorgen hubs voor de verdeling,

speelt een belangrijke aansturende rol.

transformatie en opslag van warmte en

Dit regionale samenwerkingsverband

elektriciteit. Deze knooppunten vormen

tussen overheid, markt en lokale

tevens het gezicht van het netwerk: ze

energiecoöperaties beheert, coördineert

verbinden energiestromen aan belangrijke

en faciliteert het netwerk. Samen met de

plekken en routes in de regio. Zo

mensen uit de regio geeft het vorm aan het

voorziet het netwerk niet alleen in een

netwerk en verleent het betekenis aan de

aantrekkelijk energiesysteem, maar ook

Stedendriehoek als energieneutrale regio.

TEAM: Rho adviseurs Deventer [Guido van Loenen, Stefan la Grand, Jos Leijten] Kruitkok Landschapsarchitecten [Mariëlle Kok, Esther Kruit] Dominic Tegelbeckers Stedenbouw en Architectuur [Dominic Tegelbeckers] Bestwerk [Timo Bralts, Fiona Sterling] Jelle Rijpma Advies [Mariska Louman] m.m.v. Otto Hettinga [Energierijk Voorst], Jolanda Hoeflak [Bril van Jane], Rob van Leeuwen, Derk-Jan Verhaak, Eric van der Aa [Rho Adviseurs], Adriaan Weerheim [student ROP Hogeschool Utrecht]

13

SCA Packaging op Oprichting Paper Innovation en Experience Center Aquaponics Farm Eerbeek Landal lanceert elektrisch Aansluiting Eerbeek op retourleiding IWE Elektrische Hop on-Hop Off bus Zelfvoorzienende bungalowpark vevoer-arrangement vanaf lightrail Mayr Melnhof op Coldenhove papier op Alle recreatieparken Hoenderlo Zwembad Landal Coldenhove aansluiting net op lightrail Apeldoorn-Eerbeek Landal, Sparta en Car2Go station Apeldoorn retourleiding IWE retourleiding IWE aangesloten op net op restwarmte Coldenhove papier Aansluiting station Benzine-autovrij sluiten intentieverklaring Cleantech Recreatie EV Lochem op net vakantiepark

proef BIONET Eerbeek Verwarming Zwembad Coldenhove met restwarmte

Duurzaam Water Eerbeek

Elektrische

DOMO energiearm melkpoeder For Farmers Ontwikkeling ‘etalage Oprichting Paper Innovation en Experience Center zero-waste pilot elektrische naar de toekomst’ veevoer Zwembad Landal Coldenhove stadsdistributie Pilot delen elektrische auto op restwarmte Coldenhove papier

proef BIONET Eerbeek zorg-pendel Oprichting Lochem Energie

Verwarming Zwembad Duurzaam Water Eerbeek op stadhuis Coldenhove met restwarmtePV-cellen

Oprichting Lochem Energie

Kanaalzone Lochem wordt SCA Packaging op Cleantech maakplaats retourleiding IWE

Aquaponics Farm Eerbeek

PV-cellen op stadhuis

Cleantech production center

Plaatsing eerste windmolen ABS PV op sporthal de Uutvlog Doorontwikkeling kleinschalige windturbines Solar op vastgoed sponsoren in ABS tekent convenant met Rabo Cooperatiefonds Eerste Cleantechbedrijf Saxion incubator Solar-Sponsorloop ABS voor aanleg warmtenet Bathmen leegstaand agrarischLeden bedrijfen sponsoren richten Isolatie sporthal ABS energie-fonds op

Aanleg warmtenet Zuidbroek RWZI aangesloten op warmtenet Zwitsal Apeldoorn

g Apeldoorn

Inschakelen Opschakelen

Anklaar

Kerschoten Cleantech Tomorrow 3 Sprenkelaar

Cleantech Tomorrow 1

Het opschalen van lokaal initiatief

Saxion incubator

Staatsliedenkwartier

Cleantech Tomorrow 3

Sprengenbos

Gelre Ziekenhuis

Sluisoord

Osseveld

Ugchelen

Publieksprijs

lancering Cleantech parkway

Matenhorst Wijziging naam ABS naar ABS-E (Algemene Bathmense Westenenk Sport- en Energievereniging Matendonk Matendreef

konden hun stem uitbrengen voor de Matenhoeve

Westenenk Matendreef

lancering Cleantech 1000 revolving funds Saxion incubator

Matenveld Stedendriehoek reisde in de zomer

van 2015 door de regio. Bezoekers Krachthonk Bathmen

Lightrailverbinding Matenhorst Apeldoorn-Dieren

Lightrailverbinding Apeldoorn-Dieren

De Heeze

publieksprijs. Heritage High Tech is Matendonk

Ops

Stoomkring t

voor publiek Matenhoeve inzendingen voor een energieneutrale De Heeze

Sto

Stoomkring t voor publiek S3H

Matenveld

Sto

door het publiek tot favoriet gekroond.

Het plan stelt voor om de aanwezige

S3H

restwarmte uit de stad te benutten als bron voor woningverwarming. Een

2015

Schakelen

Paleis het Loolancering Cleantech 1000 revolving Rivierenkwartier funds

Start verbreding A1

Oprichting Duurzame100

Meeschakelen

Sprengenbos Rivierenkwartier Plaatsing eerste windmolen ABS

Start verbreding A1

Wijziging naam ABS naar ABS-E (Algemene Bathmense Sport- en Energievereniging

Ops Twentekanaal

Krachthonk Bathmen Een tentoonstelling met alle 24

Aanleg warmte-opslag onder hoofdveld PV op sporthal de Uutvlog Sluisoord Kerschoten Gelre Ziekenhuis Anklaar Solar op vastgoed sponsoren ABS tekent convenant met Rabo Cooperatiefonds Solar-Sponsorloop ABS Osseveld Staatsliedenkwartier Leden en sponsoren richten Ugchelen Sprenkelaar voor aanleg warmtenet Bathmen Isolatie sporthal ABS energie-fonds op

Aanleg warmtenet Zuidbroek Oprichting Duurzame100 RWZI aangesloten Cleantechop warmtenet Tomorrow 1 Zwitsal Apeldoorn

Paleis het Loo

Een innovatieve oplossing Twentekanaal lancering cleantech slowlane Lochem voor het verwarmen van de Cleantech parkway bestaande woningvoorraad cleantech slowlane Lochem Energiepanoram

Cleantech harbour

Aanleg warmte-opslag onder hoofdveld

en

Heritage High Tech 2030 Energiepanoram Weldadig Eerbeek

Aansluiting Eerbeek op lightrail cleantech slowlane Lochem

Coldenhove papierCleantech op production center retourleiding IWE

Mayr Melnhof op retourleiding IWE

Doorontwikkeling kleinschalige windturbines Eerste Cleantechbedrijf in Saxion incubator Kanaalzone Lochem wordt DOMO energiearm melkpoeder leegstaand agrarisch bedrijf For Farmers Ontwikkeling ‘etalage Cleantech maakplaats zero-waste pilot elektrische naar de toekomst’ veevoer stadsdistributie Pilot delen elektrische auto

Elektrische zorg-pendel

Weldadig Eerbeek Ontspanningsnet cleantech slowlane Lochem Cleantech harbour

2015

2016

2016

2017

2018

2017

2018

2019 BESTE INZENDING 3e/4e PLAATS

2019

2020

2021

2022

2023

2024

2025

tussen drie stappen 2026 samenspel 2027 2028 maakt

2029

dit mogelijk: warmte terugwinnen uit ventilatielucht, een warmtepomp

2020

2021

2022

2023

2024

2025

met zeer hoog rendement en een

2026 innovatief 2027 2028 afgiftetoestel dat warmte met 2029 ventilatoren verspreidt.

Een energieneutrale Stedendriehoek in

De inzending Schakelen laat zien hoe

Het Cleantech1000 fonds is een

2030? Hiervoor is een strak geregisseerde

een veelheid aan locatiespecifieke

nieuw op te richten revolverend

aanpak op grote schaal overbodig én

initiatieven een robuuste energiestrategie

fonds dat het eigenaarschap van de

onwenselijk. In het op parallelle sporen

voor de regio oplevert. Hiervoor is

energieneutrale regio waarborgt. Alle

schakelen en opschalen van kleinere

goed georga­niseerd eigenaarschap een

eigenaren van de losse initiatieven,

initiatieven schuilt eveneens een robuuste

noodzakelijke voorwaarde. Slimme

ondernemers en overheid verenigen zich

strategie. Juist in betrokkenheid en

koppelingen vergroten de impact van de

in het fonds en laten zo een regionale

eigenaarschap op kleine schaal ligt de

zwerm reeds bestaande projecten in de

financieringsstroom ontstaan die

sleutel om draagvlak en financiering

Stedendriehoek. Het koppelen van deze

bijdraagt aan het opscha(ke)len van

te organiseren om de Stedendriehoek

initiatieven aan de juiste financiering

nieuwe en bestaande projecten in de

energieneutraal te maken. Deze

en organisatiemodellen borgt dat de

Stedendriehoek.

betrokkenheid komt niet tot stand via

projecten elkaar gaan beïnvloeden en

rekenmodellen en ambitiedocumenten.

versterken. Het verbinden aan grotere

Juist concrete projecten die het dagelijks

ruimtelijke ontwikkelingen die toch

leven van mensen raken, bieden

al op de agenda stonden - zoals de

handelingsperspectief om actief bij te

herstructurering van woonbuurten en

dragen aan een energieneutrale regio.

bedrijventerreinen, vrijkomend agrarisch erfgoed en aanwezige industriële

— Uit juryrapport tiende Eo Wijersprijsvraag —

“Wie doet wat wanneer? Het proces om tot transitie te komen intrigeert.”

— Uit juryrapport tiende Eo Wijersprijsvraag —

reststromen – garandeert een opschaling en een structureel karakter.

14

“De bestaande bebouwing is één van de belangrijkste energieverbruikers. De nadruk op wat de burger zelf kan bijdragen, verdient waardering.”

TEAM: The Cloud Collective [Gerjan Streng] Werkend Landschap [Peter Hermens] transitionLAB [Thijs van Spaandonk]

TEAM: Kristinsson Reitsema duurzame innovatie [prof. ir. Jón Kristinsson, ir. Coraline Vester] Architecten- en ingenieursbureau Kristinsson [ir. Floris Klunder] Tauw [ir. Barry Meddeler] Nibe Energietechniek [Gerben van Veller] Thomas Broos [Student Bouwkunde Delft]

15

Miranda Reitsma, Ateliermeester werkateliers

ROUTE NAAR 2030

Matchmaking tussen inzendingen en regio

HOE DE VIER BESTE INZENDINGEN DE ENERGIE­ TRANSITIE OP GANG GAAN BRENGEN

Miranda Reitsma jurylid tiende Eo Wijersprijsvraag, ateliermeester “Als ateliermeester had ik de taak om de inzendingen verder te brengen en te koppelen aan de regio. Tijdens de ateliers was de regio breed vertegenwoor-

De prijsvraag leverde dit keer niet één winnaar in de klassieke

digd, van overheden tot bedrijfsleven.

zin op. De jury selecteerde vier ‘beste inzendingen’ en gaf

De aanwezigen waren heel betrokken en

Drie parallelle sporen

vernieuwing, systeemveranderingen of

daarbij de belofte dat deze teams in door de regio en de

brachten veel kennis mee. Daar was ik

De uitkomst van de werkateliers is een

paradigmaverschuivingen – om zo de

stichting georganiseerde werkateliers zouden verkennen hoe

erg blij mee. Toch is de overdracht aan

route richting 2030 die bestaat uit drie

ambitie binnen handbereik te brengen.

deze inzendingen tot een regionale strategie kunnen leiden.

de regio anders gegaan dan ik had ge-

parallelle sporen die innig met elkaar

dacht. Dit ligt aan de complexiteit van

verweven zijn: ‘de Fabriek’, ‘de Markt’ en

de opgave. Het leidt tot een verschil in

‘het Laboratorium’. Deze drie sporen zijn

invalshoek tussen de teams en degenen

complementair aan het huidige speelveld

die het gaan doen, namelijk de partijen

van energie-initiatieven op het gebied

in de Stedendriehoek. De oprichting

van beleid, communicatie en concrete

van het Laboratorium is volgens mij

projecten in de Stedendriehoek en zorgen

cruciaal om dit bij elkaar te brengen en

dat hier synergie en samenhang tussen

de daadkracht te vergroten. Hier wordt

ontstaat. Dit vergroot de reikwijdte van

kennis immers niet alleen ontwikkeld,

individuele initiatieven, waardoor de

maar ook meteen geïmplementeerd in

energietransitie in een versnelling komt.

de praktijk.

Foto: Cleantech Center

16

“Samenwerking tussen de prijsvraaginzendingen en bestaande projecten in de regio is zeer belangrijk, zelfs noodzakelijk, voor het vervolg.”

— Henk Janssen, Cleantech Center —

Dit driesporentraject toont aan dat de energietransitie niet enkel een overheids­

In de Markt en de Fabriek staan de

doelstelling is. Integendeel: het parcours

Ook de uitwisseling tussen de vier in-

uitvoering van en de samenwerking

is inclusief ingericht, samen met partners

zendingen was belangrijk in de ateliers,

tussen concrete projecten centraal. Uit

uit de regio. Deze partners kunnen

in de hoop dat dit ieders plan zou ver-

berekeningen blijkt echter dat de optelsom

via het ontwikkelen van projecten,

sterken. Aanvankelijk stonden de teams

van al deze projecten niet voldoende is

producten en diensten zelf meeprofiteren

hier aarzelend tegenover. Maar al snel

om de gestelde ambitie te verwezenlijken.

van de transitie. Dat blijkt ook uit het

gaven ze aan te willen werken aan een

Deze projecten maken wel lineaire meters

financieringsmodel. Bij aanvang leunen

overkoepelende regionale benadering,

richting de energietransitie, maar het

Lab, Fabriek en Markt sterk op publieke

waarin losse projecten een plek kregen.

ontbreekt aan exponentiële meters. Er

middelen. Gaandeweg, wanneer steeds

Dit heeft me ontzettend positief verrast.

is dus een versnelling nodig waardoor

meer concepten de vertaalslag hebben

Elk van de beste inzendingen

de plannen S3H-BTK en Hub Vooruit

van Miranda Reitsma. Samen met

bevat immers een puzzelstukje

van een sterk conceptuele aard,

vertegenwoordigers van overheden,

de energietransitie zowel tijdig alsook

gevonden in concrete projecten en gekop­

van het antwoord op de complexe

terwijl de inzendingen Schakelen

bedrijfsleven en organisaties in de

Terugkijkend vind ik de ateliers een rijk

in de volledige omvang en samenhang

peld zijn aan regionale partners, nemen

prijsvraagopgave. En juist in de

en De Groene Fabriek zich juist

regio Stedendriehoek werkten de

format. Het is een goed middel om de

tot stand komt. Het Laboratorium

private middelen de financiering over.

combinatie van en uitwisseling tussen

richten op concrete projecten. In

ontwerpteams aan vervolgstappen

inzenders in aanraking te brengen met

richt zich op de zoektocht naar

deze vier plannen komen kansrijke

het najaar van 2015 vonden vier

om de energietransitie in de regio te

de regio. Dit leidt volgens mij altijd tot

exponentiële versnelling en biedt ruimte

oplossingsrichtingen in beeld. Zo zijn

werkateliers plaats onder leiding

versnellen.

interessante vervolgprojecten.”

voor het verkennen van conceptuele

17

Laboratorium

Fabriek

Markt

Experimenteerruimte

Product-Markt-Combinatie

Gemeenschap

R&D

Opschalen

Netwerken

Innoveren pre-competitief

Business Case ontwikkelen

Ontmoetingsplek

Pilots S3H-BTK inzicht in de gevolgen van CO2-belasting Het invoeren van CO2-belasting maakt

Verbinden

duurzaam geproduceerde producten goedkoper en CO2-belastende producten

Vraag en aanbod

duurder. Om het publiek inzicht te geven in de gevolgen hiervan worden vitrines gemaakt met daarin de (gemiddelde)

idee opgave

technologie theorie

business case

omzet

boodschappen in de supermarkt. In deze vitrines wordt de huidige productprijs vergeleken met de toekomstige prijs,

private bijdrage

publieke bijdrage

pilot: S3H-BTK

wanneer de artikelen met de CO2belasting te maken krijgen. De eerste vitrines zijn te zien op het congres

pilot: Hub Vooruit

CleanTech Tomorrow.

Laboratorium: het CleanTechLab

Stedendriehoek als een proeftuin voor de

Het CleanTechLab – eind 2015 opgericht

technologieën die kansrijk blijken, krijgen

Hub Vooruit Hub de Mars

in de Stedendriehoek – biedt ruimte

een doorontwikkeling in de Fabriek. De

De Hub-Vooruit-aanpak ontwikkelt een

voor onderzoek en experiment. Denk

Eo Wijers-prijsvraag heeft mede dankzij

gebiedseigen energiestrategie voor het

aan precompetitief onderzoek en

het atelier en de denkkracht uit de regio

bedrijventerrein De Mars in Zutphen en

experimenten met regelgeving en

zelf een eerste serie onderzoeksvragen

koppelt deze aan ruimtelijke, sociale

fiscaliteit. Dit laboratorium ziet de hele

opgeleverd voor het CleanTechLab.

en maatschappelijke ontwikkelingen.

thema’s ruimte en energie. Theorieën en

Eén van de ideeën hiervoor is een slim,

Onderzoeks­vragen CleanTechLab • Hoe kan de regio Stedendriehoek de energietransitie ruimtelijk accommoderen?

• Hoe dragen initiatieven van onderop structureel bij aan regionale doelstellingen?

• Welke governance-strategie vraagt de energietransitie?

• Wat is een optimale schaal voor energienetwerken en hoe zijn deze

Fabriek: concreet aan de slag

flexibel en karakteristiek bovengronds

In de Fabriek gaan initiatiefnemers

warmtenetwerk: een warmte high-

concreet aan de slag met veronderstelde

line. Hieraan worden andere functies

oplossingen. Dit spoor richt zich op het

gekoppeld zoals bruggen, voetpaden,

energietransitie en welke nieuwe

ontwikkelen van concrete projecten, busi-

groenstructuren en pop-up stores.

ruimtelijke typologieën levert dit op?

ness cases en product-marktcombinaties.

Ook het omvormen van vuilstort Fort

• Hoe kan de overgang van lineaire

Initiatieven en business cases die nu al in

de Pol tot een iconische educatieve

naar circulaire ketens versneld

de regio aanwezig zijn en de inzendingen

energieheuvel is een van de ideeën.

worden?

van de Eo Wijers-prijsvraag komen als

• Welke evenementen moeten

eerste op tafel.

georganiseerd worden om continu bij te dragen aan het vieren en beleven

De vier ontwerpteams hebben in de

van de energietransitie?

werkateliers hun plannen nader uitgewerkt

• Welke ruimte biedt de Omgevingswet

tot voorstellen voor pilotprojecten.

netwerken te koppelen aan andere

voor regionaal maatwerk en

Hiervoor zijn verkennende gesprekken

infrastructuur?

innovaties? En hoe is die optimaal in

gevoerd met regionale partners en

te zetten voor de energietransitie én

enkele samenwerkingspartners zijn reeds

voor ruimtelijke kwaliteit?

vastgelegd. Deze pilotprojecten krijgen

• Hoe zijn fiscale instrumenten (zoals BTK) te koppelen aan de

een vervolg in de Fabriek.

18

19

pilot: De Groene Fabriek

De Groene Fabriek bedrijventerreinen Lochem/ Deventer/Apeldoorn

Markt: uitwisselen en verbinden

Van 2016 naar 2030

De regio Stedendriehoek heeft zich met de

De uitkomsten van de ateliers geven

uitkomsten van het atelier gepresenteerd

Binnen de Markt staat uitwisseling

vorm aan het parcours richting 2030.

als één van de vijftien innovatieve

Het concept achter de Groene

centraal tussen burgers, overheden,

Het is nu zaak dat partners en partijen

Nederlandse praktijken tijdens de

Fabriek krijgt allereerst een nadere

bedrijven en kennisinstellingen. Het is

uit de regio dit parcours omarmen en

slot­mani­festatie van het Jaar van de

verdiepingsslag. Daarvoor worden

de plek waar vraag en aanbod bij elkaar

het gaan bewandelen. Tijdens de ateliers

Ruimte. En de regio Stedendriehoek is

specialisten op het gebied van

gebracht worden, maar het is ook de

ontpopten zich de early adopters die

als vernieuwende praktijk opgenomen in

energie en productie geraadpleegd.

plek waar partners elkaar ontmoeten.

gaan participeren in het CleanTechLab:

het Manifest 2040 dat op 15 december

Vervolgens krijgt De Groene Fabriek een

Kortom, de Markt biedt een platform

vertegenwoordigers van de regio

2015 aangeboden is aan minister

specifieke uitwerking voor geschikte

en een netwerk voor het faciliteren van

Stedendriehoek, de Strategische Board

Schultz-van Haegen (Infrastructuur en

bedrijventerreinen in drie gemeenten,

de uitkomsten van de Fabriek en het

Stedendriehoek, de provincies Gelderland

Milieu). Daarnaast staan nog andere grote

waarna gekeken wordt of een pilot tot

CleanTechLab. Denk aan het uitbouwen

en Overijssel en de vier beste teams van

aankoppelmomenten op stapel, zoals de

de mogelijkheden behoort.

van het netwerk, het maken van handige

de Eo Wijers-prijsvraag.

City Deal Energietransitie in het kader van

koppelingen tussen initiatieven, het

Schakelen papierindustrie Eerbeek De restwarmte van de papierindustrie biedt een gigantische potentie voor nieuwe business cases van

pilot: Schakelen

Agenda Stad en de EU Urban Agenda.

betrekken van regionale partijen en het

De volgende zet is het warmdraaien van

realiseren van kansrijke business cases

andere partijen binnen en buiten de regio.

Kortom, de versnelling is ingezet. De

die al voor handen zijn. Hiervoor zijn

Hiervoor zijn de eerste stappen gemaakt.

regio heeft alle ingrediënten voor een

niet alleen de vier beste inzendingen

De vier teams hebben het bestuur van de

energieneutrale toekomst in handen – het

bruikbaar, maar ook de andere ideeën die

regio Stedendriehoek geïnformeerd over

is nu een kwestie van aanpakken en doen.

voor de prijsvraag zijn ingediend.

het CleanTechLab en hun bijdrage hierin.

warmteminnende industrie, teelt en recreatie. Dit project ontsluit deze potentie in Eerbeek. Hier is naast EU

de fabrieken ruimte voor duurzame economische ontwikkeling, aansluitend

1 Beleid en governance

City Deal

Nationaal Lokaal

bij het typische Eerbeekse kwaliteiten.

Schakelen gaat de restwarmte zodanig inzetten dat het tegelijkertijd comfort en werkgelegenheid oplevert voor Eerbeek.

Zo ontstaat een energielandschap dat

Cleantech Tomorrow

2 Communicatie en evenementen

enquete draagvlak

voor iedereen aantrekkelijk is.

200+ projecten CTRD

3 Projecten 24 inzendingen Eo Wijers

Vooruitgang

CleanTech agenda

NU

20

2020

2025

2030

21

DE STEDENDRIEHOEK AAN ZET

Zoek naar het regionale belang

De prijsvraag is afgerond en de vervolgstappen zijn

“De winnende inzendingen zijn allemaal

vastgesteld*. Hoe gaan partijen uit de regio nu aan de slag met

nuttig voor de Stedendriehoek.

de opgedane inzichten uit de prijsvraag?

Paul Blankman beleidsadviseur milieu, gemeente Brummen

de blik volledig gericht is op de ambitie

dit CleanTechLab leidt tot concrete en

om in 2030 een energieneutrale regio

haalbare resultaten en niet blijft hangen

te zijn, waardoor de schotten tussen

in goede voornemens. Ook kunnen we de

afzonderlijke gemeenten neergehaald

inzendingen die tot concrete projecten

zijn. De prijsvraag blijkt een voertuig te

in de regio leiden, ondersteunen via pro-

zijn om de regionale energieambitie te

vinciale programma’s als Energietransitie

realiseren. Nu is het zaak om dit voertuig

en Gebiedsopgaven en via het Gelders

rijdend te houden en een versnelling

Energieakkoord. Een idee dat wat ons be-

te geven. Daarom pleit ik ervoor dat

treft in het CleanTechLab verder verkend

Hun toepasbaarheid varieert van

regiogemeenten de uitkomsten van de

mag worden, is het Energieschap. Dit was

heel concreet tot meer abstract. De

prijsvraag ondersteunen, ook in financiële

onderdeel van de inzending Hub Vooruit.

inzending S3H-BTK bevindt zich op

zin. Ongeacht of iedere euro die een

Een dergelijke organisatie, vergelijkbaar

het meest abstracte niveau. Het vormt

gemeente investeert in de eigen gemeente

met het waterschap, kan optimaal sturen

een overkoepelende kapstok voor

neerslaat: het integrale, regionale belang

op het bereiken van de regionaal gestelde

concrete projecten op het gebied van

moet leidend zijn.”

energiedoelen. Want wat ons betreft ligt er

energieneutraliteit. Voor de gemeente

zeker nog een uitdaging om ideeën goed

Brummen is het project Schakelen

te (blijven) toetsen op hun bijdrage aan de

het meest interessant. Schakelen stelt voor om de restwarmte van de papierfabriek in Eerbeek te verbinden aan nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen die toch al op stapel staan. Deze koppeling heeft een gunstig effect op

Ga hier verder André Niens, Elbert van der Linden, Johan Willemsen programma ruimte, provincie Gelderland

de energiehuishouding van Eerbeek en zorgt tegelijkertijd voor een ruimtelijke

“De Eo Wijers-prijsvraag heeft een

opwaardering van het gebied. Een win-

mozaïek aan oplossingen voor een

winsituatie dus.

energieneutrale Stedendriehoek opgebracht. Dé oplossing zat er

energieambities van de regio.”

De veelheid aan ideeën is de kracht van de prijsvraag Nils Leemans Coördinator Ruimtelijke Kwaliteit & Vormgeving en regio­coördinator Duurzaamheid, Rijks­ waterstaat Oost-Nederland

Het project Schakelen komt op een goed

niet tussen, maar de kracht schuilt

moment. Voor Eerbeek is een nieuw

juist in het verbinden van de

bestemmingsplan in de maak. Hierbij zet

verschillende ideeën. De jury heeft

de gemeente sterk in op koppelingen op

dat goed ondervangen, door vier

het gebied van duurzaamheid, zoals het

beste inzendingen aan te wijzen en

gebruiken van restwarmte en geplande

negen eervolle vermeldingen. Het

“Rijkswaterstaat – waar ik voor werk

ruimtelijke ontwikkelingen. Het idee van

is nu zaak om de – deels abstracte –

– is de uitvoeringsorganisatie van het

Schakelen gaan we actief meenemen in dit

toekomstvisies om te zetten in concrete

Ministerie van Infrastructuur en Milieu.

proces.

maatregelen op de korte termijn.

Het thema ruimte en energie behoort tot

De Stedendriehoek is een samenhangend

Als provincie Gelderland dragen we

om te kijken welke rol infrastructuur

stelsel van bestuurders, wethouders en

graag bij aan het verder brengen van de

kan spelen binnen de ambitie van een

burgemeesters, die op eigen wijze kunnen

uitkomsten van de prijsvraag. Wij zijn

energieneutrale regio. Op dit moment

beslissen over de activiteiten binnen de

dan ook blij met de oprichting van het

zijn wij bezig met het uitwerken van de

regio. Het gevaar is dat afzonderlijke

CleanTechLab, waarmee de regio een

plannen voor de verbreding van de A1

gemeentelijke agenda’s het regionale

vervolg geeft aan de prijsvraag en de

tussen Apeldoorn en knooppunt Azelo.

belang soms naar de achtergrond dringen.

ateliersessies. Het is wel belangrijk dat

Met de inzending Hub Vooruit gaan we in

De Eo Wijers-prijsvraag heeft gezorgd dat

de inspiratie van de inzendingen via

ieder geval de koppelkansen verkennen.

ons pakket. Voor ons is het interessant

22

* Zie artikel Een route naar 2030 (pagina 16)

23

Kunnen we de energieopgave in relatie

van belang dat in het vervolgtraject niet

zijn, dat getuigt van lef. De bestaande

verbinden met de ‘doeners’ uit de regio, de

nieuwe verbindingen zichtbaar worden.

S3H-BTK een podium. Op het congres

brengen met de verbreding van de A1?

alleen aandacht uitgaat naar de vier beste

initiatieven in de regio op het gebied

reeds lopende initiatieven. Samenwerking

Daarnaast vertalen de inzenders alle

worden twee vitrines geplaatst. De ene

Deze vraag willen we als Rijkswaterstaat

inzendingen; ook de andere inzendingen

van schone technologie en duurzame

tussen de inzendingen uit de prijsvraag

duurzaamheids­ambities naar het

vitrine toont producten met de huidige

in navolging van deze prijsvraag graag

bevatten belangrijke inzichten voor

energieopwekking hebben ook baat

en bestaande projecten in de regio is

landschap: wat zijn nu de ruimtelijke

prijzen, belast met de BTW (belasting over

verder verkennen.

energieneutraliteit. Juist de veelheid aan

gehad bij de prijsvraag. Er is een

zeer belangrijk, zelfs een noodzakelijke

consequenties van deze ambities?

toegevoegde waarde), en beelden van het

kleinere ideeën en oplossingen is een

kanteling gekomen: de prijsvraag

voorwaarde. Alleen dan kunnen we de

Tenslotte is de kijk op duurzaamheid

huidige landschap. In de andere vitrine

meerwaarde van de Eo Wijers-prijsvraag.”

heeft iets losgemaakt waardoor

energie die de prijsvraag heeft losgemaakt

verbreed. Er is niet alleen gekeken

zijn dezelfde artikelen geplaatst, maar

dan als een partij die meedenkt over

lopende initiatieven ineens in een

ook op de lange termijn borgen.”

naar wat windmolens of zonnepanelen

dan belast met de BTK (belasting over

oplossingsrichtingen. In een later

stroomversnelling zijn gekomen.

opleveren, maar ook naar wat toerisme,

toegevoegde koolstof). Deze vitrine toont

recreatie, industrie, landbouw en

daarnaast het landschap van de toekomst

transport kunnen bijdragen aan de

als producenten en agrarische bedrijven

energietransitie.

met de BTK aan de slag gaan. Welke

In eerste instantie zie ik onze rol

stadium kunnen we met vergunningen eventuele toepassingen mogelijk maken of zelfs mee ontwikkelen. Ook een rol als experimenteerpartner op het gebied van infrastructuur en energie behoort tot de mogelijkheden. Denk bijvoorbeeld aan

biobased bitumen of energieopwekkend

Als Cleantech Center zijn we nauw betrokken geweest bij het verloop van de Eo Wijers-prijsvraag. Nu de prijsvraag formeel is afgerond, willen we graag een rol blijven spelen en helpen om de beste

Een nieuw perspectief op de duurzaam­heids­ transitie

Welke impact heeft dat op het landschap

aanknopingspunten voor De Groene

van de Stedendriehoek? Dit maakt een

Fabriek. We verkennen wat dit voorstel

abstracte inzending als S3H-BTK heel

Marc Mobach beleidsmedewerker milieu, gemeente Lochem

kan betekenen voor de industriële zone

concreet en laat die landen in de regio.

ideeën richting realisatie te brengen.

proefvak aanleggen en daarmee zo’n

“De prijsvraag heeft mooie initiatieven

Wij zijn een loket en een broedplaats

technologie in de praktijk testen.

opgeleverd voor de regio, sommige

op het gebied van schone technologie.

“De prijsvraag geeft ons een nieuw

Toepassing op grotere schaal komt dan

zeer praktisch en uitvoerbaar, andere

De projectvoorstellen kunnen onze

weer een stap dichterbij.

wat theoretischer. Maar bovenal heeft

kennis en expertise gebruiken om hun

zich nu nog in de ontwikkelingsfase.

Rijkswaterstaat kan bijvoorbeeld een

Ik denk dat wij als Cleantech Center vooral van betekenis kunnen zijn als een faciliterende en verbindende partij.

prijzen komen er op producten te staan?

Als gemeente zien we concrete

Henk Janssen Directeur Cleantech Center regio Stedendriehoek

asfalt. Deze technieken bevinden

24

Ga de samen­ werking aan met bestaande projecten in de regio

langs het Twentekanaal in Lochem.

Daarnaast zien we ook kansen voor de

De inzendingen van de prijsvraag zijn

inzending S3H-BTK, dat is een concept

allemaal heel waardevol. Ze geven een

waarbij belasting wordt geheven op de

antwoord op de prijsvraagopgave en

perspectief op de duurzaamheids­

koolstofbijdrage van een product. Dit

tegelijkertijd schetsen ze samen ook een

transitie. De prijsvraaginzendingen

sluit aan bij de Cleantech ontwikkelingen

beeld van hoe de buitenwereld denkt over

de prijsvraag de regio echt op de kaart

traject richting uitvoering verder vorm

kennen een hoog abstractieniveau – er

in de Stedendriehoek. In april staat het

energietransitie. Deze blijkt heel creatief,

Het is tekenend dat de prijsvraag niet één

gezet: de Stedendriehoek als regio die

te geven. Daarnaast kunnen wij de

is met een vernieuwende helikopterview

congres Cleantech Tomorrow op het

breed en betrokken, dat is mooi om te

winnaar heeft opgeleverd. Daarom is het

over vijftien jaar energieneutraal wil

projectvoorstellen uit de prijsvraag actief

naar de regio gekeken – waardoor

programma. Daarin krijgt het voorstel

zien.”

25

Inwoners, bedrijven en overheden moeten hand in hand optrekken

was dus evident. Ook in de toekomst, bij het uitwerken van en experimenteren

Nu werken aan realisatie

meer abstracte concepten een nadere

En dat is bij uitstek een rol voor Clean-

biedt, maar ook op andere plekken in

uitwerking, zoals het voorstel S3H-BTK

tech Regio Development, dus die nemen

Overijssel toegepast kan worden. Samen

dat een belasting op toegevoegde CO2

we graag op ons.”

met de gemeente Deventer bekijken

Nicolette Klijn programmamanager, Stedendriehoek Innoveert

introduceert.

in de werking van het energienetwerk en

“De prijsvraag en de atelierrondes

tech Regio Development. Deze werk­

kosten te duiden.

hebben een aantal concrete scenario’s

organisatie heeft een aantal focuspunten

opgeleverd voor de manier waarop de

benoemd om te zorgen dat de regio haar

Ik verwacht dat de experimenteerruimte

energietransitie in de Stedendriehoek

doelstellingen kan halen. Cleantech Regio

die de Stedendriehoek de komende

vorm kan krijgen. Zonder de prijsvraag

Development kan tevens de continuïteit

“De Eo Wijers-prijsvraag heeft

periode gaat organiseren op het

zouden deze scenario’s niet in deze

van de uitkomsten van de prijsvraag

deelnemers en betrokkenen in de

gebied van energietransitie, in het

samenhang en op dit abstractieniveau

borgen. Deels gaat dit over het organise-

Stedendriehoek laten ervaren hoe sterk

zogeheten CleanTechLab, een sterke

geformuleerd zijn. Er ontstaat nu een

ren van financiering, maar het gaat ook

de energietransitie verweven is met

voorbeeldfunctie voor andere regio’s

aanvliegroute die heel concreet is

over matchmaking tussen de voorstellen

Pieter van der Ploeg beleidsadviseur strategie, Alliander

met de uitkomsten van de prijsvraag, blijven we graag aangehaakt. Wij kunnen projecten verder brengen door data beschikbaar te stellen, inzicht te bieden

Stedendriehoek Innoveert wordt de komende periode onderdeel van Clean-

we of we van het concept de Groene

Grijp de kans om een systeem­ verandering aan te zwengelen Fleur Schilt beleidsontwikkelaar ruimte, energie en water, provincie Overijssel

Fabriek een pilot kunnen starten op bedrijventerrein Kloosterlanden.

Het voorstel S3H-BTK geeft het sterkst richting aan een systeemverandering.

Een belasting op toegevoegde CO2 is geen nieuw idee, maar nieuw is wel dat er nu draagvlak is om er serieus mee aan de slag te gaan. Vanuit één provincie of regio is dit fiscale concept niet te realiseren.

Samen met de inzenders en bedrijven en instanties uit de regio willen we het idee

ruimtelijke ordening. Het resultaat is

oplevert. Dit draagt ook bij aan een

en die de werking op een regionaal

en de regio. Begin 2016 gaat Cleantech

“De Eo Wijers-prijsvraag kwam precies

een grotere bewustwording over welke

koploperspositie voor het Gelders

schaalniveau borgt.

Regio Development van start met een

op het goede moment. We werken aan

verrijken tot een uitvoerbaar experiment.

rol het energienetwerk speelt bij de

Energieakkoord. Maar om nu een slag

groep business developers die kansrijke

een herziening van de Overijsselse

Samenwerking met en toestemming van

realisatie van de energietransitie en de

te slaan, is de betrokkenheid van de

De voorstellen Hub Vooruit en De Groene

projecten naar een hoger plan trekken.

omgevingsvisie. Opgedane inzichten

het Rijk is hiervoor een voorwaarde.

daarmee gepaard gaande inrichting van

inwoners en zeker ook het bedrijfsleven

Fabriek zijn het meest concreet. Die zijn

De initiatieven die voortkomen uit de

uit de prijsvraag nemen we hierin mee.

het landschap. Dat is een waardevolle

van groot belang. Het zijn de overheden

meteen te koppelen aan partijen die

prijsvraag krijgen daarbij prioriteit.

In deze nieuwe omgevingsvisie zoeken

De prijsvraag heeft energie en daadkracht

les van de prijsvraag.

die de opgave en het ambitieniveau

al op diverse locaties in de regio bezig

we onder andere naar een systeem­

losgemaakt. Dat moeten we niet uit onze

gedefinieerd hebben. Dat is logisch,

zijn. Vanuit Stedendriehoek Innoveert

Het oprichten van Cleantech Regio Deve-

verandering om de energietransitie

vingers laten glippen. Daarom hoop ik dat

van een belasting op toegevoegde CO2

Alliander is als kennispartner bij de

zij gaan immers over de ruimtelijke

hebben we 10.000 euro toegezegd voor

lopment is een belangrijk stap voor de re-

daadwerkelijk te realiseren. Het is knap

we een experiment van de grond kunnen

prijsvraag betrokken geweest. Wij

ordening. Maar inwoners en bedrijven

een eerste verdiepingsslag van De Groene

alisatie van de energietransitie. De lokale

dat vier inzendingen samen een wezen-

krijgen, want ideeën op papier lopen het risico te verwateren. Ik vind dat we als partners in de Stedendriehoek de kans

verzorgen de distributie van energie

bepalen welke activiteiten ín die ruimte

Fabriek. Door dit voorstel verder aan te

overheid heeft een ambitieuze agenda

lijke verandering beschrijven die deze

in een groot deel van Nederland.

ontplooid worden. Daar ligt de sleutel

scherpen, ontstaat een propositie waar

gepresenteerd, maar geeft nadrukkelijk

transitie mogelijk maakt.

Daarnaast richten we ons op kennis over

voor de realisatie van de transitie:

gemeentes direct op kunnen aanhaken.

aan dat de uitvoering grotendeels bij de

energienetwerken en energietechniek

inwoners, bedrijven en overheden moeten

Daarnaast zie ik de oprichting van een

ondernemers en de maatschappij ligt. Dat

Wat de Groene Fabriek vooral interessant

de prijsvraag een systeemverandering

en zijn we een van de initiatiefnemers

hand in hand gaan optrekken.”

Laboratorium als een grote meerwaarde

gebeurt niet vanzelf, daarvoor moet een

maakt, is dat het een concept betreft dat

aan te zwengelen die op lange termijn

van de prijsvraag. Hierin krijgen

uitvoeringsorganisatie ingericht worden.

niet alleen in de Stedendriehoek kansen

bijdraagt aan de energietransitie.”

van het Gelders Energieakkoord. Onze

26

betrokkenheid bij de prijsvraagopgave

moeten grijpen om met de resultaten van

27

DE ENERGIE­ OPGAVE IS NOG EEN ONWENNIG DOMEIN

PLAN­ANALYSE DOOR DE RIJKS­UNI­VERSI­TEIT GRONINGEN

Energie­neutraliteit

Ruimtelijke kwaliteit

“Uitvoerbare strategieën en concepten,

Een sterk ruimtelijk ontwerp benut

inclusief inspirerende voorbeelden, om in

de bestaande, aanwezige ruimtelijke

Markante knooppunten Onder meer: De Groene Fabriek, Hub Vooruit, Mitochondria

2030 een energieneutrale Stedendriehoek

eigenschappen van een gebied ten

Het concentreren van duurzame

te bereiken.” Deze prijsvraagopgave kende

volste. De relevante vraag is dan: hoe

technieken in een beperkte aantal

reusachtige ambities en een complexe

sluit het ontwerp aan op de regio, om

compacte terreinen voorkomt

realiteit. Te meer omdat het werkelijk

met behulp van wat hier aanwezig

verrommeling en maakt het mogelijk

bereiken van energieneutraliteit een

is energieneutraliteit te bereiken?

in vormgeving en ligging een optimale

doelstelling is waarvan de haalbaarheid

De ingezonden plannen zijn grofweg

inpassing te bereiken. Vooral technische

nog niet is aangetoond. Een goed

onder te brengen in drie categorieën

efficiëntie en het minimaliseren van de

uitgewerkte test case die laat zien of en

ontwerpoplossingen die de opgave

visuele impact zijn drijfveren om voor

hoe het mogelijk is een transitie naar

van energieneutraliteit koppelen aan

deze oplossingsrichting te kiezen.

energieneutraliteit te verwezenlijken, zou

het landschap van de Stedendriehoek:

daarom bijzonder waardevol zijn. Scherp

markante knooppunten, energieopwekking

beschouwd is dat nog niet gelukt. Hoe

als toeristisch product en warmtenetten.

Een prijsvraag met een hoofdrol voor

vooruitgang, maar grootse nieuwe

De oogst van de tiende Eo Wijers-prijsvraag is tevens een graadmeter voor de staat

energieneutraliteit is natuurlijk complex.

vergezichten ontbreken. Deze uitkomst

van het denken over ruimtelijke ontwikkeling in relatie tot actuele en urgente

Maar niet op voorhand té complex. De

viel deels te verwachten, aangezien de

Energieopwekking als toeristisch product Onder meer: Hanzestad Zutphen Stroomt Vol Energie en Verdraaid!NUL en De Verbindende Kracht

maatschappelijke thema’s. Met de prijsvraag is de vakwereld uitgedaagd de thema’s

prijsvraag maakt inzichtelijk dat het

prijsvraagopgave in zekere zin zelf een

Verstop schone energieopwekking

te vertalen naar hun ruimtelijke consequenties. Wat betekenen de inzendingen voor

thema energie binnen de disciplines van

experiment was. Is het wel mogelijk om

niet, maar maak het zichtbaar en zet

het meer generieke debat over energie en ruimte? De plananalyse schetst hoe die

het ruimtelijk ontwerp en de planologie

een regio zelfvoorzienend te maken? Of

het in als aantrekkingskracht voor

uitdaging heeft uitgepakt. Specialisten op het gebied van ruimte en energie van de

nog een onwennig domein is. Vooral de

valt het resultaat ook toe te schrijven aan

de regio. Door rendabiliteit groter

Rijksuniversiteit Groningen analyseerden de inzendingen aan de hand van vier criteria:

dimensie van het energievraagstuk en de

het gebrek aan durf in Nederland om in

te zien, namelijk ook in termen van

energieneutraliteit, economische concurrentiekracht, governance en ruimtelijke

technische verschillen tussen bijvoorbeeld

grootse vergezichten te denken? Top-

bestedingen door mensen die het

kwaliteit. Welke inzichten levert deze plananalyse op?

elektriciteit en warmte lijken binnen de

downplanning maakt immers plaats voor

gebied komen bezoeken, kan zelfs een

inzendingen soms nagenoeg onbekend.

zelforganisatie, organische ontwikkeling,

terugverdieneffect optreden.

Dit is opvallend, omdat veel kennis en

onzekerheid en adaptiviteit. Wellicht is

concepten over energie en ruimte de

de oogst van deze prijsvraag veel meer

laatste jaren reeds in de literatuur, praktijk

te zien als een weerspiegeling van deze

en media aan bod zijn gekomen. Er zitten

tijdgeest.

komt dit?

De inzendingen tonen kiemen van

zeker inzendingen bij die een aanzet

Warmtenetten Onder meer: Doorstromen en Schakelen

doen om een perspectief te schetsen

In tegenstelling tot eenmaal opgewekte

op het koppelen van verschillende

elektriciteit, neemt restwarmte bij

cruciale maatregelen en actoren die

transport snel in energiewaarde

energietransitie in de hand werken. Maar

af. Het fysiek bij elkaar brengen

geen van de inzendingen lijkt verder te

van producenten en afnemers van

gaan dan een geïsoleerde casus of ruwe

restwarmte opent nieuwe perspectieven

ideeën. Integrale perspectieven blijven

op het gebruik van ruimte en energie.

buiten beeld. Energie en ruimtelijke ordening hebben elkaar heel hard nodig, maar blijken in deze prijsvraag nog grotendeels vreemden van elkaar.

28

Foto: Peter van Oosten

29

Economische concurrentiekracht

duidt: de leidende rol van de overheid

Een toekomstbestendig vestigingsklimaat

samenwerking met burgers, bedrijven of

Ruimte en energie aan het begin van voorzichtige toenadering

is een noodzakelijke voedingsbodem

non-gouvernementele organisaties.

De uitkomst van de prijsvraag laat zien

maakt plaats voor een proces van

dat ontwerpers en planologen bij de

om de concurrentiekracht van een regio tot bloei te brengen. En kennis over

Ongeveer de helft van de aanvragen

energieopgave, één van de grootste

wat er in de regio aanwezig is, is een

koos voor het bieden van ruimte voor

maatschappelijke en ruimtelijke

fundamentele voorwaarde voor het

zelforganisatie, iets dat naadloos aansluit

uitdagingen van onze tijd, zoekende zijn

bereiken en economisch benutten van

bij de complexiteit en onvoorspelbaarheid

naar het verbinden van de thema’s energie

energieneutraliteit.

die gepaard gaat met de gewenste

en ruimte, terwijl beide elkaar heel hard

energietransitie. Positief was een aantal

nodig hebben. Met de prijsvraag is een

In dit kader is het opvallend dat de meeste

inzendingen waarin actief werd gestreefd

stimulans gegeven aan het leren verbinden

inzendingen geen aandacht besteden aan

naar nieuwe institutionele verbanden

van beide opgaven. En hoewel de eerste

een regio-specifiek economisch overzicht.

waarmee sturing in de regio gemakkelijker

verbindingen zijn gelegd, ligt er nog

Grofweg valt een tweedeling te maken

van de grond kan komen. Elk van deze

een grote uitdaging om beide werelden

tussen inzendingen die enkel op een zeer

inzendingen zag daarbij een link met

daadwerkelijk te laten vervlechten.

oppervlakkig manier aan de economische

zelforganisatie. Opvallend is echter dat

impact hebben gedacht en inzendingen die

er maar beperkt aandacht is voor hoe

De Eo Wijers-stichting vraagt naast

nieuwe bedrijven of sectoren bedenken

zelforganisatie de individuele initiatieven

de jurering bij iedere prijsvraag een

om de economische concurrentiekracht te

kan ontstijgen en kan leiden tot een

kennisinstituut de ‘stand van het

verbeteren.

meer regionaal gedragen strategie of

vak’ op te maken aan de hand van de

institutioneel ontwerp

prijsvraaginzendingen. Deze keer is dit gedaan door de Rijksuniversiteit

Niet één inzending geeft expliciet vorm aan het mogelijke toekomstbestendige

Een aanzienlijk deel van de inzenders

Groningen (RUG). Hen is gevraagd

vestigingsklimaat. Aantrekkelijke

lijkt het institutionele vraagstuk niet te

om vanuit een wetenschappelijke

toekomstbeelden levert de prijsvraag wel

herkennen. Dit is interessant. De overlap

invalshoek te analyseren hoe zij de

op, maar verdere stappen om dit voor

tussen de wereld van de planoloog

ontwikkelingen in het vakgebied bezien.

de bewoner of de ondernemer nader uit

met de wereld van de ruimtelijk

De analyse draagt bij aan de discussie

te werken, ontbreken. Mogelijk zijn de

ontwerper – ooit zo vanzelfsprekend –

over het discours van het vak.

inzenders zich bewust van de kracht van

is verdwenen. Dit is zorgelijk. Juist de

utopische toekomstbeelden en hebben

energietransitie snakt naar de combinatie

De plananalyse van de tiende Eo Wijers-

ze daardoor minder aandacht besteed

van ruimtelijk en institutioneel ontwerp,

prijsvraag is opgesteld door Terry

aan het doorgronden van de mogelijke

al was het maar door haar omvangrijke

van Dijk, Chris Zuidema, Ferry van

economische impact. Duidelijk is wel dat

ruimtelijke implicaties, het gebrek aan

Kann, Wendy Tan en Kitty Gugerell,

in de meeste inzendingen de koppeling

vakinhoudelijke kennis tussen energie en

Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen

tussen ruimte en economie nauwelijks is

ruimtelijke experts, het nog ontbrekende

Rijksuniversiteit Groningen. De

uitgewerkt.

institutionele eigenaarschap van het

gehele plananalyse is in te zien op

vraagstuk en de nog op fossiele energie

www.eowijers.nl

gerichte institutionele kaders. Het is een

Governance

vraagstuk waarin zowel ruimtelijk als

De tijd dat de overheid zowel de ruimte

institutioneel ontwerp elkaar nu eenmaal

als de maatschappij van achter tekentafels

nodig hebben. Dat valt in de voorstellen

en bureaus bedacht en bestuurde, is

maar beperkt terug te vinden.

voorbij. Governance is het label dat deze verandering in het sturingslandschap

30

31

STEDELIJKE TRANSITIE IN ANDERE REGIO’S

De vakjury van de Eo Wijers-stichting heeft de Stedendriehoek als prijsvraag­ regio geselecteerd. De andere regio’s hebben hun ideeën toen niet in het archief gestopt, maar zijn er, ieder op hun eigen manier, mee verder gegaan. Drie kandidaatregio’s beschrijven de nawerking van hun prijsvraaginzending en schetsen

De tiende Eo Wijers-prijsvraag heeft ook andere regio’s in Nederland gestimuleerd om

een beeld van de stand van zaken.

Biobased Backbone 2050

plannen uit te werken voor een transitie naar duurzaamheid. Elke Eo Wijers-prijsvraag

Integraal systeem voor biomassa en energie

begint immers met een collegiale competitie tussen regio’s die zich kandidaat hebben

Regio WestBrabant creëert zijn eigen aanpak

Energietransitie West-Brabant op de schaal van de regio

kleinschalige initiatieven voor duurzame

Studio Marco Vermeulen laat zien wat de

korte kringlopen waar winning, verwerking

ruimtelijke gevolgen en kansen zijn van

en gebruik van warmte, elektriciteit en

werksessies met experts hun ideeën over stedelijke transitie uitgewerkt tot een

Toen de Regio West-Brabant geen

een energieneutraal West-Brabant in 2050

grondstoffen op korte afstand van elkaar

prijsvraagopgave.

prijsvraagregio werd, is besloten op

wanneer alleen gebruik gemaakt wordt van

plaatsvinden. Op lange termijn valt hier

eigen kracht verder te gaan, met de

hernieuwbare bronnen. West-Brabant – in

veel te winnen. De stelling van LOLA is: er

ontwikkelde prijsvraagopgave als basis.

de 15e en 16e eeuw zelf een belangrijke

bestaat geen afval. Tal van reststofstromen

Het budget voor de prijsvraag werd nu

energieproducent door turfwinning

kunnen worden benut zoals hout, maaisel,

ingezet voor ontwerpend onderzoek.

– heeft een veelzijdig landschap met

gft, gezuiverd afvalwater van RWZI’s en

Drie bureaus kregen een uitnodiging om

veel ruimte voor voedselproductie en

mest. Dit zou tot meer dan de helft kunnen

de energietransitie in beeld te brengen

productie van organische grondstoffen

bijdragen aan de energiebehoefte in 2050.

met elk een ander domein als werkveld;

voor een biobased economy. Duurzame

Een ‘IBA of energy’ voor West-Brabant

de regio, (boven)lokale proeftuinen en

energieproductie mag daar niet mee

wordt voorgesteld. Voorbeelden zijn het

mobiliteit.

concurreren. De componenten voor een

CSM-terrein in Breda als toekomstige

elektrisch neutrale en een warmteneutrale

energetische werkplaats en grasraffinage.

gesteld om prijsvraagregio te worden. Die competitie vond plaats in 2014 en ging over het bredere thema Stedelijke regio’s in transitie. Hierbij ging specifieke aandacht uit naar de onderwerpen concurrentiepositie, energietransitie en governance. Deelnemers aan die voorronde waren de regio’s Zwolle, Utrecht, West-Brabant, Noord-Holland/ Amsterdam/Zaanstad en Stedendriehoek. In de voorronde hebben de regio’s in

regio zijn in beeld gebracht, met de

ideeën, samen met vertegenwoordigers

bijbehorende kosten. Windturbines en pv-

van de regio, uitgewerkt. Op 24 november

panelen leveren de grootste bijdrage voor

vond in Oudenbosch het slotlab plaats.

een elektrisch neutrale regio. Onbenutte

De kracht van het informele van Atelier Tussenruimte

Tijdens deze bijeenkomst werd duidelijk

restwarmte vanuit de industrie, in

Atelier Tussenruimte ziet de kracht van

dat de transitie naar duurzame energie in

combinatie met geothermie rondom Breda

het informele in open verkeerplatforms

de Regio West-Brabant vaart kan krijgen.

en Tilburg, biedt veel kansen voor een

waar veel ruimte is voor energieefficiënte

warmteneutrale regio. De studie eindigt

kleinschalige vervoerwijzen: van

De onderlinge relaties tussen de studies

met een integraal systeem voor biomassa

(elektrische) fiets tot elektrische

zullen nog extra aandacht krijgen,

en energie, ‘de Biobased Backbone 2050’.

boodschappenbusjes. Zij koppelen de keuze van de vervoerswijze aan de schaal van het gebied. Snelwegtracés

Eo Wijers prijsvraag: ruimtelijke economie

zouden veel beter kunnen worden

duidelijk in beeld als proeftuin voor

De kracht van korte koppelingen

energietransitie.

LOLA Landscape Architects pleiten

integratie van hard- en software. Als

voor structuur en vernieuwing in de

hoofdopgaven zien zij de ontwikkeling

energietransitie. Zij laten de relaties zien

naar een toekomstbestendige, hybride

tussen het nieuwe energielandschap

infrastructuur en een volledige inzet op

en lokale initiatieven. Er zijn veel

besparing en efficiëntie.

en governance. West-Brabant komt zo

Regio West-Brabant: Het milieupark als onderdeel van de Energetische Werkplaats, LOLA RegiolabWestBrabant

energiewinning. Korte koppelingen zijn

In drie regiolabs hebben de bureaus hun

evenals de andere aspecten van de tiende

32

Regio West-Brabant: Biobased2050 Biobased Backbone Backbone Marco Integraal systeemStudio voor biomassa en energie Vermeulen

benut door de verdergaande

33

Regio Utrecht: universiteits­ bibliotheek Utrecht, fotograaf Johan Hanko

Verder op de ingeslagen weg

deltawerken zich bevinden in de stedelijke

menwerken en handelen. Deze kwaliteiten

Toekomstige Deltawerken bevinden zich in stedelijk gebied

staan aan de basis van het vervolgtraject

De IJssel-Vechtdelta zet in op innovatie en

andere kwetsbare stedelijke regio’s, niet

dat de IJssel-Vechtdelta na de prijsvraag

een andere manier van kijken en neemt

alleen in de Randstad, maar ook in steden

is ingeslagen. In projecten is verkend hoe

klimaatadaptatie mee in het dagelijks

als Jakarta en New York.

dijken robuust uitgevoerd kunnen worden

handelen. Hiertoe wordt kennis van het

en hoe ruimtelijke elementen, zoals

verleden gecombineerd met nieuwe

een geluidswal, kunnen bijdragen aan

vormen van samenwerking en technologie.

Stedelijke allianties

waterrobuustheid (ruimtelijke adaptatie).

Door initiatieven integraal te verbinden

Met de City Deal klimaatadaptatie binnen

Ook is bekeken hoe woningen en openbare

met opgaven als energietransitie ontstaan

Agenda Stad wil de regio Zwolle samen

ruimte piekbuien kunnen opvangen zonder

nieuwe kansen en mogelijkheden.

met steden als Rotterdam, Dordrecht,

schade op te lopen en hoe plekken ont-

Klimaatadaptatie uit zich op grote én op

Den Haag en Gouda allianties aangaan

wikkeld kunnen worden waar het prettig

kleine schaal, bij overheden, bewoners en

om experimenteerruimte te bieden op het

toeven is tijdens een hittegolf. Daarnaast

bedrijven. Dit gaat van een groen dak tot

gebied van governance en techniek. Het

organiseren bewoners en bedrijven zich in

een dijkverbeteringsproject of een nieuwe

onderwijs en het bedrijfsleven draaien

allerlei netwerken, zoals Proeftuin Water,

ruimtelijke inrichting. Dat is anders dan

hier volop in mee zodat de economie van

Klimaat Actieve Stad (KAS) en TEDx Zwolle

een Oosterscheldekering, zowel qua

het stedelijk netwerk en de BV Nederland

Riviersteden zijn van oudsher goed in sa-

Utrecht Science Park wordt Living Lab

34

gebieden. De aanpak in de IJsselVechtdelta kan als voorbeeld dienen voor

(Climate Active Cities), en nemen ze

techniek, financiering, samenwerking

een nieuwe impuls krijgen. Daarmee lonkt

op ‘producties’. In 2016 is er behoefte aan

initiatief om bewustwording te vergroten

en organisatie. De Zwolse wethouder

een wenkend perspectief van zelfbewuste

de verdere ontwikkeling. Locaties als

het uitwerken van een ‘stip op de horizon’,

of innovatie op het gebied van governance

Ed Anker stelde in november 2015 op

robuuste deltasteden in een aantrekkelijke

Rijnsweerd en het leegkomende complex

die vervolgens wordt uitgewerkt in een

en financiën te verkennen.

het Deltacongres dat de toekomstige

en klimaatbestendige omgeving.

Daarnaast wordt de regio betrokken bij

van het RIVM in Bilthoven kunnen zich

ontwikkelingsstrategie voor een ruimer

Overheden en partijen op het Utrecht

ontwikkelen als een satelliet van het

gebied.

Science Park, het gebied op en rond de

Science Park. Ook de tweede fase van het

Uithof, werken samen aan de ambitie om

Utrechtse stationsgebied kan een living

in 2020 een internationaal toonaangevend

lab en icoonproject worden voor Healthy

vestigingsmilieu te bieden voor de

Urban Living. Er ligt dus vooral een

cluster Life Science, duurzaamheid en

governance-opgave: partijen zijn samen

gezondheid. Met dagelijks ruim 60.000

verantwoordelijk voor de ontwikkeling van

bezoekers (en in 2020 ruim 110.000)

het gebied.

is de grootste uitdaging om het gebied,

Regio Zwolle: Klimaatadaptatie als motor voor innovatie

ook intern, goed bereikbaar te houden.

Zwolle ligt in een echte delta met drie

Hierover worden in 2016 afspraken

Van klein naar groot

rivieren die door en langs de stad

gemaakt. Om te laten zien waar Utrecht

De opgave was de afgelopen tijd vooral

stromen. Juist delta’s zijn kwetsbaar voor

goed in is, wordt het Utrecht Science Park

om de samenwerking in dit leaderless

klimaatverandering. De samenwerkende

een living lab: een etalage van de kennis

network te versterken. Dit was een

partners in de IJssel-Vechtdelta

die in dit gebied wordt ontwikkeld en

voorwaarde om verdere visies op te

hebben een strategie uitgewerkt hoe

internationaal wordt toegepast.

kunnen stellen en afspraken te kunnen

meerlaagsveiligheid een onderdeel

maken. Dat was dan ook de belangrijkste

kan worden van dagelijks handelen.

reden voor de regio om zich na het traject

Het meedoen aan de werkconferenties

Governance-opgave

van werkconferenties niet kandidaat

voorafgaand aan de Eo-Wijers

Zoals het er nu naar uitziet kan dat prima

te stellen als prijsvraagregio voor de

prijsvraag heeft in de regio Zwolle

op het Utrecht Science Park zelf, omdat

Eo Wijers-prijsvraag. Deelname aan de

het bewustwordingsproces over de

veel gebouwen hergebruikt kunnen

eerste reeks conferenties heeft een mooie

wateropgave én de verbinding met onder

worden. Concentratie en transformatie van

versnelling gebracht in het denken over

andere ruimte en energie versneld.

bestaande gebouwen is het uitgangspunt.

de gewenste aanpak en de focus gericht

Regio Zwolle: Nieuwe Deltawerken IJsselVechtdelta, Urhahn Urban Design.

35

OPVOLGERS GEZOCHT

Gezocht: Nieuw bestuur Eo Wijers-stichting De Eo Wijers-stichting roept de nieuwe generatie professionals op een nieuw bestuur voor de stichting te vormen, om op een eigentijdse en vernieuwende manier vorm te geven aan de toekomst van de stichting.

De Eo Wijers-stichting is een onafhankelijk netwerk van professionals dat sinds 1985 op vrijwillige basis een bijdrage levert aan de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit op regionaal schaalniveau. De stichting steunt ambitieuze opdrachtgevers. Samen met hen organiseerde de Eo Wijers-stichting tot nu toe tien ontwerp足prijs足vragen met toenemende aandacht voor doorwerking in de praktijk.

Reserveer: 3 juni 2016, Utrecht eo wijers-stichting

voor ruimtelijke kwaliteit in de regio

Meer weten? Zie www.eowijers.nl/ nieuwetoekomst