NAAR EEN ENERGIENEUTRALE STEDENDRIEHOEK*
eo wijers-stichting
voor ruimtelijke kwaliteit in de regio
*Apeldoorn, Brummen, Deventer, Epe, Lochem, Voorst en Zutphen
COLOFON
INHOUD
Epe
In opdracht van de Eo Wijers-stichting Auteur : Anne Seghers
Voorwoord
4
De prijsvraag
6
Eindredactie : Pieter Maessen
De beste inzendingen
10
Vormgeving : Bestwerk, Deventer
Een route naar 2030
16
Contact
De Stedendriehoek aan zet 22
Beelden : Eo Wijers-stichting tenzij anders vermeld
Eo Wijers-stichting
De energieopgave is nog 28 een onwennig domein
p/a Platform 31 Postbus 30833
Deventer
2500 GV Den Haag
Stedelijke transitie in andere regio’s
eowijers@eowijers.nl
32
www.eowijers.nl
De Eo Wijers-prijsvraag wordt financieel mogelijk gemaakt door bijdragen van: van Infrastructuur en Milieu • Ministerie van Economische Zaken • Ministerie M inisterie van Binnenlandse Zaken • en Koninkrijksrelaties Stedendriehoek • Regio Groningen • Provincie Provincie • Provincie Drenthe • Provincie Overijssel • Provincie Gelderland • Provincie Utrecht • Provincie Noord-Holland • Provincie Zuid-Holland • Provincie Flevoland • Provincie Noord-Brabant Limburg • Stimuleringsfonds Creatieve Industrie •
2
eo wijers-stichting
voor ruimtelijke kwaliteit in de regio
“De Eo Wijers-prijsvraag verbindt een concrete ruimtelijke component aan de duurzaamheidsambities die vrijwel iedere gemeente heeft.”
Apeldoorn
— Paul Blankman, gemeente Brummen —
Voorst Lochem Zutphen
Brummen
3
NAAR EEN EXPONENTIËLE VERSNELLING VOORWOORD
hiervoor een belangrijke inspiratiebron. Om dit laboratorium te laten functioneren is niet alleen geld, maar ook regelruimte nodig. We zullen als regio moeten knokken om dit mogelijk te maken. Goede partnerschappen zijn hierbij een vereiste. Bijzonder aan dit CleanTechLab is dat we aan de ene kant bezig zijn met
De centrale opgave van de Eo Wijers-
De ateliersessies hebben de contouren
een paradigmaverschuiving, met nieuwe
prijsvraag – vormgeven aan de
scherp gesteld van hoe we in de regio
concepten, en dat we tegelijk proberen
ambitie van een energieneutrale
aan de slag moeten met de uitkomsten
die meteen in de praktijk te laten
Stedendriehoek in 2030 – was
van de prijsvraag en met de ambitie om
landen. En dit alles vindt plaats binnen
ontzettend complex. Deze opgave
in 2030 een energieneutrale regio te
een razend ingewikkeld dossier. Deze
bestond immers uit een samenspel
zijn. Hierin zijn twee trajecten benoemd
combinatie is een van de unieke zaken
van vraagstukken. Hoe is regionale
die gelijktijdig gaan lopen. Allereerst
die de Eo Wijers-prijsvraag de regio heeft
energieneutraliteit te bereiken? Hoe
moeten we lineaire meters maken; dat
opgeleverd. En daar ben ik trots op.
leidt dit tegelijkertijd tot ruimtelijke
wil zeggen dat de projecten die binnen
kwaliteit en een versteviging van de
de huidige regelgeving al mogelijk zijn,
De energie die de prijsvraag en de
regionale concurrentiekracht? En welk
meteen van start moeten. Maar hoe doen
atelierrondes hebben losgemaakt,
sturingsmechanisme past hierbij? Het
we dat? Door het netwerk te verstevigen,
moeten we vasthouden en versterken.
was dan ook niet verwonderlijk dat
door initiatieven te koppelen, door
Dat borgen we niet als overheid alleen,
niet één inzending alle elementen
inzendingen uit de prijsvraag te verbinden
dat borgen we met zijn allen. Juist
bevatte om hier een sluitend antwoord
aan regionale partijen en projecten en
vanwege de complexiteit en gelaagdheid
op te geven. Daarom heeft de jury vier
door kansrijke business cases die er al
van de opgave, zie ik een klassieke
beste inzendingen aangewezen. De
liggen gewoon te realiseren. Kortom, vind
trekkersrol voor de overheid in het
Sebastiaan van ’t Erve
afgelopen maanden hebben ateliers
het laaghangend fruit en maak er als de
vervolgtraject niet werken. Het gaat om
Burgemeester gemeente Lochem,
plaatsgevonden waarin deze teams
sodemieter jam van.
een samenspel tussen van onderop en
vaandeldrager tiende Eo Wijers-prijsvraag
hun plan een verdiepingsslag hebben
van bovenaf. Dat vraagt betrokkenheid
gegeven. Daarnaast stonden deze
Dat zijn de lineaire meters. Maar we weten
van kennisinstellingen, van het
ateliersessies in het teken van het
ook dat met alleen deze lineaire meters de
onderwijs, van het bedrijfsleven, van
koppelen van de inzendingen aan
gestelde ambitie niet verwezenlijkt wordt.
maatschappelijke instellingen en van de
partijen en initiatieven in de regio,
Dus moeten we een exponentiële groei en
diverse coöperatieven van inwoners uit
waardoor de realisatie een stap
versnelling realiseren om de doelstelling
de regio. Hiervoor is het belangrijk dat
dichterbij komt.
binnen handbereik te brengen. Dat is het
we elkaar blijven ontmoeten en dat we
tweede traject.
samen de agenda invullen en prioriteiten formuleren.
Voor deze exponentiële versnelling is in
“Hoeveel windmolens heb je nodig om de energietransitie te maken? Pas dan begrijp je de omvang van de opgave en de impact voor de openbare ruimte.” — Pieter van de Ploeg, Alliander —
4
december 2015 de oprichting van het
De Eo Wijers-prijsvraag heeft meer inhoud
CleanTechLab aangekondigd, als een
gegeven aan onze ambitie om in 2030 een
van de uitkomsten van de ateliersessies.
energieneutrale regio te zijn en heeft de
Dit lab biedt ruimte voor onderzoek
urgentie van deze ambitie voor al deze
en experiment en richt zich op de
partijen sterker voelbaar gemaakt. Er is
conceptuele vernieuwing die nodig is om
daadwerkelijk een momentum gecreëerd.
de energieneutrale doelstelling te halen.
Nu is het tijd dat we dit momentum benut-
De inzendingen van de prijsvraag vormen
ten en met zijn allen aan de slag gaan.
5
Energieneutraliteit en de Stedendriehoek
De prijsvraagopgave
Want wat betekent een dergelijke omslag
De opgave van deze regionale
voor het landschap in de Stedendriehoek?
De overgang naar een duurzame
ontwerpprijsvraag bestond deze keer uit
Hoe verandert het uitzicht van een
energievoorziening is een ongekend
de vraag om een (ruimtelijke) strategie
Zutphenaar? Hoe verloopt de reis van
grote en urgente opgave, zowel
te ontwerpen die de Stedendriehoek
een forens die dagelijks tussen Deventer
binnen als buiten Nederland. Het Jaar
in 2030 tot een energieneutrale
en Zwolle reist? Welke bedrijven dragen
van de Ruimte heeft een gedeelde
regio maakt. Dit is een baanbrekende
bij aan het halen van de energiedoelen?
toekomstagenda opgeleverd – het
ambitie die een trendbreuk vraagt van
En hoe ziet de samenwerking tussen
Manifest 2040 – die energietransitie
conventionele, fossiele brandstoffen
bewoners, initiatiefnemers, bedrijven,
benoemt als een van de zeven
naar lokale, duurzame energiebronnen.
onderwijs, belangengroepen en overheden
onvermijdelijke opgaven voor ruimtelijk
De prijsvraagregio prikkelde deelnemers
eruit?
Nederland richting 2040. De klimaattop
om nog een stap verder te gaan: hoe
Onorthodoxe oplossingen? Graag! Eind 2014 deed de regio
in Parijs leidde in december 2015 tot
is energietransitie in te zetten om de
Stedendriehoek een oproep aan stedenbouwkundigen,
een akkoord dat het einde inluidt van
economische concurrentiekracht te
landschapsarchitecten, energiespecialisten, veranderings
een economie die draait op fossiele
versterken en - nieuwe - ruimtelijke
deskundigen en andere experts om mee te doen aan de tiende
brandstoffen. Het akkoord geeft
kwaliteit aan de regio toe te voegen? Deze
editie van de Eo Wijers-prijsvraag.
een duidelijk signaal aan bedrijven,
vraag was opzienbarend en spannend.
investeerders, beleggers en burgers
Deelnemers werden uitgedaagd niet
dat de toekomst ligt in hernieuwbare
enkel na te denken over hoe deze
energie. Dit klimaatverdrag geeft de
energieopgave het bestaande landschap
energietransitie een stevige rugwind.
kan veranderen, maar ook hoe deze
De prijsvraagopgave was uiterst complex:
opgave tot de ontwikkeling van een heel
de vraagstelling reeg bestuurlijke
nieuw landschap zou kunnen leiden.
lagen, wisselende werkvelden,
DE PRIJSVRAAG
VAN OPGAVE TOT EERSTE UITVOERINGS STAPPEN
De regio Stedendriehoek wil een voorloper zijn op het thema energie en
de vijftien nieuwe gebiedspraktijken waar nu al aan een van de zeven grote
— Sebastiaan van ’t Erve,
Stedendriehoek aangemerkt als een van
opgaven wordt gewerkt. Daarnaast
burgemeester gemeente Lochem —
heeft de Stedendriehoek een City Deal
6
Rijkswaterstaat Oost-Nederland —
en kortetermijndoelen aan elkaar.
“Na de klimaatconferentie in Parijs staan duurzaamheid en energietransitie opeens middenin de politieke arena.”
In het Manifest 2040 is de
— Nils Leemans,
ruimtelijke schaalniveaus, lange lijnen
wil als eerste regio in Europa gestalte te geven aan regionale energieneutraliteit.
“Kunnen we de energieopgave in relatie brengen met de verbreding van de A1?”
Governance vormde daarom een prominent onderdeel van de opgave. Daarbij gaat het onder meer over welke verbindingen tussen partijen, disciplines, geldstromen en initiatieven in de regio nodig zijn om uitvoering van een voorstel daadwerkelijk mogelijk te maken. Hoe
Energietransitie ingediend in het kader
Verbeelding speelde een nadrukkelijke rol
krijg je de verschillende partijen aan
van Agenda Stad.
in de prijsvraag. Deelnemers dienden een
boord en wie zorgt dat het gezamenlijke
(exemplarisch) voorbeeldgebied ruimtelijk
belang niet uit het oog verloren wordt?
uit te werken, waarmee ze lieten zien
Is het sturing van bovenaf of juist een
wat hun voorstel concreet voor de regio
coalitie van onderop die stuurt op het
zou betekenen. Een abstract begrip als
halen van de doelen, of hebben we beide
energietransitie kreeg hierdoor gestalte.
nodig?
7
Meer dan een ideeën competitie Een Eo Wijers-prijsvraag is niet alleen een ideeëncompetitie, maar richt zich vanaf het begin op realisatie van het winnende voorstel. Dat voegt aan de prijsvraag
“Er is ook gekeken naar wat toerisme, recreatie, industrie, landbouw en transport kunnen bijdragen aan de energietransitie.” — Marc Mobach, gemeente Lochem —
een dimensie en een belofte toe. Van
De inzending Heritage high tech 2030
sturen op conceptuele vernieuwing,
ontving de publieksprijs.
terwijl Schakelen en De Groene Fabriek zich richten op concrete projecten.
Het juryrapport met vermelding van alle
Behalve de vier beste ideeën kende de
24 inzendingen is te downloaden op
jury onder leiding van Co Verdaas de
www.eowijers.nl
“De prijsvraag heeft een aanvliegroute opgeleverd voor energieneutraliteit, die heel concreet is en die de werking op een regionaal schaalniveau borgt.” — Nicolette Klijn, Stedendriehoek
inzending Navitas Loci - Energie van de
de inzenders vraagt het grote aandacht
8
bevatten: S3H-BTK en Hub Vooruit
Innoveert —
plek een stimuleringsprijs voor jonge
voor de uitvoerbaarheid en financiële
De oogst
haalbaarheid van ideeën. Het vraagt echter
In totaal hebben 24 teams een inzending
ook iets van de prijsvraaguitschrijver: een
gedaan voor de prijsvraag. Gezien de
vrijblijvende houding is taboe. De regio
complexiteit van de opgave was het
Stedendriehoek nam zijn rol serieus. Niet
niet verwonderlijk dat er niet één, maar
alleen is de belofte vastgelegd om met de winnaars stappen richting uitvoering
vakgenoten toe. Daarnaast gaf de jury een
Werkateliers
eervolle vermelding aan:
De regio Stedendriehoek, de Eo Wijers-
Opgave tiende Eo Wijersprijsvraag in de regio Stedendriehoek Hoe kan een ruimtelijke strategie de transitie naar een duurzame energievoorziening niet alleen accommoderen maar ook versnellen – en een impuls vormen voor de economische concurrentiekracht van de Stedendriehoek?
stichting en de vier beste inzenders
Dit magazine geeft een beeld van de
Voor de 10e Eo Wijers-prijsvraag koos
- De Blauwe Kracht
hebben de afgelopen maanden
kansen die de winnaars van de Eo Wijers-
de Eo Wijers-stichting ervoor op zoek
- De Verbindende Kracht
vervolgstappen gezet. Samen met
prijsvraag voor de regio Stedendriehoek
te gaan naar nieuwe antwoorden op
vier voorstellen tot beste inzending zijn
- Kracht...Toer
vertegenwoordigers van overheden,
weggelegd zien, toont de uitkomsten van
belangrijke opgaven waar de stedelijke
gekroond. Niet één ingezonden plan
- Love Electric Festival
bedrijfsleven en organisaties uit de
de werkateliers en biedt een doorkijkje
regio’s voor staan: de transitie van fos-
te zetten, ook is vooraf bereidheid
bevatte volgens de jury alle elementen
- Mitochondria
regio is in ateliervorm gezocht naar een
naar de eerste stappen tot uitvoering
siele naar duurzame energie in relatie
uitgesproken om – indien nodig – beleid
om als winnaar uit de bus te komen.
- Parels aan het spoor
redeneerlijn om de energietransitie in de
hiervan.
tot de economische concurrentiekracht
aan te passen om realisatie mogelijk te
Wel sprongen er vier voorstellen uit
- Plan Ortolaan
Stedendriehoek te versnellen.
maken.
die puzzelstukjes van de oplossing
van regio’s en nieuwe sturingsconcepten op bovenlokaal niveau.
9
DE BESTE INZENDINGEN
BESTE INZENDING 1e/2e PLAATS
S3H-BTK
Financiële prikkel als katalysator van de circulaire economie
“Het instellen van financiële prikkels vanuit de overheid is nodig om mensen een zetje te geven en ontwikkelingen betaalbaar te maken”
Het voorstel S3H-BTK doordenkt de
Toch is het juist in de Stedendriehoek
ruimtelijke gevolgen van een Europese
aannemelijk dat, met een combinatie
belasting op toegevoegde koolstof,
van de BTK en doordachte begeleiding,
de BTK. Deze fiscale maatregel is te
een aantrekkelijk woon-, werk- en
vergelijken met de alom geaccepteerde
recreatielandschap kan ontstaan. Om
De tiende Eo Wijers-prijsvraag leverde een rijke waaier aan
BTW. De BTK rekent in elke stap van het
op deze kwaliteit te sturen, wordt een
ideeën op voor een energieneutrale Stedendriehoek in 2030.
productieproces af met de toegevoegde
RegioRaad in het leven geroepen die van
Niet één inzending bevatte echter alle elementen die nodig zijn
of verminderde CO2. Consumenten
de Stedendriehoek een levend regionaal
om deze ambitie te verwezenlijken. Wel heeft de jury vier beste
kiezen dan via hun portemonnee
laboratorium maakt, waarin strategische
inzendingen aangewezen die boven de andere inzendingen
voor duurzaamheid en dwingen dit
samenwerking en afstemming plaatsvindt
uitstaken. Deze vier inzendingen bevatten elkaar aanvullende
af bij de producenten. Een dergelijke
tussen privaat, particulier en publiek
bouwstenen om de doelstelling binnen handbereik te brengen.
fiscale maatregel werkt als compost
initiatief. Want als het ergens kan, is
voor innovaties om CO2-uitstoot te
het hier. De Stedendriehoek heeft de
verminderen, energieverbruik te reduceren
juiste maat, attitude en ingrediënten om
en de resterende benodigde energie
kringlopen te sluiten – op regionale én
duurzaam op te wekken. Want alleen
hyperlokale schaal – en zo de circulaire
een combinatie van energiebesparing
economie gestalte te geven.
— Uit juryrapport tiende Eo Wijersprijsvraag —
en duurzame opwekking maakt energieneutraliteit in de regio überhaupt mogelijk en kan tot een aantrekkelijk regionaal stadslandschap leiden. De beprijzing van CO2 zal er hoe dan ook komen, dus is het beter daar maar goed op voorbereid te zijn. Want deze nieuwe
projecten
economische realiteit zet een omwenteling in gang die vergelijkbaar is met eerdere industriële revoluties. Dat leidt niet vanzelf tot ruimtelijke kwaliteit.
Stedelijk gebied
Landbouw (grasland)
Bedrijventerrein
consument
Recreatiegebied
producent
Water
Bos
10
Open natuurlijk terrein
Akkerbouw
TEAM: Witteveen+Bos [Diederik Bel, Eric Holtrop, Jasper Lackin, Elisabeth Ruijgrok, Harry Webers] H+N+S [Dirk Sijmons, Lodewijk van Nieuwenhuijze, Jasper Hugtenburg, Inge Kersten, Joppe Veul] Wing [Jannemarie de Jonge, Dirk Oudes] FABRIC. [Eric Frijters, Olv Klijn, Bas Driessen, Mirte van Laarhoven] marco.broekman [Marco Broekman] CE Delft [Sander de Bruin]
11
BESTE INZENDING 1e/2e PLAATS
LIII De Groene Fabriek
Slimme verbindingen en een sterk regionaal merk De Groene Fabriek introduceert een
De Groene Fabriek zet voet aan de grond
nieuwe kringloop die slimme verbindingen
op industriegebieden en op plekken waar
legt tussen reeds bestaande bedrijvigheid,
knooppunten in het bestaande infrastruc
bedrijventerreinen, grondstoffen en
tuurnetwerk liggen, zoals treinstations,
(rest)producten uit de regio en – al dan
afslagen van snelwegen, trafostations of
niet – nieuw toe te voegen duurzame
havens. Hierdoor kan de uitwisseling van
“Kansrijke locaties in het landschap krijgen herkenbare groene condensatiepunten, zodat beschikbaarheid van duurzame energie een belangrijke vestigingsfactor kan worden.”
energiebronnen.
elektriciteit, warmte, grond- en reststoffen
— Uit juryrapport tiende Eo Wijersprijsvraag —
het meest efficiënt plaatsvinden.
Hub de Mars
Het plan hanteert de principes van de circulaire economie. De Groene Fabriek
De Groene Fabriek is meer dan een
spant een circulair werkveld op tussen
energetisch interessante kringloop.
drie typen producenten – de CleanTech
Het plan maakt de energieambities
producenten, de grondstofbewerker en de
zichtbaar in het landschap en koppelt
vergister – en drie typen leveranciers –
aan op andere regionale opgaves zoals de
veeteelt, landbouw en zonnecellen. Naast
herstructurering van bedrijventerreinen.
duurzame energie voor de nabijgelegen
Dit alles zet de Stedendriehoek neer als
woonomgeving, levert de Groene Fabriek
een merk.
enkel volledig groene eindproducten
BESTE INZENDING 3e/4e PLAATS
Hub vooruit
op, zoals bioplastics, biocomposieten
Een landschap van knooppunten in energienetwerken
en bio-oliën. Organische restproducten en restwarmte die het productieproces oplevert, stromen weer terug in de kringloop.
vergister
compost
compost
rest mest
Nanotechnologie, geotechniek, warmte-
in een tastbare en gemeenschappelijke
koude opslag, biomassa en natuurlijk
identiteitsdrager voor de regio. Het
wind-, water- en zonne-energie. Aan
netwerk ontwikkelt zich stapsgewijs. Uit
technieken om duurzame energie op te
verbindingen tussen losse initiatieven
wekken geen gebrek. Maar het toepassen
in de regio groeien eerst kleinere,
ervan gebeurt nu slechts mondjesmaat
afzonderlijke netwerken.
— Uit juryrapport tiende Eo Wijersprijsvraag —
en enkel op kleinere schaal. Hub Vooruit
rest
“Centraal staan de ‘hubs’ die geënt zijn op het landschap en die nieuwe betekenis geven aan de verbinding tussen energie, wonen, werken en transport.”
faciliteert de kanteling waarmee duurzame
Strategische koppelingen tussen
energie op grote schaal doorbreekt.
deze kleinere netwerken zorgen voor versnelling zodat op termijn opschaling
Hub Vooruit is een slim digitaal
plaatsvindt tot een groot en krachtig
aangestuurd netwerk van warmte en
regionaal netwerk.
stroom. Overal kan worden ingeplugd voor
CleanTech producent
grondstof bewerker zetmeel pellets
12
vezels
De Groene Fabriek | EO Wijers inzending 2015 TEAM: IAA Stedenbouw en Landschap [Pim Kupers, Diederik Giesen, Moniek Otten, Theo de Bruijn]
invoer en afname van energie. Binnen dit
Het nieuw op te richten Energieschap
netwerk zorgen hubs voor de verdeling,
speelt een belangrijke aansturende rol.
transformatie en opslag van warmte en
Dit regionale samenwerkingsverband
elektriciteit. Deze knooppunten vormen
tussen overheid, markt en lokale
tevens het gezicht van het netwerk: ze
energiecoöperaties beheert, coördineert
verbinden energiestromen aan belangrijke
en faciliteert het netwerk. Samen met de
plekken en routes in de regio. Zo
mensen uit de regio geeft het vorm aan het
voorziet het netwerk niet alleen in een
netwerk en verleent het betekenis aan de
aantrekkelijk energiesysteem, maar ook
Stedendriehoek als energieneutrale regio.
TEAM: Rho adviseurs Deventer [Guido van Loenen, Stefan la Grand, Jos Leijten] Kruitkok Landschapsarchitecten [Mariëlle Kok, Esther Kruit] Dominic Tegelbeckers Stedenbouw en Architectuur [Dominic Tegelbeckers] Bestwerk [Timo Bralts, Fiona Sterling] Jelle Rijpma Advies [Mariska Louman] m.m.v. Otto Hettinga [Energierijk Voorst], Jolanda Hoeflak [Bril van Jane], Rob van Leeuwen, Derk-Jan Verhaak, Eric van der Aa [Rho Adviseurs], Adriaan Weerheim [student ROP Hogeschool Utrecht]
13
SCA Packaging op Oprichting Paper Innovation en Experience Center Aquaponics Farm Eerbeek Landal lanceert elektrisch Aansluiting Eerbeek op retourleiding IWE Elektrische Hop on-Hop Off bus Zelfvoorzienende bungalowpark vevoer-arrangement vanaf lightrail Mayr Melnhof op Coldenhove papier op Alle recreatieparken Hoenderlo Zwembad Landal Coldenhove aansluiting net op lightrail Apeldoorn-Eerbeek Landal, Sparta en Car2Go station Apeldoorn retourleiding IWE retourleiding IWE aangesloten op net op restwarmte Coldenhove papier Aansluiting station Benzine-autovrij sluiten intentieverklaring Cleantech Recreatie EV Lochem op net vakantiepark
proef BIONET Eerbeek Verwarming Zwembad Coldenhove met restwarmte
Duurzaam Water Eerbeek
Elektrische
DOMO energiearm melkpoeder For Farmers Ontwikkeling ‘etalage Oprichting Paper Innovation en Experience Center zero-waste pilot elektrische naar de toekomst’ veevoer Zwembad Landal Coldenhove stadsdistributie Pilot delen elektrische auto op restwarmte Coldenhove papier
proef BIONET Eerbeek zorg-pendel Oprichting Lochem Energie
Verwarming Zwembad Duurzaam Water Eerbeek op stadhuis Coldenhove met restwarmtePV-cellen
Oprichting Lochem Energie
Kanaalzone Lochem wordt SCA Packaging op Cleantech maakplaats retourleiding IWE
Aquaponics Farm Eerbeek
PV-cellen op stadhuis
Cleantech production center
Plaatsing eerste windmolen ABS PV op sporthal de Uutvlog Doorontwikkeling kleinschalige windturbines Solar op vastgoed sponsoren in ABS tekent convenant met Rabo Cooperatiefonds Eerste Cleantechbedrijf Saxion incubator Solar-Sponsorloop ABS voor aanleg warmtenet Bathmen leegstaand agrarischLeden bedrijfen sponsoren richten Isolatie sporthal ABS energie-fonds op
Aanleg warmtenet Zuidbroek RWZI aangesloten op warmtenet Zwitsal Apeldoorn
g Apeldoorn
Inschakelen Opschakelen
Anklaar
Kerschoten Cleantech Tomorrow 3 Sprenkelaar
Cleantech Tomorrow 1
Het opschalen van lokaal initiatief
Saxion incubator
Staatsliedenkwartier
Cleantech Tomorrow 3
Sprengenbos
Gelre Ziekenhuis
Sluisoord
Osseveld
Ugchelen
Publieksprijs
lancering Cleantech parkway
Matenhorst Wijziging naam ABS naar ABS-E (Algemene Bathmense Westenenk Sport- en Energievereniging Matendonk Matendreef
konden hun stem uitbrengen voor de Matenhoeve
Westenenk Matendreef
lancering Cleantech 1000 revolving funds Saxion incubator
Matenveld Stedendriehoek reisde in de zomer
van 2015 door de regio. Bezoekers Krachthonk Bathmen
Lightrailverbinding Matenhorst Apeldoorn-Dieren
Lightrailverbinding Apeldoorn-Dieren
De Heeze
publieksprijs. Heritage High Tech is Matendonk
Ops
Stoomkring t
voor publiek Matenhoeve inzendingen voor een energieneutrale De Heeze
Sto
Stoomkring t voor publiek S3H
Matenveld
Sto
door het publiek tot favoriet gekroond. Het plan stelt voor om de aanwezige
S3H
restwarmte uit de stad te benutten als bron voor woningverwarming. Een
2015
Schakelen
Paleis het Loolancering Cleantech 1000 revolving Rivierenkwartier funds
Start verbreding A1
Oprichting Duurzame100
Meeschakelen
Sprengenbos Rivierenkwartier Plaatsing eerste windmolen ABS
Start verbreding A1
Wijziging naam ABS naar ABS-E (Algemene Bathmense Sport- en Energievereniging
Ops Twentekanaal
Krachthonk Bathmen Een tentoonstelling met alle 24
Aanleg warmte-opslag onder hoofdveld PV op sporthal de Uutvlog Sluisoord Kerschoten Gelre Ziekenhuis Anklaar Solar op vastgoed sponsoren ABS tekent convenant met Rabo Cooperatiefonds Solar-Sponsorloop ABS Osseveld Staatsliedenkwartier Leden en sponsoren richten Ugchelen Sprenkelaar voor aanleg warmtenet Bathmen Isolatie sporthal ABS energie-fonds op
Aanleg warmtenet Zuidbroek Oprichting Duurzame100 RWZI aangesloten Cleantechop warmtenet Tomorrow 1 Zwitsal Apeldoorn
Paleis het Loo
Een innovatieve oplossing Twentekanaal lancering cleantech slowlane Lochem voor het verwarmen van de Cleantech parkway bestaande woningvoorraad cleantech slowlane Lochem Energiepanoram
Cleantech harbour
Aanleg warmte-opslag onder hoofdveld
en
Heritage High Tech 2030 Energiepanoram Weldadig Eerbeek
Aansluiting Eerbeek op lightrail cleantech slowlane Lochem
Coldenhove papierCleantech op production center retourleiding IWE
Mayr Melnhof op retourleiding IWE
Doorontwikkeling kleinschalige windturbines Eerste Cleantechbedrijf in Saxion incubator Kanaalzone Lochem wordt DOMO energiearm melkpoeder leegstaand agrarisch bedrijf For Farmers Ontwikkeling ‘etalage Cleantech maakplaats zero-waste pilot elektrische naar de toekomst’ veevoer stadsdistributie Pilot delen elektrische auto
Elektrische zorg-pendel
Weldadig Eerbeek Ontspanningsnet cleantech slowlane Lochem Cleantech harbour
2015
2016
2016
2017
2018
2017
2018
2019 BESTE INZENDING 3e/4e PLAATS
2019
2020
2021
2022
2023
2024
2025
tussen drie stappen 2026 samenspel 2027 2028 maakt
2029
dit mogelijk: warmte terugwinnen uit ventilatielucht, een warmtepomp
2020
2021
2022
2023
2024
2025
met zeer hoog rendement en een
2026 innovatief 2027 2028 afgiftetoestel dat warmte met 2029 ventilatoren verspreidt.
Een energieneutrale Stedendriehoek in
De inzending Schakelen laat zien hoe
Het Cleantech1000 fonds is een
2030? Hiervoor is een strak geregisseerde
een veelheid aan locatiespecifieke
nieuw op te richten revolverend
aanpak op grote schaal overbodig én
initiatieven een robuuste energiestrategie
fonds dat het eigenaarschap van de
onwenselijk. In het op parallelle sporen
voor de regio oplevert. Hiervoor is
energieneutrale regio waarborgt. Alle
schakelen en opschalen van kleinere
goed georganiseerd eigenaarschap een
eigenaren van de losse initiatieven,
initiatieven schuilt eveneens een robuuste
noodzakelijke voorwaarde. Slimme
ondernemers en overheid verenigen zich
strategie. Juist in betrokkenheid en
koppelingen vergroten de impact van de
in het fonds en laten zo een regionale
eigenaarschap op kleine schaal ligt de
zwerm reeds bestaande projecten in de
financieringsstroom ontstaan die
sleutel om draagvlak en financiering
Stedendriehoek. Het koppelen van deze
bijdraagt aan het opscha(ke)len van
te organiseren om de Stedendriehoek
initiatieven aan de juiste financiering
nieuwe en bestaande projecten in de
energieneutraal te maken. Deze
en organisatiemodellen borgt dat de
Stedendriehoek.
betrokkenheid komt niet tot stand via
projecten elkaar gaan beïnvloeden en
rekenmodellen en ambitiedocumenten.
versterken. Het verbinden aan grotere
Juist concrete projecten die het dagelijks
ruimtelijke ontwikkelingen die toch
leven van mensen raken, bieden
al op de agenda stonden - zoals de
handelingsperspectief om actief bij te
herstructurering van woonbuurten en
dragen aan een energieneutrale regio.
bedrijventerreinen, vrijkomend agrarisch erfgoed en aanwezige industriële
— Uit juryrapport tiende Eo Wijersprijsvraag —
“Wie doet wat wanneer? Het proces om tot transitie te komen intrigeert.” — Uit juryrapport tiende Eo Wijersprijsvraag —
reststromen – garandeert een opschaling en een structureel karakter.
14
“De bestaande bebouwing is één van de belangrijkste energieverbruikers. De nadruk op wat de burger zelf kan bijdragen, verdient waardering.”
TEAM: The Cloud Collective [Gerjan Streng] Werkend Landschap [Peter Hermens] transitionLAB [Thijs van Spaandonk]
TEAM: Kristinsson Reitsema duurzame innovatie [prof. ir. Jón Kristinsson, ir. Coraline Vester] Architecten- en ingenieursbureau Kristinsson [ir. Floris Klunder] Tauw [ir. Barry Meddeler] Nibe Energietechniek [Gerben van Veller] Thomas Broos [Student Bouwkunde Delft]
15
Miranda Reitsma, Ateliermeester werkateliers
ROUTE NAAR 2030
Matchmaking tussen inzendingen en regio
HOE DE VIER BESTE INZENDINGEN DE ENERGIE TRANSITIE OP GANG GAAN BRENGEN
Miranda Reitsma jurylid tiende Eo Wijersprijsvraag, ateliermeester “Als ateliermeester had ik de taak om de inzendingen verder te brengen en te koppelen aan de regio. Tijdens de ateliers was de regio breed vertegenwoor-
De prijsvraag leverde dit keer niet één winnaar in de klassieke
digd, van overheden tot bedrijfsleven.
zin op. De jury selecteerde vier ‘beste inzendingen’ en gaf
De aanwezigen waren heel betrokken en
Drie parallelle sporen
vernieuwing, systeemveranderingen of
daarbij de belofte dat deze teams in door de regio en de
brachten veel kennis mee. Daar was ik
De uitkomst van de werkateliers is een
paradigmaverschuivingen – om zo de
stichting georganiseerde werkateliers zouden verkennen hoe
erg blij mee. Toch is de overdracht aan
route richting 2030 die bestaat uit drie
ambitie binnen handbereik te brengen.
deze inzendingen tot een regionale strategie kunnen leiden.
de regio anders gegaan dan ik had ge-
parallelle sporen die innig met elkaar
dacht. Dit ligt aan de complexiteit van
verweven zijn: ‘de Fabriek’, ‘de Markt’ en
de opgave. Het leidt tot een verschil in
‘het Laboratorium’. Deze drie sporen zijn
invalshoek tussen de teams en degenen
complementair aan het huidige speelveld
die het gaan doen, namelijk de partijen
van energie-initiatieven op het gebied
in de Stedendriehoek. De oprichting
van beleid, communicatie en concrete
van het Laboratorium is volgens mij
projecten in de Stedendriehoek en zorgen
cruciaal om dit bij elkaar te brengen en
dat hier synergie en samenhang tussen
de daadkracht te vergroten. Hier wordt
ontstaat. Dit vergroot de reikwijdte van
kennis immers niet alleen ontwikkeld,
individuele initiatieven, waardoor de
maar ook meteen geïmplementeerd in
energietransitie in een versnelling komt.
de praktijk.
Foto: Cleantech Center
16
“Samenwerking tussen de prijsvraaginzendingen en bestaande projecten in de regio is zeer belangrijk, zelfs noodzakelijk, voor het vervolg.” — Henk Janssen, Cleantech Center —
Dit driesporentraject toont aan dat de energietransitie niet enkel een overheids
In de Markt en de Fabriek staan de
doelstelling is. Integendeel: het parcours
Ook de uitwisseling tussen de vier in-
uitvoering van en de samenwerking
is inclusief ingericht, samen met partners
zendingen was belangrijk in de ateliers,
tussen concrete projecten centraal. Uit
uit de regio. Deze partners kunnen
in de hoop dat dit ieders plan zou ver-
berekeningen blijkt echter dat de optelsom
via het ontwikkelen van projecten,
sterken. Aanvankelijk stonden de teams
van al deze projecten niet voldoende is
producten en diensten zelf meeprofiteren
hier aarzelend tegenover. Maar al snel
om de gestelde ambitie te verwezenlijken.
van de transitie. Dat blijkt ook uit het
gaven ze aan te willen werken aan een
Deze projecten maken wel lineaire meters
financieringsmodel. Bij aanvang leunen
overkoepelende regionale benadering,
richting de energietransitie, maar het
Lab, Fabriek en Markt sterk op publieke
waarin losse projecten een plek kregen.
ontbreekt aan exponentiële meters. Er
middelen. Gaandeweg, wanneer steeds
Dit heeft me ontzettend positief verrast.
is dus een versnelling nodig waardoor
meer concepten de vertaalslag hebben
Elk van de beste inzendingen
de plannen S3H-BTK en Hub Vooruit
van Miranda Reitsma. Samen met
bevat immers een puzzelstukje
van een sterk conceptuele aard,
vertegenwoordigers van overheden,
de energietransitie zowel tijdig alsook
gevonden in concrete projecten en gekop
van het antwoord op de complexe
terwijl de inzendingen Schakelen
bedrijfsleven en organisaties in de
Terugkijkend vind ik de ateliers een rijk
in de volledige omvang en samenhang
peld zijn aan regionale partners, nemen
prijsvraagopgave. En juist in de
en De Groene Fabriek zich juist
regio Stedendriehoek werkten de
format. Het is een goed middel om de
tot stand komt. Het Laboratorium
private middelen de financiering over.
combinatie van en uitwisseling tussen
richten op concrete projecten. In
ontwerpteams aan vervolgstappen
inzenders in aanraking te brengen met
richt zich op de zoektocht naar
deze vier plannen komen kansrijke
het najaar van 2015 vonden vier
om de energietransitie in de regio te
de regio. Dit leidt volgens mij altijd tot
exponentiële versnelling en biedt ruimte
oplossingsrichtingen in beeld. Zo zijn
werkateliers plaats onder leiding
versnellen.
interessante vervolgprojecten.”
voor het verkennen van conceptuele
17
Laboratorium
Fabriek
Markt
Experimenteerruimte
Product-Markt-Combinatie
Gemeenschap
R&D
Opschalen
Netwerken
Innoveren pre-competitief
Business Case ontwikkelen
Ontmoetingsplek
Pilots S3H-BTK inzicht in de gevolgen van CO2-belasting Het invoeren van CO2-belasting maakt
Verbinden
duurzaam geproduceerde producten goedkoper en CO2-belastende producten
Vraag en aanbod
duurder. Om het publiek inzicht te geven in de gevolgen hiervan worden vitrines gemaakt met daarin de (gemiddelde)
idee opgave
technologie theorie
business case
omzet
boodschappen in de supermarkt. In deze vitrines wordt de huidige productprijs vergeleken met de toekomstige prijs,
private bijdrage
publieke bijdrage
pilot: S3H-BTK
wanneer de artikelen met de CO2belasting te maken krijgen. De eerste vitrines zijn te zien op het congres
pilot: Hub Vooruit
CleanTech Tomorrow.
Laboratorium: het CleanTechLab
Stedendriehoek als een proeftuin voor de
Het CleanTechLab – eind 2015 opgericht
technologieën die kansrijk blijken, krijgen
Hub Vooruit Hub de Mars
in de Stedendriehoek – biedt ruimte
een doorontwikkeling in de Fabriek. De
De Hub-Vooruit-aanpak ontwikkelt een
voor onderzoek en experiment. Denk
Eo Wijers-prijsvraag heeft mede dankzij
gebiedseigen energiestrategie voor het
aan precompetitief onderzoek en
het atelier en de denkkracht uit de regio
bedrijventerrein De Mars in Zutphen en
experimenten met regelgeving en
zelf een eerste serie onderzoeksvragen
koppelt deze aan ruimtelijke, sociale
fiscaliteit. Dit laboratorium ziet de hele
opgeleverd voor het CleanTechLab.
en maatschappelijke ontwikkelingen.
thema’s ruimte en energie. Theorieën en
Eén van de ideeën hiervoor is een slim,
Onderzoeksvragen CleanTechLab • Hoe kan de regio Stedendriehoek de energietransitie ruimtelijk accommoderen? • Hoe dragen initiatieven van onderop structureel bij aan regionale doelstellingen? • Welke governance-strategie vraagt de energietransitie? • Wat is een optimale schaal voor energienetwerken en hoe zijn deze
Fabriek: concreet aan de slag
flexibel en karakteristiek bovengronds
In de Fabriek gaan initiatiefnemers
warmtenetwerk: een warmte high-
concreet aan de slag met veronderstelde
line. Hieraan worden andere functies
oplossingen. Dit spoor richt zich op het
gekoppeld zoals bruggen, voetpaden,
energietransitie en welke nieuwe
ontwikkelen van concrete projecten, busi-
groenstructuren en pop-up stores.
ruimtelijke typologieën levert dit op?
ness cases en product-marktcombinaties.
Ook het omvormen van vuilstort Fort
• Hoe kan de overgang van lineaire
Initiatieven en business cases die nu al in
de Pol tot een iconische educatieve
naar circulaire ketens versneld
de regio aanwezig zijn en de inzendingen
energieheuvel is een van de ideeën.
worden?
van de Eo Wijers-prijsvraag komen als
• Welke evenementen moeten
eerste op tafel.
georganiseerd worden om continu bij te dragen aan het vieren en beleven
De vier ontwerpteams hebben in de
van de energietransitie?
werkateliers hun plannen nader uitgewerkt
• Welke ruimte biedt de Omgevingswet
tot voorstellen voor pilotprojecten.
netwerken te koppelen aan andere
voor regionaal maatwerk en
Hiervoor zijn verkennende gesprekken
infrastructuur?
innovaties? En hoe is die optimaal in
gevoerd met regionale partners en
te zetten voor de energietransitie én
enkele samenwerkingspartners zijn reeds
voor ruimtelijke kwaliteit?
vastgelegd. Deze pilotprojecten krijgen
• Hoe zijn fiscale instrumenten (zoals BTK) te koppelen aan de
een vervolg in de Fabriek. 18
19
pilot: De Groene Fabriek
De Groene Fabriek bedrijventerreinen Lochem/ Deventer/Apeldoorn
Markt: uitwisselen en verbinden
Van 2016 naar 2030
De regio Stedendriehoek heeft zich met de
De uitkomsten van de ateliers geven
uitkomsten van het atelier gepresenteerd
Binnen de Markt staat uitwisseling
vorm aan het parcours richting 2030.
als één van de vijftien innovatieve
Het concept achter de Groene
centraal tussen burgers, overheden,
Het is nu zaak dat partners en partijen
Nederlandse praktijken tijdens de
Fabriek krijgt allereerst een nadere
bedrijven en kennisinstellingen. Het is
uit de regio dit parcours omarmen en
slotmanifestatie van het Jaar van de
verdiepingsslag. Daarvoor worden
de plek waar vraag en aanbod bij elkaar
het gaan bewandelen. Tijdens de ateliers
Ruimte. En de regio Stedendriehoek is
specialisten op het gebied van
gebracht worden, maar het is ook de
ontpopten zich de early adopters die
als vernieuwende praktijk opgenomen in
energie en productie geraadpleegd.
plek waar partners elkaar ontmoeten.
gaan participeren in het CleanTechLab:
het Manifest 2040 dat op 15 december
Vervolgens krijgt De Groene Fabriek een
Kortom, de Markt biedt een platform
vertegenwoordigers van de regio
2015 aangeboden is aan minister
specifieke uitwerking voor geschikte
en een netwerk voor het faciliteren van
Stedendriehoek, de Strategische Board
Schultz-van Haegen (Infrastructuur en
bedrijventerreinen in drie gemeenten,
de uitkomsten van de Fabriek en het
Stedendriehoek, de provincies Gelderland
Milieu). Daarnaast staan nog andere grote
waarna gekeken wordt of een pilot tot
CleanTechLab. Denk aan het uitbouwen
en Overijssel en de vier beste teams van
aankoppelmomenten op stapel, zoals de
de mogelijkheden behoort.
van het netwerk, het maken van handige
de Eo Wijers-prijsvraag.
City Deal Energietransitie in het kader van
koppelingen tussen initiatieven, het
Schakelen papierindustrie Eerbeek De restwarmte van de papierindustrie biedt een gigantische potentie voor nieuwe business cases van
pilot: Schakelen
Agenda Stad en de EU Urban Agenda.
betrekken van regionale partijen en het
De volgende zet is het warmdraaien van
realiseren van kansrijke business cases
andere partijen binnen en buiten de regio.
Kortom, de versnelling is ingezet. De
die al voor handen zijn. Hiervoor zijn
Hiervoor zijn de eerste stappen gemaakt.
regio heeft alle ingrediënten voor een
niet alleen de vier beste inzendingen
De vier teams hebben het bestuur van de
energieneutrale toekomst in handen – het
bruikbaar, maar ook de andere ideeën die
regio Stedendriehoek geïnformeerd over
is nu een kwestie van aanpakken en doen.
voor de prijsvraag zijn ingediend.
het CleanTechLab en hun bijdrage hierin.
warmteminnende industrie, teelt en recreatie. Dit project ontsluit deze potentie in Eerbeek. Hier is naast EU
de fabrieken ruimte voor duurzame economische ontwikkeling, aansluitend
1 Beleid en governance
City Deal
Nationaal Lokaal
bij het typische Eerbeekse kwaliteiten. Schakelen gaat de restwarmte zodanig inzetten dat het tegelijkertijd comfort en werkgelegenheid oplevert voor Eerbeek. Zo ontstaat een energielandschap dat
Cleantech Tomorrow
2 Communicatie en evenementen
enquete draagvlak
voor iedereen aantrekkelijk is.
200+ projecten CTRD
3 Projecten 24 inzendingen Eo Wijers
Vooruitgang
CleanTech agenda
NU
20
2020
2025
2030
21
DE STEDENDRIEHOEK AAN ZET
Zoek naar het regionale belang
De prijsvraag is afgerond en de vervolgstappen zijn
“De winnende inzendingen zijn allemaal
vastgesteld*. Hoe gaan partijen uit de regio nu aan de slag met
nuttig voor de Stedendriehoek.
de opgedane inzichten uit de prijsvraag?
Paul Blankman beleidsadviseur milieu, gemeente Brummen
de blik volledig gericht is op de ambitie
dit CleanTechLab leidt tot concrete en
om in 2030 een energieneutrale regio
haalbare resultaten en niet blijft hangen
te zijn, waardoor de schotten tussen
in goede voornemens. Ook kunnen we de
afzonderlijke gemeenten neergehaald
inzendingen die tot concrete projecten
zijn. De prijsvraag blijkt een voertuig te
in de regio leiden, ondersteunen via pro-
zijn om de regionale energieambitie te
vinciale programma’s als Energietransitie
realiseren. Nu is het zaak om dit voertuig
en Gebiedsopgaven en via het Gelders
rijdend te houden en een versnelling
Energieakkoord. Een idee dat wat ons be-
te geven. Daarom pleit ik ervoor dat
treft in het CleanTechLab verder verkend
Hun toepasbaarheid varieert van
regiogemeenten de uitkomsten van de
mag worden, is het Energieschap. Dit was
heel concreet tot meer abstract. De
prijsvraag ondersteunen, ook in financiële
onderdeel van de inzending Hub Vooruit.
inzending S3H-BTK bevindt zich op
zin. Ongeacht of iedere euro die een
Een dergelijke organisatie, vergelijkbaar
het meest abstracte niveau. Het vormt
gemeente investeert in de eigen gemeente
met het waterschap, kan optimaal sturen
een overkoepelende kapstok voor
neerslaat: het integrale, regionale belang
op het bereiken van de regionaal gestelde
concrete projecten op het gebied van
moet leidend zijn.”
energiedoelen. Want wat ons betreft ligt er
energieneutraliteit. Voor de gemeente
zeker nog een uitdaging om ideeën goed
Brummen is het project Schakelen
te (blijven) toetsen op hun bijdrage aan de
het meest interessant. Schakelen stelt voor om de restwarmte van de papierfabriek in Eerbeek te verbinden aan nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen die toch al op stapel staan. Deze koppeling heeft een gunstig effect op
Ga hier verder André Niens, Elbert van der Linden, Johan Willemsen programma ruimte, provincie Gelderland
de energiehuishouding van Eerbeek en zorgt tegelijkertijd voor een ruimtelijke
“De Eo Wijers-prijsvraag heeft een
opwaardering van het gebied. Een win-
mozaïek aan oplossingen voor een
winsituatie dus.
energieneutrale Stedendriehoek opgebracht. Dé oplossing zat er
energieambities van de regio.”
De veelheid aan ideeën is de kracht van de prijsvraag Nils Leemans Coördinator Ruimtelijke Kwaliteit & Vormgeving en regiocoördinator Duurzaamheid, Rijks waterstaat Oost-Nederland
Het project Schakelen komt op een goed
niet tussen, maar de kracht schuilt
moment. Voor Eerbeek is een nieuw
juist in het verbinden van de
bestemmingsplan in de maak. Hierbij zet
verschillende ideeën. De jury heeft
de gemeente sterk in op koppelingen op
dat goed ondervangen, door vier
het gebied van duurzaamheid, zoals het
beste inzendingen aan te wijzen en
gebruiken van restwarmte en geplande
negen eervolle vermeldingen. Het
“Rijkswaterstaat – waar ik voor werk
ruimtelijke ontwikkelingen. Het idee van
is nu zaak om de – deels abstracte –
– is de uitvoeringsorganisatie van het
Schakelen gaan we actief meenemen in dit
toekomstvisies om te zetten in concrete
Ministerie van Infrastructuur en Milieu.
proces.
maatregelen op de korte termijn.
Het thema ruimte en energie behoort tot
De Stedendriehoek is een samenhangend
Als provincie Gelderland dragen we
om te kijken welke rol infrastructuur
stelsel van bestuurders, wethouders en
graag bij aan het verder brengen van de
kan spelen binnen de ambitie van een
burgemeesters, die op eigen wijze kunnen
uitkomsten van de prijsvraag. Wij zijn
energieneutrale regio. Op dit moment
beslissen over de activiteiten binnen de
dan ook blij met de oprichting van het
zijn wij bezig met het uitwerken van de
regio. Het gevaar is dat afzonderlijke
CleanTechLab, waarmee de regio een
plannen voor de verbreding van de A1
gemeentelijke agenda’s het regionale
vervolg geeft aan de prijsvraag en de
tussen Apeldoorn en knooppunt Azelo.
belang soms naar de achtergrond dringen.
ateliersessies. Het is wel belangrijk dat
Met de inzending Hub Vooruit gaan we in
De Eo Wijers-prijsvraag heeft gezorgd dat
de inspiratie van de inzendingen via
ieder geval de koppelkansen verkennen.
ons pakket. Voor ons is het interessant
22
* Zie artikel Een route naar 2030 (pagina 16)
23
Kunnen we de energieopgave in relatie
van belang dat in het vervolgtraject niet
zijn, dat getuigt van lef. De bestaande
verbinden met de ‘doeners’ uit de regio, de
nieuwe verbindingen zichtbaar worden.
S3H-BTK een podium. Op het congres
brengen met de verbreding van de A1?
alleen aandacht uitgaat naar de vier beste
initiatieven in de regio op het gebied
reeds lopende initiatieven. Samenwerking
Daarnaast vertalen de inzenders alle
worden twee vitrines geplaatst. De ene
Deze vraag willen we als Rijkswaterstaat
inzendingen; ook de andere inzendingen
van schone technologie en duurzame
tussen de inzendingen uit de prijsvraag
duurzaamheidsambities naar het
vitrine toont producten met de huidige
in navolging van deze prijsvraag graag
bevatten belangrijke inzichten voor
energieopwekking hebben ook baat
en bestaande projecten in de regio is
landschap: wat zijn nu de ruimtelijke
prijzen, belast met de BTW (belasting over
verder verkennen.
energieneutraliteit. Juist de veelheid aan
gehad bij de prijsvraag. Er is een
zeer belangrijk, zelfs een noodzakelijke
consequenties van deze ambities?
toegevoegde waarde), en beelden van het
kleinere ideeën en oplossingen is een
kanteling gekomen: de prijsvraag
voorwaarde. Alleen dan kunnen we de
Tenslotte is de kijk op duurzaamheid
huidige landschap. In de andere vitrine
meerwaarde van de Eo Wijers-prijsvraag.”
heeft iets losgemaakt waardoor
energie die de prijsvraag heeft losgemaakt
verbreed. Er is niet alleen gekeken
zijn dezelfde artikelen geplaatst, maar
dan als een partij die meedenkt over
lopende initiatieven ineens in een
ook op de lange termijn borgen.”
naar wat windmolens of zonnepanelen
dan belast met de BTK (belasting over
oplossingsrichtingen. In een later
stroomversnelling zijn gekomen.
opleveren, maar ook naar wat toerisme,
toegevoegde koolstof). Deze vitrine toont
recreatie, industrie, landbouw en
daarnaast het landschap van de toekomst
transport kunnen bijdragen aan de
als producenten en agrarische bedrijven
energietransitie.
met de BTK aan de slag gaan. Welke
In eerste instantie zie ik onze rol
stadium kunnen we met vergunningen eventuele toepassingen mogelijk maken of zelfs mee ontwikkelen. Ook een rol als experimenteerpartner op het gebied van infrastructuur en energie behoort tot de mogelijkheden. Denk bijvoorbeeld aan
biobased bitumen of energieopwekkend
Als Cleantech Center zijn we nauw betrokken geweest bij het verloop van de Eo Wijers-prijsvraag. Nu de prijsvraag formeel is afgerond, willen we graag een rol blijven spelen en helpen om de beste
Een nieuw perspectief op de duurzaamheids transitie
Welke impact heeft dat op het landschap
aanknopingspunten voor De Groene
van de Stedendriehoek? Dit maakt een
Fabriek. We verkennen wat dit voorstel
abstracte inzending als S3H-BTK heel
Marc Mobach beleidsmedewerker milieu, gemeente Lochem
kan betekenen voor de industriële zone
concreet en laat die landen in de regio.
ideeën richting realisatie te brengen.
proefvak aanleggen en daarmee zo’n
“De prijsvraag heeft mooie initiatieven
Wij zijn een loket en een broedplaats
technologie in de praktijk testen.
opgeleverd voor de regio, sommige
op het gebied van schone technologie.
“De prijsvraag geeft ons een nieuw
Toepassing op grotere schaal komt dan
zeer praktisch en uitvoerbaar, andere
De projectvoorstellen kunnen onze
weer een stap dichterbij.
wat theoretischer. Maar bovenal heeft
kennis en expertise gebruiken om hun
zich nu nog in de ontwikkelingsfase. Rijkswaterstaat kan bijvoorbeeld een
Ik denk dat wij als Cleantech Center vooral van betekenis kunnen zijn als een faciliterende en verbindende partij.
prijzen komen er op producten te staan? Als gemeente zien we concrete
Henk Janssen Directeur Cleantech Center regio Stedendriehoek
asfalt. Deze technieken bevinden
24
Ga de samen werking aan met bestaande projecten in de regio
langs het Twentekanaal in Lochem. Daarnaast zien we ook kansen voor de
De inzendingen van de prijsvraag zijn
inzending S3H-BTK, dat is een concept
allemaal heel waardevol. Ze geven een
waarbij belasting wordt geheven op de
antwoord op de prijsvraagopgave en
perspectief op de duurzaamheids
koolstofbijdrage van een product. Dit
tegelijkertijd schetsen ze samen ook een
transitie. De prijsvraaginzendingen
sluit aan bij de Cleantech ontwikkelingen
beeld van hoe de buitenwereld denkt over
de prijsvraag de regio echt op de kaart
traject richting uitvoering verder vorm
kennen een hoog abstractieniveau – er
in de Stedendriehoek. In april staat het
energietransitie. Deze blijkt heel creatief,
Het is tekenend dat de prijsvraag niet één
gezet: de Stedendriehoek als regio die
te geven. Daarnaast kunnen wij de
is met een vernieuwende helikopterview
congres Cleantech Tomorrow op het
breed en betrokken, dat is mooi om te
winnaar heeft opgeleverd. Daarom is het
over vijftien jaar energieneutraal wil
projectvoorstellen uit de prijsvraag actief
naar de regio gekeken – waardoor
programma. Daarin krijgt het voorstel
zien.” 25
Inwoners, bedrijven en overheden moeten hand in hand optrekken
was dus evident. Ook in de toekomst, bij het uitwerken van en experimenteren
Nu werken aan realisatie
meer abstracte concepten een nadere
En dat is bij uitstek een rol voor Clean-
biedt, maar ook op andere plekken in
uitwerking, zoals het voorstel S3H-BTK
tech Regio Development, dus die nemen
Overijssel toegepast kan worden. Samen
dat een belasting op toegevoegde CO2
we graag op ons.”
met de gemeente Deventer bekijken
Nicolette Klijn programmamanager, Stedendriehoek Innoveert
introduceert.
in de werking van het energienetwerk en
“De prijsvraag en de atelierrondes
tech Regio Development. Deze werk
kosten te duiden.
hebben een aantal concrete scenario’s
organisatie heeft een aantal focuspunten
opgeleverd voor de manier waarop de
benoemd om te zorgen dat de regio haar
Ik verwacht dat de experimenteerruimte
energietransitie in de Stedendriehoek
doelstellingen kan halen. Cleantech Regio
die de Stedendriehoek de komende
vorm kan krijgen. Zonder de prijsvraag
Development kan tevens de continuïteit
“De Eo Wijers-prijsvraag heeft
periode gaat organiseren op het
zouden deze scenario’s niet in deze
van de uitkomsten van de prijsvraag
deelnemers en betrokkenen in de
gebied van energietransitie, in het
samenhang en op dit abstractieniveau
borgen. Deels gaat dit over het organise-
Stedendriehoek laten ervaren hoe sterk
zogeheten CleanTechLab, een sterke
geformuleerd zijn. Er ontstaat nu een
ren van financiering, maar het gaat ook
de energietransitie verweven is met
voorbeeldfunctie voor andere regio’s
aanvliegroute die heel concreet is
over matchmaking tussen de voorstellen
Pieter van der Ploeg beleidsadviseur strategie, Alliander
met de uitkomsten van de prijsvraag, blijven we graag aangehaakt. Wij kunnen projecten verder brengen door data beschikbaar te stellen, inzicht te bieden
Stedendriehoek Innoveert wordt de komende periode onderdeel van Clean-
we of we van het concept de Groene
Grijp de kans om een systeem verandering aan te zwengelen Fleur Schilt beleidsontwikkelaar ruimte, energie en water, provincie Overijssel
Fabriek een pilot kunnen starten op bedrijventerrein Kloosterlanden. Het voorstel S3H-BTK geeft het sterkst richting aan een systeemverandering. Een belasting op toegevoegde CO2 is geen nieuw idee, maar nieuw is wel dat er nu draagvlak is om er serieus mee aan de slag te gaan. Vanuit één provincie of regio is dit fiscale concept niet te realiseren. Samen met de inzenders en bedrijven en instanties uit de regio willen we het idee
ruimtelijke ordening. Het resultaat is
oplevert. Dit draagt ook bij aan een
en die de werking op een regionaal
en de regio. Begin 2016 gaat Cleantech
“De Eo Wijers-prijsvraag kwam precies
een grotere bewustwording over welke
koploperspositie voor het Gelders
schaalniveau borgt.
Regio Development van start met een
op het goede moment. We werken aan
verrijken tot een uitvoerbaar experiment.
rol het energienetwerk speelt bij de
Energieakkoord. Maar om nu een slag
groep business developers die kansrijke
een herziening van de Overijsselse
Samenwerking met en toestemming van
realisatie van de energietransitie en de
te slaan, is de betrokkenheid van de
De voorstellen Hub Vooruit en De Groene
projecten naar een hoger plan trekken.
omgevingsvisie. Opgedane inzichten
het Rijk is hiervoor een voorwaarde.
daarmee gepaard gaande inrichting van
inwoners en zeker ook het bedrijfsleven
Fabriek zijn het meest concreet. Die zijn
De initiatieven die voortkomen uit de
uit de prijsvraag nemen we hierin mee.
het landschap. Dat is een waardevolle
van groot belang. Het zijn de overheden
meteen te koppelen aan partijen die
prijsvraag krijgen daarbij prioriteit.
In deze nieuwe omgevingsvisie zoeken
De prijsvraag heeft energie en daadkracht
les van de prijsvraag.
die de opgave en het ambitieniveau
al op diverse locaties in de regio bezig
we onder andere naar een systeem
losgemaakt. Dat moeten we niet uit onze
gedefinieerd hebben. Dat is logisch,
zijn. Vanuit Stedendriehoek Innoveert
Het oprichten van Cleantech Regio Deve-
verandering om de energietransitie
vingers laten glippen. Daarom hoop ik dat
van een belasting op toegevoegde CO2
Alliander is als kennispartner bij de
zij gaan immers over de ruimtelijke
hebben we 10.000 euro toegezegd voor
lopment is een belangrijk stap voor de re-
daadwerkelijk te realiseren. Het is knap
we een experiment van de grond kunnen
prijsvraag betrokken geweest. Wij
ordening. Maar inwoners en bedrijven
een eerste verdiepingsslag van De Groene
alisatie van de energietransitie. De lokale
dat vier inzendingen samen een wezen-
krijgen, want ideeën op papier lopen het risico te verwateren. Ik vind dat we als partners in de Stedendriehoek de kans
verzorgen de distributie van energie
bepalen welke activiteiten ín die ruimte
Fabriek. Door dit voorstel verder aan te
overheid heeft een ambitieuze agenda
lijke verandering beschrijven die deze
in een groot deel van Nederland.
ontplooid worden. Daar ligt de sleutel
scherpen, ontstaat een propositie waar
gepresenteerd, maar geeft nadrukkelijk
transitie mogelijk maakt.
Daarnaast richten we ons op kennis over
voor de realisatie van de transitie:
gemeentes direct op kunnen aanhaken.
aan dat de uitvoering grotendeels bij de
energienetwerken en energietechniek
inwoners, bedrijven en overheden moeten
Daarnaast zie ik de oprichting van een
ondernemers en de maatschappij ligt. Dat
Wat de Groene Fabriek vooral interessant
de prijsvraag een systeemverandering
en zijn we een van de initiatiefnemers
hand in hand gaan optrekken.”
Laboratorium als een grote meerwaarde
gebeurt niet vanzelf, daarvoor moet een
maakt, is dat het een concept betreft dat
aan te zwengelen die op lange termijn
van de prijsvraag. Hierin krijgen
uitvoeringsorganisatie ingericht worden.
niet alleen in de Stedendriehoek kansen
bijdraagt aan de energietransitie.”
van het Gelders Energieakkoord. Onze
26
betrokkenheid bij de prijsvraagopgave
moeten grijpen om met de resultaten van
27
DE ENERGIE OPGAVE IS NOG EEN ONWENNIG DOMEIN
PLANANALYSE DOOR DE RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN
Energieneutraliteit
Ruimtelijke kwaliteit
“Uitvoerbare strategieën en concepten,
Een sterk ruimtelijk ontwerp benut
inclusief inspirerende voorbeelden, om in
de bestaande, aanwezige ruimtelijke
Markante knooppunten Onder meer: De Groene Fabriek, Hub Vooruit, Mitochondria
2030 een energieneutrale Stedendriehoek
eigenschappen van een gebied ten
Het concentreren van duurzame
te bereiken.” Deze prijsvraagopgave kende
volste. De relevante vraag is dan: hoe
technieken in een beperkte aantal
reusachtige ambities en een complexe
sluit het ontwerp aan op de regio, om
compacte terreinen voorkomt
realiteit. Te meer omdat het werkelijk
met behulp van wat hier aanwezig
verrommeling en maakt het mogelijk
bereiken van energieneutraliteit een
is energieneutraliteit te bereiken?
in vormgeving en ligging een optimale
doelstelling is waarvan de haalbaarheid
De ingezonden plannen zijn grofweg
inpassing te bereiken. Vooral technische
nog niet is aangetoond. Een goed
onder te brengen in drie categorieën
efficiëntie en het minimaliseren van de
uitgewerkte test case die laat zien of en
ontwerpoplossingen die de opgave
visuele impact zijn drijfveren om voor
hoe het mogelijk is een transitie naar
van energieneutraliteit koppelen aan
deze oplossingsrichting te kiezen.
energieneutraliteit te verwezenlijken, zou
het landschap van de Stedendriehoek:
daarom bijzonder waardevol zijn. Scherp
markante knooppunten, energieopwekking
beschouwd is dat nog niet gelukt. Hoe
als toeristisch product en warmtenetten.
Een prijsvraag met een hoofdrol voor
vooruitgang, maar grootse nieuwe
De oogst van de tiende Eo Wijers-prijsvraag is tevens een graadmeter voor de staat
energieneutraliteit is natuurlijk complex.
vergezichten ontbreken. Deze uitkomst
van het denken over ruimtelijke ontwikkeling in relatie tot actuele en urgente
Maar niet op voorhand té complex. De
viel deels te verwachten, aangezien de
Energieopwekking als toeristisch product Onder meer: Hanzestad Zutphen Stroomt Vol Energie en Verdraaid!NUL en De Verbindende Kracht
maatschappelijke thema’s. Met de prijsvraag is de vakwereld uitgedaagd de thema’s
prijsvraag maakt inzichtelijk dat het
prijsvraagopgave in zekere zin zelf een
Verstop schone energieopwekking
te vertalen naar hun ruimtelijke consequenties. Wat betekenen de inzendingen voor
thema energie binnen de disciplines van
experiment was. Is het wel mogelijk om
niet, maar maak het zichtbaar en zet
het meer generieke debat over energie en ruimte? De plananalyse schetst hoe die
het ruimtelijk ontwerp en de planologie
een regio zelfvoorzienend te maken? Of
het in als aantrekkingskracht voor
uitdaging heeft uitgepakt. Specialisten op het gebied van ruimte en energie van de
nog een onwennig domein is. Vooral de
valt het resultaat ook toe te schrijven aan
de regio. Door rendabiliteit groter
Rijksuniversiteit Groningen analyseerden de inzendingen aan de hand van vier criteria:
dimensie van het energievraagstuk en de
het gebrek aan durf in Nederland om in
te zien, namelijk ook in termen van
energieneutraliteit, economische concurrentiekracht, governance en ruimtelijke
technische verschillen tussen bijvoorbeeld
grootse vergezichten te denken? Top-
bestedingen door mensen die het
kwaliteit. Welke inzichten levert deze plananalyse op?
elektriciteit en warmte lijken binnen de
downplanning maakt immers plaats voor
gebied komen bezoeken, kan zelfs een
inzendingen soms nagenoeg onbekend.
zelforganisatie, organische ontwikkeling,
terugverdieneffect optreden.
Dit is opvallend, omdat veel kennis en
onzekerheid en adaptiviteit. Wellicht is
concepten over energie en ruimte de
de oogst van deze prijsvraag veel meer
laatste jaren reeds in de literatuur, praktijk
te zien als een weerspiegeling van deze
en media aan bod zijn gekomen. Er zitten
tijdgeest.
komt dit? De inzendingen tonen kiemen van
zeker inzendingen bij die een aanzet
Warmtenetten Onder meer: Doorstromen en Schakelen
doen om een perspectief te schetsen
In tegenstelling tot eenmaal opgewekte
op het koppelen van verschillende
elektriciteit, neemt restwarmte bij
cruciale maatregelen en actoren die
transport snel in energiewaarde
energietransitie in de hand werken. Maar
af. Het fysiek bij elkaar brengen
geen van de inzendingen lijkt verder te
van producenten en afnemers van
gaan dan een geïsoleerde casus of ruwe
restwarmte opent nieuwe perspectieven
ideeën. Integrale perspectieven blijven
op het gebruik van ruimte en energie.
buiten beeld. Energie en ruimtelijke ordening hebben elkaar heel hard nodig, maar blijken in deze prijsvraag nog grotendeels vreemden van elkaar.
28
Foto: Peter van Oosten
29
Economische concurrentiekracht
duidt: de leidende rol van de overheid
Een toekomstbestendig vestigingsklimaat
samenwerking met burgers, bedrijven of
Ruimte en energie aan het begin van voorzichtige toenadering
is een noodzakelijke voedingsbodem
non-gouvernementele organisaties.
De uitkomst van de prijsvraag laat zien
maakt plaats voor een proces van
dat ontwerpers en planologen bij de
om de concurrentiekracht van een regio tot bloei te brengen. En kennis over
Ongeveer de helft van de aanvragen
energieopgave, één van de grootste
wat er in de regio aanwezig is, is een
koos voor het bieden van ruimte voor
maatschappelijke en ruimtelijke
fundamentele voorwaarde voor het
zelforganisatie, iets dat naadloos aansluit
uitdagingen van onze tijd, zoekende zijn
bereiken en economisch benutten van
bij de complexiteit en onvoorspelbaarheid
naar het verbinden van de thema’s energie
energieneutraliteit.
die gepaard gaat met de gewenste
en ruimte, terwijl beide elkaar heel hard
energietransitie. Positief was een aantal
nodig hebben. Met de prijsvraag is een
In dit kader is het opvallend dat de meeste
inzendingen waarin actief werd gestreefd
stimulans gegeven aan het leren verbinden
inzendingen geen aandacht besteden aan
naar nieuwe institutionele verbanden
van beide opgaven. En hoewel de eerste
een regio-specifiek economisch overzicht.
waarmee sturing in de regio gemakkelijker
verbindingen zijn gelegd, ligt er nog
Grofweg valt een tweedeling te maken
van de grond kan komen. Elk van deze
een grote uitdaging om beide werelden
tussen inzendingen die enkel op een zeer
inzendingen zag daarbij een link met
daadwerkelijk te laten vervlechten.
oppervlakkig manier aan de economische
zelforganisatie. Opvallend is echter dat
impact hebben gedacht en inzendingen die
er maar beperkt aandacht is voor hoe
De Eo Wijers-stichting vraagt naast
nieuwe bedrijven of sectoren bedenken
zelforganisatie de individuele initiatieven
de jurering bij iedere prijsvraag een
om de economische concurrentiekracht te
kan ontstijgen en kan leiden tot een
kennisinstituut de ‘stand van het
verbeteren.
meer regionaal gedragen strategie of
vak’ op te maken aan de hand van de
institutioneel ontwerp
prijsvraaginzendingen. Deze keer is dit gedaan door de Rijksuniversiteit
Niet één inzending geeft expliciet vorm aan het mogelijke toekomstbestendige
Een aanzienlijk deel van de inzenders
Groningen (RUG). Hen is gevraagd
vestigingsklimaat. Aantrekkelijke
lijkt het institutionele vraagstuk niet te
om vanuit een wetenschappelijke
toekomstbeelden levert de prijsvraag wel
herkennen. Dit is interessant. De overlap
invalshoek te analyseren hoe zij de
op, maar verdere stappen om dit voor
tussen de wereld van de planoloog
ontwikkelingen in het vakgebied bezien.
de bewoner of de ondernemer nader uit
met de wereld van de ruimtelijk
De analyse draagt bij aan de discussie
te werken, ontbreken. Mogelijk zijn de
ontwerper – ooit zo vanzelfsprekend –
over het discours van het vak.
inzenders zich bewust van de kracht van
is verdwenen. Dit is zorgelijk. Juist de
utopische toekomstbeelden en hebben
energietransitie snakt naar de combinatie
De plananalyse van de tiende Eo Wijers-
ze daardoor minder aandacht besteed
van ruimtelijk en institutioneel ontwerp,
prijsvraag is opgesteld door Terry
aan het doorgronden van de mogelijke
al was het maar door haar omvangrijke
van Dijk, Chris Zuidema, Ferry van
economische impact. Duidelijk is wel dat
ruimtelijke implicaties, het gebrek aan
Kann, Wendy Tan en Kitty Gugerell,
in de meeste inzendingen de koppeling
vakinhoudelijke kennis tussen energie en
Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen
tussen ruimte en economie nauwelijks is
ruimtelijke experts, het nog ontbrekende
Rijksuniversiteit Groningen. De
uitgewerkt.
institutionele eigenaarschap van het
gehele plananalyse is in te zien op
vraagstuk en de nog op fossiele energie
www.eowijers.nl
gerichte institutionele kaders. Het is een
Governance
vraagstuk waarin zowel ruimtelijk als
De tijd dat de overheid zowel de ruimte
institutioneel ontwerp elkaar nu eenmaal
als de maatschappij van achter tekentafels
nodig hebben. Dat valt in de voorstellen
en bureaus bedacht en bestuurde, is
maar beperkt terug te vinden.
voorbij. Governance is het label dat deze verandering in het sturingslandschap
30
31
STEDELIJKE TRANSITIE IN ANDERE REGIO’S
De vakjury van de Eo Wijers-stichting heeft de Stedendriehoek als prijsvraag regio geselecteerd. De andere regio’s hebben hun ideeën toen niet in het archief gestopt, maar zijn er, ieder op hun eigen manier, mee verder gegaan. Drie kandidaatregio’s beschrijven de nawerking van hun prijsvraaginzending en schetsen
De tiende Eo Wijers-prijsvraag heeft ook andere regio’s in Nederland gestimuleerd om
een beeld van de stand van zaken. Biobased Backbone 2050
plannen uit te werken voor een transitie naar duurzaamheid. Elke Eo Wijers-prijsvraag
Integraal systeem voor biomassa en energie
begint immers met een collegiale competitie tussen regio’s die zich kandidaat hebben
Regio WestBrabant creëert zijn eigen aanpak
Energietransitie West-Brabant op de schaal van de regio
kleinschalige initiatieven voor duurzame
Studio Marco Vermeulen laat zien wat de
korte kringlopen waar winning, verwerking
ruimtelijke gevolgen en kansen zijn van
en gebruik van warmte, elektriciteit en
werksessies met experts hun ideeën over stedelijke transitie uitgewerkt tot een
Toen de Regio West-Brabant geen
een energieneutraal West-Brabant in 2050
grondstoffen op korte afstand van elkaar
prijsvraagopgave.
prijsvraagregio werd, is besloten op
wanneer alleen gebruik gemaakt wordt van
plaatsvinden. Op lange termijn valt hier
eigen kracht verder te gaan, met de
hernieuwbare bronnen. West-Brabant – in
veel te winnen. De stelling van LOLA is: er
ontwikkelde prijsvraagopgave als basis.
de 15e en 16e eeuw zelf een belangrijke
bestaat geen afval. Tal van reststofstromen
Het budget voor de prijsvraag werd nu
energieproducent door turfwinning
kunnen worden benut zoals hout, maaisel,
ingezet voor ontwerpend onderzoek.
– heeft een veelzijdig landschap met
gft, gezuiverd afvalwater van RWZI’s en
Drie bureaus kregen een uitnodiging om
veel ruimte voor voedselproductie en
mest. Dit zou tot meer dan de helft kunnen
de energietransitie in beeld te brengen
productie van organische grondstoffen
bijdragen aan de energiebehoefte in 2050.
met elk een ander domein als werkveld;
voor een biobased economy. Duurzame
Een ‘IBA of energy’ voor West-Brabant
de regio, (boven)lokale proeftuinen en
energieproductie mag daar niet mee
wordt voorgesteld. Voorbeelden zijn het
mobiliteit.
concurreren. De componenten voor een
CSM-terrein in Breda als toekomstige
elektrisch neutrale en een warmteneutrale
energetische werkplaats en grasraffinage.
gesteld om prijsvraagregio te worden. Die competitie vond plaats in 2014 en ging over het bredere thema Stedelijke regio’s in transitie. Hierbij ging specifieke aandacht uit naar de onderwerpen concurrentiepositie, energietransitie en governance. Deelnemers aan die voorronde waren de regio’s Zwolle, Utrecht, West-Brabant, Noord-Holland/ Amsterdam/Zaanstad en Stedendriehoek. In de voorronde hebben de regio’s in
regio zijn in beeld gebracht, met de
ideeën, samen met vertegenwoordigers
bijbehorende kosten. Windturbines en pv-
van de regio, uitgewerkt. Op 24 november
panelen leveren de grootste bijdrage voor
vond in Oudenbosch het slotlab plaats.
een elektrisch neutrale regio. Onbenutte
De kracht van het informele van Atelier Tussenruimte
Tijdens deze bijeenkomst werd duidelijk
restwarmte vanuit de industrie, in
Atelier Tussenruimte ziet de kracht van
dat de transitie naar duurzame energie in
combinatie met geothermie rondom Breda
het informele in open verkeerplatforms
de Regio West-Brabant vaart kan krijgen.
en Tilburg, biedt veel kansen voor een
waar veel ruimte is voor energieefficiënte
warmteneutrale regio. De studie eindigt
kleinschalige vervoerwijzen: van
De onderlinge relaties tussen de studies
met een integraal systeem voor biomassa
(elektrische) fiets tot elektrische
zullen nog extra aandacht krijgen,
en energie, ‘de Biobased Backbone 2050’.
boodschappenbusjes. Zij koppelen de keuze van de vervoerswijze aan de schaal van het gebied. Snelwegtracés
Eo Wijers prijsvraag: ruimtelijke economie
zouden veel beter kunnen worden
duidelijk in beeld als proeftuin voor
De kracht van korte koppelingen
energietransitie.
LOLA Landscape Architects pleiten
integratie van hard- en software. Als
voor structuur en vernieuwing in de
hoofdopgaven zien zij de ontwikkeling
energietransitie. Zij laten de relaties zien
naar een toekomstbestendige, hybride
tussen het nieuwe energielandschap
infrastructuur en een volledige inzet op
en lokale initiatieven. Er zijn veel
besparing en efficiëntie.
en governance. West-Brabant komt zo
Regio West-Brabant: Het milieupark als onderdeel van de Energetische Werkplaats, LOLA RegiolabWestBrabant
energiewinning. Korte koppelingen zijn
In drie regiolabs hebben de bureaus hun
evenals de andere aspecten van de tiende
32
Regio West-Brabant: Biobased2050 Biobased Backbone Backbone Marco Integraal systeemStudio voor biomassa en energie Vermeulen
benut door de verdergaande
33
Regio Utrecht: universiteits bibliotheek Utrecht, fotograaf Johan Hanko
Verder op de ingeslagen weg
deltawerken zich bevinden in de stedelijke
menwerken en handelen. Deze kwaliteiten
Toekomstige Deltawerken bevinden zich in stedelijk gebied
staan aan de basis van het vervolgtraject
De IJssel-Vechtdelta zet in op innovatie en
andere kwetsbare stedelijke regio’s, niet
dat de IJssel-Vechtdelta na de prijsvraag
een andere manier van kijken en neemt
alleen in de Randstad, maar ook in steden
is ingeslagen. In projecten is verkend hoe
klimaatadaptatie mee in het dagelijks
als Jakarta en New York.
dijken robuust uitgevoerd kunnen worden
handelen. Hiertoe wordt kennis van het
en hoe ruimtelijke elementen, zoals
verleden gecombineerd met nieuwe
een geluidswal, kunnen bijdragen aan
vormen van samenwerking en technologie.
Stedelijke allianties
waterrobuustheid (ruimtelijke adaptatie).
Door initiatieven integraal te verbinden
Met de City Deal klimaatadaptatie binnen
Ook is bekeken hoe woningen en openbare
met opgaven als energietransitie ontstaan
Agenda Stad wil de regio Zwolle samen
ruimte piekbuien kunnen opvangen zonder
nieuwe kansen en mogelijkheden.
met steden als Rotterdam, Dordrecht,
schade op te lopen en hoe plekken ont-
Klimaatadaptatie uit zich op grote én op
Den Haag en Gouda allianties aangaan
wikkeld kunnen worden waar het prettig
kleine schaal, bij overheden, bewoners en
om experimenteerruimte te bieden op het
toeven is tijdens een hittegolf. Daarnaast
bedrijven. Dit gaat van een groen dak tot
gebied van governance en techniek. Het
organiseren bewoners en bedrijven zich in
een dijkverbeteringsproject of een nieuwe
onderwijs en het bedrijfsleven draaien
allerlei netwerken, zoals Proeftuin Water,
ruimtelijke inrichting. Dat is anders dan
hier volop in mee zodat de economie van
Klimaat Actieve Stad (KAS) en TEDx Zwolle
een Oosterscheldekering, zowel qua
het stedelijk netwerk en de BV Nederland
Riviersteden zijn van oudsher goed in sa-
Utrecht Science Park wordt Living Lab
34
gebieden. De aanpak in de IJsselVechtdelta kan als voorbeeld dienen voor
(Climate Active Cities), en nemen ze
techniek, financiering, samenwerking
een nieuwe impuls krijgen. Daarmee lonkt
op ‘producties’. In 2016 is er behoefte aan
initiatief om bewustwording te vergroten
en organisatie. De Zwolse wethouder
een wenkend perspectief van zelfbewuste
de verdere ontwikkeling. Locaties als
het uitwerken van een ‘stip op de horizon’,
of innovatie op het gebied van governance
Ed Anker stelde in november 2015 op
robuuste deltasteden in een aantrekkelijke
Rijnsweerd en het leegkomende complex
die vervolgens wordt uitgewerkt in een
en financiën te verkennen.
het Deltacongres dat de toekomstige
en klimaatbestendige omgeving.
Daarnaast wordt de regio betrokken bij
van het RIVM in Bilthoven kunnen zich
ontwikkelingsstrategie voor een ruimer
Overheden en partijen op het Utrecht
ontwikkelen als een satelliet van het
gebied.
Science Park, het gebied op en rond de
Science Park. Ook de tweede fase van het
Uithof, werken samen aan de ambitie om
Utrechtse stationsgebied kan een living
in 2020 een internationaal toonaangevend
lab en icoonproject worden voor Healthy
vestigingsmilieu te bieden voor de
Urban Living. Er ligt dus vooral een
cluster Life Science, duurzaamheid en
governance-opgave: partijen zijn samen
gezondheid. Met dagelijks ruim 60.000
verantwoordelijk voor de ontwikkeling van
bezoekers (en in 2020 ruim 110.000)
het gebied.
is de grootste uitdaging om het gebied,
Regio Zwolle: Klimaatadaptatie als motor voor innovatie
ook intern, goed bereikbaar te houden.
Zwolle ligt in een echte delta met drie
Hierover worden in 2016 afspraken
Van klein naar groot
rivieren die door en langs de stad
gemaakt. Om te laten zien waar Utrecht
De opgave was de afgelopen tijd vooral
stromen. Juist delta’s zijn kwetsbaar voor
goed in is, wordt het Utrecht Science Park
om de samenwerking in dit leaderless
klimaatverandering. De samenwerkende
een living lab: een etalage van de kennis
network te versterken. Dit was een
partners in de IJssel-Vechtdelta
die in dit gebied wordt ontwikkeld en
voorwaarde om verdere visies op te
hebben een strategie uitgewerkt hoe
internationaal wordt toegepast.
kunnen stellen en afspraken te kunnen
meerlaagsveiligheid een onderdeel
maken. Dat was dan ook de belangrijkste
kan worden van dagelijks handelen.
reden voor de regio om zich na het traject
Het meedoen aan de werkconferenties
Governance-opgave
van werkconferenties niet kandidaat
voorafgaand aan de Eo-Wijers
Zoals het er nu naar uitziet kan dat prima
te stellen als prijsvraagregio voor de
prijsvraag heeft in de regio Zwolle
op het Utrecht Science Park zelf, omdat
Eo Wijers-prijsvraag. Deelname aan de
het bewustwordingsproces over de
veel gebouwen hergebruikt kunnen
eerste reeks conferenties heeft een mooie
wateropgave én de verbinding met onder
worden. Concentratie en transformatie van
versnelling gebracht in het denken over
andere ruimte en energie versneld.
bestaande gebouwen is het uitgangspunt.
de gewenste aanpak en de focus gericht
Regio Zwolle: Nieuwe Deltawerken IJsselVechtdelta, Urhahn Urban Design. 35
OPVOLGERS GEZOCHT
Gezocht: Nieuw bestuur Eo Wijers-stichting De Eo Wijers-stichting roept de nieuwe generatie professionals op een nieuw bestuur voor de stichting te vormen, om op een eigentijdse en vernieuwende manier vorm te geven aan de toekomst van de stichting.
De Eo Wijers-stichting is een onafhankelijk netwerk van professionals dat sinds 1985 op vrijwillige basis een bijdrage levert aan de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit op regionaal schaalniveau. De stichting steunt ambitieuze opdrachtgevers. Samen met hen organiseerde de Eo Wijers-stichting tot nu toe tien ontwerp足prijs足vragen met toenemende aandacht voor doorwerking in de praktijk.
Reserveer: 3 juni 2016, Utrecht eo wijers-stichting
voor ruimtelijke kwaliteit in de regio
Meer weten? Zie www.eowijers.nl/ nieuwetoekomst