Görsel Kültür

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO:

GÖRSEL KÜLTÜR Yazarlar Yard. Doç. Dr. Özlem Uçar (Ünite 1) Prof. Tevfik Fikret Uçar (Ünite 2, Ünite 3) Prof. Dr. Levend Kılıç (Ünite 4) Prof. Dr. Nezih Orhon (Ünite 5) Öğr. Gör. Melike Taşçıoğlu (Ünite 6)

Editör Prof. Tevfik Fikret Uçar

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Prof. Dr. Levend Kılıç Genel Koordinatör Yardımcısı Doç. Dr. Müjgan Bozkaya Öğretim Tasarımcısı Kadriye Uzun Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr. Gör. Cemalettin Yıldız Öğr. Gör. Nilgün Salur Dil ve Yazım Danışmanı Öğr.Gör. İbrahim Gürgen Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Öğr.Gör. Özlem Doruk Öğr.Gör. İbrahim Sarı Kitap Koordinasyon Birimi Yrd. Doç. Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Görsel Kültür ISBN ??? ?. Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde ...... adet basılmıştır.

ESKİŞEHİR, ........ 2011

iii

İçindekiler

İçindekiler Önsöz ................................................................................................................................................ vii

Bir Yaşam Kültürü Mimarlık Mimarlığı Anlamak ........................................................................................................................... 3 İnsanın Doğada Varolma Serüveni ................................................................................................... 4 Çatalhöyük ................................................................................................................................... 4 Megalit Yapılar............................................................................................................................. 5 İlk Uygarlıklar ve Mimarlık .............................................................................................................. 6 Mezapotamya............................................................................................................................... 6 Firavunların Kalıcı Mirası: Mısır ............................................................................................... 6 Yunan Mimarisi MÖ 700 - MÖ 146 .................................................................................................. 8 Parthenon Tapınağı - Akropol .................................................................................................... 8 Roma Mimarlığı MÖ 146 - MS 312 ................................................................................................ 10 Panteon ...................................................................................................................................... 11 Collesseum ................................................................................................................................. 11 Bizans Mimarlığı.............................................................................................................................. 12 Ayasofya ..................................................................................................................................... 12 Erken İslam Mimarlığı .................................................................................................................... 13 Gotik Mimari ................................................................................................................................... 14 Rönesans .......................................................................................................................................... 16 Mimar Sinan .................................................................................................................................... 18 Süsleme ve Yanılsamanın Birlikteliği: Barok ................................................................................. 20 Akıp Giden Kıvrımlı Formların İncelikli Zenginliği: Rokoko................................................ 21 Endüstriyel Mimari ......................................................................................................................... 22 Antoni Gaudi.................................................................................................................................... 24 Art Nouveau ..................................................................................................................................... 25 Art Deco ........................................................................................................................................... 25 Modernleşme Yolunda .................................................................................................................... 26 Peter Behrens............................................................................................................................. 26 Walter Gropius - Bauhaus ......................................................................................................... 27 Frank Lloyd Wright ......................................................................................................................... 28 Le Corbusier ..................................................................................................................................... 29 1945 Sonrası ..................................................................................................................................... 30 Mies van der Rohe ..................................................................................................................... 30 Louis Kahn ................................................................................................................................. 31 Postmodern Yaklaşımlar ................................................................................................................. 31 Dekonstrüktivizm ............................................................................................................................ 32 Yeni Açılımlar .................................................................................................................................. 34 Özet ................................................................................................................................................... 36 Kendimizi Sınayalım ....................................................................................................................... 38

1. ÜNİTE

Sanat Penceresinden İmgeler Sanatla Anlamak .............................................................................................................................. 41 Yabansı Başlangıçlar ........................................................................................................................ 42 Mekan ve Sanat ................................................................................................................................ 43 Antik Çağ’da Sanat ........................................................................................................................... 44 Mısır Sanatı ...................................................................................................................................... 44 Yunan Sanatı .................................................................................................................................... 45 Büyük İskender.......................................................................................................................... 46 Bir Dünya Harikası - Zeus Sunağı ............................................................................................ 46 Roma Sanatı ..................................................................................................................................... 47

2. ÜNİTE

iv

İçindekiler

Traianus Sütunu ........................................................................................................................ 48 Bizans Sanatı .................................................................................................................................... 50 Gotik Sanat ....................................................................................................................................... 52 Erken Rönesans ............................................................................................................................... 54 Yüksek Rönesans ............................................................................................................................. 56 Eşsiz Bir Deha ‘Leonardo’ ......................................................................................................... 56 Bir Ruh Nesnesi ‘Mona Lisa’ ..................................................................................................... 57 Büyük Usta “Michelangelo” ...................................................................................................... 58 İtalya Dışında Rönesans .................................................................................................................. 60 Maniyerizm ...................................................................................................................................... 62 Işığın Serüveni ................................................................................................................................. 63 Özet ................................................................................................................................................... 64 Kendimizi Sınayalım ....................................................................................................................... 66

Sanatta Yeni Ufuklar 3. ÜNİTE

Yeni Ufuklara Doğru........................................................................................................................ 69 Barok Sanat ...................................................................................................................................... 70 Ondokuzuncu Yüzyıl ve Değişen Dünya ........................................................................................ 74 Duyguların Hükümdarlığı ........................................................................................................ 76 Gerçekçilik ................................................................................................................................. 78 Gerçek Hayat.............................................................................................................................. 79 Harflerin Sanatsal Boyutu ............................................................................................................... 79 Modern Sanatın Doğuşu ................................................................................................................. 80 İzlenimcilik (Empresyonizm)................................................................................................... 80 Yaşanan Anın Gerçekliği........................................................................................................... 82 Noktacılık (Puantilizm) ............................................................................................................ 83 Çılgınlıkla Coşku Arasında ....................................................................................................... 84 Yeni İzlenimcilik Sonrası Yeni Sanat .............................................................................................. 86 XX. Yüzyılın Renkleri ve Modernizm ............................................................................................ 86 Fovizm (Çiğrenkçilik) ............................................................................................................... 87 Kübizm ....................................................................................................................................... 88 Dışavurumculuk (Ekspresyonizm) .......................................................................................... 89 Futurizm .................................................................................................................................... 89 Deneyler Bahçesinde Sanat ............................................................................................................. 90 Pop Sanat .......................................................................................................................................... 94 Şimdi’nin Sanatı ve Sonrası............................................................................................................. 95 Sonu Gelmez Varetme Arzusu; Sanat ............................................................................................. 97 Özet ................................................................................................................................................... 98 Kendimizi Sınayalım ..................................................................................................................... 100

Durağan ve Hareketli Görüntünün Öyküsü 4. ÜNİTE

Görüntünün Öyküsü ..................................................................................................................... 103 Işık, Gölge ve Hareket .................................................................................................................... 104 Karanlık Kutu-Camera Obscura ................................................................................................... 105 Işığa Duyarlı Maddeler .................................................................................................................. 106 Doğu Dünyasında Karanlık Kutu ................................................................................................. 106 Batı Dünyasında Karanlık Kutu .................................................................................................... 107 Yüzey Üzerinde Görüntü ............................................................................................................... 107 Karanlık Kutu Yaygınlaşıyor ......................................................................................................... 108 Büyülü Fener - Magic Latern ........................................................................................................ 110 Büyülü Fener Gösterileri ............................................................................................................... 111 Pozlama .......................................................................................................................................... 112 Büyülü Fener Yaygınlaşıyor........................................................................................................... 113 Güneş Resimleri ............................................................................................................................. 114

v

İçindekiler

Fotoğrafın Bulunuşu ...................................................................................................................... 115 Durağan Resim Hareketleniyor .................................................................................................... 116 Dagerreyotip ve Kalotip Yöntemler .............................................................................................. 117 Fotoğraf Yaygınlaşıyor ................................................................................................................... 118 Fotoğraf Sanatın Ortamında ......................................................................................................... 119 Hareketli Görüntü.......................................................................................................................... 120 Sinemanın Bulunuşu ..................................................................................................................... 121 İstabul’da İlk Sinematograf............................................................................................................ 122 Sinema Gelişiyor ............................................................................................................................ 123 Görünürde Hareket........................................................................................................................ 124 Türkiye’de Sinema .......................................................................................................................... 125 Sergei M. Eisenstein ...................................................................................................................... 126 Orson Welles: Yurttaş Kane........................................................................................................... 127 Yılmaz Güney: Umut ..................................................................................................................... 128 Değişen Fotoğraf Değişen Sinema ................................................................................................ 129 Özet ................................................................................................................................................. 130 Kendimizi Sınayalım ..................................................................................................................... 132

Görsel Okuryazarlık Gördüğümüzü Anlamlandırma .................................................................................................... 135 İlk Kalıcı İletişim Çabaları ............................................................................................................ 136 Doğu’da Neler Oluyor?................................................................................................................... 137 İletişime Gizemler Yüklemek ........................................................................................................ 138 Haraketli Harflerin Devrimi ......................................................................................................... 139 Anlatmayın, Gösterin .................................................................................................................... 140 Görünenden Fazlası ....................................................................................................................... 142 Görsel Çağ ...................................................................................................................................... 143 Görsel İletişim ................................................................................................................................ 144 Görsel Okuryazarlık....................................................................................................................... 146 Günlük Hayatta “Görsel Okuryazarlık” ........................................................................................ 149 Gözlemle Yaşamak ......................................................................................................................... 149 Özet ................................................................................................................................................. 154 Kendimizi Sınayalım ..................................................................................................................... 155

5. ÜNİTE

Sayısal Görsel Yaşam Sayısallaşan Dünyamız .................................................................................................................. 159 Yazı, Alfabe ve İletişim ................................................................................................................. 160 Kağıt, Baskı ve Matbaa .................................................................................................................. 161 Mekaniğin Elektrikle Buluşması................................................................................................... 162 Radyo ve Televizyonun Hayatımıza Girişi ................................................................................... 164 Bilgisayar Çağı................................................................................................................................ 166 Masaüstü Yayıncılık ....................................................................................................................... 166 Dünyayı Küçülten Ağ: İnternet ..................................................................................................... 169 Sayısal Çağın İlk Adımları............................................................................................................. 170 Üretimin Demokratikleşmesi ....................................................................................................... 170 Sanal Gerçeklik .............................................................................................................................. 171 Evrensel Bilgi ve Kablosuz Hayat .................................................................................................. 172 Eğitim, Hayat ve Gelecek ............................................................................................................... 174 Özet ................................................................................................................................................. 176 Kendimizi Sınayalım ..................................................................................................................... 177 Yanıt Anahtarları ........................................................................................................................... 180 Dizin ............................................................................................................................................... 182 Sözlük ............................................................................................................................................. 185

6. ÜNİTE

vi Kitabımızın Dili: Elinizdeki kitabı daha iyi kullanabilmek ve sizler için yararatılmış çağdaş eğitim tasarımı yaklaşımlarından en fazla faydayı sağlamak için, kitabımızın diline bir göz atalım. Bu dili iyi anlamak, bizim öğrenme sürecimize ve dolayısıyla başarımıza olumlu etki sağlayacaktır.

74

Resim: 3. 14 1857 Jean-François Millet; “Başak Toplayan Kadınlar” (Irgatlar olarak da adlandırılmıştır) 84 x111 cm. Tuval Üzeri yağlıboya, Paris D’orsay Müzesi.e

1849 Gustave Courbet; “Taş Kıranlar” 165 x 257 cm. Tuval Üzeri yağlıboya. i

Ana Metin Alanı: İşlediğimiz konunun anlatıldığı bölümdür.

Gerçekcilik; XIX. Yüzyılın ortalarında özellikle Fransa’da, sanat ve edebiyatta görülen ilerici akım. 1855 yılında Courbet’in sergisiyle başladığı kabul edilir. Adından da anlaşılabileceği gibi yapay kurgulanmış ortamlardan çok, hayatın zorluklarını,

XIX. yüzyılın ortalarına doğru, resim sanatının ele alınışında ve sanatın konularında farklılıklar gözlenmeye başlandı.

Kuşkusuz bu farklılıklar her zaman olduğu gibi toplumsal akışın bir parçasıydı. Dünya’da ve özellikle kıta Avrupası’nda teknolojik icatlar ve gelişmeler, çalışma hayatında yenilikler yarattı. Bu yenilikler kitlesel ve toplumsal değişiklere yol açtı. Avrupa’da bir Endüstri Devrimi rüzgarı vardı. BinyılGörsel Kültür

Resim: 2. 8

Resim: 2. 7

Resim: 2. 6

MÖ y.1355 Kraliçe Nefertiti’nin büstü.

Antik Çağ’da Sanat

Antik Çağ olarak adlandırılan dönem Mısır, Yunan ve Roma uygarlıklarının eserlerinin yoğunlukla incelendiği dönemi tanımlar. Antik çağ sanatlarından elimize ulaşanlar çoğunçoğunlukla mimari ve heykel eserlerdir. Bunun sebebi resim sanasanatının binlerce yıllık süzgeçten geçerek elimize sağlıklı olaolarak ulaşamaması olabilir, ancak özellikle heykel sanatının “Antik Çağ” sanatlarında özel bir yeri vardır. Günümüzde Antik Çağ sanatını incelerken mimarlık ve heykel sasa natları ufkundan bakarız.

Sanatın beşiği olarak kabul edilen Mısır, MÖ VII. yüzyıldan itibaren Yunan ve ardından Roma sanatını etkiledi.

Yunan Sanatı, Geç Girit ve Miken uslupları temelinde MÖ XXI. yüzyıl sonson larında Yunan topraklarında gelişmeye başladı. Antik çağ sanatında özellikle gözlemlenen, Mısır,Yunan ve Roma sanatsanat larının birbirlerini takip ederken çoğu kez de birbirlerinden etkilenmeleridir.

toplumsal yozlaşmayı, yoksulluğu, çalışan sınıfı kendilerine konu olarak alan sanatçıların oluşturduğu bir yaklaşımdır.

Millet, Courbet gibi sanatçılar, bu yaklaşım ve sanat anlayışının önde gelenlerindendir.

Gerçekcilik

42

MÖ y.2520 Menkaura ve Kraliçe Hamerernebti II’nin heykelleri.

Görsel Kültür

Resim: 3. 2

MÖ 447 Partheon (Atina)

Mısır Sanatı

“S-ankh” eski Mısır’da “Canlı Tutan”” anlamına gelen ve heyhey keltraşlar için kullanılan bir terimdi. Heykeller de tıpkı mummum yalar gibi kişinin ruhunu korumaya yönelikti. Bu yüzden firavun ve kraliçeler özenle yontulan heykellerle betimlendi (Resim 2. 6 ve 2. 7) Eski Mısır sanatın beşiği olarak kabul ediedi lir. Verimli Nil Nehri kıyılarında gelişip oror taya çıkan bu büyük uygarlık beraberinde güçlü bir sanat geleneğini de ortaya çıkarçıkar dı. Mısır sanatının en tipik özelliklerinden biri özenle oluşturulmuş kurallarıydı. KaKa tılık, simetri ve ayrıntılar Mısır sanatının en tipik özelliklerindendi. Bu kurallar üç bin yıl kadar Mısır sanatına yön verdi.

Heykel sanatı bir çeşit ilahlaştırma kültürünü ve ölümden sonraki yaşamla ilişkilendirilirken, Mısır’da resim sanatı gündelik hayatın tasvirlerini sunsun maktaydı. Bu resimler ve imgeler bilgisel bir özellik taşırdı. Figürler birbirinden ayrık net ve tanımlı bir yapı içinde Resim: 2. 9

Resim: 2. 10

kavram olarak kalmayıp insanın tutkuları, 66 düşünceleri ve hepsinden önemlisi

Yunan Sanatı

MÖ 340 Yunan Vazosu, Fotoğraf: Marie-Lan Nguyen

biçimiyle gözle görülen varlıklar olarak heykel sanatında vücut buldu. Yunan felsefelse fesindeki “insan her şeyin öncüsüdür” sözü aynı şekilde tanrılara da uygulanmaktaydı.

Doğal olarak bu heykellerin kusursuzluk ölçütlerinde olması gerekiyordu.

1840-1870 Barbizon Okulu: “Açık hava” resmi kavramını destekleyen, atölye yerine dışarıda başlanıp bitirilen, manzara resmini portre resmi kadar önemli kılmak için çaba sarfetmiş bir grup ressamın benimsediği sanat anlayışı ve akımıdır. Bu akımın başlıca ressamları Theodore Rousseau, Jean-François Millet ve Charles-François Daubigny’dir. Çalışmalarıyla “İzlenimcilik” akımının kapılarını aralamışlardır.

1840

MÖ 110 ve 100 yılları arasında belirgin şekilde ortaya çıkan Yunan Sanatı’nın ana teması, mitolojimitoloji deki ve gündelik yaşamdaki insan figürüydü. Mimaride üst boyutlarda çok nitelikli eserler üreten Yunan uygarlığı, özelözel likle tapınak mimarisinde dünyadaki en önemli eserleri inşa ettiler.

Heykel sanatında MÖ VII. yüzyıl ortalarında başlayan “Arkaik Dönem”de iki anıtsal heykel tipi ortaya çıktı.Bunlar, “Kouros” ve “Kore” olarak adlandırıldı. Genç bir tanrının ya da savaşçının tasvir edildiği çıplak erkek heykeli olan “Kouros” hem simetri, hem ileri doğru bakış, hem de adım atma duruş ve hareketi Mısır Heykel uslubundan izler taşır. Bu, sanat ve kültürlerin birbiri üstüne inşası ve katmanlanması konusunda Kore’ Resim: 2. 11 güzel bir örnektir. ‘Kore’ ise bunun dişi olan, elbiseli versiyonuydu. Antik Yunan heykelleri konularından olan mitoloji ve tanrılar aynı zamanda bir saygı ifadesiydi. Yunan tanrıları, bir

Resim: 3. 1 M.Ö 340-330 1618, “Leukippor’un Kızlarının Kaçırılışı”, P. Paul Rubens; Yaratıcı kompozisyonları, Antikyheralı Genç Adam Heykeli diagonel bakış açıları ve birçok yeteneği bulunan, Kuzey Avrupa Barok Sanatının en etkili Bronz, Atina Ulusal Arkeoloji Müzesi. isimlerinin başında gelen bir sanatçıdır.

Barok Sanat

Resim: 2. 12

Avrupa’da yaygınlaşan, sanatta bir anlatım biçimi olarak ortaya çıktı “Barok Sanat”. Barok kelimesi, Portekizce düzensiz inci anlamına gelen “barroco” sözcüğünden türemiştir. Barok sözcüğü, birbirinden ayrı iki şeyi tanımlamaktadır. Sanat tarihinde, Rönesans ile klasikçilik arasında kalan bir dönemi tanımladığı gibi, bir çağ ve dönem ayrımı yapılmaksızın, bazı eserlerin tarzı, biçimsel yaklaşımı da barok şeklinde tanımlanabilmektedir. Barok sanat mimarlık, müzik, resim ve heykel sanatlarında Rönesans sonrası belirginleşmiş, XXVI. ve XVIII. yüzyıllar arasında oluşup şeklini almıştır. Mimarlık, müzik, resim ve heykelin etkileyici temalar altında birleştirilmesi amacını MÖ 300güder. Barok sanatın önemli özellikleri;

İlişkiler: Çalıştığımız konuyla ilgili olay, kişi, tanım gibi görseller aynı sütunda yer almıştır. Böylelikle yukarıda eserini gördüğümüz bir kişinin biyografi bilgisi, tarih şeridi içinde aynı düzlemde verilerek görsel ilişki ve birliktelik vurgulanmıştır.

Çok katmanlı görüntü yapısı, öykü içinde öykü anlatımı, konu ve durumun sıradışılığı ilk bakışta dikkat çeker. Alışılmışın dışında sol tarafta ressamı iş başında görürüz.

Resmi ancak yakından incelediğimizde ortaya çıkan birçok hınzırca detay bulmak mümkündür. Aslında resmini yaptığı konu, arkada aynada görülen soylu çifttir.

Resmin genelinde bir bileşik duygu hakimdir. Ressam, köpek, saray soytarısı, Prenses Margarita, üzerindeki ışık azaltılarak ustaca geriye itilmiş rahip ve rahibe, bir yüzeyde birleştirilmiştir. Resmin derinlik duygusunu güçlendiren ve açılmış bir kapıda görünen merdiven başındaki figür, en uzaktaki görsel elemanıdır. “Nedimeler” tablosu Velázquez’in usta bir ressam olmasının yanı sıra, politik bir zekasının da kanıtıdır.

Tuval üzerine yağlıboya, 318 x 276 cm. boyutlarındaki eser, Madrid Prado Müzesi’nde sergilenmektedir.

Resim: 3. 5

Barok dönemin bir diğer önemli ressamı da İspanyol asıllı Diego Velasquez’dir. Dönem sanatında yaygın bir yaklaşım, kralların saray ressamları seçmesi ve bünyelerinde çalıştırıp, maaşlı olarak sarayın himayesinde görevlendirmeleriydi. Velasquez İspanya ve Portekiz kralı IV. Felipe’nin himayesinde sanatını yürütüyordü. Velasquez, XIX. yüzyıl Fransız Avant Garde (ilerici) resmini etkilemiş bir sanatçıdır. Portreciliği oldukca güçlü bir ressam olan Velasquez, iyi bir gözlemcidir, baştan çıkarıcı fırça darbelerinde gizli bir doğaçlama heyecanını resimlerine ustaca

yansıtmıştır. Salt saray ve soyluların ressamı gibi görünse de resimlerinde hırçın, deneysel, araştırıcı bir teknik ve gizemli birliktelikler gözlenir. Başyapıtlarından biri olan ‘Las Meninas-Nedimeler’ (Resim: 3. 5) bu özelliklerin yoğunlukla ortaya çıktığı eserlerinin başında gelir. Resmin detaylarında, görkemli kumaş kıvrımları ve sarayın şaşalı hayatını yansıtan mücevher parlamalarının nasıl ustaca, çoşkulu ve doğaçlamacı bir tavırla resmedildiğinin kanıtlarını buluruz.

1599-1660 Diego Velasquez: Barok döneminin kendine özgü ressamlarından biridir. İspanyol Kralı’na olan yakınlığı nedeniyle birçok soylunun ve saray yaşamının resimlerini yapmıştır. Resimlerinde ışık ve gölgeyi ustalıkla kullanmıştır. Kendi döneminde hakim olan sadece güzel olanı resmetmek geleneğini kırdığından ve doğal olan her şeyi resmeden ressamların ilklerinden biri olduğundan “gerçeğin gerçek ressamı” olarak anılmaktadır.

1632-1675 Vermeer: Tablolarındaki ışık kullanımı ve ustalıklı işleyiş ile ünlendi.

Detay: “Süt Boşaltan Kadın” 1660.

1640, “Marangoz Aziz Joseph”, Georges de La Tour; Paris Louvre Müzesinde bulunan bu eser 137x102 cm. boyutlarında ve yağlıboya tekniğiyle resmedilmiştir.

naturalizm ve idealizm anlayışlarının kaynaşarak zengin, ihtişamlı, hatta bazen abartılı bir dünya yaratmasıdır.

Barok dönem sanatı ruhunda abartı ve gösterişi barındıran bir anlayış oluşturdu. Barok ruhunu bünyesinde taşıyan yapılar kilise, saray, meydan, çeşme vb. mimari ögelerde şekil buldu. Rubens’in resimleri (Resim: 3. 1) Barok sanatın ruhuna son derece uyumluydu, onun resimlerindeki kıvrak ve ihtişamlı görsel düzen, dönemin şaşalı ve parıldayan

İlave Bilgiler: İlave bilgi kutularında terim, akım, kişi, olay ve tekniklere ait açıklamaları bulacaksınız.

MÖ 360-350 Yunan Vazosu

66

Görsel Kültür

1859 Hattat Kazasker Mustafa İzzet’in Ayasofya Camii’nin içindeki “Celi Sülüs” tarzında yazılmış olağanüstü büyüklükteki eseri.

Mekan içindeki madalyonların çapı 7,5 metredir. Hat sanatının en güzel örneklerinden biri olarak kabul edilir.

Resim: 3. 16 1859 Türk Hat Sanatı: 19 Yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı İmparatorluğu’nda hat sanatı doruk noktasına erişti. Kompozisyon ve biçimsel olarak estetik duygunun mükemmelliği sonraları Picasso, Paul Klee gibi pek çok ressama ilham kaynağı oldu.

Yanda Hattat Kazasker Mustafa İzzet’in (1801-1876) Celi Sülüs tarzında yazılmış bir levhasını görüyoruz.

67

Eser: M. Şinasi Acar Kolleksiyonu.

1859 Hat sanatındaki dinamizm ve biçimsel büyüklük pek çok çağdaş ressamı etkiledi. 1939 yılında yapılmış yanda görülen Paul Klee’nin resminde bu etkiyi hissetmek mümkün.

Resim: 3. 3 1652, “Azize Terese”, G. Lorenzo Bernini; (Detay)Sanatçı Roma’daki Santa Maria della Vittoria Kilisesi’nin mihrap nişinde yer alan ünlü kompozisyonunda Azize Theresa’nın dinsel duygular içinde kendinden geçişi konusunu işlemiştir.

Farklılıklar: Zemin rengi olarak farklı bir çerçeve, metin alanı içinde yer alıyorsa, aynı dönemlerde farklı bir coğrafyada yer alan koşut bir bilgiyle yüzyüzeyiz demektir. Örnekte, Batı dünyasındaki gelişme ve akımlara paralel, aynı dönemde topraklarımızdaki durum aktarılmaktadır.

Resim: 3. 4

1642, “Gece Devriyesi”, Rembrandt; (Detay) Amsterdam muhafız birliğinin devriyeye çıkış hazırlığını gösteren bu tablo sanat tarihinde merkezi komposizyon ve ışığın ilgi noktasıyla birlikte başarılı kullanımıyla ünlenmştir. Tuval üzeri yağlıboya 363 cm × 437 cm Rijksmuseum, Amsterdam 1606-1669 Rembrant: Hollandalı ressam ve baskı ustası. Avrupa ve Hollanda sanat tarihinin en önemli ressamlarından biridir. Hollanda’nın ticaret, bilim ve sanatta atılım yaptığı Hollanda Altın Çağında yaşamıştır. “Işığın ve gölgelerin ressamı” olarak da anılır.

67

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar

yapısına son derece uyuyordu. Rubens’in büyük boyutlu, renk bakımından zengin, çoşkulu, canlı, güç ve kudret dolu kompozisyonları onu çok ünlü ve aranan bir ressam haline getirmişti. Bu usta Flaman ressam, Barok sanatın temelinde yer alan naturalizm ve idealizm anlayışlarını büyük boyutlu işlerinde yetkin şekilde birleştirmeyi bildi.

Aynı dönemin bir diğer sanatçısı da Caravaggio’nun ışık-gölge (Chiaroscuro) tekniğini benimseyen ‘Georges La Tour’du. Fransız ressam tablolarında huşu ve sukünetle dolu ortamlar yarattı (Resim: 3. 2). Diğer barok sanatçılara nazaran daha sade ve gösterişten uzak bir tarzı benimsedi.

Roma’da sanatını icra eden Barok sanatın bir diğer önemli figürü de, ressam, mimar ve heykeltraş Bernini’ydi.

Bernini, rönesans ruhuna sahip bir sanatçıydı, çok yönlü ve büyük bir ustaydı. Barok üsluba sahip Roma’daki ‘Dört Irmak Çeşmesi’ ve Santa Maria Della Vittoria Kilisesi’nin mihrap girişinde yer alan ‘Azize Theresa’ (Resim: 3. 2) onun en tanınmış eserlerindendir. Kilisenin merkezindeki şapel’de yer alan heykelde Azize Theresa, dinsel ve ruhani bir çoşkunun doruklarında bayılmak üzereyken, tanrının ilahi ışığıyla nurlanır. Teknik açıdan bir ustalık şahaseri olan eserin mermerden oyularak yapıldığına inanmak güçtür. Detayların zerafeti, kumaşların akışkan ve gölgelerle hareketlenen yapısı ve özellikle Theresa’nın yüz ifadesi izleizle yenleri büyülemektedir.

Kuzey ülkeleri zengin bir resim geleneğine sahiptir.

Barok dönemin bir diğer önemli ressamı da Rembrant’tır. ’tır.

Rembrant da Caravaggio ve Georges La Tour gibi ışık-gölge çalışmalarına, ışığın ve rengin, resimdeki derinliğine yoyo ğunlaşmış bir ressamdır. Onun eserlerinde ışık, vurgulayan, ısıtan, derinleştiren, arıtan tinsel bir öge olarak karşımıza çıkar. Rembrant, küçük eskizleri, oyma baskı çalışmaları ve çok sayıda özportresiyle de bilinir. Rembrant’ın “Gece Devriyesi” Tablosu (Resim: 3. 4), ışığın konu ile ilgili bir merkezi yoğunlaşmayla kullanıldığı ve figürlerin önem sırasına göre aydınlatıldığı ilginç bir örnektir. Eserin tam adı bilinmese de “Gece Devriyesi” olarak adlandırılmış ve öyle anılmıştır. Gece karanlığındaki derinlik, siyah zemin içindeki metal parlamaları ve yüzlerdeki ifade, Hollanda

Resim: 3. 1 1618, “Leukippor’un Kızlarının Kaçırılışı”, P. Paul Rubens; Yaratıcı kompozisyonları, diagonel bakış açıları ve birçok yeteneği bulunan, Kuzey Avrupa Barok Sanatının en etkili isimlerinin başında gelen bir sanatçıdır.

Barok Sanat

Paralel Bilgiler: Farklı ünitelerde konulararası ilişkileri güçlendirerek, çoklu-düşünme ve ilişkilendirme yeteneğinizi geliştirecek, kavram, olay ve akımlar arasında uzantıları gözlemleyeceksiniz. Örneğin; “Barok “ konusu resim sanatında ve mimaride de yer alır, anlatılan konular iki bölümde de farklı ufuklara ve açılımlara sahiptir.

Batı resmi, sanatsal duygularını, renk, figür ve biçimlerle tuval üzerine aktarırken Doğu ve Uzak Doğu’da sanat daha farklı biçimlerle şekil buldu. Osmanlı İmparatorluğu’nun bölgesel ve etkin bir güç olmasının ardından, imparatorluk kendi köklü kültürünü geliştirdi. Dinsel anlayış yüzünden figür resminin bir gelenek olarak oluşmadığı Osmanlı Kültüründe “Minyatür” resmi gelenekçi ve yoğunlukla saray yapısı içinde İmparatorluk şemsiyesi altında şekillendi.

Osmanlı Kültürünün bir diğer önemli geleneksel sanat dalı da “Hat” sanatıydı. XVII ve XIX. yüzyıllarda Osmanlı Hat sanatında eserleriyle dünyayı büyüleyen sanatçılar yetiştirdi. Hat sanatı yüzeye taşınan abartısız, ihtişamlı, yalın, dinamik ve çoşkulu bir görsel dile sahipti. Tanrı’nın sözleri Hat sanatçılarının elinde birer soyut resim gibi şekil aldı ve evleri, sarayları, camileri süsledi. Bu eserler çağdaş sanatçılara esin kaynağı oldu. Geleneklerin oldukça bağlayıcı olduğu bu sanat dalı, yenilikleri bilgece hayata geçiren usta hattatlar sayesinde yeni tarzlar ve biçimler kazandı (Resim: 3. 16).

1598-1680 Bernini: XVII. yüzyıl Roma’sında, Barok tarzında çalışan Bernini bir heykeltıraş, ressam ve mimardır. Roma’daki eserlerin yaklaşık yüzde yetmişi Bernini’ye aittir.

En çok bilinen eseri Roma’daki “Dört Irmak Çeşmesi”dir.

Chiaroscuro Aydınlatması: Notan aydınlatmanın (Aydınlık-karanlık zıtlığının öneminin azaldığı aydınlatma) tersine kontrastın önem kazandığı bir aydınlatma çeşididir.

Aydınlık ve karanlık alanlar arasındaki zıtlığın derecesine göre bu aydınlatma şekli de üçe ayrılır ve Rembrandt aydınlatması, Cameo aydınlatması, Siluet aydınlatması. şeklinde tanımlanır.

Avrupa’da yaygınlaşan, sanatta bir anlatım biçimi olarak ortaya çıktı “Barok Sanat”. Barok kelimesi, Portekizce düzensiz inci anlamına gelen “barroco” sözcüğünden türemiştir. Barok sözcüğü, birbirinden ayrı iki şeyi tanımlamaktadır. Sanat tarihinde, Rönesans ile klasikçilik arasında kalan bir dönemi tanımladığı gibi, bir çağ ve dönem ayrımı yapılmaksızın, bazı eserlerin tarzı, biçimsel yaklaşımı da barok şeklinde tanımlanabilmektedir. Barok sanat mimarlık, müzik, resim ve heykel sanatlarında Rönesans sonrası belirginleşmiş, XXVI. ve XVIII. yüzyıllar arasında oluşup şeklini almıştır. Mimarlık, müzik, resim ve heykelin etkileyici temalar altında birleştirilmesi amacını güder. Barok sanatın önemli özellikleri;

Harflerin Sanatsal Boyutu

1682 Bernin: Dört Irmak Çeşmesi, Roma, (Detay).

1682

1606-1669 Rubens

Detaylı Görsel Bilgileri: Görsel bilgileri, bazen detaylı ve kapsamlı olarak aktarılmıştır. Bu bölümler anlatılmakta olan konuyu destekleyen ve aynı zamanda zenginleştiren bilgilerin yer aldığı bilgileri içerir.

Görsel Kültür

Resim: 3. 2

1593-1652 Georges de La Tour Işık ve gölgeyi özellikle de mum ışığı ile aydınlatılmış ortamları resimlerinde kullanan Barok dönem Fransız ressamı.

Detay:”Tüten Alevli Tövbekar”.

1640. i

MÖ 355-281 Büyük İskender’in Doğumu Makedonyalı Kral Lysimakhos’un bastırdığı, üzerinde Büyük İskender’in portresi bulunan para.

Courbet “Doğadan başka kimsenin öğrencisi olmak istemiyorum” derken gözleme dayalı ve gerçekci bir tavır sergiliyordu. Courbet resimlerinde zarif olmaya çalışmaktan çok, önce gerçekçi olmayı hedefledi.

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar

yapısına son derece uyuyordu. Rubens’in büyük boyutlu, renk bakımından zengin, çoşkulu, canlı, güç ve kudret dolu kompozisyonları onu çok ünlü ve aranan bir ressam haline Nakkaşhane’nin yetiştirdiği ünlü getirmişti. Bu ustaOsmanlı Flaman ressam, Barok sanatın temelinde Minyatür Sanaçılarından yer alan naturalizm ve“Acem idealizm anlayışlarını büyük boyutlu Levni’nin Çengisi” konulu eseri. işlerinde yetkin şekilde birleştirmeyi bildi.

Aynı dönemin bir diğer sanatçısı da Caravaggio’nun ışık-gölge (Chiaroscuro) tekniğini benimseyen ‘Georges La Tour’du. Fransız ressam tablolarında huşu ve sukünetle 1819-1877 Gustave 3.

Courbet; dolu ortamlar yarattı (Resim: 2). Diğer barok sanatçılara Gerçekcilik Akımının öncülerinden, nazaran daha sade ve gösterişten uzak bir tarzı benimsedi.

Fransız ressam.

Roma’da sanatını icra eden Barok sanatın bir diğer önemli figürü de, ressam, mimar ve heykeltraş Bernini’ydi.

Bernini, rönesans ruhuna sahip bir sanatçıydı, çok yönlü ve büyük bir ustaydı. Barok üsluba sahip Roma’daki ‘Dört Irmak Çeşmesi’ ve Santa Maria Della Vittoria Kilisesi’nin mihrap girişinde yer alan ‘Azize Theresa’ (Resim: 3. 2) onun en tanınmış eserlerindendir. Kilisenin merkezindeki şapel’de yer alan heykelde Azize Theresa, dinsel ve ruhani bir çoşkunun doruklarında bayılmak üzereyken, tanrının ilahi ışığıyla nurlanır. Teknik açıdan bir ustalık şahaseri olan eserin mermerden oyularak yapıldığına inanmak güçtür. Detayların zerafeti, kumaşların akışkan ve gölgelerle hareketlenen yapısı ve özellikle Theresa’nın yüz ifadesi izleyenleri büyülemektedir.

Kuzey ülkeleri zengin bir resim geleneğine sahiptir.

Barok dönemin bir diğer önemli ressamı da Rembrant’tır.

Rembrant da Caravaggio ve Georges La Tour gibi ışık-gölge çalışmalarına, ışığın ve rengin, resimdeki derinliğine yoğunlaşmış bir ressamdır. Onun eserlerinde ışık, vurgulayan, ısıtan, derinleştiren, arıtan tinsel bir öge olarak karşımıza çıkar. Rembrant, küçük eskizleri, oyma baskı çalışmaları ve çok sayıda özportresiyle de bilinir. Rembrant’ın “Gece Devriyesi” Tablosu (Resim: 3. 4), ışığın konu ile ilgili bir merkezi yoğunlaşmayla kullanıldığı ve figürlerin önem sırasına göre aydınlatıldığı ilginç bir örnektir. Eserin tam adı bilinmese de “Gece Devriyesi” olarak adlandırılmış ve öyle anılmıştır. Gece karanlığındaki derinlik, siyah zemin içindeki metal parlamaları ve yüzlerdeki ifade, Hollanda

1848 Karl Marks Materyalizm: Temel öğretisi soyut alandaki kavramların (idea, hukuk) somut alana taşımaktı. Bu felsefe ekonomi, sosyal ve toplumsal hayatın yanı sıra sanat ve estetikte de yankı buldu.

Yunan Mozayiği, Pella, Yunanistan.

1656, “Nedimeler”, (Las Meminas) Diego Velázquez; Orjinal ismi “Las Meninas” olan bu resim, sanat tarihinde “Gizemler yüklü bir şahaser” olarak tanımlanır. Resim tekniği ve boya kullanışı, uzaktan mükemmel parlamalar ve saydamlık olarak görülebilen ancak detayda son derece usta, kıvrak ve doğaçlama fırça haraketleriyle örülmüştür.

Fransa’nın Barbizon kasabasında bir araya gelen sanatçılardan Millet, manzaralardan ziyade figürler kullanarak gerçekçilik anlayışını ortaya koymayı seçti. Çalışan insanlar daha önce resmin konusu olmuştu elbette ancak böylesi organize bir sanat haraketi oldukça ilgi uyandırdı. “Başak Toplayan Kadınlar” tablosu çalışan sınıfı, ilk bakışta rastlantısal gelen bir düzenlemeyle, sakin ve dengeli bir dille yansıtmaktadır (Resim: 3. 14).

1848

MÖ 336 Büyük İskender’in Tahta Çıkışı

68

Resim: 3. 15 1854, “Günaydın Bay Courbet” ; Gerçekcilik akımın tam olarak 1855 yılında Gustave Courbet.’nin eserlerini sunduğu sergiyle başladığı kabul edilir.

“Günaydın Bay Courbet” (veya ‘Karşılaşma’), 1854, Tuval üzeri yağlıboya; 132 x 150.5 cm), Musée Fabre, Montpellier. e

Görsel Kültür

1775-1851 Jean-François Millet: Barbizon Okulu’nun kurucularından Fransız Ressam.

MÖ 460-450 Disk Atan Atlet (Discobolus), Discobolus), İdeal güzelliği yansıtmasının yanı sıra sonsuza kadar genç kalan bir atletin denge, uyum ve mükemmel oranlar

Zaman Şeridi: Çalıştığımız konuyla doğrudan ya da dolaylı olarak ilgili destekleyici metin ve görsellerin yer aldığı bölümdür. Öğrendiğimiz konuyu destekler, kafamızda bilginin kazanımı adına yararlı uzantılar oluşturur.

Sosyal konulara eğilimli, çağdaşı Courbet’e nazaran daha az kışkırtıcı olan bir diğer Gerçekçi ressam Millet’ti. Millet sıradan hayatı resmeden ancak renk ve biçimleri düzenleme tarzıyla bunu daha romantik bir görsel dil ile sunan bir sanatçıydı. Milet “Barbizon Okulu” olarak bilinen ve Camille Corot’un öncülük ettiği bir sanatçı grubunun üyesiydi.

43

2. Ünite - Sanat Penceresinden İmgeler

birleştirilir. Figürlerin elinde tuttukları, giysileri ve konumları konu hakkında detaylı bilgiler sunardı. İnsan vücudu tasvirinde profilden bir görünüş sunulur, resmedilen figürün boyutları kişinin önemine göre değişirdi. Erkek figürlerin kadın figürlerine nazaran daha koyu bir ten rengiyle resmedildiği Mısır rere simlerinde durum ve olaylar bir zaman şeridi gibi anlatılırdı. Bu resimlerde perspektif bulunmaz gölgelendirilme yapılmadan resmin ögeleri betimlenirdi.

Bu simgesel ve grafik yapısından ötürü taş üzeri rölyeflerde de çok anlatımcı bir uslüp olarak ortaya çıkmıştır.

75

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar

Gerçek Hayat

lardır süregelen çalışanlar ve yönetenler arasındaki ilişki, sorgulanmaya ve yeniden düzenlenmeye başlamıştı.

Karl Marks ve Frederich Engels gibi kuramcılar, sosyalizmi, romantik ütopyacılıktan çıkarıp bilime dönüştürmeyi amaçlamaktaydılar. Bu iki kuramcı da Kapitalizm’in sanayici bir zümreyi zenginleştirerek, kentli işçi (ploretarya) sınıfını yoksullaştırdığını düşünüyorlardı. İşçi sınıfının burjuvaziye başkaldırdığı ve üretim araçlarını kamusallaştırdığı zaman, çoğunluğun ihtiyaçlarına hitap eden bir düzen kurulabilecekti.

Sanat ve edebiyatta yoğunlukla XIX. yüzyıl ortalarında belirginleşmeye başlayan “Gerçekcilik” olarak adlandırılan bu ilerici akımın tam anlamıyla ilk kez 1855 yılında Gustave Courbet’in işlerini sunduğu sergiyle başladığı kabul edilir.

Sanatçı bu sergiyle birlikte “Le Realisme” adını verdiği bir de manifesto yayınlamıştı. Gerçekcilik kavramı sosyal gerçekcilikle ilgiliydi. İdeal ve estetik olandan çok gerçek olanı vermek amaçtı. Gerçekçiler, akademik sanatın çok yapay ve kalıpcı olduğu, Romantizm takipçilerinin ise çok fazla hayalci olduklarını düşünüyorlardı. Sanat tarihinde sıkça rastladığımız bir durum 1800’lerin ortasında yeniden canlandı. Bir anlayış veya anlayışlar tepki çekti, değişen dünya ve toplumsal haraketlilik sanatı etkiledi.

Gerçekçiler her türlü sanatsal ve toplumsal yapaylığa karşı tepki duyuyorlardı. Demokratik tutum ve tavırları, düzen karşıtı tavırları ve bireysel özgürlükleri savunmaları, onları değişimin mekanizması haline getirdi. Gerçekçilik akımı son derece etkili olmuş, Almanya, Rusya, Hollanda ve Amerika’ya kadar yankı buldu. Tolstoy, Balzac, Zola, Dickens ve Flaubert gibi edebiyatın devlerini derinden etkiledi.

Gerçeklik konusundaki yaklaşım önceleri olduğu gibi, Rönesans’la birlikte de su yüzüne çıkmış devrin sanatçıları da bu yaklaşıma yakın tavırlar sergilemişlerdi; ancak artık sanatçılar bir sahneyi savunmaktan veya o sahneyi görselleştirmeden çok ahlaki ve siyasal çağrıları da gündeme getirdiler.

Resim: 3. 2 1640, “Marangoz Aziz Joseph”, Georges de La Tour; Paris Louvre Müzesinde bulunan bu eser 137x102 cm. boyutlarında ve yağlıboya tekniğiyle resmedilmiştir.

naturalizm ve idealizm anlayışlarının kaynaşarak zengin, ihtişamlı, hatta bazen abartılı bir dünya yaratmasıdır.

Barok dönem sanatı ruhunda abartı ve gösterişi barındıran bir anlayış oluşturdu. Barok ruhunu bünyesinde taşıyan yapılar kilise, saray, meydan, çeşme vb. mimari ögelerde şekil buldu. Rubens’in resimleri (Resim: 3. 1) Barok sanatın ruhuna son derece uyumluydu, onun resimlerindeki kıvrak ve ihtişamlı görsel düzen, dönemin şaşalı ve parıldayan 1593-1652 Georges de La Tour Işık ve gölgeyi özellikle de mum ışığı ile aydınlatılmış ortamları resimlerinde kullanan Barok dönem Fransız ressamı.

Detay:”Tüten Alevli Tövbekar”.

1640. i

Resim: 3. 3 1652, “Azize Terese”, G. Lorenzo Bernini; (Detay)Sanatçı Roma’daki Santa Maria della Vittoria Kilisesi’nin mihrap nişinde yer alan ünlü kompozisyonunda Azize Theresa’nın dinsel duygular içinde kendinden geçişi konusunu işlemiştir.

Resim: 3. 4 1642, “Gece Devriyesi”, Rembrandt; (Detay) Amsterdam muhafız birliğinin devriyeye çıkış hazırlığını gösteren bu tablo sanat tarihinde merkezi komposizyon ve ışığın ilgi noktasıyla birlikte başarılı kullanımıyla ünlenmştir.Tuval üzeri yağlıboya 363 cm × 437 cm Rijksmuseum, Amsterdam 1606-1669 Rembrant:: Hollandalı ressam ve Rembrant baskı ustası. Avrupa ve Hollanda sanat tarihinin en önemli ressamlarından biridir. Hollanda’nın ticaret, bilim ve sanatta atılım yaptığı Hollanda Altın Çağında yaşamıştır. “Işığın ve gölgelerin ressamı” olarak da anılır.

1682 Bernin:: Dört Irmak Çeşmesi, Roma, Bernin (Detay).

1682 1606-1669 Rubens

1598-1680 Bernini: XVII. yüzyıl Roma’sında, Barok tarzında çalışan Bernini bir heykeltıraş, ressam ve mimardır. Roma’daki eserlerin yaklaşık yüzde yetmişi Bernini’ye aittir.

En çok bilinen eseri Roma’daki “Dört Irmak Çeşmesi”dir.

Chiaroscuro Aydınlatması: Notan aydınlatmanın (Aydınlık-karanlık zıtlığının öneminin azaldığı aydınlatma) tersine kontrastın önem kazandığı bir aydınlatma çeşididir.

Aydınlık ve karanlık alanlar arasındaki zıtlığın derecesine göre bu aydınlatma şekli de üçe ayrılır ve Rembrandt aydınlatması, Cameo aydınlatması, Siluet aydınlatması. şeklinde tanımlanır.

96

Kendimizi Sınayalım: Öğrendiklerimizi değerlendirerek eksiklerimizi görüp tamamladığımız bu bölüm görsel malzemeyle desteklenerek hazırlanmıştır, böylelikle görsel hafızanızı da öğrenme amaçlı kullanabilirsiniz.

Görsel Kültür

Kendimizi Sınayalım 1 Yanda “Leukippor’un Kızlarının Kaçırılışı” resminden bir detay görülen Barok dönemin ünlü ressamı aşağıdakilerden hangisidir? a.

Monet

6 “Ortaya çıkan ‘Metaryelizm’ yaklaşımının da etkisiyle sanatın konuları değişim göstermiş ve ..... temsilcileri ..... gibi ressamlar resimlerinde farklı konuları işlemişlerdir” cümlesini aşağıdaki doğru seçenekle tamamlayınız?

b.

Michelangelo

a.

‘Barbizon Okulu’-Courbet, Millet, Corot

c.

Rubens

b.

‘Bauhaus Okulu’- Grapius, Picasso, Klimt

d.

Cezanne

c.

‘Sezession Grubu’- Dali, Vermeer, Picasso

e.

Picasso

d.

‘Fovizm’- Warhol, Klimt, Rubens

e.

2 Notan aydınlatmanın tersine kontrastın önem kazandığı bir aydınlatma çeşidi olarak tanımlanan ışık kullanımına ne ad verilir?

7

‘Noktacılık’- Cezanne, Van Gogh, Degas

Çalkantılı yaşamıyla ünlü yanda özportresi görülen ‘Yeni İzlenimcilik’ akımı içinde değerlendi- rilen Hollandalı ressam kimdir?

a.

Karaltı aydınlatması

b.

Tonlama aydınlatması

a. Klimt

c.

Chiaroscuro aydınlatması

b. Michelangelo

d.

Fovist aydınlatma

e.

İzlenimci aydınlatma

3 Yanda ünlü bir eseri görülen ve ışık kullanımı ile sanat tarihinde önemli bir yere sahip Hollandalı sanatçı kimdir? a.

Jacques-Louis David

b.

John Constable

c.

c. Rubens d. Van Gogh e. Dali

8 ‘Kübizm’ akımının temsilcilerinden XX. yy sanatının en tanınmış ressamlarından olan ‘Avignonlu Kızlar’ isimli eserin ressamı kimdir? a.

Albert Dürer

Van Gogh

b.

Henri Matisse

d.

William Turner

c.

William Turner

e.

Jan Vermeer

d.

Van Gogh

e.

Picasso

4 Doğu Kültürüne yoğun ilgi duyan Fransız sanatçı Eugène Delacroix hangi akımın temsilcilerindendir? a.

Barok

b.

Romantizm

c.

9 Doğanın olduğu gibi temsili yerine duyguların ve iç dünyanın ortaya çıkarıldığı XX. yy sanat akımı aşağıdakilerden hangisidir? a.

Barok

Oryantalizm

b.

Romantizm

d.

Dışavurumculuk

c.

Oryantalizm

e.

Kübizm

5 Constable ve Turner isimli ressamları duyduğumuzda anımsadığımız resim akımı haşağıdakilerden hangisidir hangi akımın temsilcilerindendir?

d.

Dışavurumculuk

e.

Kübizm

10 Halen Dünyanın en pahalı resmi olarak rekoru elinde bulunduran ressam kimdir?

a.

Romantizm

a.

Jackson Pollock

b.

Rokoko

b.

Rubens

c.

Oryantalizm

c.

Rene Magritte

d.

Çağdaş dışavurumculuk

d.

Klimt

e.

Noktacılık (puantilizm)

e.

Munch

YANIT ANAHTARI, Sayfa ??

j

vii

Önsöz Sevgili Arkadaşlar, Elinizdeki kitap insanoğlunun gelişmesi, ilerlemesi ve evrilerek gerçek anlamda ‘insan’ olmasında en önemli niteliklerden biri olan, ‘kültür’ konusunu görsel bir dille size aktarmak için tasarlanmıştır. Görmeden, önce bakarız, saniyeler içinde karar verir davranışlarımızı yönlendirir, yeni süreçler ve algılar oluştururuz. Görsel Kültür Kitabı, çoklu ve katmanlı düşünme yeteneğinizi geliştirmek, bakarak, görerek, katmanlarda derinleşerek öğrenebilmeniz amacına yönelik olarak, Anadolu Üniversitesi’nin uzman kadrosuyla tasarlanmıştır. Kültür olgusunu; mimarlık, sanat, durağan ve hareketli görüntü, görselokuryazarlık ve sayısal yaşam ışığında ele alarak sizlere aktarmaya çalıştık. Bu amaca ulaşabilmek için 900’ü aşkın fotoğraf, grafik, çizim ve resimlemeden oluşan zengin bir görsel veriden yararlandık.

Her bölümü kendi içinde incelerken, alt tarafta akıp giden bir de zaman şeridi bulacaksınız. Bu yapı, her konuyu zaman bağlamlı algılayabilmeniz ve ilişkiler kurabilmeniz için özel olarak tasarlanmıştır. Öncelik–sonralık ilişkisine sahip bu bölüm, doğrudan veya dolaylı bağlantıları kurmanızda size yardımcı olacaktır. Olayları varolduğu dönemlerle ilişkilendirerek ve yorumlayarak öğrenmeliyiz. Bu katman size karşılaştırarak öğrenmede yardımcı olacaktır.

Bu kitaptaki görsel veriler, sizlerin öğrenme sürecinizin ana malzemelerinden biridir.

Yazılanlar kadar gösterilenler de konuyu açıklayıcı, öğretici bilgi yüklüdür. Sayfalar içinde tasarlanmış katmanlı ve derinlikli yapı, her bakışınızda farklı detaylara erişme, konu ve bölümler arasındaki ilişki sayesinde yeni ufuklar edinebilme şansını yaratacaktır. Her seferinde detaylı okuyabilme ve çalışabilme şansı bulamasanız da, sıkça kitabınızı karıştırmanızı öneririm. Her bakışınızda farklı katmanlar ilginizi çekecek bu alt yapı, çalışmanızda büyük yarar sağlayacaktır. Elinizdeki kitabın oluşmasında uzun çalışmalar sonrası etkin bir içerik hazırlayan değerli yazar arkadaşlarıma ve dizgi aşamasında büyük yardımı dokunan sayın Dilek Kocabaş’a yürekten teşekkür ederim.

Kültür okyanusundaki bu keşifler ve süprizlerle dolu, sonu gelmez ve eğlenceli yolculuğunuzda yürekten başarılar dilerim. Umarım elinizdeki kitap yolunuzu aydınlatır, sağlık ve sevgiyle kalın.

Editör Prof. Tevfik Fikret Uçar

Görsel Kültür

1 Amaçlarımız

   

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Mimarlığın fiziksel bir yapı ortaya koymaktan fazlası olduğunu açıklayabilecek, Önemli uygarlıklara ve tarihsel dönemlere ait belli başlı yapıları tanıyabilecek ve dönemin koşullarını mimari sonuçları ile örtüştürebilecek, Farklı mimari üslupların belirleyici özellikleri ve sonuç ürünleri hakkında bilgi sahibi olabilecek ve bunları tanıyabilecek, Tarihsel süreçte önemli bulunarak, burada açıklanmış olan mimarları tanıyarak, yaklaşımları ve eserleri hakkında bilgi sahibi olacaksınız.

Anahtar Kavramlar • Mimarlık • Yunan Mimarisi • Roma Mimarisi

• Rönesans • Gotik Mimari • Modernizm

• Postmodernizm • Dekonstrüktivizm

İçerik Haritası

•GÖRSEL KÜLTÜR

• Bir Yaşam Kültürü Mimarlık

Mimarlığı Anlamak İnsanın Doğada Varolma Serüveni İlk Uygarlıklar ve Mimarlık Yunan Mimarisi MÖ 700 - MÖ 146 Roma Mimarlığı MÖ 146 - MS 312 Bizans Mimarlığı Erken İslam Mimarlığı Gotik Mimari Rönesans Mimar Sinan Süsleme ve Yanılsamanın Birlikteliği: Barok Endüstriyel Mimari Art Nouveau Art Deco Modernleşme Yolunda 1945 Sonrası Postmodern Yaklaşımlar Dekonstrüktivizm Yeni Açılımlar

Bir Yaşam Kültürü Mimarlık “Mimarlık sözel olmayan bir iletişim biçimidir; onu üretmiş olan kültürün sessiz bir kaydıdır.”

–L. M. Roth Mimarlığı Anlamak Doğal çevrenin koşullarına uyum sağlamak ve varlığını sürdürebilmek için tüm canlılar sığınmak ve yuva yapmak içgüdüsüyle doğarlar. İnsan da doğada varlığını sürdürebilmek için en temelde olan bu korunma içgüdüsüne cevap verecek ortamını oluşturmak zorundadır… Bu içgüdü insanı yapı yapmaya yönlendirir ve böylece insanın bulunduğu çevreden kontrollü olarak ayrımı gerçekleşir. Mimari eylemin en başında da güvenli olan bu sınırlı hacmi yaratma isteği bulunmaktadır. Başlangıçta doğada bulduğu doğal sığınakları kullanan insanoğlu, zamanla bulunduğu çevreyi dönüştürmeye başlar. Mağarayı genişletir, girişini kontrol eder. Çevrede bulduğu doğal malzemeyi dener, kullanır ve geliştirir. Doğanın önerdiği boşlukların yetersizliği nedeniyle kendi mekânını kurgular.

Yapı yapma eylemini mimarlık haline getiren ise, insanın fiziksel çevresini yaratırken onu farklı kılarak güzelleştirmek isteği ve bunu kendine özgü olarak gerçekleştirmesidir. Mimarlık, üst düzeyde bilinçli bir yapıcılık durumunu göstermektedir... Yapının bir yandan fonksiyona karşılık olma durumu varken, diğer yandan da dış biçimi, iç boşluğu, iç sınır özellikleri, ölçü ve oranları, ışığı ve gölgesiyle insana farklı deneyimler sunması ve farklı değerler bütünü oluşturması da söz konusudur. Burada aynı zamanda toplumsal ve simgesel değerler de işin içine girmektedir.

Mimarlık toplumsal bir etkinlik olduğundan, aynı zamanda toplumsal bir bildirim ve kültürel bir kalıt yaratımı olarak da algılanabilir.

Uygarlığın bütün aşamalarında kültürel ve teknik değişimleri en net şekilde yansıtan mimarlık insanlık tarihinin de en kalıcı görüntüsünü oluşturmaktadır. Bu yüzden yaşam ile ilgili bilgileri, tekniğin geldiği aşamaları da üzerinde barındıran önemli bir göstergedir. Mimar Louis Kahn, “Mimarlık doğanın yapamadığıdır…” demiştir. Aynı zamanda mimarlık hiçbir zaman göz ardı edemeyeceğimiz sanattır ve diğer sanat dallarından farklı olarak insan davranışını etkileme ve yönlendirme gücüne sahiptir. Pek çok sanatın gelişimini etkilemiş ve onları kapsamıştır.

Mimarlığın fonksiyonel yanının yanında bir temsil gücü de vardır… Çok karmaşık kararları içeren tasarım sürecinde, özel olan mekânı yaratmak söz konusudur. Mekân ise sınırlayan öğeler ve sınırlanan boşluğun ortak özellikleriyle var olan bir olgudur. Hareketle anlaşılır, hareketin olanaklarıyla tanımlanır ve yaşanır. Fakat aynı zamanda ışıkla var olur ve ışıkla algılanır. Mimarlık hem bir yapı bilimidir, hem de sanatıdır. Tekniği ve sanatı, içinde barındırır.

Mimarlığın mesajını anlamak ve bütünde algılamak için, o dönemin tarihinin, yazımının, eylem ve düşüncelerinin kayıtlarını da özümsememiz gereklidir. Çünkü mimarlık ve yapısal çevremiz bunların bir sonucu, aynı zamanda nedenidir, bu bütünün en kalıcı parçalarıdır ve okunabilirler…

Bu deneyiminin bütüncül olarak gerçekleşmesi ise ancak, yapının strüktürüne, tarihine ve anlamına ilişkin bilgimizi arttırarak olabilir.

4

Görsel Kültür

İnsanın Doğada Varolma Serüveni

kurmuşlardır. İnsanlar yiyeceklerini ve suyu depolamak için yine bu dönemde çömlek yapımına başlamış, hayvanları evcilleştirmişlerdir. Bazı kabileler ise göçebe topluluklar olmuşlardır. Zaman içinde madenlerin işlenmesi ve metalin kullanımı, insanın doğa ile olan ilişkisini de çeşitlendirerek farklı yaşam olasılıkları oluşturmuştur.

İnsanoğlunun çevresini değiştirmesi ve kendine göre biçimlendirmeye çalışması, Taş çağının (Paleotik dönem) karanlık dönemlerinde başlar. Doğanın önerdiği sığınakların yetersizliği, insanın yapı yapma niyetinin de başlangıcı olur.

Bu Çağın ön insanları, (insanın atası olan pek çok türün aynı dönemlerde yaşadığı düşünülmektedir.) Çatalhöyük, ortamdaki bitkileri ve avladıkları hayvanKonya MÖ 8000 -6500 ları yiyerek beslenen, avcı ve toplayıcı topGünümüz Konya şehrinin güneydoğuResim: 1. 1 luluklardır. İklim ve çevre koşullarının desundaki buğdaylık bir arazide bulunan ğişkenliği yüzünden, yeni besin kaynakları Çatalhöyük, Neolitik bir kentin katmanlı bulmak ve avlanmak için küçük gruplar özelliklerini detaylı veren en önemli yerhalinde konar-göçer tarzda yaşamışlardır. leşim alanıdır. On bin kişinin ikamet etÇok basit taş aletler üretmiş, Buzul Çağı’nın tiği, çiftçiliğin ve çömlekçiliğin yapıldığı, zorluklarında mağaralarda ya da geçici basokakları olmayan bu yerleşim, çamur rınaklarda barınmış ve en önemlisi ateşi ve ahşaptan yapılmış çatıdan girişli bitikontrol etmeyi başarmışlardır (Resim: 1. şik evlerden ve avlulardan oluşmaktaydı 2). Fransa’daki Lascaux Mağarasında bulu(Resim: 1. 4). Toplu yaşamın izlerini tanan ve sanatın başlangıcı olarak gösterilen şıyan cilalı taş ve bakır devri yerleşiminilk resimlerin de bu dönemin insanları tade, mekânda dekoratif ve sembolik öğeler rafından resmedildiği bilinmektedir. Bugözlemlenebilmektedir. Bir kısım odaMÖ 6000 zul Çağı’nın sona ermesi (MÖ 12 000- 10 Ana Tanrıça heykelciği, Çatalhöyük. larda manzara, insan ve hayvan figürleri 000) ile kökenleri Doğu Afrika’ya dayanan varken, bazılarının ise ana tanrıça ve boğa Homo Sapiensler, dünyanın çeşitli bölgelekültüne adanmış bölümlere sahip olduğu rine göç etmişlerdir. Günümüz insanı, hareket yeteneğinin görülebilir, (Resim: 1. 1). Merdiven için çatıda ayrılmış olan ve zekâ düzeyinin yüksekliği nedeniyle diğer insan türlerinResim: 1. 3 den ayrılmış, doğada var olmanın yollarını bulmuştur. Bu dönemdeki insanların ölülerini çiçekler içinde gömdükleri Resim: 1. 2 ve sembolik düşünebildikleri bilinmektedir.

Neolitik dönemde MÖ 12,000 (Bazı kaynaklar MÖ 8000 olarak kabul eder.) insanlar avcı-toplayıcılıktan küçük çaplı tarıma geçmişler, Paleolotik Dönem büyük nehir kenarlarına yerAteşin bulunmasıyla birlikte insanlar MÖ 6000 birlikte haraket etmeye başladılar leşerek, toplu yaşam alanları Çatalhöyükte yaşam paylaşılan bir olguydu. i MÖ 20 000 Lascaux Mağarası: Fransa’nın Dordogne bölgesinde, Montignac yakınlarındaki Vézère Vadisinde içindeki çok önemli Tarihöncesi duvar resimleriyle ünlü mağarada insanoğlunun ilk imgelerine rastlanmıştır.

MÖ 400 000-300 000 Avcı toplayıcı insan ilk aletleri

MÖ 400 000-300 000

MÖ 30 000-20 000 • MÖ 400 000-MÖ 300 000 Terra Amata, Fransa; İnsan yapımı en eski konut olarak kabul edilir.

Avcıların barınakları olan yapı, ılıman bölgede, düzenli avlanma çevrimini gösterir. İnsanların çevrelerini kendi yararlarına uygun şekilde biçimlendirerek denetim altına aldıkları ilk alanlardır

MÖ 14 000 MÖ 14 000 Buzul Çağı sona erdi ve insanoğlu dünyanın çeşitli bölgelerine göç etttiler.

5

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık

delik aynı zamanda ana ocağın dumanının çıktığı bir baca işlevine de sahiptir. Odalar, mağaralarda olduğu gibi, hem gündelik yaşamın sürdüğü, hem de ölülerin gömüldüğü yerlerdir (Resim: 1. 3).

Resim: 1. 4

Megalit Yapılar

İnsanlar bu dönemde kerpiçten ya da ahşap çatkılı, ağaç dallarından örülmüş, balçıkla sıvanmış duvarları olan barınaklarının yanında mezarlar ve törensel işlevi olan anıtsal yapıları da yaratmışlardır. Bu yapılış amaçları tam olarak bilinmese de, taşlardan oluşturulan çemberler, menhirler ya da yukarıya doğru yükselen megalit sıraları insanın kalıcı izler bırakma, doğayı değiştirme ve o yeri işaretleme arzusunun göstergeleri olarak bugünlere kadar gelmişlerdir (Resim: 1. 5, 6, 7).

MÖ 3300, Carnak Menhirleri, Britanya i

MÖ 6000 Çatalhöyükte sokaklar yoktu, çatıdan girişli evler mevcuttu. i Resim: 1. 6

Resim: 1. 7

MÖ 3100-2200, Stonhenge Wiltshire, İngiltere.

Dairesel olarak düzenlenmiş megalitik yapılardan oluşan bu yapıdüzeninin, derin bir astronomi bilgisi çerçevesinde yapılmış bir tapınma alanı olduğuna inanılıyor. ie

Megalitler; iki grupta toplanabilir: Dayanak gerektirmeden ayakta duran taşlar; bunlar yalnızken “Menhir”, bir doğru veya daire şeklinde dizilirse “Cromlech” (Kromlek) adını alırlar. Paralel düzenlenmiş bir döşemeyi taşıyan taşlardan meydana getirilen mezar odalarına “Dolmen” denir, bunların üstü toprakla örtülürse, ortaya çıkan tepeciklere tümülüs veya höyük adı verilir.

Resim: 1. 5

MÖ 8000 - 6500 Çatalhöyük: Cilalı Taş ve Bakır Çağı yerleşim yeridir.

Günümüz Konya Şehri’nin güneydoğusunda, Hasandağı’nın yaklaşık olarak 136 kilometre uzağında, Konya Ovası’na hakim buğdaylık arazide bulunmaktadir. Doğu yerleşimini, en son Cilalı Taş Devri sırasında ovadan 20 metre yüksekliğe kadar ulaşan bir yerleşim birimi oluşturmaktadır. Ayrıca, batıya doğru da ufak bir yerleşim birimi ve birkaç yüz metre doğuya doğru da bir Bizans yerleşimi bulunmaktadır.

MÖ 8000 - 6500

MÖ 3000 MÖ 3000 Lanyon Quoit Dolmen;, İngiltere.

Dolmen, toprakta yan yana aralıklı olarak dizilmiş birkaç büyük yassı taşla, bunların üstüne yatay olarak yerleştirilmiş yine büyük yassı taşlardan oluşan tarih öncesi yapıdır.

6

Görsel Kültür

İlk Uygarlıklar ve Mimarlık Tarımın gelişmesiyle insanoğlu yerleşik düzene geçti, beraber yaşamanın şartlarını oluşturdu ve daha dayanıklı yapılar yaptı ve kentler kurularak yeni yapı tiplerinin çeşitlenmesi söz konusu oldu. Dünyanın pek çok bölgesindeki bereketli topraklarda farklı kültürler ve uygarlıklar doğdu. Bunlardan Mezapotamya ve Mısır’da kurulmuş olan en önemli uygarlıklar ele alınacaktır.

MÖ 2113-MÖ 2006; Nannar Ziguratı’nın rekonstruksiyon çizimi. e

Resim: 1. 8 Resim: 1. 10

MÖ 2113-MÖ 2006; Sümer Kralı Urnamnu tarafından yaptırılan Ay Tanrısı Nannar Ziguratı,bugüne ulaşmış en eski Ziguratlardandır.

Mezapotamya

olarak onlar ayırarak kullandılar. Mezapotamya kentindeki en önemli yapılar ziguratlardı. Üzerinde tapınağın durduğu, yapay bir dağ görüntüsündeki ziguratlar, insanlar ve şehrin koruyucu tanrısı arasında bir köprü oluşturma çabası sonucunda ortaya çıkmış anıtsal yapılardı. Sümer ziguratları ziftli bir harçla bağlanmış sert ateş tuğlasıyla kaplı yumuşak tuğla dolgulardan inşa edilirdi. Bu çağlardan kalan en önemli örneklerden biri Uruk’taki Beyaz Tapınak (MÖ 3500-3100), diğeri ise Kral Urnamnu tarafından yaptırılan Ay Tanrısı Nannar’ın Ziguratıdır (MÖ 2113-2006).

Sümerlerin inançları ve mimari uslüpları bölgedeki diğer halklar tarafından da benimsendi, Babil Kralı Hammurabi de şehrine bir zigurat yaptırdı. Aynı dönemde ve sonrasında dünyanın diğer bereketli topraklarında da farklı inançlar ve tanrılar için, farklı yapısal özellikteki Ziguratlar inşa edildi.

Mezapotamya, Sümerlerin dışında Akadlara, Babil ve Asur Krallıklarına ve daha sonra da Perslilere (Persepolis) ev sahipliği yaptı (Resim: 1. 9-10).

MÖ 6000’ den itibaren ilkel köylerin varlığını sürdürdüğü Dicle-Fırat vadisinde, nehirler arasındaki toprak anlamına gelen Mezapotamya’da, MÖ 3500 yıllarından sonra büyük kentler kuruldu. Depolanmış tahılın hesabının kayda geçirilmesi, topluluğa ait kararların alınması gibi ihtiyaçlar insanları MÖ 3200’lerde yazıyı geliştirmeye zorladı. Yumuşak kil tabletler üzerinde çivi şeklinde izler bırakarak yazılan çivi yazısı ile tarih öncesi olarak adResim: 1. 9 landırılan dönem kapandı, tarih yazımı başladı. İlk Mezapotamya uygarlıklarından olan Sümerliler, sadece çivi yazısını geliştirmedi, aynı zamanda günümüz saat dilimlerindeki düzeni de oluşturdular. Yılı 365 gün, 12 ay ve MÖ 3500-MÖ 3100; Uruk’taki Beyaz Tapınak. gün ile geceyi 12 lik saat dilimine ilk MÖ 3600 Tekerlek bulundu ve geliştirildi.

MÖ 4000 - 3600

MÖ 2113-MÖ 2006; Nannar'ın anıtsal merdivenleri. i

MÖ 3200 MÖ 3200 Sümerler yazıyı geliştirdi.

Firavunların Kalıcı Mirası: Mısır

Heredot’un belirttiği üzere “Mısır, nehrin bir armağanıdır”. Mısır, Nil vadisinin bereketli topraklarında var olmuş, bir yazı biçimi olan hiyerogli-

7

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık

fi geliştirmiş, din ve hanedanlığa dayalı bir sınıf tarafından yönetilmiş bir uygarlık olarak kendisinden sonraki kültürleri de yoğun bir şekilde etkilemiştir. Dünya ile yoğun ticari ilişkisine rağmen, coğrafik açıdan korunmuş bir bölgede bulunduğundan 3000 yıl ayakta kalmayı başarabilmiştir.

Mısır Uygarlıklarından kalan en önemli mimari eserler ölülere adanmış olan yapılardır. Gömü dağları olarak adlandırabileceğimiz insan yapımı piramitlerin yanında sıralanmış sütunları, birbirine açılan oda ve avluları bulunan, sadece rahip ve firavunların girebildiği büyük tapınaklar da yapılmıştır (Resim: 1. 12). Mısır’da Firavununun tüm tanrıların Resim: 1. 11

cisimleşmiş hali olduğuna ve ölümün bir son olmadığına inanılıyordu. Bu nedenle mezarlara daha sonraki hayatta ihtiyaç duyulacağı düşünülen her şey yerleştiriliyordu.

Bedenin mumyalanması da sonraki yaşama yönelik bir eylemdi. İlk dönemlerde, yeraltındaki mezar odası ve üstünde tek katlı kerpiçten Resim: 1. 13 oluşan mastaba isimli mezarlar inşa ediliyordu. Daha sonra ise taş blok- MÖ 1341-1323; lardan meydana gelen piramit me- Firavun Tutankamon. zarlar inşa edildi. Mısır’da eski, orta ve geç dönemlerinde yapılmış pek çok önemli yapı ayakta kalırken, gelişmiş yaşam ortamlarına sahip ve halkın yaşadığı Memphis ile Thebes metropolleri çok daha önce yok olmuşlardır. Dünyanın yedi harikasından biri olarak tanınan Giza Piramitleri’nin dışında, Ebu Simbel, Horus, Isis, Luksor Tapınakları ve Tutankamon ve Nefertiti’nin mezarları da yapılış süreçlerindeki gizemleriyle araştırmacıların ilgi odağı olmaya devam etmektedirler (Resim: 1. 11-13-14-15).

MÖ 2550-MÖ 2460; Giza Piramitleri dünyanın yedi harikasından bir olarak kabül edilir.

MÖ 2700; Zoser'in Basamaklı Piramidi, mastabadan piramide geçiş olarak kabül edilir. Mimar İmhotep, Sakkara.

Resim: 1. 12

MÖ 1500; Haçepsut Tapınağı, Deir el-Bahri. En başarılı kadın firavunlardan biri olan Hapçesut’un mezar tapınağı, sütunlu teraslar dizisi şeklinde tasarlandı.

Resim: 1. 14

Resim: 1. 15

MÖ 1250; Luksor Tapınağı Pilonlu Giriş, II. Ramses.

Mimar Pei, Louvre Müzesi Piramit, Paris.

Piramitler farklı dönemlerde farklı malzemelerle insanlığın farklı amaçları için yapılmaya devam ediliyor.

Resim: 1. 16 MÖ 2700, Mimar İmhotep; Zoser Basamaklı Piramidi yapan Imhotep tarihin ilk mimarı olarak kayıtlara geçti. Onun kararı ile yapılar taştan yapılmaya başlandı.

Imhotep tanrı ilan edildi.

MÖ 3000 -

MÖ 2700 Mastaba’dan Piramide Geçiş.

Mastaba, Basamaklı Piramit ve Piramit.

Mastaba

MÖ 2700 MÖ 3000-1200 Minos Uygarlığı; Minoslular Avrupadaki ilk uygarlık olarak Girit Adası’nda saraylar inşa ettiler.

(Knossos Sarayı) ve Yunan Uygarlığının kurulmasında etken oldular.

MÖ 1370; Luksor Tapınağı, Thebais, III. Amenhotep

Basamaklı Piramit

Piramit

MÖ 1600 MÖ 1600-1100 Miken Uygarlığı; Yunan anakarasından Akdeniz’e egemen oldular. Surlarla çevrili güçlü şehirler saraylar inşaa ettiler.

8

Görsel Kültür

Yunan Mimarisi MÖ 700 - MÖ 146 Kamusal ve kutsal mimari yapıları ve tasarlanmış şehirleriyle, Yunan uygarlığı mimarlık tarihinde farklı bir yere sahiptir. Yunanlılar MÖ 750 den MÖ 350’ye kadar Mısır’dan çok şey aldılar ve ilk heykellerini, kolon kirişli taş mimarilerini de Mısır modellerinden sentezlediler. Minos ve Miken uygarlıklarından etkilendiler (Miken saraylarında kullanılan merkezi seremoni odası olan Megaron biriminin, Yunan tapınağına da örnek oluşturduğu düşünülmektedir.). Bu sentezin sonucunda ise daha soylu bir mimari uslüba ulaştılar.

Yunan mimarlar klasik düzenler olarak bilinen ve doğadan esinlenen bir ideal yapı oranları sistemi geliştirdiler.

Yunan kültürü MÖ V. yüzyılda zirveye ulaştı ve Atina bir demokrasi merkezi oldu; bunun etkisiyle yeni yaşam biçimleri ve yeni yapım yöntemleri benimsendi, yeni yapı tipleri ortaya çıktı. Her şehrin spor salonu, tiyatrosu ve şehir halkı-

kent devletleri dönemin en gelişmiş ve tasarlanmış şehirleri olarak tarihe geçti (Resim: 1. 17). Şehir plancısı Hippodamos ızgara tipi şehir planını ilk olarak Milet'te uyguladı (Resim: 1. 18). Priene’de ise ızgara planı, eğimli bir arazide uygulandı. Büyük İskender’in yeni bir Helenistik bir İmparotorluk kurması ile Yunan mimarisi daha geniş alanlara yayıldı; fakat Yunan klasik dönemin kısıtlamaları, zaman içinde yerini

Resim: 1. 18 MÖ 479, Milet Şehri; Şehir plancısı Hippodamos ızgara tipi şehir planını ilk olarak Milet’te uyguladı.

dünyevi zenginliğin övüldüğü süslü bir mimariye bıraktı ve pahalı, etkili bir detay düşkünlüğü ortaya çıktı. Sade dor düzeni gözden düştü. Bugün Helenistik dönem olarak adlandırılan dönemde yapılan abartısız evler bile saraylara dönüştü. Ölçülü yalınlıktan kopuldu. Yapımına MÖ 330 de başlanan Didim Apollon tapınağı da Helenistik dönem tapınaklarının önemli örneklerindendir.

Resim: 1. 17 1846, Atina Akrapolü; 1846, Atina’nın Akropolü, Alman Ressam Leon von Klenze, Perikles Dönemi Akropol’ü hayalinde canlandırmıştır.

nın toplantı yaptığı bouleuterion’u bulunuyordu. Agora açık pazaryeriydi, dükkânların olduğu yapı ise stoa olarak isimlendirilmişti. Tapınaklar ise tanrıların mekânıydı. Yunan’da tiyatrolarda ahlak öğretilirken, spor etkinlikleri ise dinsel kutlamalar çerçevesinde yapılıyordu. Atina, Priene, Milet MÖ 900-700 Yunan Geometrik Dönem.

MÖ 900 - 700

MÖ 750 - 90 MÖ 750 Etrüsk Kültürü

Parthenon Tapınağı - Akropol

Tapınak, çok eskiden bronz çağı kalesi olan ve arkaik tapınakları Persler tarafından yıkılan Atina’daki kutsal tepe Akropol’de inşa edildi (Resim: 1. 19). Bir tapınak kompleksinden çok bir şehir olan Akropol, heykelci Phidias tarafından ağırlıklı olarak dor düzeninde tasarlandı ve üzerindeki tüm yapılar peyzaja uygun şekilde birbiriyle uyum içinde Megaron Erken Tunç Çağı’nda ortaya çıktığı kabul edilen dikdörtgen ya da kare biçimli bir iç mekân ile bir ön dehlizden oluşan bir yapı tipidir ve Antik Yunan tapınağının prototipi olarak kabul edilir. Yunan dünyasındaki en erken konut planı da bir megarondur.

Homeros Odysseiasında Miken saraylarındaki bu bölümleri betimlemiş ve söz konusu galeri tipine “megaron” adı verilmiştir.

MÖ 736 MÖ 736 İlk olimpiyat oyunları düzenlendi.

9

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık

yerleştirildi. Daha sonra Helenistik ve Roma dönemlerinde de yeni yapılar eklendi. Tanrıça Athena’ya adanmış olan Parthenon MÖ 438 yılında Dorik düzenin ideal bir örneği olarak inşa edildi. Heykel süslemeleri Yunan tapınaklarının en önemli parçasıydı ve bu tapınakta da Athena’nın büyük bir heykeli bulunuyordu. Parthenon’un mimarları tapınağın oranlarını yükseltmek için göz aldanmasını kullanmış, yapıyı daha ihtişamlı algılatmak için çabalamışlardır.

Resim: 1. 20

DOR SÜTUN BAŞLIĞI

İYON SÜTUN BAŞLIĞI

Resim: 1. 19 MÖ 438, Parthenon; Akrapol’de dorik düzenin ideal bir örneği olarak inşaa edildi ve Tanrıça Athena’ya adandı.

KORENT SÜTUN BAŞLIĞI

Anfitiyatro; Yunan Uygarlığında tiyatro ahlak öğretmek amacıyla kullanılırdı.

Klasik Düzenler; Bu düzenler binaların tekil parçaların belirli oranlara dayanarak tasarlanması sistemleridir. İlk olarak Ahşap tapınaklarda gelişen bu düzenler, daha sonra taş yapılarda kolon- kiriş yapı sisteminde kullanıldı. Dor, İyon ve Korint olmak üzere üç düzen mevcuttur ve her biri kendine ait bir kurallar dizisine sahiptir. Taban çapları ve yükseklik oranlarıyla birbirinden ayrılırlar. Düzenlere ait tek bir sütundan yola çıkılarak bir tapınağın oranlarını çıkarmak ve inşa etmek mümkündür. e

Altın Oran Altın Oran, matematikte ve fiziksel evrende hep var olmasına rağmen insanların ne zaman keşfettiği ve kullanmaya başlandığına dair kesin bir bilgi mevcut değildir. Tarih boyunca pek çok kere yeniden keşfedilmiş olma olasılığı vardır.

Yunanlılar, Parthenon’un tüm tasarımını Altın Oran’a dayandırmışlardır. Bu oran, ünlü Yunanlı heykeltraş Phidias tarafından da kullanılmıştır.

MÖ 566

MÖ 500 MÖ 566 Gautama Buddha doğdu...

MÖ 246 MÖ 500 - MS1500 Çin Seddi, Moğol istilalarına karşı Pekin’i korumak amaçıyla yapılmıştır.

MÖ 246 -210 Terra Cotta Askerler, Qin Hanedanı Qin Shi Huang’ın mezarı ve ölümsüz ordusu.

10

Görsel Kültür

Roma Mimarlığı MÖ 146 - MS 312 Roma uygarlığı, daha önceden Etrüsk’lerin egemen olduğu İtalya’nın kuzey bölümünden yayıldı. Romalılar bu uygarlıktan kemer, tonoz ve kubbe yapımı ile ilgili tekniklerin alt yapısını aldılar ve geliştirdiler. Bunlar ve betonun karışımında uygulanan yenilikler sayesinde çok daha büyük açıklıkları örtmek mümkün oldu. MÖ 30’lı yıllarda mimar Vitrivius “Mimarlık Üzerine On Kitap” adlı eserinde binaların üç niteliğinin, dayanıklılık, yarar ve güzellik olması gerektiğini yazdığı kitabıyla Roma mimarisinin ana hatlarını da çiziyordu. Peyzajla karşıtlık oluşturmak üzere heykelsi kütleler ve bunların ilişkisi olarak tasarlanan Yunan mimarisinin tersine Roma mimarisi boşluğun, iç ve dış mekânın mimarisi olarak anıldı. Mısırlılar ve Yunanlılar kütlenin gücünü ortaya koydular, içine girilenden çok kamusal yaşamın arasında var olduğu, dıştan algılatılan anıtsal kütleleri

Resim: 1. 22

Resim: 1. 21

125 Panteon; Kubbenin kullanıldığı ilk ve en önemli tapınak.

yaratmakla uğraştılar. Roma bu kültürlerden pek çok miras devraldı; fakat çok daha fazlasını da üstüne koydu.

Romalılar kapalı ve kamusal olan yapılara önem verdiler, tarihlerini de onlar için temel olan kentin kuruluşu üzerine başlattılar (Romus ve Romulus). Şehirler iki anayol çevresindeki ızgara düzenine göre tasarlanırdı.

Resim: 1. 23

125 Panteon; Kesit ve iç mekandan görüntüler.

MÖ 30, Vitruvius “De Architectura” Mimarlık Üzerine On Kitap; MÖ I. yy’da yaşamış olan Romalı mimar Vitruvius “De Architectura” Mimarlık Üzerine On Kitap, adlı kitabında başarılı bir mimarlık için “kullanışlılık, sağlamlık, güzellik” etmenlerinin gerekli olduğunu ileri sürmüştür. Yanda eserini Augustus’a sunaken resmedilmiş. Augustus’a kitabını sunuşu.

MÖ 206 MÖ 206 Çin’de han hanedanlığı sırasında pek çok klasik Çin mimari üslubu ortaya çıkar.

MÖ 44 MÖ 44 Julius Sezar’ın katli.

MÖ 30

11

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık

Forum, Yunan agorasından doğan bir kent meydanı olarak bu iki yolun kesişiminde yer alır ve kamusal yapılar olan bazilikalar, tapınaklar ile çevrelenirdi. Roma gücünü mimarisiyle göstermekteydi. Yapı malzemeleri ve yapım devletin elindeydi ve merkez kontrol ederdi. Askeri zaferler sonucu alınan yeni topraklarda yolların, köprülerin, su kemerleri ve tapınakların inşasına büyük önem verildi ve Roma şehir anlayışı Avrupa, Ortadoğu ve Afrika’ya da taşındı. Roma’nın zenginliği de bahçeler, teraslar ve sıra sütunlu hollerin yer aldığı villalarda görselleşti. MS III. Yüzyılda yaşanan çöküş, mimari projelerin durmasına ve yapı malzemesinde indirgemeye gidilmesine neden oldu. En önemli yapıları olarak, Roma Forumu, Panteon, Collessium, Carcala Hamamları, Titus Kemeri, Hadrianus’un Villası ve Efes Celsus Kütüphanesi sayılabilir.

Panteon

43,3 metrelik kubbe açıklığı Rönesans Dönemine kadar aşılamayan Roma’daki Panteon tapınağı, iç mekânın gücünün öne çıktığı en önemli örneklerden biri olarak mimarlık tarihinde özel bir yere sahiptir. Halen dünyanın en büyük donatısız beton kubbesi olan ve her yıl binlerce konuğunu ağırlayan Panteon, yedi Roma tanrısına adanmıştır (Resim: 1. 21-22 ).

Resim: 1. 25 1872, Colleseum Canlandırması; Gladyatör Dövüşleri, ressam Jean-Leon Gerome, Pollice Verso, Phoneix Sanat Müzesi.

Collesseum

MS 69 yılında kargaşa içinde olan Roma’da halkı yatıştırmak için çok büyük bir amfitiyatronun yapımına başlandı. Anfitiyatro MS80 yılında açıldığında 9000 hayvan öldürülmüş ve 100 gün süren şenlikler yapılmıştır. 50000 izleyici kapasiteli Collesseum günümüzdeki stadyumlar için de bir model olmaya devam etmektedir. İnsanlar ve hayvanlar, insanlarla insanlar arasındaki dövüşlere sahne olmuş, deniz savaşı gösterileri amaçlı olarak içi suyla doldurulmuştur. 1749 yılında Papa binanın burada ölen ilk Hıristiyanların anısına bir tapınak olarak korunmasını istemiştir (Resim: 1. 24-25).

MS 69-80; Collesseum’un yapısal kesiti.

Resim: 1. 24 MS 69-80, Colleseum; Hayvan ve insan dövüşleri, meşhur savaş canlandırmaları yapıldığı bir arenadır.

MS 312 Constantin İmparator olur ve Hıristiyanlığı kabul eder.

Bazilikal Kiliseler Dönemi

MS 118 - 134, Hadrianus’un Villası; Otuz binadan oluşan bir villa saraydır. Pek çok tiyatro tapınak, kütüphane ve yönetim odası bulunur.

MS 110

MS 118 MS 110-135 Efes Celsus Kütüphanesi; Zamanında 14 000 kadar kitaba ev sahipliği yaptığı düşünülmektedir.

MS 200 MS 200-250 Teotihuacan, bugünkü Meksika. Aztek kültürü güneş ve ay tapınakları inşa edildi.

MS 230 MS 230 Hıristiyanlık Ev Kilise Dönemi Gizli İbadet

MS 312

12

Görsel Kültür

Bizans Mimarlığı Roma İmparatoru Konstantin 312’de Hiristiyanlığı kabul etti ve sonradan Batı’daki siyasal durumun bozulmasıyla İmparatorluk başkentini doğuya kaydırdı. 330 yılında tüm idare teşkilatını taşıdığı Konstantinapolis olarak adlandırılan şehri, yani İstanbul’u yeni yapılar ve kiliselerle donattı, kendisini de İsa’nın yeryüzündeki vekili olarak tanımladı.

Kamusal toplantılar için kullanılan bazilika, hem işlevsel hem de simgesel açıdan cemaat birlikteliğine olanak verecek şekilde dönüştürüldü.

Diğer önemli yapı tipi ise yuvarlak, kare ya da sekizgen olabilen merkezi planlı anıt mezar yapılarıydı. Bunlar yine Hıristiyan mozoleleri ya da vaftizhaneleri olarak kullanıldı, kilise mimarisinde de etkin oldu. Batıda bazilikal kiliseler yapılırken, doğuda merkezi planlı kiliseler yapılıyordu (Örnek: Roma’daki erken St. Peter bazilikası). Dördüncü yüzyılın başından itibaren erken dönem manastırları oluştu, altıncı yüzyılın başında Avrupa’da bilinen manastırlar dönemi başladı ve buralarda dini metinler sonraki dönemler için korundu. Daha sonraki önemli dönem ise Ayasofya’nın yapıldığı, kilise mimarisinin ve Roma hukukunun sistemleştirildiği Justinyen dönemidir.

532-537; Ayasofya;1204’de Haçlılar yüzünden çok büyük zarar gören bina, sonra da pek çok onarım geçirmiştir. Bugün müze olan yapıya İstanbul’un fethi olan 1453’ten sonra minareler eklenmiş, mozaiklerin üstü sıvanarak yapı camiye çevrilmiştir.

Resim: 1. 27

Ayasofya

Resim: 1. 26 532-537, Ayasofya; Dünya şahaserlerinden biri olarak her yıl binlerce konuğunu ağırlamaktadır.

532- 537 yılları arasında yapılan Ayasofya, kubbeli Roma yapılarının merkezi yapısıyla, Roma bazilikasının doğrusal odağını birleştirmesi açısından çok önemlidir.

Teorik geometri çalışmaları yapan iki filozof Anthemios ve Isidoros görevlendirildiği, mozaikleri ve mermerleriyle de özelleşen yapının, kubbesinin gökyüzünden bir iple asılmış gibi durduğu, dönemin tarihçisi tarafından da yazılmıştır.

Cesaretli strüktürü ve yapım sırasındaki acelecilik nedeniyle 563’teki bir depremde yıkılan kubbe, bugünkü haline getirilmiş ve duvarları da güçlendirilmiştir (Resim: 1. 26-27).

MÖ 537 Aya Sofya’nın inşaası tamamlandı.

MS 395 MS 395 Roma İmparatorluğu doğu ve batı olarak ikiye bölündü

MS 537

MS 571 MS 571 Hz. Muhammed’in doğuşu

MS 610 MS 610-632 Kur’an-ı Kerim’in indirilişi..

MS 762 MS 762 Bağdat Şehri kuruldu (Abbasiler Dönemi)

13

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık

Erken İslam Mimarlığı

Anadolu’ya girilmesinden sonra Selçuklular, medrese yapımına ve din eğitimine önem verdiler. Ulu camiiler, ticaret yolları üzerinde kervansaraylar yapıldı. Anadolu Selçuklular’ı zamanında XIII. yy sonlarına kadar bu devam etti ve camilerin büyük bölümü çok ayaklı ulu cami tipinde yapıldı. Bu dönemden en özel yapı, 1229 tarihli Divriği Ulu Camii ve şifahanesidir. Anadolu’nun Türkleşmesi devam ederken, Hıristiyan halkların mirası ve Selçuklu sanatının kaynaşması, Osmanlı mimarlığının özgün üslubunu hazırlamıştır.

Hz. Muhammed aracılığıyla indirilmiş olan Kur’an ın tanımladığı ibadet ve tüm bunlar çerçevesindeki kültürel açılımlara olanak verecek mimari eserler olan camiler, medreseler, türbeler, saraylar, kervansaraylar ve hamamlar, VII. yüzyıldan baş- Resim: 1. 28 layarak inşa edilmiştir. Hz. Muhammed’in 687- 692 Kubbetü’s Sahra; Kudüs, İlk İslam anıtıdır.

Medine’deki evinin bitişiğindeki yüksek Kutsal kayayı örtmek ve bir tavaf mekânı oluşturmak kerpiç duvarlarla çevrili avlu, İslamiyeti için sekizgen planlı olarak Emevi halifeliği zamanında inşa edilmiştir. anlattığı ilk ibadet mekânı ve geleceğin cami planlarının ana hatlarını belirleyen düzen olarak kabul edilmektedir. İslamiyet ilk zamanlarda batıda Suriye, Mısır ve Tunus’a, doğuya ve Orta Asya’ya kadar ulaşı, bir yüzyıl içinde batıda İspanya, doğuda da Çin sınırına dayandı.

Hz. Muhammed’ten ve dört halifeden sonra halifelik farklı dönemlerde farklı kavimlere geçti ve Kudüs, Şam, Bağdat, Isfahan ve Anadolu’da kendini mimaride gösterdi. Emeviler 660 yılında Şam’ı başkent kabul edip, ulu camilerin dayanıklı malzemelerle yapımını, kubbe, tonoz ve kemer tekniklerin kullanımı başlattılar, Kudüs’de Kubbetü’s Sahra, Mescid-i Aksa ve Ümeyye Camiini yaptılar. Daha sonra Abbasiler zamanından Samarra Ulu Camiini, Emevilerin İspanya yani Endülüs hâkimiyetinden Kurtuba Camii, İran’da Selçuklu devrinden de Isfahan Camii ya da diğer adıyla Mescid-i Cuma erken dönem önemli dini yapılarından sayılabilir. İnsan ve hayvan tasvirine getirilen yasak İslam sanatının Resim: 1. 30 Avrupa’dan çok daha farklı bir yönde gelişmesine neden oldu. Tekrarlamalı, geometrik ve çiçekli formlar kullanıldı 970-972, El Ezher Camii; Kahire, Mısır. Fatimi halifeliği döneminde yapılan cami ve medresesine sonrasında da yeni bölümler eklendi. e ve hat sanatı gelişti (Resim: 1. 28-29-30-31).

Resim: 1. 29

MS 790 MS 790 - 1140, Ortaçağ Romanesk Dönem; Hıristiyanlığın Yükselişi, Kilise Mimarisi ve Manastırlar

852; Samara Ulu Camii; Öteki adıyla Mütevekkiliye Camii, İslam dünyasının en büyük cami yapılarından biridir. 150.000 kişi burada bir arada namaz kılabiliyordu. Basit mimarisi, ilk İslam cami planının anıtsal ölçüler içinde tekrarından ibarettir. Samarra Ulu Cami, İran.

Emeviler’in yerine geçen Abbasiler’in yaptığı en önemli yapı. Bina mezapotamya geleneklerine uygun pişmiş toprak malzemeden yapılmıştır. En özgün yanı sarmal minaresidir. i

1038 MS 1038 - 1157 Büyük Selçuklu Devleti kuruldu.

786; Kurtuba Camii (Cordoba Camii); İspanya’nın Cordoba (Kurtuba) şehrinde, şehrin ortasından geçen Guadalquivir (Vad’il Kebir) ırmağının kenarında bulunan Kurtuba Camii dünyanın en büyük ve en eski camilerinden biridir. i

Resim: 1. 31

1063 MS 1063 - 1118 Pisa Katedrali inşa edildi (Romanesk Dönem

1071 MS 1071 Malazgirt Meydan Muharebesi Büyük Selçuklu Hükümdarı Alparslan ve Bizans İmparatoru IV. Romen Diojen arasında gerçekleşmiştir. Türklere Anadolu’nun kapılarını açan temsili savaştır.

14

Görsel Kültür

Gotik Mimari

Gotik üslup birden bire ortaya çıkmadı, tersine 1000’li yıllarda Romanesk (790-1140) mimari ustalarının birtakım teknikleri kullanarak, yapısal problemlere buldukları çözümlerle, daha önceki kültürlerden gelen öğelerin kullanılması ve senteziyle gelişti, şekillendi. Matematik ve bilimin tekrar önem kazanmasıyla ve öklit geometrisinin yeniden keşfedilmesiyle birlikte farklı hacimsel karmaşıklıklar çözülerek, planda ve kesitte farklılaşmalar sağlandı.

Gotiğin öğeleri olan kaburgalı tonozlar, uçan payandalar, sivri kemerler, üçlü portal ve gül pencereler sentezlenerek yeni bir yapı tipi ve dili elde edildi. Bu öğelerin pek çoğu, diğer yapı ya da kültürlerde kullanılmıştı ama bu anlamda bir sentez oluşmamıştı (Resim: 1. 32-33).

1163-1230, Notre Dame de Paris; Gotik mimarisinin en güzide örneği olarak bilinen Notre Dame, ayrıca ilk gotik katedrallerden biridir ve gotik dönem boyunca inşası sürmüştür.

Heykellerin ve işlemeli camların ortaçağ Roma mimari üslubundan sonra pek görülmemiş bir dünyevilik içermesi, natüralizm akımının eserlerdeki ağır etkisi sebebiyledir.

Resim: 1. 32

Romanesk dönem öteki dünyaya odaklanıyordu; fakat gotik uslüp şimdiye yönelik bir bakışın ifadesi

1333, Endülüs; İspanya’da İslamiyet’in etkileri.El Hamra kalesi bir saraya dönüştürüldü.

1333

Gargoyle; Bir tür gotik mimari öğedir.

Oluklarda biriken suyu tahliye etmek amacıyla kullanılırlar. İnanışa göre gargoyleler gündüzleri taşlaşan, geceleri ise canlanan mitolojik varlıklardır.

Resim: 1. 34

oldu. Skolâstik öğretinin etkisi, yani mantığın inançla birleştirilebileceği düşüncesi çerçevesinde, ideal bir katedral yaratma prensibi, katedral tasarımının standartlaştırılmasını getirdi. Tüm bunların yanında siyasal ve toplumsal değişimler yaşandı; ulusal devlet bilici gelişti ve tek bir kültür, dil altında toplanma isteği doğdu. İngiltere ve Fransa’da soylular egemenliklerinin bir kısmını kaybettiler ve merkezi yapıda güçlü monarşiler ortaya çıktı, kentler gelişti, ticaretin gelişmesi, kentsoylu ya da burjuva sınıfı, toplumsal dengeleri de değiştirdi. Kenti kent yapan anıtlar kapalı manastırlar değil, şehrin yaşayan katedralleri oldu.

Gotiğin strüktürel olarak okunabilirliği, inanç ve mantıkta açıklık ve saydamlık kavramlarına dayanmaktaydı. Malzemenin hafifletilmesi, vitray camlardan ışığın mekâna süzülerek alınması amaçlandı. Işık aydınlanmayı tanımlıyordu ve mimarinin vazgeçilmez bir öğesi haline getirildi. Masif duvarlar hafifletildi ve pencereler ile ince strüktürler öne çıkarıldı.

Hafifleyen duvarlar, dıştan desteklerle, uçan payandalarla sağlamlaştırıldı.

Resim: 1.33

1346 - 1351 Batı Asya ve Avrupa’da kara veba salgını

1346

1420 - 1908 Çin Pekin Ming Hanedanlığı “Yasak Şehir”

1417 1417 Brunellesschi Florensa Katedrali Kubbesi (İlk çizgisel perspektif çizimlerini yaptı.)

1420

15

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık Resim: 1.35

Resim: 1. 39

Notre Dame Kilisesi Resim: 1. 36

Resim: 1. 38

Notre Dame Kilisesi

Notre Dame Kilisesi Altarı

Köln Katadreli

Gotik Mekanlar; Gotik mimarisinin başlıca eseri katedraldir. XIII. yüzyılda toplum adeta bütün heyecanını ve zenginliğini katedral yapmaya ve süslemeye harcamıştır. Böylece ekonomi de gelişmiştir. Gotik mimarinin en önemli örnekleri: Paris’te bulunan Notre Dame Katedrali, Chartres Katedrali, Reims Katedrali ve Strasbourg Katedrali; İngiltere’de Salisbury Katedrali ve İtalya’da Milano Katedrali’dir.

Gotik mimari tarzi Batı Avrupa’da diğer ozellikle dinsel binalarda kullanılmıştır. Ornegin, Fransa’da Saint Denis Manastiri Basilikasi; Portekiz’de Batalhar Manastiri, Fransa Avignon’da “Papalar Sarayı”.

Gotik sanatının mimarları, ağırlığın itme kuvvetini ve yönünü tespit ederek, baskıyı kemerlere ve fil ayaklarına aktardılar. Böylece yapının tamamı dengeye faydalı olan elemanlara bağlandı. Ayakların ağırlığı duvarların üzerinden kendi üstlerine almasıyla duvarlara vitray

Resim: 1. 37

Duomo di Milano

Notre Dame Kilisesi Planı

1453 İstanbul’un Fatih Sultan Mehmet tarafından fethi.

1420 - 1620 Rönesans Dönemi

1452

süslemeler yapıldı. Cephelerde bulunan çok sayıda cam ve vitray gotik yapıların karakteristik özelliklerinden biri oldu.

Ağırlığa tamamiyle hakim olan Gotik mimarisinde yapılar, sanki yükselerek uçuyormuş gibi bir his verir.

Gotik mimari tarzının önemli özelliği sivriliktir. Roma mimarisindeki yaygın kubbeler yerine, dilimli kubbeler, yuvarlak kemerler yerine, sivri ve birbirini kesen kemerler kullanılmıştır. Dini yapılarda aranan diğer bir husus ise büyüklük ve yücelik hissinin uyandırılmasıdır. Pencerelerin bol olması, pencere camlarının renkli olması, çatılardaki okumsu kuleler dikkati çeken diğer özelliklerdir.

1452

1453 1452 - 1519 Leonardo Da Vinci doğdu.

16

Görsel Kültür

Rönesans

Rönesans Dönemi Rönesans XV. yüzyılda İtalya’nın ticaret yoluyla çok zenginleşmiş olan Floransa kentinde, güçlü tüccar ailelerin de sanata olan desteğiyle başladı. Eski Yunanca ve Latince belgelerin tekrar ortaya çıkması ve çevrilmesinin etkisiyle, Antik mimarlık üslupları ve kuramları tekrar keşfedildi. Bu belgelerin en önemlisi ise Vitrivius’un MS 25 yılında yazdığı “Mimarlık Üzerine On Kitap” adlı eseriydi. Rönesans’ın en önemli mimarlarından Brunelleschi, bu metnin bulunmasından önce de Antik mimarlıkla ilgili araştırmalar yapıyordu. Matematik ve geometrik ilkelerle yola çıkılıp, ideal yapı oranlarının belirlenmesini çok etkileyici bulan mimar, insanı her şeyin ölçüsü için baz alan klasik yapı oranlarını inceledi ve bunların izinde çok önemli eserler ortaya koydu.

Bu dönemde bilimsel gözlemler ve bireysel deneyim önem kazandı ve hümanizm bir anlayış olarak yükseldi.

Floransa’nın varlıklı ortamı, konut mimarisine olan ilgiyi artırdı, “şehir evi” yani palazzo, kavramının ortaya çıkmasını sağladı. Floransa, Verona, Venedik ve Roma’nın her yerinde büyük saraylar gibi din dışı pek çok yapıların

Resim: 1. 41

Aziz Petrus Bazilikası Aziz Petrus Bazilikası ‘nın baş döndüren kubbesi 1506-1626, Aziz Petrus Bazilikası (veya San Pietro Bazilikası); Roma’daki en büyük 4 bazilikadan (St.John Lateran Bazilikası, San Pietro Bazilikası, Santa Maria Maggiore Bazilikası, St.Paul duvarın dışında Bazilikası) ikincisidir.

Vatikan’daki en göze çarpan binadır. Kubbesi ile Roma’nın siluetindeki en önemli parçalardan biridir.

Hıristiyanlığın en büyük kilisesidir. 23,000 m² (2,3 ha) arazi üzerine kuruludur. 60,000 kişilik kapasitesi vardır. İstanbul’un Fethi’nden sonra, Kızılelma’nın, Roma’da bulunan Saint-Pierre Kilisesinin mihrabındaki altın top olduğu ileri sürülmüştür.

Resim: 1. 40 1506-1626, Aziz Petrus Bazilikası, Roma (veya San Pietro Bazilikası); Kubbesi Michelangelo tarafından tasarlanmıştır.

1492 Kristof Kolomb Amerika keşif gezisi için yola çıktıı.

1465-1478 1465-1487 Topkapı Sarayı inşa edildi, İstanbul.

1492

17

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık

yanında, merkezi planlı ve büyük dini yapılar inşa edildi. Çok süslü kır evleri yapıldı. Antik dönem uslüpları Rönesans kent planlamasında da etkili oldu. Varlıklı aileler, kapsamlı yapım projelerinin sahibi olup, şehrin tasarımında da etkin oldular. Brunelleschi, Alberti, Palladio, Bramante, Sangallo, Michelangelo, Rafael, gibi sanatçı ve mimarlar, önemli eserler vermiş ve Rönesans’ın gelişiminde etkin olmuşlardır. İtalya’da başlayan Rönesans akımı, Avrupa’nın pek çok bölgesini etkilemiş, İngiltere, Almanya, Polonya, İspanya ve Fransa’da da etkin olmuştur. Bu arada Avrupa’da kilise mimarisinin yanında bir yandan da soylu aile konutu olan şato yapı tipi olarak yükseliş gösteriyordu.

Resim: 1. 42

1420-1436 Santa Maria del Fiore Katedreli, Floransa, İtalya Resim: 1. 43

1567-1580 La Rotunda-Villa Carpa, mimar Palladio Resim: 1. 44

Rönesans’a Damgasını Vuranlar

1377-1446, Brunelleschi, Rönesans mimarisinde öncü konumundaydı. Floransa’daki Santa Maria del Fiore Katedrali’ne iç içe iki kabuktan oluşan, taşıyıcı kaburgaları gizli bir kubbe tasarladı. Bilinen ilk doğrusal perspektif çizimini yaptı ve serbest perspektifin de öncüsü oldu.

1404-1472, Alberti, mimarlıkta daha sonra kullanılan merkezi perspektifi bulan olarak kabul edilmektedir. Resmin mimarlık için temel olarak kabul edilmesini savunduğu eseri De Pictura’yı 1436’da, yapı ideallerini açıkladığı De Re Aedificatoria’yı da 1950’de yayımlamıştır. Kilise ve sarayları sonraki kuşaklara ilham kaynağı olmuştur, neoklasik ve barok uslübu etkilemiştir.

1475-1564, Michelangelo, Rönesans mimarlığına büyük katkıları olan devrimci bir dahi olarak tanımlanmaktadır. Medici ailesine pek çok mimari yapı tasarladı ve inşa etti. Roma’daki St. Pietro’nun kubbesini, Bramente’nin de planlarını baz alarak çok ihtişamlı bir şekilde tasarladı, mekanın düzenini de buna göre kurguladı. Manyerist ve barok tarzların öğelerinin habercisi olan uygulamalar yaptı.

1508-1580, Palladio, en önemli Rönesans mimarı ve kuramcısı sayılmaktadır. Villa mimarisinde yeni kurallar ortaya koymuş ve tüm dünyada mimarları etkilemiştir.1570 de “Four Books of Architecture’ı” yayımlar. Oran, simetri ve antik elemanlara gönderme yapan ve yeniden yorumlayan kendine has bir uslüp geliştirmiştir. Ayrıca, kullanıcının ihtiyacını karşılayan bir mekân tasarımı ortaya koymayı başarmıştır.

1560 Villa Barbaro, mimar Palladio 1530 - 1707 Babür İmparatorluğu.

Hindu ve İslami yapı geleneklerini birleştirdi.

1515 1515 Rafael St. Pietro Bazilikası’nın ustabaşı olur. Ressam ve Mimar Villa Madama tasarımı bir efsane haline geldi.

1520

1530 1520 - 1566 Kanuni Sultan Süleyman’ın iktidar dönemi.

1539 1539 Mimar Sinan İstanbul’un baş mimarı olur.

18

Görsel Kültür

Mimar Sinan

Kanuni Sultan Süleyman döneminde hem Osmanlı İmparatorluğu’nda hem de sanat ve mimaride büyük gelişmeler yaşandı. Mimar Sinan da bu dönemdeki yapıların en önemlilerine imzasını atmış, mimari dehasını bu dönemde göstermiştir. Yeniçeri olan Sinan, Kanuni Sultan Süleyman’ın 1533’teki İran Seferi sırasında Van Gölü’nde karşı sahile gitmek için iki haftada üç adet kadırga yapıp donatmasıyla öne çıktı. Yeniçeri Ocağı’ nda kendisine yüksek itibarlı HasekiSelimiye Camii

Resim: 1. 45 1569-1575. Edirne. Selimiye Camii ve Külliyesi: Mimar Sinan’ın başyapıtı olan camii, sekiz ayağa oturtulan büyük kubbesiyle çok etkileyici bir iç mekâna sahiptir. Selimiye Camiindeki oranlar, cami kütlesiyle minarenin konumu ve yüksekliği arasındaki ilişkiler hiçbir camide olmadığı kadar iyi kurulmuştur. Çini panoları, mermer minberi müezzin mahfilinin kalem işleri ve kapıları ile de çok özelliklidir.

lik rütbesi verildi ve daha sonra pek çok sefere katıldı, pek çok farklı coğrafyada, farklı kültürleri ve eserleri inceledi.

Karaboğdan Seferinde ordunun Prut Nehri’ni geçmesi için köprü yapılmasına karar verilip, köprü kurulamadığında da Sinan bu görevi üstlenerek başarıyla üstesinden geldi. 1538 köprü başarısından hemen sonra, 49 yaşında İstanbul’a baş mimar olarak atandı. Atanmadan önce de yaptığı Husreviye Külliyesi- Halep, Çoban Mustafa Külliyesi- Gebze ve İstanbul Haseki Külliyesi önemli yapılarından sayılmaktadır.

Mimar Sinan’ın Mimarbaşı olduktan sonra verdiği üç büyük eser, onun sanatının gelişmesini gösteren basamaklardır. Bunlardan birincisi, İstanbul Şehzade Camii ve Külliyesi olup, dört yarım kubbenin ortasında merkezi bir kubbe düzeninde inşa edilen camii, daha sonra yapılan bütün camilere de örnek olmuştur.

Mimar Sinan’ın İstanbul’daki en muhteşem eseri ise kendisinin kalfalık dönemi dediği 1550-1557 yılları arasında tamamlanan Süleymaniye Camii’dir. Ustalık eseri olarak tanımladığı en büyük eseri ise, 86 yaşında yaptığı Edirne, Selimiye Camiidir (1575), (Resim: 1. 45-46-49-50).

Mimar Sinan, Mimarbaşı olduğu sürece sadece camii yapmadı, aynı zamanda eski yapıların restorasyon çalışmalarını da üstlendi. Bunların en önemlisi olan Ayasofya’nın 1573’te kubbesini onararak çevresine, takviyeli duvarlar yaptı ve eserin sağlam olarak bu günlere ulaşmasını sağladı. Şehrin diğer kararlarında da etkin rol oynadı ve caddelerinin genişliği, evlerin yapımı ve lağımların bağlanmasıyla ilgilendi. Sokakların darlığı sebebiyle ortaya çıkan yangın tehlikesine dikkat çekip bu hususta ferman yayınlattı.

Kendi yaptığı Büyükçekmece Köprüsü üzerinde kazılı olan “El-fakiru l-Hakir Ser Mimaranı Hassa”, (Değersiz ve muhtaç kul, Saray özel mimarlarının başkanı) mührü ise tüm yapma ve yaratma gücüne rağmen ne kadar mütevazı bir kişilikte olduğunu da yansıtmaktadır. Mimar Sinan yaşamında, üç padişah döneminde 92 camii, 52 mescit, 57 medrese, 7 darül-kurra, 22 türbe, 17 imaret, 3 darüşşifa (hastane), 5 suyolu, 8 köprü, 20 kervansaray, 36 saray, 8 mahzen ve 48 de hamam olmak üzere 375 eser vermiştir 1570 Palladio “Mimarlığın Dört Kitabı”nı yayınlar.

Resim: 1. 46

1570

19

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık

1544-1548, Şehzade Camii ve Külliyesi: Kare plan üzerine kurulan dört yarım kubbe ve bir büyük kubbe ana mekanı örter. Yarım kubbeler dört büyük fil ayağı denen büyük ve kalın kolonlar üzerine oturtularak merkezi kubbeyi desteklemektedir.

1551-1558, Süleymaniye Camii ve Külliyesi: Süleymaniye sadece ibadethane değil aynı zamanda kültürel bir merkezdir. Dört dayanağa oturan bir tam iki yarım kubbeli camilerin içinde en büyüğü de bu camiidir.

Ayasofya’yı geçme arzusu ile aynı şemayı kullanmış olan Sinan oranları, taşıyıcı sistemin rasyonelliği açısından Süleymaniye’yi ondan üstün bir yere oturtmaktadır.

1569-1575. Edirne. Selimiye Camii ve Külliyesi: Mimar Sinan’ın başyapıtı olan camii, sekiz ayağa oturtulan büyük kubbesiyle çok etkileyici bir iç mekâna sahiptir. Selimiye Camiindeki oranlar, cami kütlesiyle minarenin konumu ve yüksekliği arasındaki ilişkiler hiçbir camide olmadığı kadar iyi kurulmuştur. Çini panoları, mermer minberi müezzin mahfilinin kalem işleri ve kapıları ile de çok özelliklidir.

Resim: 1. 49

Resim: 1. 47

Süleymaniye’nin büyüleyici iç mekanı

Resim: 1. 50

Zerafetiyle Büyüleyen Mihrimah Sultan Camii Resim: 1.48

Koca Sinan: Dönemin büyük sanatçı ve mühendisi, Sinan’ın yandaki minyatürde “Başmimar’”olarak resimlendiği düşünülmektedir. Kırmızı alan içindeki figür). i Edirne, Selimiye Camii kubbesi

1596-1650, René Descartes; Fransız matematikçi, bilimadamı ve filozof doğdu. Batı düşüncesinin son yüzyıllardaki en önemli düşünürlerinden biri kabul edilen Descartes, 1628’den itibaren, 15 yıl süren geziler, savaşlar ve serüvenlerden sonra yerleştiği Hollanda’da, batı düşüncesini altüst eden bir felsefe sistemi kurdu.

1571

1596 1571, İnebahtı Deniz Muharebesi; 7 Ekim 1571 tarihinde Osmanlı Devleti ile Haçlı donanmaları arasında, Korint Kıstağı’nda, İnebahtı yakınlarında yapılan deniz muharebesidir. Osmanlı kaynakları, bu muhaberenin adını “Sıngın” olarak yazar. İspanyol yazar Cervantes bu savaşta elinden ve göğsünden yaralanmıştır.

20

Görsel Kültür

Süsleme ve Yanılsamanın Birlikteliği: Barok

Resim: 1. 52

Manyerizm* akımından doğan ve İtalya’da gelişen barok üslup, algıda yanılsama ve farklılık yaratarak, gözlemciyi aşırı süslemeyle ve dinamizm ile etkilemeyi amaçlıyordu. Barok kelimesi köken olarak Portekiz dilindeki Barocco’dan gelir ve eğri büğrü inci anlamında kullanılır. Rönesans’ta manyeristlerin klasik üsluplardan kısmen yararlanmasına karşın, barok dönemde klasiğin ölçülü sisteminden çok uzaklaşıldığı gözlenir.

1638-1641 San Carlo alle Quattro Fontane, Borromini, Roma.

Versay Sarayı

Resim: 1. 51 Versay Sarayı Mimar Borromini

akımın arkasında Katolik kilisesinin, Protestanlığın ve yükselen hümanizm anlayışlarının karşısında otoritesini yeniden kazanma niyeti yatmaktaydı. Fakat Barok, kilise etkisinde başlasa da, Avrupa’nın XVII. ve XVIII. yüzyıldaki üstün mimari üslubu haline geldi; hayatın diğer alanlarını etkiledi ve yayıldı. Dönemin önemli mimarlarından Bernini ve Borromini sanat ve mimarlık tarihine geçen barok dönem isimlerdendir (Resim: 1. 51-52).

Mimar Louis Le Vau ve bahçeci André Le Nôtre tarafından yapılan Versailles Sarayı, Fransız Barok mimarisinin en tipik örneklerindendir (Resim: 1. 53).

Cathedra Peter (St. Peter’in Tahtı, St. Peter Bazilikası, Vatikan.

1657-1666,Cathedra Peter; Mimar Bernini’nin tasarımı olan taht bölümü Barok karakterde inşa edilmiş tipik eserlerden biridir.

Mimarideki dinamik çizgiler ve yüzeylerdeki oyunlar, sanat ve mimarinin birleşerek ışık, renk ve doku açısından yanılsamalar yaratmasıyla gelişti. İç mekânda detaylar üzerinde yoğunlaşılırken, dışta mekânda, iç ve dış bükey yüzeyler oluşturuldu. Pencere ve kapılar karmaşık şekillerde taçlandırıldı, çelenkler, vazolar, kupalar, kabartmalar ve kıvrımlar bezemede kullanıldı. Cephelere gömme ayaklar, işlevsiz ve kolonlar yerleştirildi. Hayranlık, eziklik ve şaşkınlık yaratmak amacıyla mimarlık, müzik, resim ve heykel etkileyici temalar altında birleştirildi. Esasında bu

1678,Versay Sarayı (ya da Versailles Sarayı); Sarayın iç mekanı , Barok Mimari’nin bütün özelliklerini bünyesinde barındırır. i

Resim: 1. 53

Versay Sarayı Aynalar Galerisi

1630 - 1635 Taç Mahal, Hindistan.

Moğol İmparatoru Şah Cihan, Taç Mahal’i en sevdiği karısının türbesi olarak yaptırdı.

1630

1633

1660 XIV. Louis bir av köşkü olan Versay’ı saray haline getirmiştir. Resimde giyimdeki barok etkileri görebiliriz.

1660 1624 - 1633 St Peter Kilisesi sunak alanını tanımlayan ‘Bronz Baldaken’ mimar Bernini tarafından tasarlandı.

21

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık

1656-1667, Muhteşem Vatican Meydanı ; Aziz Petrus Bazilikası’nın önünde yer alan meydan Bernini tarafından Barok üslupta düzenlenmiştir. i

Resim: 1. 54

1715-1737, Karlskirche; Viyana’da, Johann Fischer von erlach tarafından italyan kardinal carlo borromeo’ya ithafen yapılan barok rokoko tarzı kilise. st. charles kilisesi olarak da bilinir. f Resim: 1. 56

San Pietro Meydanı

Karlskirche

Akıp Giden Kıvrımlı Formların İncelikli Zenginliği: Rokoko

Resim: 1. 57

Geç döneminde İtalya’nın sınırlarını aşan Barok üslup Amerika’ya kadar ulaştı, pek çok yerde farklı üslup varyasyonları geliştirildi, mimari daha da gösterişli bir hal aldı.

Rokoko tarzı ise Fransa’da ortaya çıktı ve barok üslubun en süslü düzeyine dönüştü. Adını kıvrımlı midye kabuğu şekilli formlardan alan Rokoko, kiliselerde ve saraylarda ağırlıklı olarak kullanıldı, müzik, mobilya ve sanatta kendini gösterdi. Barok’un sertliğinin yanında ona karşıt olarak daha açık renkler ve ferah bir atmosfer yaratmak amaçlandı. Bezeme için çocuklar, çiçekler, yapraklar ve kuşlar biçiminde kıvrımlı formlardan yararSan Pietro Meydanı lanıldı, pastel renkler kullanıldı ve alçı sıva en temel dekorasyon malzemesiydi (Resim: 1. 55-56-57).

1624, Ottobeuren Kilisesi; Almanya, Rokokok iç mekan örneği. i 1754, Wies-Pilgrimage Kilisesi iç mekanı j

Resim: 1. 55

San Pietro Meydanı

1685-1750 J. Sebastian Bach Dünyaca ünlü Alman klasik müzik bestecisi ve orgcudur. Eserleri pek çok sanatcıya ışık vermiştir.

1789 Fransız Devrimi 1640- 1850 Neo Klasizm, Yeni Klasikçilik Fransa, İngiltere, Almanya, Rusya ve ABD’de etkili oldu.

1640

1789 1640-1850, Yeni Klasikçilik (Neoklasisizm): Gösterişli Barok ve Rokoko ‘nın ardından, antik çağa tekrar duyulan ilgi arttı ve XVII. ve XVIII yy’larda rasyonelliğe bir dönüş niyetiyle Neoklasisizm akımı yaygınlaştı. Fransa’da, İngiltere, Almanya, Rusya ve Amerika’da etkisini gösterdi.

1793 1678 -1741 Antonio Vivaldi; İtalyan barok Klasik müzik bestecisi, virtüöz kemancı ve rahip.“Kızıl rahip” lakabıyla tanınan Vivaldi, beş yüzden fazla konçerto bestelemiştir ve konçertonun babası olarak anılır.

En bilinen eseri, “Dört Mevsim Konçertosu” adlı eseridir.

1793 Birleşmiş Milletlerr Meclis Binası Washington, DC. William Thornton’ın yarışmayı kazanan projesi.

Neoklasik Dönem

22

Görsel Kültür

Endüstriyel Mimari

Resim: 1. 59

1800 -1900 arasında çeşitli dönem uyanışları yaşandı. Büyük ölçüde erken mimari hareketler ile yabancı egzotik tarzların etkisinde kalındı. Çağın teknolojileri ve malzemeleri kendi mimari formunu oluşturmadan önce Yunan, Gotik, Romanesk tarzlarla birleştirildi. Bunun yanında sömürgecilik ve diğer kültürlerle olan etkileşim sonucu, piramit, soğan kubbe ve dikili taş gibi öğeler, Avrupa ve Amerikan mimarisinde öne çıktı.

XVIII.yy yarısından itibaren ise yeni endüstriyel malzemelerin ve yöntemlerin kamu mimarisinde yoğunluklu olarak kullanılması gözlenmektedir. Avrupa'da XIX. yüzyıllardaki gelişmelerin Avrupa'daki sermaye birikimini arttırması yani Endüstri Devrimi etkisiyle yeni malzemelerin üretilme ve dağıtım hızının artması inşaat tekniklerinin de büyük bir ivme ile gelişmesini ve ilerlemesini sağladı.

Toplumda şehirde yaşayan burjuva sınıfının gelişmesi ve işçi sınıfının da buna eklenmesi ile her türlü üretimin ve mekânsal ihtiyaçların da artması söz konusu oldu.

Tarım toplumundan endüstri toplumuna geçiş bu yıllarda gerçekleşti. Dünya fuarları tasarım ve teknik yeniliklerin sergilenmesi için bir ortam oluşturdu ve bu devrin anıtları yapıldı. Özellikle demir, cam ve çelik gibi yeni malzemeler endüstriyel mimarinin yükselişini sağladı. Mimarlar ve mühendislerin ortaklığıyla çok katlı modern binaların ve gökdelenlerin yapımı gerçekleştirilmeye başlandı.

Resim: 1. 58

Eiffel Kulesi 1889, Eiffel Kulesi; Paris’te yapılan 1889 Dünya Fuarı için geçici bir gösteri amacıyla yapılmıştı.

Mühendis Gustav Eiffel ve mimar Stephen Sauvestre’nin beraber çalıştığı prefabrike kule yaklaşık 308 metre ve 7000 tondu ve demir malzemenin dayanıklılığının ve zarafetinin yüceltilmesi amacıyla tasarlanmıştı. Zamanında büyük tartışmalara neden olan yapı, bugün Paris’in en önemli kentsel simgesi olarak bilinmektedir.

Eiffel Kulesi, İç alanı

1800 - 1900 Yunan, Gotik, Neo Rönesans, Romanesk uyanışlar mimari üslup olarak benimsendi, Egzotizm ve Eklektisizm belirginleşti.

1800

1834 1845, Mimar Thomas S. Stewart’ın Commonwealth Üniversitesi için tasarladığı yapı,

1834 İlk pratik elektirik motoru yapıldı. Bu asansörün gelişimini etkiledi ve çok katlı binaların tasarımını tetikledi.

Gustav Eiffel

23

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık Kristal Saray

Sainte-Genevieve Kütüphanesi;

Resim: 1.60

Resim: 1. 63

Resim: 1. 61

1851, Kristal Saray; Endüstrileşmenin bir ikonu olarak bilinen Kristal Saray, Joseph Paxton’un 1851’de Londra’da yapılan ilk Büyük Fuar için geçici olarak inşa edilmişti.

Demir çerçeveli, standart cam panellerden yapılmış, prefabrik parçaları yerinde monte edilmiş olan ve geniş bir alanı kaplayan demir kafes 34 metre yüksekliğindeydi. Fuarın bitişinde söküldü ve başka bir yerde tekrar kuruldu ve bir yangın sonucu yok oldu. e

Resim: 1. 62

1852 1852 III. Napolyon Hausmman’a yetki vererek ortaçağ Paris’inin büyük bölümünü yıkmasına izin verdi. Şehirde büyük bulvarlar açıldı.

1845-1850, SainteGenevieve Kütüphanesi; Fransız endüstri mimarı Henri Labrouste strüktürel ve estetik amaçlarla dökme demiri kullandı. Metalin ilk olarak faydacı olmadan kullanıldığı kamu binası olarak kabul edilir.

Hem zarif hem de işlevsel bir yapıdır. e

Resim: 1. 64

Gökdelenler ve İşlevsel Binalar; Bir yandan simgesel yapılar yapılırken diğer yandan da endüstriyel işlevli binalar ve yapılar kuruluyordu.

Köprüler, demiryolu hangarları, fabrikalar ve çok katlı mağaza ya da yönetim binaları tarihselci üsluptaki cephe elemanlarıyla donatılıyordu. Amerika’da ise 1870’lerden itibaren yüksek ve gösterişli yapılar inşa edilmeye başlandı. Gökdelenler, Gotik Dönem katedraller gibi simgesel olarak yükseldi. i

Gökdelenler, ABD

1851 1851, Kristal Saray; Endüstrileşmenin bir ikonu olarak bilinen Kristal Saray, Joseph Paxton’un 1851’de Londra’da yapılan ilk Büyük Fuar için geçici olarak inşa edilmişti.

1873 1873, 80 Günde Devr-i Alem; Jules Verne’nin ünlü macera romanı yayınlandı, Verne eserleriyle gelecek algısının şekillenmesinde önemli katkılar sağladı.

24

Görsel Kültür

Antoni Gaudi

Resim: 1. 66

1900’lerin başında yeni malzemelerin eski tarzlarla kullanımına karşıt olarak gelişen ve kendi formunu bulması yönündeki işlevselci yaklaşımların yanında diğer taraftan, bölgeselci kişisel yaklaşımları da görmek mümkündür. Mimarlık tarihinde özel bir yeri olan İspanyol mimar Antoni Gaudi’nin, yapılarındaki estetik ve özgünlük her zaman öne çıkmaktadır. Art Nouveau’ya paralel olarak doğanın yapısal mantığıyla ilgilenen Gaudi, kendi kişisel tarzını yaratmış ve yapılarında, taş, beton, çelik ve seramiği etkileyici bir şekilde kullanmıştır. En önemli yapıtları Barcelona’daki Sagrada Familia 1883-, Park Guell, 1900-1914 ve Casa Milla, 19061910‘dır (Resim: 1. 65-66-67).

Sagrada Familia: Gaudi, gotik mimarlığı yeniden yorumladığı bu çok özel katedralde, farklı olarak payandalar yerine eğik sütunları kullandı. Bu strüktür sistemini tel, kum torbaları ve çadır bezinden oluşturduğu maketleri asarak denedi. İnşaatı bugün halen devam etmekte olan binanın şantiyesine giderken hayatını kaybeden mimar, yapının 200 senede bitirilebileceğini öngörmüştü (Resim: 1. 65).

Casa Milla Resim: 1. 65 Fotoğraf: Carlos Lorenzo

Park Guel

Detay

Sagrada Familla 1883-Günümüz, Sagrada Familia; Özgün iç ve dış mekanlarıyla bilinen yapının inşası halen devam etmektedir.

Resim: 1. 67 1910 De Stijl, Rietveld,

1892 Sullivan “Ornament in Architecture” makalesini yayımlar.

1886

1892

1884-1886, Özgürlük Heykeli; ABD’nin New York şehrindeki Liberty (Özgürlük) adası üzerinde, inşa edildiği 1886 yılından bu yana Amerika’nın simgesi olan anıtsal heykeli ve gözlem kulesidir.

Bakırdan yapılan Özgürlük Heykeli, Fransa tarafından kuruluşunun 100. yılı nedeniyle ABD’ye hediye edilmiştir,1884-1886 yılları arasında inşa edilmiştir.ABD’nin New York şehrindeki Özgürlük Adası’nda yer alır.

1900 - 1925 Erken Modernizm Dönemi

1900 1900 - 1920 Art Nouveau Dönemi eser veren mimarlar:Otto Wagner, Gaudi, Victor Horta, Olbrich, Rennie Mackintosh

1908 1908 Adolf Loos “Süsleme ve Suç” isimli yapıtını yayınlar. Bu modern dönem mimarları için bir temel teşkil eder.

25

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık

Art Nouveau

İnsan ile maddenin arasına giren endüstrinin estetik güzelliği yok ettiği görüşünde olan bazı sanatçı ve mimarlar gerçekte ancak insan elinin maddeye can verebileceğini savunarak, tüm gelişmelerin yanında farklı bir estetik yarattılar.

Farklı ülkelerde farklı şekillerde ortaya çıkan Art Nouveau, Jugendstil ya da Secession mimarları, ilhamı öncelikle doğada aramışlar, bitkisel motifler, kadın figürleri, kıvrılan çizgileri, bitkileri ve hayvanları kullanmışlar, doğanın dinamik kuvvetlerini dile getirilmeye çalışarak bunları binalara, iç mekân ve mobilyaya da yansıtmışlardır. Güzel Sanatlar ve Zanaatkârlar akımı çerçevesinde, yeni teknolojiyle yapıcı ve insan merkezli bir ilişki kurmayı amaçlamışlardır. Demir, metro girişlerinde, yapıların değişik bölümlerinde, günlük yaşam araç ve objelerinde hem fonksiyonel hem de süs olarak değerlendirilmiştir. Akım içinde pek çok farklı üslup ve kişisel yorum ortaya çıkmıştır. Rennie Machintosh, Gaudi, Victor Horta, Guimard, Otto Wagner, Olbrich bunlardan bazılarıdır (Resim: 1. 68).

Resim: 1. 68

Art Deco

1920 ve 30’lu yıllarda ortaya çıkan akım, ilk olarak1925’teki Uluslar arası Dekoratif Sanatlar ve Modern Sanayiler Sergisi’nde isimlendirildi. Art Nouveau, Bauhaus, konstrüktivizm, modernizm ve futurizm akımlarından etkilenen, Aztek ve Mısır mimarisinden ilham alan tasarımlar kendini en çok Amerikan gökdelenlerinde ve iç mekân tasarımında göstermiştir. (Resim: 1. 69).

Resim: 1. 69

1928-1930, Crysler Binası; Art Deco Üslubunda tasarlanmış olan bina Amerikan kültürünün ve New York’un ikonlarından biridir.

Victor Horta Evi 1914 Cam Ev, Philip Johnson; Cam ve çeliğin yapı malzemesi anlamında konut tasarımında radikal olarak kullanılması adına en özel örneklerden olan tasarım, iç ve dış mekanın ilişkisine de yeni bir boyut getirmiştir.

1914

1919 1914-1918, I. Dünya Savaşı; 20. yüzyılda dünya çapında yapılan iki savaştan birincisi olan bu savaş binlirci insanın ölmesine ve toplumsal acılara sepeb oldu. 28 Temmuz 1914 tarihinde Avrupa’da başlamış ve dünyanın dört bir yanındaki ülkelerin katılması ve diğer kıtalardaki sömürgelere de yayılması nedeniyle Dünya Savaşı ve Büyük Savaş olarak adlandırılmıştır.

Dört yıl süren savaş, 1918 yılında sona ermiştir.

26

Görsel Kültür

Modernleşme Yolunda

Eski dönem mimari akımların yeni malzemelerle kullanılmasını savunan dekoratif mimarinin karşısında farklı yaklaşımlar ortaya çıktı. 1892’de Amerikan Modernizminin babası sayılan, çelik çerçeveler, cephe sistemleri ve yüksek yapıların öncüsü mimar Sullivan’ın süsleme ve formu masaya yatıran “Mimarlıkta Süsleme” isimli makalesi yayımlandı. XX. yy’ın başlarında ise Viyana’nın tutucu eklektik ortamında “Süsleme bir suçtur” saptamasını yapan ve bu dönem mimarlarına, yapıyı süslemeden arındırma yolunu gösteren mimar Adolf Loos, modern erken döneme damgasını vurdu ve yaptığı yapılarla da kısmen bunu destekleyen sadeleşme getirdi.

Resim: 1. 70

Peter Behrens

1909 AEG Binası, Peter Behrens; tasarımını yaptığı binası dışında AEG firmasının pek çok ürününün tasarımında söz sahibi olmuş ve kurumsul kimlik tasarımı adına önemli bir dönem başlatmıştır.

Endüstri tasarımının öncüsü kabul edilen, akademisyen, mimar ve ressam olan Behrens, Mies van der Rohe, Walter Gropius ve Le Corbusier gibi çağın öncüsü mimarları etkiledi ve toplu üretim -sanat ilişkisini ele almak amacıyla Deuscher Werkbund’u kurdu. Endüstri tasarımı disiplininin başlangıcı sayılan ve işlerinden en önemlisi kabul edilen, AEG projesinde uzun yıllar, binaları, endüstriyel ürünleri, hatta tüm şirket kurum kimliğini tasarladı (Resim: 1. 70).

AEG Çaydanlık Modelleri, Peter Behrens

1923 Türkiye Cumhuriyeti ; Türkiye Cumhuriyeti kuruldu ve ülke büyük bir atılım ve dönüşüm haraketi içine girdi.

1919 1919-1933 Bauhaus Okulu; Tasarım ve güzel sanatlar adına önemli bir yaklaşım olan Bauhaus ekolü, okulun kapanmasına rağmen pek çok ülkede tasarım ve güzel sanatlar anlayışını etkiledi.

1923

27

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık

Walter Gropius - Bauhaus

Peter Behrens’in öğrencisi olan mimar 1919 yılında görsel sanatlar, mimarlık ve tasarımın teknolojiyle ve toplu üretim teknikleriyle olan birlikteliğini savunan bir okul olan Bauhaus’u kurdu. Modern tasarımın yolunu açtı. Kandinsky, Klee ve Albers gibi sanatçılarla birlikte çalıştı. Amaç “biçimin işleve uyduğu” binaları yaratmak ve bunu çağın malzemeleri olan, betonarme, çelik ve cam ve yeni tekniklerle yapabilmekti. 1924’de siyasi baskılarla okulu Dessau’ya taşındı ve binaları kendisi tasarladı. Naziler okulu kapattığı için daha sonra Amerika’ya göçtü (Resim: 1. 71-72-73).

Resim: 1. 71

Resim: 1. 73

Fargus Fabrikası

1925 Bauhaus, Walter Gropius Almanya ve ABD’de Bauhaus’un

Resim: 1. 72

1925 Marcel Breuer, Wassily Koltuğu; Farklı yapım yöntemleri ve malzeme olasılıklarının sonucunda tasarlanan oturma elemanları modern tasarımın yeni yüzü olarak tasarım tarihine geçti.

1925

Bauhaus Atölyeler Binası, Dessau

Konut Sorunu; Avrupa’da birinci ve ikinci dünya savaşları ekonomik yapının zayıflaması ve inşaatların durması sonucu, konut sorununu ciddi bir biçimde ortaya çıkarmıştı.

Var olan konutların yetersizliği sonucu yeni çözümler arandı ve ucuz maliyetli toplu konut çözümleri oluşturuldu ve bunların hızla inşasına girişildi. Bunların yanında özel konutların inşası Avrupa ve Amerika’da devam etti, dönemin önemli mimarları önemli projelere imza attı.

1931 Empire States Binası; New York’un Art Deco en önemli gökdeleni olan bina

1927 1927 Ankara’nın İmarı; Yeni Cuhhuriyetin yüzü olacak olan başkent Ankara’nın hızlı bir biçimde inşasına başlandı. Atatürk’ün yönlendirmesiyle yurt dışından ünlü tasarımcılar bu projede görev aldı. Yeni bir mimari dil geliştirmek amacıyla pek çok yabancı mimar çalıştı.

1931

28

Görsel Kültür

Frank Lloyd Wright 92 yıllık hayatının 72 yılını mimarlık yaparak geçiren ve Amerikan mimarisinin vazgeçilmez simgesi olmuş olan Wright, erken dönem yapılarında organik yaklaşımı seçerken, doğal çevresine, bağlamına uygun ve yatayda gelişen yapılar yapıyordu. Ona göre XX. yüzyılın mimarisi eskiyi taklit etmemeli, modern malzeme ve yeni teknolojilerle çağını yansıtmalıydı. Binalarının standartlarını insan oluşturuyordu. Süsleme yerine, mekânların çakışmasından farklı ilişkiler yaratmakla uğraştı. 1914-1936’da daha farklı bir tarza yöneldi ve dönemin eleştirilerine karşı en önemli yapıtlarından biri olan Şelale Evi’ni bir cevap niteliğinde ortaya koydu. Diğer önemli yapıtlarından, Unity Temple, Robie Evi ve son olarak farklı bir yapıda olan New York Gugenheim Müzesi sayılabilir (Resim: 1. 75). Şelale Ev (Falling Water) Bugün bir müze olan, 1935’te Pensilvanya’da yapılan, dikey elemanlara takılmış, üst üste yatay betonarme platformlardan bir şelalenin üstünde inşa edilen ev, daha öncesi olmayan bir anlayışla tasarlanmıştır.

Birbirine akan mekanlardan oluşan iç mekan anlayışıyla, şelalenin üstünde ütopik ve ustaca konumlandırılmış, doğa ile insanın özel bir buluşmasıdır (Resim: 1. 74-76).

Resim: 1. 74

1959’ Guggenheim Müzesi, New York; Geleneksel müze mimarlığından bütünüyle farklı bir anlayışı sergileyen binanın kütlesini, yukarı doğru açılarak yükselen beyaz renkli betondan yalın görünüşlü bir sarmal bant oluşturur. İç mekanda ise sarmal bir rampa altı kat yüksekliğine ulaşır. ve ortasındaki üst boşluk paslanmaz çelikten bir konstrüksiyonu olan cam bir kubbeyle örtülmüştür.

Resim: 1. 75

Guggenheim Müzesi, New York Resim: 1. 76

Şelale Evi

Şelale Evi

1935 1935 Ankara Gar Binası, Şekip Akalın, Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarisi.

1944 - 1953 Anıtkabir’in inşasına başlandı. Mimar Emin Onat, ve Ahmet Orhan Arda.

1944

1945 1945, II. Dünya Savaşı sona erdi; Avrupa’nın ve Japonya’nın direkt etkilendiği, bir insanlık dramı olan savaş sona erdi. Savaş sırasında özgürlükler ülkesi ABD’ye göç eden mimarlar, düşün insanları ve bilim adamları, Amerika’nın büyük bir ivme ile gelişmesine katkıda bulundular. Amerika’da mimarlık adına ilklerin denendiği bir ortam oluşturularak, Amerikan kültürünün ikonları yaratıldı.

29

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık

Le Corbusier Resim: 1. 79

Aynı zamanda; şehir plancısı, ressam, heykeltraş, yazar ve mobilya tasarımcısı olan Le Corbusier, 1927’de tanımladığı “yeni bir mimarlık için beş noktada” mimariye ve forma bakışını detaylı bir şekilde açıklamaktaydı. Betonarmenin savunucusu olan mimar, bu yapım teknolojisi ve strüktürel kurguyla, serbest plan ve cephe ilkesini ortaya koydu. Böylelikle en iyi örneğini Vil- Resim: 1. 77 la Savoye’da görebileceğimiz şekilde yapının zemini dolaşım için boşaltılıyor ve yapıyı pilotiler üzerinde yükseltiyordu ve düz çatıda çatı bahçeleri oluşturulabiliyordu. “Evin yaşam için bir makine olduğunu” söylemiyle tanınan mimar, yeni konut çözümleri ve ideolojik şehir planları yaptı (Resim: 1. 79).

Tüm dünyada etkin olan, uluslararası üslubu tanımlayan tüm öğeleri mimarisinde kullandı. Düz çatılı, ince kolonlarda yükselen binalar ve şerit pencere gibi ortak elemanlarıyla ayırt edilen tarz, bezemeden de tamamen kaçınır. Son dönemlerinde 1954’de tamamlanan yaptığı Ronchamp Şapeli’nde önceki binalarından tamamen farklı, özeli ve tek olanı bulma yolunda şiirsel bir yapı kurgusu oluşturdu (Resim: 1. 78-80).

Villa Savoye

Resim: 1. 78

Ronchamp Şapeli

1954- 1960, Çanakkale Şehitleri Anıtı; I. Dünya Savaşı sırasında Çanakkale Savaşları’nda hayatını kaybeden 253.000 Türk askerin anısına yaptırılan Anıt için 1944 yılında yapılan yarışmayı mimar Doğan Erginbaş, İsmail Utkular ve mühendis Ertuğrul Barla’nın projelendirdiği eser kazandı. Finansal nedenlerden dolayı yapımı birkaç defa durdurulan yapı 1960 yılında açıldı.

1960

Resim: 1. 80

Modulor; Le Corbusier’in ortalama insan ölçüleri ve altın orandan faydalanarak geliştirdiği ve tasarımlarında baz aldığı -modül sistemi- olarak tanımlanabilir. Elini kaldırmış bir adam çizimi olan modülora göre: göbek deliğinin yerden yüksekliği 113 cm, insan boyu 183 cm, elini havaya kaldırmış insan boyu ise 226 cm’dir..

30

Görsel Kültür

1945 Sonrası II. Dünya Savaşı ardından binaların inşasında kullanılan baskın modernist tavır, bezemeden arınmış, işlevselci felsefenin önderliğinde minimalist bir yaklaşımı getirdi. Savaştan sonra Avrupa’nın yeniden inşası adına mimarlara çok iş düşüyordu. Savaş sırasında Avrupa’dan Amerika’ya göçen mimarlar da oradaki güçlü ekonomi ve özgürlük ortamında özgün eserler verdiler ve tüm dünyayı etkilediler. Bir yandan yüksek binalar inşa edilirken, diğer yandan da bölgeselci tutumlar da devam ediyordu.

Uluslararası Sergi, Barselona Pavyonu: 1929’de yapılan bina sergiden sonra yıkıldı; fakat daha sonra tekrar inşa edildi. Bir ikon haline gelen bina, iç ve dış arasında ve içte farklı mekânsal deneyimler önermektedir (Resim: 1.

82-86).

1954-58 Seagram Binası: Uluslararası üslubun en belirgin simgesi olan bina, şirket mimarisi için büyük bir şablon oldu (Resim: 1. 85).

Mies van der Rohe

“ Less is more”, “az olan, çoktur” deyişinin sahibi ve Bauhaus’un son yöneticisi olan Mies, bu değişe uygun geliştirdiği mimari üslubuyla, Amerikan şehirlerinin gelişimini büyük ölçüde etkileyecek mimariye yön verdi ve tüm dünyada uluslararası üslubun yayılması adına öncü oldu. Çelik iskeletler ve camın mimarideki üstünlüğü, iç ve dış mekan arasındaki ilişkiyi de farklılaştırdı. Şehirleri özellikle ticaret merkezlerinin gelişimini etkiledi; yapılarının daha kötü yorumları çoğalarak şehir merkezlerinde uygulandı (Resim: 1. 81-83-85.)

Resim: 1. 83 Resim: 1. 84

Resim: 1. 85

Barcelona Pavyonu Resim: 1. 81

Resim: 1. 82

Resim: 1.86

Barcelona Pavyonu 1973, Sidney Opera Binası; Danimarkalı ünlü mimar Jorn Utzon bu eseriyle 2003 Pritzker Mimarlık Ödülünü kazanmıştır.UNESCO dünya kültür mirasına eklenen bina, şiirsel ve simgesel yaklaşımıyla mimarlığın geldiği farklı bir noktayı işaretlemekteydi. Benzersiz çatısı 67 m ye kadar yükselir ve İsveç’ten getirilmiş 1.056.000 adet beyaz seramik fayansla bezenmiştir. 588 adet beton ayak, yerin25m kadar derinine inerek yaklaşık 160.000 ton ağırlığındaki yapıyı taşırlar..

1969 1969, Ay Yolculuğu; Neil Amstrong insanlık tarihinde bir ilki gerçekleştirerek Ay’a ayak bastı.

1970

1973 1970, Dünya Ticaret Merkezi; New York’ta ikiz kuleler olarak anılan yapı tamamlanarak hizmete açıldı. En üst katındaki, müthiş New York panoraması nısunan Restoranı çok ünlüydü.

Danimarkalı ünlü mimar Jørn Utzon bu eseriyle 2003 Pritzker Mimarlık Ödülünü kazanmıştır.

UNESCO dünya kültür mirasına eklenmiştir.

31

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık

Postmodern Yaklaşımlar

Resim: 1. 87

Resim: 1. 88

Resim: 1. 89

Salk Enstitüsü, Kaliforniya

Modernist yaklaşımların süslemeyi biçimden uzaklaştırmasına bir tepki olarak, mimarlar tarihe dönüş yaşayarak yeni estetik deneyleri yapmaya başladılar. Böylece tarih yeni fikirleri beslemek için bir zemin oldu ve tarihten ödünç alınan öğeler, sütunlar, dekoratif ele alışlar, yapılar, yeni üsluplarda kendini var etti. Bu dönemde, Venturi, Mies van der Rohe’nin “az çoktur” yaklaşımına karşı “az sıkıcıdır” karşı tezini öne sürdü ve postmodernizm “nüktenin, süslemenin ve göndermenin” geri dönüşü oldu. Micheal Graves, Robert Venturi gibi Amerikalı mimarlar yeni çağın hızı içinde farklı bir algısal yapı kurguladılar ve uluslararası üsluba karşı bir duruşla, tarihle diyaloğa girdiler. Graves, Aldo Rossi, Venturi, Bofill gibi mimarların yapıkları bu üslubun farklı açılımları çizgisinde değerlendirilmektedir.

Milli Parlamento Binası, Bangladeş

Louis Kahn

“Bir sanat yapıtı, bize insanın yaptığını doğa yapamaz diyendir” diyen Kahn, yapılarını zaman dışı olarak konumlandırmış ve az sayıdaki eserleri ile yüzyılının en destansı mimarisini ortaya koymuştur. Aynı zamanda mimarlık profesörü olarak görev yapmış olan Kahn, Mısır ve Yunanistan’daki erken dönem mimarlık yapıtlarını da gördükten sonra modernizm çizgisinden ayrı kendi özgün yaklaşımını oluşturmuştur. Mimarın Hindistan’da da inşa edilen yapıları mevcuttur (Resim: 1. 87-88-89).

Resim: 1. 90

1982,1987 Portland Binası ve Dolphin Walk Disney Tatil Beldesi, Mimar Micheal Graves tarafından tasarlanan binalar postmodern dile örnek olarak tanımlanabilir.

Brütalizm; Adı ham betondan gelen üslup, binanın işlevsel parçalarının okunması ve betonun formdaki üstünlüğünü ortaya koyan, brüt formun okutulduğu, dik açılı formların egemenliğinde, akılcı bir ele alıştır. Özellikle üniversite kampus binalarında yoğunluklu olarak kullanılmıştır.

1982 Hi-Tech Mimari; Geç modernizm ya da strüktürel ekspresyonizm olarak da kabul edilen işlevsel felsefeye bağlı kalan, ileri endüstri ve teknolojinin mimarisi olarak bilinir.

Bina teknolojinin bir gösterisi haline gelir.

1982-1989, Çin Bankası, Hong Kong; Mimar IM Pei tarafından tasarlanan bina New York’ta ikiz kuleler olarak anılan yapı tamamlanarak hizmete açıldı. En üst katındaki, müthiş New York panoraması nısunan Restoranı çok ünlüydü. Danimarkalı ünlü mimar Jørn Utzon bu eseriyle 2003 Pritzker Mimarlık Ödülünü kazanmıştır.UNESCO dünya kültür mirasına eklenmiştir.

32

Görsel Kültür

Dekonstrüktivizm

Eisenman, Libeskind, Zaha Hadid, Frank Gehry gibi mimarlar, üç boyutlu geometride yeni deneyler yaparak, mekanları parçalayarak, farklı bütünler oluşturmaya yöneldiler.

Bambaşka bir estetik peşinde ve işlev dışı bir yapıya kayan mimaride, birbiri ile çarpışan düzlemler, parçalanmış, açılı ya da eğrisel biçimlerin deneyselliği söz konusuydu. Bilgisayar teknolojilerinin yardımıyla mimarlar çok daha cesaretli binalar yapmaya giriştiler.

Frank Gehry, Toronto’da doğan ünlü tasarımcı ve mimar, 1947’den itibaren Los Angeles, Kaliforniya’da yaşamaktadır.

Mimaride Dekonstrüktivizmin öncü uygulayıcılarından biridir ve yaşayan en önemli mimarlardan sayılmaktadır. Çalışmaları, mimarı ile tasarımı ya da sanatı birleştiren çarpıcı bir örnek olarak değerlendirilmektedir pek çok çağdaş yapıya imzasını atmıştı. (Resim: 1. 91-92-93).

Mimarlığı sanat yapan Gehry, malzemeleri ve dışavurumcu, fark edilir formları yenilikçi bir tarzda kullanır. Mimari tasarımda ve inşasında uzay gemileri endüstrisinden alınan yazılımların kullanılmasına öncelik etmiştir. Gehry’nin yapıları, içinde yer aldıkları ortamlarla birleşmek, onları yansıtmak yerine, onları yeniden tanımlar.

Resim: 1. 93

Resim: 1. 92

“Fred ve Ginger”, Dans Eden Bina, Prague

Guggenheim Müzesi, Bilbao, İspanya

Resim: 1. 91

Frank Gehry Sandalyesi; Tasarımcının 1972 yılında yaptığı bu sandalye oluklu mukavva kullanılarak üretilmiştir.

2001 2001, İkiz Kulelere Saldırı, 11 Eylül’de İkiz Kuleler yani New York’taki Dünya Ticaret Merkezi iki yolcu uçağının çarptırılması sonucunda yıkıldı. Dünya artık eskisi gibi olmayacaktı.

2002 2002, Bilgisayar Teknolojisindeki gelişmeler; Bilgisayar Programlarındaki gelişmelerin sonucunda mimarlık tasarım ve üretimi etkilendi, görselleştirme alanında çok farklı sonuçlar ortaya çıkmaya başladı. Akışkan formlar mimari dilde yerini aldı.

33

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık

Zaha Hadid, kendisi kabul etmese de dekonstrüktif akım içinde değerlendirilen Hadid özgün mimari tavrı ile çağın en aranan mimarlarından biridir. Biçim ve formu alışılagelmişin dışında ve düşsel bir biçimde kullanan mimar, şehir planından, iç mekana ve mobilyaya kadar tasarımın tüm alanlarında aktif olarak yer almaktadır. Tasarımlarında bilgisayar teknolojisini her noktada kullanan mimarın baştaki tavrı asimetrik keskin köşeleri kullanmakken, son dönem yapılarında daha çok organik formlardan yola çıkmaktadır. Önemli mimarlık ödülü olan Pritzker’in verildiği ilk kadın mimardır. Düşsel bir estetiğin peşinde koşan Hadid malzemenin ve formun sınırlarını zorlayarak yeni deneyimler oluşturacak mekanları ile dünyanın büyük kentlerinde kentsel simge haline gelen binaları tasarlamaya devam etmektedir (Resim: 1. 94-95-96-97-98-99).

Abu Dhabi Kültür Merkezi, Birleşik Arap Emirlikleri, 2007

M- Lounge Resim: 1. 96

Resim: 1. 94 Burnham Moda Pavyonu, 2009

Resim: 1. 97

Chanel Mobil Sanat Sergisi

Resim: 1. 98

Konser Salonu, İngiltere

Resim: 1. 99

Resim: 1. 95

Mimarlık ve Moda Etkileşimi, Mimarlık pek çok sanat dalını ve tasarım alanınıı etkilemektedir. Özellikle görsel sanatlar ve moda alanında yansımalarını yoğun bir şekilde görmek mümkündür. Zaha Hadid’in kendi form dünyasını kullarak tasarladığı ayakkabıları da binaları kadar ilgi çekmekte.

Nuragi Çağdaş Sanatlar, İtalya

34

Görsel Kültür

Yeni Açılımlar

XX. yy büyük mimari yeniliklerin yaşandığı bir çağdı ve sonuna doğru, malzeme ve tasarım tekniklerinde pek çok heyecanlı ve hayal edilemeyecek gelişmeler yaşandı. Dekonstrüktivizmin daha üst örnekleri yapılırken, Blobiteckture bilgisayarın olanaklarıyla ve bireysel ele alışlarla yeni form olasılıklarını ortaya koymayı sağladı.

Bunun yanında daha yükseye çıkmayı amaçlayan gökdelen yapıların inşasındaki yarış ortamı çok farklı örneklerin yapılmasını ve yarışın katlanarak devam etmesini sağlamaktadır. Enerji verimliliği kavramı da son dönem ya-

pılarında öne çıkmakta, çevre kaygıları, pasif eneji üretimi gibi ele alışlarla, daha düşük düzeyde enerji tüketimi yapan binalar tasarlanması amaçlanmaktadır. Malzeme teknolojisinde yaşanan gelişmeler, ileri cam teknolojisi, karbon fiber ve yeni plastiklerdeki araştırmalar yeni yüzyılda yeni olanaklar sağlayacak ve yeni formların, yeni mekânsal ilişkilerin sunulduğu binalar yapılmaya büyük bir hızla devam edecektir. Mimarlık tüm görsel ve mekânsal deneyimi ile döneminin ruhunu yansıtmayı sürdürmekte, insanların hayatlarını etkilemektedir.

Resim: 1.103

Resim: 1. 100

Sage Gateshead, Norman Foster, 2004 Resim: 1. 102

St Mary- Axe, Ekolojik Gökdelen, Norman Foster, 2004 Reichstag Kubbesi, Almanya, NormanFoster

Resim: 1. 101

Spacelab: Kunsthaus, Graz, Cook and Fournier,2003

2005, Allianz Arena, Münih; Herzog & de Meuron ikilisinin tasarladığı yapı blob mimariye bir örnektir. Yapı aynı zamanda farklı renklere bürünebilir.

2005

Resim: 1. 104

35

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık

Detay

Resim: 1. 107 2009, Burj Khalifa, Dubai; Dünyanın en yüksek binası, (Resim:1. 105).

2008, Kuş Yuvası, Çin Milli Olimpiyat Stadı; Herzog & de Meuron (Resim:1. 107).

2004-2009, Çin Televizyon Kulesi; Rem Koolhas (Resim:1. 106).

2006, Denver Sanat Müzesi; Daniel Libeskind (Resim:1. 108).

Resim: 1. 105

Resim: 1. 108

Resim: 1. 106

Yüksek Yapıların Evrimi; İnsanoğlunun daha yükseklere ulaşma ve gücünü yansıtma tutkusu çağlarboyu artarak devam etmektedir.

36

Özet

İnsanoğlunun çevresini değiştirmesi ve kendine göre biçimlendirmeye çalışması çok erken dönemlerden başlamış, doğanın önerdiği sığınakların yetersizliği, yapı yapma niyetinin başlangıcı olmuştur. Konar-göçer tarzda yaşayan insanlar, neolitik dönemde küçük çaplı tarıma geçmişler, büyük nehir kenarlarına yerleşerek, Çatalhöyük’teki gibi toplu yaşam alanları kurmuşlardır. Barınaklar dışında mezarlar ve törensel işlevi olan anıtsal yapılar da yaratılmış, amaçları bilinmese de, megalit taş yapılar, kalıcı izler bırakma, doğayı değiştirme ve o yeri işaretleme arzusunun göstergeleri olarak bugünlere kadar gelmişlerdir.

Yazının MÖ 3200’de bulunması sonucu tarih öncesi dönem sona ermiş, bu sayede uygarlıklar hakkında daha doğru bilgilere ulaşılması mümkün olmuştur. MÖ 3500’den itibaren Mezapotamya ve Mısır bölgelerindeki gibi, bereketli topraklarda kültürler, uygarlıklar doğmuş, farklı malzemelerle ve yapım teknikleri kullanılarak, anıtsal ya da barınma amaçlı dayanıklı yapılar inşa edilmiştir. Ziguratlar ve piramitler bu dönemin en önemli anıtsal yapıları olarak öne çıkmaktadırlar.

Kamusal ve kutsal mimarisi ve tasarlanmış şehirleriyle Yunan Uygarlığı Mısır, Minos ve Miken uygarlıklarından etkilenmiş, bu sentezin sonucunda da soylu bir mimari uslüba ulaşmışlardır. Yunan mimarlar klasik düzenler olarak bilinen ve doğadan esinlenen bir ideal yapı oranları sistemi geliştirmişlerdir. Romalılar ise kemer, tonoz ve kubbe yapımı tekniklerin alt yapısını alarak geliştirmişler, beton karışımında yeni teknikler uygulamışlardır. Roma mimarisi, Yunan mimarisinin tersine boşluğun, iç ve dış mekânın mimarisi olarak anılmıştır. Roma İmparatoru Konstantin’in Hiristiyanlığı kabul etmesi ve Batı’daki siyasal durumun bozulması sonucunda İmparatorluk başkentini doğuya kaydırarak Konstantinapolis olarak adlandırılan şehri, yani İstanbul’u yeni yapılar ve Ayasofya gibi kiliselerle donatmıştır.

Hz. Muhammed aracılığıyla indirilmiş olan Kuran’ın tanımladığı ibadet ve kültürel açılımlara olanak verecek mimari eserler olan camiler, medreseler, türbeler, saraylar, kervansaraylar ve hamamlar, VII. yüzyıldan başlayarak inşa edilmiş, mekân süslemelerinde çiçek ve geometrik formlara ağırlık verilerek, hayvan ve insan tasvirleri kullanılmamıştır.

Hz. Muhammed’in Medine’deki evinin bitişiğindeki avlu, İslamiyeti anlattığı ilk ibadet mekânı ve geleceğin cami planlarının ana hatlarını belirleyen düzen olarak kabul edilmektedir.

Gotik üslup, Romanesk ustaların yapısal problemlere buldukları çözümlerle, daha önceki kültürlerden gelen öğelerin kullanılması ve senteziyle gelişmiştir. Gotiğin öğeleri olan kaburgalı tonozlar, uçan payandalar, sivri kemerler, üçlü portal ve gül pencereler sentezlenerek yeni

Görsel Kültür

bir yapı tipi ve dili elde edilmiştir, Gotik özellikle katedral mimarisi olarak anılmıştır. Rönesans XV. yüzyılda İtalya’da başlamış, eski Yunanca ve Latince belgelerin ortaya çıkmasının etkisiyle, antik üslup ve kuramları tekrar keşfedilmiştir. Bilimsel gözlem, bireysel deneyim önem kazanmış ve hümanizm bir anlayış olarak yükselmiştir. Mimarlık, resim ve heykel sanatların bir ardalığı adına çok önemli eserler ortaya çıkmıştır. Avrupa’da Rönesans yaşanırken, Osmanlı İmparatorluğu’nda da Kanuni Döneminden itibaren, Mimar Sinan en gözde eserlerini gerçekleştirmiş, Süleymaniye ve Selimiye Camileri dehasının en önemli sonuçları olarak ele alınmıştır.

Süslü ve etkileyici Barok akımın arkasında Katolik kilisesinin, Protestanlık ve yükselen hümanizm anlayışlarının karşısında yeniden otoritesini kazanma niyeti yatmaktadır.

Hayranlık, eziklik ve şaşkınlık yaratmak amacıyla mimarlık, müzik, resim ve heykel etkileyici temalar altında birleştirilmiştir. Barok, kilise etkisinde başlasa da, Avrupa’da XVII. ve XVIII. yüzyılda üstün mimari üslup olarak saraylarda yerini almıştır. Kıvrımlı formların ağırlığı ile ayırt edilen Rokoko, barok geç dönem tarzı olarak öne çıkmıştır.

1800 -1900 arasında ise mimaride erken dönem uyanışları yaşanmış, yabancı ve egzotik tarzların etkisinde kalınmıştır, eklektik yapı biçimleri ortaya çıkmıştır. XVIII. yy yarısından itibaren ise yeni endüstriyel malzemelerin ve yöntemlerin kamu mimarisinde yoğunluklu olarak kullanılması söz konusu oldu. Tarım toplumundan endüstri toplumuna geçiş, şehirlerde burjuva sınıfının gelişmesi ve işçi sınıfının da buna eklenmesi ile mekânsal ihtiyaçların ve her türlü üretimin artmasıyla sonuçlandı. Mimarlar ve mühendislerin ortaklığıyla çok katlı modern binaların ve gökdelenlerin yapımına başlandı. Bu dönemlerde işlevselci yaklaşımların yanında, bölgeselci kişisel yaklaşımları da görmek mümkündür. Diğer yandan da insan ile maddenin arasına giren endüstrinin estetik güzelliği yok ettiği görüşünde olan bazı sanatçı ve mimarlar gerçekte ancak insan elinin maddeye can verebileceğini savunarak, tüm gelişmelerin yanında farklı bir estetik yarattılar ve Art Nouveau akımı çerçevesinde eserler verdiler.

Eski mimari akımların yeni malzemelerle kullanılmasını savunan dekoratif mimarinin karşısında farklı yaklaşımlar ortaya çıktı. 1919 yılında görsel sanatlar, mimarlık ve tasarımın teknolojiyle ve toplu üretim teknikleriyle olan birlikteliğini savunan bir okul olan Bauhaus modern tasarımın yolunu açtı. Amaç “biçimin işleve uyduğu” binaları yaratmak ve bunu çağın malzemeleri olan, betonarme, çelik ve cam ve yeni tekniklerle yapabilmekti. II. Dünya Savaşı ardından binaların inşasında kullanılan baskın modernist tavır, bezemeden arınmış, işlevselci felsefenin önderliğinde minimalist bir yaklaşımı getirdi. Bu yönde pek çok mimar, önemli eserler verdi, modern mimarinin baş eserleri Avrupa

37

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık

ve Amerika’da gerçekleştirildi ve bu yaklaşım dünyaya yayıldı.

Modern mimarinin süslemeyi biçimden uzaklaştırmasına bir tepki olarak, bazı mimarlar tarihe dönüş yaşayarak yeni estetik deneyleri yapmaya başladılar, Post modern yaklaşımlar öne çıktı. Tarih yeni fikirleri beslemek için bir zemin oldu, tarihten ödünç alınan öğeler, sütunlar, dekoratif ele alışlar, yapılar, yeni üsluplarda canlandı. Bunun yanında dekonstrüktif yaklaşımlar çerçevesinde Gerry ve Hadid gibi mimarlar üç boyutlu geometride yeni deneyler yaparak, mekânları parçalayıp, farklı bütünler oluşturmaya yöneldiler ve dünyanın büyük kentlerinde kentsel simge haline gelen binalar tasarladılar.

Malzemede ve tasarım tekniklerindeki hayal edilemeyecek gelişmeler ile bilgisayar programlarının getirdiği olanakların birleşmesi sayesinde pek çok yeni form olasılıkları denenmekte ve yepyeni mekânsal deneyimler tasarlanabilmektedir. Yeşil mimari ve ekolojik tasarım kavramları paralelindeki yaklaşımlar ise sürdürülebilir bir yaşam ve mimarlık önerisi yapmakta, insanları teknolojiyi bu çerçevede kullanmaya yönlendirmektedir.

Mimarlık geçmişte, zamanın ve yaşamın görsel kaydı olduğu gibi gelecekte de insanlık etkinliğinin bir kabı olmaya devam edecektir. Yapısal çevre insanların hayatlarını etkileyecek, insanlar da fiziksel çevrelerini hızla dönüştürmeye devam ederek geçmişin de senteziyle geleceğin anıtlarını yapacaklardır. Sorulması gereken soru hızla kirlettiğimiz ve doğal kaynaklarını tükettiğimiz çevremizde, bunu sürdüreceğimiz şartları koruyup koruyamayacağımız ve de dünyamızı gelecekte daha eşitlikçi olarak yaşanabilir bir yer haline getirip getiremeyeceğimizdir.

Yararlanılan Kaynaklar

Borden D., Elzanowski, J.,Lawrenz, C., Miller, D., Smith, A. & Taylor, J. (2009). Başvuru Kitapları: Mimarlık. NTV Yayınları, Ching, F., D.K., Jarzombek, M.,M., Prakash, V. (2008). A Global History of Architecture. John Wiley & Sons, New Jersey.

Delius, Peter Verlag Kadrosu. Bilgi Küpü. (2009). NTV yayınları, İstanbul.

Faizo, M., Moffett, M., Wodehouse, L. A World History of Architecture. (2009). Laurence King, London.

Giedon, S. Space, Time and Architecture. (1980). MA: Harvard University Press, Cambridge.

Hasol, Doğan. (1995). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü.

Yem Yayınları.

Kostof, S. (1972). A History of Architecture: Setting and Rituals. Assia Publishing, New York.

Kuban, D. Mimarlık Kavramları. (1984). Çevre Yayınları, İstanbul.

Kuhl, I., Lowis, K., Thiel-Siling. (2009). S. 50 Architects You Should Know. Prestel, London.

Roth, L. M. Mimarlığın Öyküsü. (1993). Kabalcı Yayınevi, İstanbul.

İnternet Kaynakları

http: //en.wikipedia.org (Temmuz 2011) http://www.patrikschumacher.com (Temmuz 2011) http://apfcetsam.files.wordpress.com (Temmuz 2011) http://paulserra.com (Temmuz 2011)

Her büyük mimar, ister istemez, büyük bir şairdir.

Döneminin, çağının büyük ve özgün bir yorumcusu olmalıdır.

–Frank Lloyd Wright

1993-97, Frank Gehry; Guggenheim Müzesi, Bilbao, İspanya.

38

Görsel Kültür

Kendimizi Sınayalım 1. “Neolitik bir kentin katmanlı özelliklerini detaylı şekilde veren dünyadaki en önemli yerleşim alanıdır. MÖ 8000 - 6500 arasında on bin kişinin ikamet ettiği, çiftçiliğin ve çömlekçiliğin yapıldığı, sokakları olmayan bu eski yerleşim, çamur ve ahşaptan yapılmış olan çatıdan girişli, bitişik evlerden ve avlulardan oluşmaktaydı.”

Yukarıda özellikleri tanımlanan tarih öncesi yerleşimi aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

Terra Amata Lascaux Mağarası Çatalhöyük Stonhenge Giza

2 Yandaki yapı tipi nedir ve aşağıdaki uygarlıklardan hangisine aittir? a. b. c. d. e.

Zigurat, Mısır Uygarlığı Mastaba, Sümer Uygarlığı Piramit, Mısır Uygarlığı Mastaba, Miken Uygarlığı Zigurat, Sümer Uygarlığı

3. Ağırlıklı olarak heykeltraş Phidias tarafından tasarlanan, Atina’nın Akropol’ünde bulunan ve Yunan Mimarisinin en önemli örneklerinden biri olan Büyük Tapınak aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

Giza Piramitleri Collesseum Parthenon Ayasofya Zoser

4. Yunan Mimarisi Klasik Düzenlerine ait yanda görülensütun başlığının adı aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

Dor Korent İyon Korimetrium Barok

5. 43,3 metrelik kubbe açıklığı ile Rönesans Dönemine kadar aşılamayan, iç mekânın gücü adına en önemli örneklerden biri olarak mimarlık tarihinde önemli bir yere sahip olan ve halen dünyanın en büyük donatısız beton kubbesine sahip Panteon Tapınağı hangi uygarlığa aittir? a. b. c. d. e.

Yunan Uygarlığı Miken Uygarlığı Bizans Uygarlığı Roma Uygarlığı Minos Uygarlığı

6 Kaburgalı tonozlar, uçan payandalar, sivri kemerler, üçlü portal ve gül pencereler gibi yapı elemanlarının ağırlıklı olarak kullanıldığı özellikle katedral mimarisinde karşımıza çıkan üslup aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

Gotik Rokoko Barok Art Nouveau Art Deco

7. Aşağıdakilerden hangisi Mimar Sinan’ın kendisine ait bir eser değildir? a. b. c. d. e.

Ayasofya Süleymaniye Cami Selimiye Cami Şehzade Cami Büyükçekmece Köprüsü

8. “Endüstrileşmenin bir ikonu olarak bilinen yapı, Joseph Paxton’un 1851’de Londra’da yapılan ilk Büyük Fuar için geçici olarak inşa edilmişti. Demir çerçeveli, standart cam panellerden yapılmış, prefabrik parçaları yerinde monte edilmiş olan ve geniş bir alanı kaplayan demir kafes, fuarın bitişinde söküldü ve başka bir yerde tekrar kuruldu, fakat bir yangın sonucu yok oldu.” Yukarıda özellikleri verilen yapı aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

Eiffel Kulesi Kristal Saray Sagrada Familia Sainte-Genevieve Kütüphanesi Einstein Kulesi

39

1. Ünite - Bir Yaşam Kültürü-Mimarlık

9. Bugün müze olan ve 1935’te Pensilvanya’da yapılan ve bir şelalenin üstünde inşa edilen ev, daha öncesi olmayan yepyeni bir anlayışla tasarlanmıştır. Birbirine akan mekanlardan oluşan iç mekan anlayışıyla, şelalenin üstünde ütopik ve ustaca konumlandırılmış, doğa ile insanın özel bir buluşmasıdır.

Bu yapının tasarımcısı aşağıdakilerden hangisidir? a. Le Corbusier b. Louis Kahn c. Frank Lloyd Wright d. Walter Gropius e. Mies van der Rohe

10. Mimarlığı sanat yapan, malzemeleri ve dışavurumcu, fark edilir formları yenilikçi bir tarzda kullanan mimar, mimari tasarımda ve inşasında uzay gemileri endüstrisinden alınan yazılımların kullanılmasına öncelik etmiştir. Yapıları içinde yer aldıkları ortamlarla birleşmek ya da onları yansıtmak yerine, onları yeniden tanımlar. Bu mimar aşağıdakilerden hangisidir? a. Le Corbusier b. Louis Kahn c. Venturi d. Frank Gerry e. Rietvelt

YANIT ANAHTARI, Sayfa 180

2007, Madrid Adliye Binası, Zaha Hadid: Mimar Zaha Hadid, tasarladığı formlar ve oluşturduğu sıradışı mimari tavır ile XXI. yy’ın öne çıkan tasarımcılarındandır. Madrid Adliye Binası olarak tasarladığı eserinin cephesi çevreye uyumlu bir yaklaşımla kurgulanmıştır.f

j

Görsel Kültür

2 Amaçlarımız

   

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Sanat ve sanatçı olgularını tartışarak, mekanın sanat için önemini yorumlayabilecek, Antik çağ, Mısır, Yunan, Roma, Bizans ve Gotik sanat dönemlerinin belirleyici özelliklerini açıklayarak, dönemin öne çıkan eserlerini tanıyabilecek, Erken ve Yüksek Rönesans dönemi sanatını, sanatçılarını ve ünlü eserlerini tanıyabilecek, Rönesans sonrası gelişen Maniyerizm ve resimde ışığın ele alınışıın açıklayabilecek düzeyde bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.

Anahtar Kavramlar • Sanat • Antik Çağ • Mısır Sanatı

• Yunan Sanatı • Roma Sanatı • Gotik Sanat

• Rönesans • Maniyerizm

İçerik Haritası

•GÖRSEL KÜLTÜR

• Sanat Penceresinden İmgeler

Sanatla Anlamak Yabansı Başlangıçlar Mekan ve Sanat Antik Çağ’da Sanat Mısır Sanatı Yunan Sanatı Roma Sanatı Bizans Sanatı Gotik Sanat Erken Rönesans Yüksek Rönesans İtalya Dışında Rönesans Maniyerizm Işığın Serüveni

Sanat Penceresinden İmgeler Sanatla Anlamak

1600 - 1700 BAROK DÖREM

1500 - 1600

YÜKSEK RÖNESANS VE MANİERİZM

1300 - 1500

GOTİK VE ERKEN RÖNESANS

MÖ 3000 - MÖ1300 ERKEN SANAT

MÖ 15 000 - MÖ3000 YABANSI BAŞLANGIÇLAR

Sanat, en basit ifadesiyle yaratıcılığın ya da hayal gücünün somutlaştırılmasıdır. İnsanoğlu varolalı beri kendini sanat ile ifade etmeye çalışmış, toplum içinde yaratıcı, farklılığı olan kişiler sanatçı kişilikleriyle eserler üretmişlerdir. Yine aynı genel çerçeve içinde baktığımızda; sanatçı için, herkesin duyduğunu, gördüğünü, hissettiğini, düşündüğünü; farklı şekilde duyan, gören, hisseden, düşünen, yorumlayandır, diyebiliriz. Sanatçı duyulmayanı duyan, görülmeyeni görendir.

Aslında “sanat” ve “sanatçı”yı tanımlama işi insanın sonu gelmez ilgi alanlarından biridir. Bu giz sanatın kendi doğasında mevcuttur.

Kant’a göre; sanatın kendi dışında, hiçbir amacı yoktur.

Onun tek amacı kendisidir. Güzel Sanatı ancak deha yaratabilir. Hegel’e göre; sanattaki güzellik doğadaki güzellikten üstündür. Sanat, insan aklının ürünüdür. Kendisine doğanın taklidinden başka amaç bulmalıdır. Marks’a göre; yaratıcı eylem, insanın ve doğanın karşılıklı etkileşiminin bir aşamasıdır. Bu, toplumsal bir karakter taşır. Sanat, yaşamı insanileştiren bir olgudur. Araştırıcı, yaratıcı, çok yönlü tümel insana ulaşma çabası içinde sanatlar gelişebilir. B. Croce; güzelliğin yerine anlatımı öne çıkarır. Sanat, sezginin ve anlatımın birliğidir. Bireysel ve teorik bir etkinliktir. Doğa, sanatçının yorumu ile güzel olabilir.

Sonuç olarak Sanat, deha düzeyindeki zekanın, var olana karşı tepkisinin, tutarlı bir bütünlük içerisinde somutlaştığı bir alandır. Sanatçı, zekası ve sezgileriyle çağının önünde giden insan olduğu için, gerçek sanatın anlayanı az olagelmiştir. Onu anlamak için çaba gerekir. Sanat, üreticisinin de, izleyicisinin de bu çabayı gösterdiği bir kulvardır.

Bu bölümde başlangıcından Barok Döneme kadar insanoğlunun Sanat penceresinden ürettiği imgeleri, olaylar ve ürünler çercevesinden inceleyeceğiz. Milattan önce 20 000’li yıllarda başlayan bu sürecin yüzyıllar, binyıllar içinde nasıl evrildiğine, şekil ve bakış değiştirdiğine tanık olacağız. Konuları anlamaya çalışırken, sanatı üretmek kadar, sanattan zevk almak, algılamak, hissetmek için de çaba gerektiğini aklımızdan çıkarmayalım.

42

Görsel Kültür

Yabansı Başlangıçlar

mevcut. Bütün bunları sanat bilinciyle,bilinçli olarak yapıldığını düşünmemiz çok gerçekçi Gombrich “Sanat adı verilen bir şey yoktur görünmüyor. İnsanın imgelerle olan ilişkisi aslında sadece sanatçılar vardır”, derken bu çerçevesinde olayı ele aldığımızda durum biraz daha ilginçleşiyor. Düşünelim, pek çoğumuz sonu gelmez evrilmenin, sanatçının ruhuncüzdanlarımızın içinde sevdiklerimizin dan çıkan, üretme, farklı, ilginç, estetik, vuresimlerini, onlara ait imgeleri taşırız. Bu rucu, düşündüren, sorgulatan, baş döndüren imgelerle olan ilişkimiz bize imge ve aslı arave o eserine aktardığı enerjinin ortaya çıkışını sındaki ilişkiyi yansıtır. Bizim düşüncelerimizi izlemenin sanatçıya verdiği hazzı anlatmaya geliştirmemizi, imge yardımıyla aslına odakçalışmıştır. İşte bu yüzden sanatçılar sayesinde lanmamızı sağlar. Lascaux mağarasındaki sanat eserlerine erişme mutluluğuna sahibiz. ilkel insan mallarına, hayvanlarına sahip olma Ancak tarihin karanlık dönemlerinde yabansı duygusuyla bu resimler çizilmiş olabilir mi? başlangıçları ele aldığımızda ilk insan elinden Günümüze ulaşan bir başka yabansı Resim: 2. 2 çıkmış imgelere rastlarız. başlangıçlar çağından örnekse Willendorf Aslında kendisi de bir dil olan sanatın Venüsü’dür (Resim: 1. 2). Oolitik kireçtaşı’ndan nasıl ortaya çıktığını bilemiyoruz. Binlerce yıl MÖ 24 000 - MÖ 22 000, Willendorf yapılmış bu heykel stilize edilmiş bir dişi önce Lascaux Mağarasında (Resim: 2. 1) ilkel Venüsü; Eski Taş Çağı’na ait en ünlü figürüdür. 11 cm. yüksekliğindeki bu heykel insanı çevresindeki hayvanları çizmeye iten kalıntılardandır. Heykelin verimliliği de aynı Lascaux mağarasındaki imgeler gibi dürtü neydi? Hayatta kalması için en önemli betimlediği düşünülmektedir. bilinmezlerle doludur. Heykelin verimliliği olan canlılara tapınma, saygı veya korku mu? simgelediği düşünülmektedir. Anadolu’da “Ana Tanrıça” Bilemiyoruz ancak bu ilkel insanın çevresinde var olanları imgesiyle büyük yakınlık gösterir. Elimizdeki bu eski görsel betimleme ihtiyacı ve amacı içinde olduğu açık. Çizimlerde kanıtlar bize detaylı bir bilgi vermese de insanoğlunun en ilginç üst üste binmeleri akışkan bir kompozisyon yapısı eski imgeleri olarak büyük önem taşımaktadır. Çağlarboyu çevresini gözlemlemeyi, görerek varolmayı, gördüklerini yorumlamayı ve onlar hakkında hayaller kurmayı bir davranış biçimi haline getirmiştir insanoğlu.

Sanatın nasıl ve nerede varolduğu konularını düşünmeye başladığımızda karşımıza çıkan önemli gerçeklerden biri, sanatın bir medeniyet ve kültür olgusu olduğudur. Biz kültür ve medeniyetleri sanatlarıyla tanır takip ederiz.

Sanatı ve sanat eserini de kültür ve medeniyetler ışığında anlar ve yorumlarız. Bir medeniyeti sanatından bağımsız olarak ele almak incelemek olanaksızdır. Medeniyetler şu anda varlıklarını sürdürsün veya sürdürmesin, arkalarında bıraktıkları küçük bir yontu, resim, kabartma veya freskoyla insanlık bahçesinde yerlerini almışlardır. İlerki sayfalarda da gözlemleyebileceğiniz gibi her eser öncekinin üzerinde Resim: 2. 1 yükselir ve şekillenir. Kültürler ve toplumlar sonu gelmez bir etkileşim ve devinim içindedir.

MÖ 20 000 - MÖ 15 000, Lascaux Kaya Resimleri

MÖ 1323 Tutankamon Yaklaşık MÖ20 000 , MÖ 15 000 Lascaux Mağarası Resimleri

MÖ 20 000 - MÖ 15 000 -

MÖ 2000

MÖ 1323 MÖ 2000 Stonehence

43

2. Ünite - Sanat Penceresinden İmgeler

Mekan ve Sanat

Resim: 2. 3 Resim: 2. 4

MÖ VI.Yüzyıl, Pişmiş toprak, sırlı ve kabartmalı tuğlaların birleştirilmesinden oluşan, boğa ve ejder kabartmaları, Yeni Babil Devleti’nin başkenti Babil’in iç ve dış sur duvarlarını birleştiren Tanrıça İştar adına yaptırılmış olan anıtsal çifte kapıya aittir.

Kapının duvarları, Tanrı Adad’ın kutsal hayvanı boğa ve Babil’in baş tanrısı Marduk’un kutsal hayvanı ejder ‘Muşuşu’nun kabartmaları ile süslenmiştir. Tanrıça İştar’ın kutsal hayvanı olan aslan kabartmaları ise Babil’deki tören yolunun

iki yanını süslemektedir. Anıtsal yol kentin merkezindeki Marduk tapınağından başlayarak İştar Kapısı’nı geçer ve sur dışında yeni yıl bayramının kutlandığı ‘bayram evi’nde son bulurdu. İştar kapısı ve Tören yolu, Yeni Babil Çağı’nın en parlak devri olan II. Nabukadnezar zamanında MÖ VI. yüzyıl sonlarında yapılmışlardır. Kapının ve tören yolunun bir canlandırması da ayrıca sergilenmektedir.

Yapının pek çok unsuru da Berlin Müzesi’nde bulunmaktadır. e

MÖ 530 Kouros; Eski Yunan sanatında arkaik döneme özgü, ayakta duran genç erkek heykeline verilen isimdir. Bu heykellerin kimi sembolize ettiği uzun süre tartışılmıştır; tanrıları mı, rahipleri mi, heykeli yaptıran kişiyi mi, ölen kişiyi mi (mezarlıklarda çokça ele geçmiştir) sembolize ettiği konusunda tam olarak uzlaşılamamıştır. Önceleri tüm kuorosların Apollon’u sembolize ettiği düşünülmüştür.

Kouros’larda Mısır heykeltraşlığı etkisi açıkça görülebilmektedir.j MÖ 1254 (yaklaşık) Kraliçe Nefertari’nin Mezar Resimlemeleri; En yaygın bilinen Antik Mısır kraliçelerinden olan Nefertari’nin isminin anlamı “Güzel Eş”tir.

MÖ 1254

Mimarlık sanat eseri tanımının içinde önemli bir yer tutar.

Vazgeçemediğimiz barınma ve yaşamsal eylemleri sürdürebilme döngümüz, bizi mekan kavramına bağımlı kılar. Bu yüzden yüzyıllar boyu kültür ve medeniyetler sanatsal olarak eriştikleri yetkinlik noktasını “Mimarlık” üzerinden ortaya koymuşlardır.

Yapılar, mekanlar sanat eserinin gösterildiği birer ortamdır. Törensel imgelerin ortaya serildiği, hükümdarın, medeniyetin bütün ihtişamıyla halka sunulduğu, dostun düşmanın ders alması gerektiği birer ortamdır. Günümüzde Mezopotamya sanatının geldiği noktayı “İsthar Kapısı’nın kalıntıları üzerinden okuruz (Resim 2. 3). Babil Sanatı’nın önemli örneklirinden, bu eşsiz yapının şaheser niteliğindeki bir parçası da ülkemizde “İstanbul Arkeoloji Müzesi” koleksiyonlarında bulunmaktadır (Resim 2. 4). “ İsthar Kapısı”nı ilginç kılan, mimarisinin yanı sıra, cephesindeki sırlı tuğlaların kullanımıyla sağlanan renkli görünümdür. Mavinin hakim olduğu renkli fon üzerinde, sarı sırlı tuğlalarla işlenmiş, Marduk’un simgesi ejder ve boğa motifleri bulunmaktadır. Benzer bir düzenlemeyi tören yolunun iki yanındaki yüksek duvarlar üzerinde de gözlemleriz. Her bir yanda altmışardan birer ayağını ileri uzatmış durumda görülen 120 aslan figürü işlenmiştir. İsthar Kapısı törensel bir anıt niteliğindedir.

Resim: 2. 5 MÖ 530, Etrüsk Sanatının tipik bir örneği olan pişmiş toprak kullanılarak yapılmış Lahit heykeli.

MÖ 530 Kouros

MÖ 570-MÖ 495 Pythagoras Modern bilimin ve matematiğin öncüsü Pythogaras Aydın, Kuşadası Körfezinin Batı’sındaki Samos (Sisam) adasında doğdu.

MÖ 1050

MÖ 570 MÖ 1050 Fenikeliler bugün kullandığımız alfabenin temeli olan seslere işaretler oluşturarak kullanılan Alfabeyi buldular ve kullanmaya başladılar. Böylece binyıllardır, semboller, kavramyazı ve resimyazılarla iletişim kuran insanlığın önünde yeni bir kapı açıldı.

MÖ 400 Tunç Arezzo Kimerası Etrüsk sanatının en bilinen örneklerindendir.

MÖ 400

44

Resim: 2. 6 MÖ y.2520 Menkaura ve Kraliçe Hamerernebti II’nin heykelleri.

Görsel Kültür

Resim: 2. 8

Resim: 2. 7 MÖ y.1355 Kraliçe Nefertiti’nin büstü.

MÖ 435 Parthenon (Atina)

Antik Çağ’da Sanat

Antik Çağ olarak adlandırılan dönem Mısır, Yunan ve Roma uygarlıklarının eserlerinin yoğunlukla incelendiği dönemi tanımlar. Antik çağ sanatlarından elimize ulaşanlar çoğunlukla mimari ve heykel eserlerdir. Bunun sebebi resim sanatının binlerce yıllık süzgeçten geçerek elimize sağlıklı olarak ulaşamaması olabilir, ancak özellikle heykel sanatının “Antik Çağ” sanatlarında özel bir yeri vardır. Günümüzde Antik Çağ sanatını incelerken mimarlık ve heykel sanatları ufkundan bakarız.

Sanatın beşiği olarak kabul edilen Mısır, MÖ VII. yüzyıldan itibaren Yunan ve ardından Roma sanatını etkiledi.

Yunan Sanatı, Geç Girit ve Miken uslupları temelinde MÖ XXI. yüzyıl sonlarında Yunan topraklarında gelişmeye başladı. Antik çağ sanatında özellikle gözlemlenen, Mısır,Yunan ve Roma sanatlarının birbirlerini takip ederken çoğu kez de birbirlerinden etkilenmeleridir.

Mısır Sanatı

“S-ankh” eski Mısır’da “Canlı Tutan” anlamına gelen ve heykeltraşlar için kullanılan bir terimdi. Heykeller de tıpkı mumyalar gibi kişinin ruhunu korumaya yönelikti. Bu yüzden firavun ve kraliçeler özenle yontulan heykellerle betimlendi (Resim 2. 6 ve 2. 7) Eski Mısır sanatın beşiği olarak kabul edilir. Verimli Nil Nehri kıyılarında gelişip ortaya çıkan bu büyük uygarlık beraberinde güçlü bir sanat geleneğini de ortaya çıkardı. Mısır sanatının en tipik özelliklerinden biri özenle oluşturulmuş kurallarıydı. Katılık, simetri ve ayrıntılar Mısır sanatının en tipik özelliklerindendi. Bu kurallar üç bin yıl kadar Mısır sanatına yön verdi.

Heykel sanatı bir çeşit ilahlaştırma kültürünü ve ölümden sonraki yaşamla ilişkilendirilirken, Mısır’da resim sanatı gündelik hayatın tasvirlerini sunmaktaydı. Bu resimler ve imgeler bilgisel bir özellik taşırdı. Figürler birbirinden ayrık net ve tanımlı bir yapı içinde Resim: 2. 9

MÖ 460-450 Disk Atan Atlet (Discobolus), İdeal güzelliği yansıtmasının yanı sıra sonsuza kadar genç kalan bir atletin denge, uyum ve mükemmel oranlar fikrinin vücut bulmuş halidir. Antik çağ heykel sanatının simgeleşmiş eserlerindendir.

MÖ 535 MÖ 535? - 475 Herakleitos Anadolu Efes’de yaşayan Sokrates öncesi filozof. Efes’de yaşadığı bilinen, Batı felsefe tarihinde dinamik bir felsefi sistem ortaya koyan ilk kişidir.

MÖ 447

MÖ 427 - 347 Platon Eflatun adıyla da bilinir. Kuramlarıyla ardından gelen yıllarda batılı felsefi düşüncenin temelini oluşturmuş olan Platon doğdu.

MÖ 427 MÖ 435 Parthenon

45

2. Ünite - Sanat Penceresinden İmgeler

kavram olarak kalmayıp insanın tutkuları, düşünceleri ve hepsinden önemlisi biçimiyle gözle görülen varlıklar olarak heykel sanatında vücut buldu. Yunan felsefesindeki “insan her şeyin öncüsüdür” sözü aynı şekilde tanrılara da uygulanmaktaydı.

Doğal olarak bu heykellerin kusursuzluk ölçütlerinde olması gerekiyordu.

birleştirilir. Figürlerin elinde tuttukları, giysileri ve konumları konu hakkında detaylı bilgiler sunardı. İnsan vücudu tasvirinde profilden bir görünüş sunulur, resmedilen figürün boyutları kişinin önemine göre değişirdi. Erkek figürlerin kadın figürlerine nazaran daha koyu bir ten rengiyle resmedildiği Mısır resimlerinde durum ve olaylar bir zaman şeridi gibi anlatılırdı. Bu resimlerde perspektif bulunmaz gölgelendirilme yapılmadan resmin öğeleri betimlenirdi.

Bu simgesel ve grafik yapısından ötürü taş üzeri rölyeflerde de çok anlatımcı bir uslüp olarak ortaya çıkmıştır.

Resim: 2. 10

Yunan Sanatı

MÖ 340 Yunan Vazosu, Fotoğraf: Marie-Lan Nguyen

MÖ 110 ve 100 yılları arasında belirgin şekilde ortaya çıkan Yunan Sanatı’nın ana teması, mitolojideki ve gündelik yaşamdaki insan figürüydü. Mimaride üst boyutlarda çok nitelikli eserler üreten Yunan uygarlığı, özellikle tapınak mimarisinde dünyadaki en önemli eserleri inşa ettiler.

Heykel sanatında MÖ VII. yüzyıl ortalarında başlayan “Arkaik Dönem”de iki anıtsal heykel tipi ortaya çıktı.Bunlar, “Kouros” ve “Kore” olarak adlandırıldı. Genç bir tanrının ya da savaşçının tasvir edildiği çıplak erkek heykeli olan “Kouros” hem simetri, hem ileri doğru bakış, hem de adım atma duruş ve hareketi Mısır Heykel uslubundan izler taşır. Bu, sanat ve kültürlerin birbiri üstüne inşası ve katmanlanması konusunda Resim: 2. 11 güzel bir örnektir. ‘Kore’ ise bunun dişi olan, elbiseli versiyonuydu. Antik Yunan heykelleri konularından olan mitoloji ve tanrılar aynı zamanda bir saygı ifadesiydi. Yunan tanrıları, bir

M.Ö 340-330 Antikyheralı Genç Adam Heykeli Bronz, Atina Ulusal Arkeoloji Müzesi.

Fotoğraf : Marie-Lan Nguyen

Resim: 2. 12

MÖ 300 Yunan Mozayiği, Pella, Yunanistan.

MÖ 540 (y.) Şarap Vazosu Antik Yunan seramik örneklerinden.

MÖ 355 MÖ 355-281 Büyük İskender’in Doğumu Makedonyalı Kral Lysimakhos’un bastırdığı, üzerinde Büyük İskender’in portresi bulunan para.

MÖ 355-281

MÖ 336 Büyük İskender’in Tahta Çıkışı

MÖ 336

MÖ 350 MÖ 360-350 Yunan Vazosu

MÖ 300

46

Görsel Kültür

Büyük İskender

Resim: 2. 15

MÖ 336 yılında Makedonya Kralı Büyük İskender Orta Doğu ve Mısır boyunca devam edecek fetihlerine başladı. Büyük İskender, Aristo (Aristoteles) tarafından eğitim görmüş bilgili bir kişilikti, vizyon sahibi bir hükümdar olarak tarihin en büyük imparatorluğunu oluşturmayı, bir Resim: 2. 13 dünya hükümdarı olmayı hedefliyorMÖ 336 Büyük İskender du. On yaşında Pers büyükelçilerine İstanbul Arkeoloji Müzesi.

Doğudaki geçitler hakkında sorular soran İskender, hayallerini küçük yaşlarda şekillendirmeye başladı. Makedonya’dan Hindistan’a kadar uzanan büyük bir imparatorluk kurmuş, Eski Yunan uygarlığının Doğu’ya yayılmasında etkili olmuş ve efsanevi bir kahramana dönüşmüştür (Resim 2. 13).

Pers imaparatoru 3. Darius’ un sayıca üstün ordularını, usta taktikleri sayesinde defalarca yenilgiye uğrattı. Perslerin bir süreliğine aradan çekilmesiyle İskender büyük bir hızla Mısır’a yürüdü. yolundaki bütün şehirleri kolayca ele geçiren İskender, Mısır’ da bir kahraman olarak karşılandı.

M.Ö 210 Pişmiş Toprak Askerler Ordusu (Terracotta Army ) İlk Çin imparatoru Qin Shi Huang’ın mezarında bulunan eşsiz heykellerin herbirinin yüz ifadesi farklıdır.

M.Ö 180 Zeus Sunağı, Bu anıtsal yapıt “Tanrılarla Devler Savaşını Betimlemektedir”. Bergama Antik Şehrinin şahaserlerinden biri olan sunak şu anda Berlin’deki Bergama müzesinde bulunuyor.

Bu fetihle bütün Doğu Akdenizin hakimi olan İskender, eski Kuzey Afrika Krallığının boyun eğmesi sayesinde Makedonya sınırlarını Doğuda Kartaca bölgesine kadar genişletti. Büyük İskender’in fetihleri, kitleleri etkileyen uygarlıkları yeniden şekillendiren bir akım yarattı. Genişleyen topraklarla Dünya yeniden şekilleniyordu. MÖ 336 yılında tahta çıkışının ardından MÖ 332 yılında Mısır’ı fetheden İmparator İskender ‘İskenderiye’nin temellerini kurdu.

Bir Dünya Harikası - Zeus Sunağı

Zeus Altar’ı adıyla da bilinen sunak, MÖ II. yüzyılda, Kuzey Batı Anadolu’da, İzmir’in kuzeyinde bulunan antik Pergamon şehrinde, Pergamon Krallığı’nı yöneten Attalos hanedanı tarafından yaptırılmış mermerden anıtsal dinsel bir yapıdır. Bu anıtsal yapıt tanrılarla devler savaşını betimlemektedir. At nalı biçimdeki yapı Bergama Akropolü üzerinde bulunur. 35.6 metre genişliğinde 33.4 metre derinliğindedir.

Yapının ön tarafında bulunan merdivenler 20 metre genişliğindedir. Dışında ve iç mekanlarında bulunan mermer

Resim: 2. 14

MÖ 206 Çin Seddi: Dünyanın belli başlı mimari eserleri arasında bulunan Çin Seddi 624 yıl süren uzun soluklu bir zaman diliminde inşa edildi. Çin seddi Dünyanın yedi harikasından biri olup savunma amacıyla inşa edilmiştir. İnşası farklı dönemlerde eklenerek süren Çin Seddi’nin önemli bölümü MÖ 206 yılında tamamlanmıştır.

MÖ 206

MÖ 180 MÖ180 Dünya şahaserleri içinde sayılan Zeus Sunağı, parçalar halinde sökülerek yurt dışına götürülmüş ve şu anda Berlin Bergama Müzesi’nde sergilenmektedir.

47

2. Ünite - Sanat Penceresinden İmgeler MÖ100 Milo Venüsü, Orjinal adı “Venus de Milo” olan heykel, adını 1820 yılında bulunduğu yer olan Yunanistan’ın Milos Adası’ndan alır. Antik Yunan Heykel sanatının en ünlü örneklerinden birisidir. Afrodit Yunan Mitolojisi’nde aşk tanrısı olarak yer alır ve temsilî gezegeni Venüs’tür. Milo Venüs’ü 203 cm yüksekliğinde ve mermerden yapılmıştır.

XVIII. Louis (XIX. yüzyıl Fransız Kralı) heykeli Fransa’ya getirtmiştir ve Milo Venüsü adlı bu şaheser günümüzde Louvre’da sergilenmektedir.

kaplama üzerindeki muhteşem güzellikteki kabartmalar, sanat tarihinin en önemli yapıtları arasında sayılır. Dış cephe kabartmaları antik Helen dünyasının Olympos tanrıları ile devler - Gigantlar - arasındaki savaşı iç alandaki kabartmalar ise Pergamon’un kuruluş söylencesi olan ünlü Telefos söylencesini anlatır (Resim 2. 15).

Bergama her açıdan önemli bir merkez olmuş, Mısır’da İskenderiye Kütüphanesi’nden sonra ikinci büyük Kütüphane burada kurulmuş. Parşomen olarak adlandırılan kağıt yerine kullanılan malzeme de MÖ II. yüzyılda burada üretilmiştir. Helenistik çağın şahaseri Zeus Sunağı’nın en karakteristik özellikleri, ölçeği ve boyutlarıdır. Yontunun güçlü karakteri, bakışlardaki güç ve hükmeden ifade tanrıların mücadelesine derin bir duygu katar. Mücadele sahnelerindeki devinim, uçuşan kıvrımlar, yüzeyinden taşarcasına haraketli sahneler, eserin vurucu etkisini güçlendirir. Sunağın bu dönem helenistik sanatının en önemli eserlerinin başında gelmesinin sebeplerinden en önemlisi, anıtsal Helen sanatının tipik özelliklerinden olan, çarpıcı, gösterişli, güç duygusunun doruğa çıktığı, yırtıcı ve etkileyici bir eser olmasıdır. Klasik dönemin durağan anlatım tarzına karşın, anıtın ithaf edildiği Zeus’un güç, kudret ve ihtişam adına bütün özelliklerini taşır.

Roma Sanatı

İsa’nın doğumundan sonra ortaya çıkan, Mısır ve Yunan sanatının izlerini taşısa da sanat tarihine yeni boyutlar kazandıran bir diğer tarz ve yaklaşım, Roma sanatıdır. Önceleri Roma’da çalışan çoğu işçi, sanatkar ve zanaatkarın çoğu Yunanlıydı. Romalılar mimarlık ve mühendislik dalında çok ileriydiler. Yaşadıkları topraklarda arkalarından bıraktıkları , yollar, su kemerleri, hamamlar yüzyıllar boyu diğer uygarlıklar tarafından kullanıldı.

Mimarlık kültürüne katkıları, anıtsal mekan duygusunun gelişmesi, meydan anlayışı, dış mekanda tanımlı sanatsal anıt-meydan oluşturma yaklaşımı Roma sanatında ileri boyutlara ulaştı.

Resim: 2. 16

MÖ 2. Yüzyıl Parşömen (Bergama Kağıdı), Üzerine yazı yazmak veya resim yapmak için kullanılan özel hazırlanmış hayvan derisine verilen isimdir. Parşömen ismi Bergama’dan gelmektedir ve Bergama Kağıdı anlamında Latince Charta Pergamena’dan türemiş ve bütün dillere de buradan geçmiştir.

MÖ 27 İmparator Augustus

MÖ 100

MÖ 27 MÖ100 Milo Venüsü, Venus de Milo, Paris Louvre Müzesi’nde Sergilenmektedir.

48

Görsel Kültür

Yunan sanatının ana teması, konuları ve haraket noktası, mitoloji ve gündelik yaşamdaki insan figürüydü.

Buna karşın Roma döneminde sanatın ele alınış biçimi ve referans noktaları yerini bir çeşit siyasi propagandaya dönüştü. Sanattaki mitoloji, tanrılar gibi konuların yerini, toplumsal ve politik yapıyı etkileyecek, savaş başarıları, politik kişi, öğelerin öne çıkarılması ve bir çeşit toplumsal propaganda aldı.

MÖ II. yüzyıda Helenistik devletlerin güç kaybetmesiyle birlikte Roma’da şekillenenen sanat anlayışı, Roma imparatorluğu’nun etkinliğini artırmasıyla birlikte yaygınlık gösterdi. Romalılar heykel sanatında ve süsleme sanatlarında önceleri Helenistik modelleri taklit ederlerken, portre ve özellikli rölyef (kabartma) konularında kendilerine has bir tarz ortaya koymayı başardılar (Resim 2. 17).

II. Yüzyıl Roma Dönemi, “Dansöz”, Heykeli, Antalya Müzesinin en güzel parçalarından, iki farklı renk mermer kullanılarak yapılmış özgün örneklerden biridir.

Resim: 2. 17 126 Panteon (Yunanca “tüm tanrıların tapınağı” anlamına gelen Pantheon, kelimesinden gelir) ilk olarak Antik Roma’nın tüm tanrıları için tapınak olarak inşa edilmiştir.

Panteon kavramı bugün içinde meşhur kimselerin gömülü olduğu anıtlar için kullanılır. Tüm Roma yapıları içinde en iyi korunmuş olanıdır.

Resim: 2. 18

Traianus Sütunu

Resim: 2. 19

315 Constantine Kemeri, Roma Forumu’nun Kuzeydoğusunda yer alan ve beyaz mermerden yapılmış bu kemer, zerafeti ve yüksek estetik nitelikleri sayesinde önemli bir sanat eseridir.

Romalılar zaferlerini övünerek sergilemek, askeri başarıların öykülerini anıtlaştırmaktan hoşlanıyorlardı.Traianus, Dacia’da (şimdiki Romanya) yaptığı savaşların ve kazandığı zaferlerin resimli öyküsünü bir imgeye dönüştürmek bir çeşit somutlaştırmak istiyordu. Traianus sütununun yapılış amacı buydu (Resim 2. 20).

Traianus Sütunu üzerinde Romalı askerlerin yola çıkışı, karargah kurmaları, çarpışmaları gibi konuların detaylı şekilde anlatıldığı bir anlatım biçimi kullanılmıştır. Her ayrıntının özenle betimlenmesi, evde kalanlara ve ardından izleyenlere bu olayın aktarılması için, estetik uyum ve güzellik gibi kaygılardan çok anlatımcı bir üslup oluşturmuşlardır. Bir çeşit öncelik-sonralık ilişkisiyle günümüz resimli romanlarında olduğu gibi bir anlatım tarzını kahramanlık duygularının gelecek kuşaklara aktarımı için somutlaştırmışlardır.

Geniş ve sağlam kaidesiyle 35 metre olan Traianus Sütunu 3.7 metre çapında mermer bloktan oyulmuştur. Üzerindeki bant şeklindeki kabartmaların toplam uzunluğu 190 metre olup, bu kabartmalar sarmal 23 satırdan oluşan bir sistemli sütun üzerinde yer alır.

MÖ 80-72 Nemrut Dağı’ndaki dev heykeller; Nemrut Dağı yamaçlarında MÖ 69-MÖ 36 yılları arasında hükümdarlık yapan Kommgena Kralı I. Antiochos’ün tümülüsü yakınlarında bulunmaktadır.

MÖ 80-10 Marcus Vitruvius Pollio; Başarılı bir mimarlık için “Utilitas, Firmitas, Venustas”(kullanışlılık, sağlamlık, güzellik) etmenlerinin gerekli olduğunu ileri sürmüştür.

MÖ 105

MÖ 80 MÖ 105 Kağıt Yapımı: Papirus ve Parşomen’den farklı olarak bugünküne benzer kâğıt hamuru ile elde edilen kağıdın ilk modeli milattan sonra 105’te Çin’de Ts’ai Lun adında bir saray görevlisi tarafından yapıldığı kabul edilmektedir.

MÖ 72

126 126 Panteon

49

2. Ünite - Sanat Penceresinden İmgeler

Resim: 1. 20

MÖ113 Traianus Sütünu; Roma’daki blok mermerden oyulmuş bu sütun İmparator Traianus’un Dacia’da (Bugünkü Romanya) yaptığı savaşların ve kazandığı zaferlerin resimli öyküsünü göstermek amacıyla dikilmiş bir anıttır. Traianus sütunu 35 Metre yüksekliğinde, 3,7 Metre çapında ve 53,3 ton ağırlığındadır. Bu sütün üzerinde Romalı askerlerin yola çıkışını, karargah kurmalarını ve savaşın betimlenmesini görürüz. Bu eserde ilginç bir farklılık ortaya çıktı, her ayrıntının özenli betimlenmesine ve askeri seferin

kahramanlıklarının evde kalanların belleğinde kalacak şekilde, güçlü ve apacık anlatımına verdikleri önem sanatın niteliğini değiştirdi.

Bundan böyle başlıca amaç uyum, estetik, dramatik anlatımdan çok, imparatorun kahramanlıklarının halk belleğinde şekillenen boyutuydu. Romalılar bu olayı bir çeşit bant resim şeklinde sarmal olarak silindirik bir sütun üzerinde görselleştirdiler.

Binlerce yıl önce Mısırlılar da aynı yöntemle öykü anlatmaya olayları aktarmaya çalışmışlardı. Günümüz çizgi romancıların da yaptığı pek farklı değil, bir konuyu öncelik ve sonralık ilişkisiyle zaman bağlamlı anlatmak. Şu anda okuduğunuz bu kitap da konularını zaman bağlamında ele alarak aktarmaya ve kavratmayı hedeflemektedir. e Resim: 1. 21

MÖ I.Yüzyıl, Laocoon; Helenistik dönemin sonlarına ait olan bu heykel uslup olarak Bergama’daki Zeus Sunağından etkiler taşır. Heykel konusunu Truva savaşlarından almaktadır. Lacoon Truvalı bir rahiptir. Lacoon, Truvalıları barış teklifini reddetmeye zorladıkları

için Poseidon (Yunan Mitolojisinde denizler tanrısı) onu ve oğullarını öldürmek için iki yılan yollar. Eser 184 cm. yüksekliğinde olup mermerden oyulmuştur, Vatikan Müzesi’nde sergilenmektedir.j

130 Roma heykel sanatı örneklerinden Antinous’un Büstü

130

315 Constantin Kapısı

175

315 175 Marcus Aurelius’un at üstündeki heykeli 3.5 metre yüksekliğindeki bronz kaplama heykel Roma Capitolini Müzesi’nde bulunmaktadır.

50

Görsel Kültür

IV. Yüzyıl Sonu Kadın Portresi, Bizans, New York: The Metropolitan Museum of Art. j

Resim: 1. 22

Bizans Sanatı

Resim: 1. 24

Kitlelerin tarih içindeki toplumsal yapılarda önemli belirleyicilerden biri olan “din” olgusu, Doğu Roma İmparatorluğu, sonraları etkin, güçlü bir konuma gelen ve Bizans olarak anılan uygarlıkla birlikte belirginlik kazandı.

Bizans sanatının en belirgin, öne çıkan özelliği din ve özelde ise Hıristiyanlıktı. Hazreti İsa’nın öğretisi yaygınlık kazandıkça, bu öğretiyi yayResim: 1. 23 mak ilahi, ruhani ve tapılası kılmak sanatçıların ana ko506 Fildişinden oyulmuş Bizans nularını oluşturmaya başlakabartması, Kabartmada Bizans imparatorlarından Dagalaiphus Areobindus dı. Tasvirlere dayalı, simge hipodromda oyunları izlerken betimlenmiştir. ve allegorilerin gerçek hayat e tasvirlerinden daha önemli kılındığı “Bizans Sanatı”nı ardından “Romanesk Uslup” takip etti. Kilisenin belirleyici rolü sanatı da etkiledi ve dinsel öğretilerin nasıl tasvir edileceği de kesin kurallara bağlandı.

Vücut ve el haraketleri, renkler bile çeşitleme ve yeniliğe açık olmayan kesin anlamlara bağlıydı.

506 Ayasofya, Bizans İmparatoru I. Jüstinyen tarafından MS 532 - 537 yılları arasında İstanbul’un tarihi yarımadasındaki eski şehir merkezine inşa ettirilmiş bazilika planlı bir patrik katedrali olup, 1453 yılında İstanbul’un fethiyle birlikte Fatih Sultan Mehmet tarafından camiye dönüştürülmüş ve günümüzde müze olarak hizmet vermektedir.Altının kullanıldığı Ayasofya mozaiklerinin yapımında altının yanı sıra, gümüş, renkli cam, pişmiş toprak ve renkli mermer gibi taş parçaları kullanılmıştır. 726’da III. Leo’nun tüm ikonaların yok edilmesi emriyle, tüm ikona ve heykeller Ayasofya’dan kaldırılmıştır. Dolayısıyla Ayasofya’da günümüzde görülen, surat tasvirleri içeren mozayiklerin hepsi ikonoklazm dönemi sonrasında yapılan mozayiklerdir.

Resim: 1. 25 Fotoğraf: Christophe Meneboeuf

337 Bizans İmparatoru Constantine’nin Büstü

537 Ayasofya

http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/26.229 (October 2006)

337 400 Oturan Oklu Savaşcı, Antik Gandhara bölgesi bugünkü Pakistan-Afganistan.

http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/1991.132 (October 2006)

400

537

450 450 Öğretmen Buda Heykeli Bu dönemlerde din dünya üzerindeki pek çok çoğrafyada sanat konularının başında geliyor. Bu dinsel imge Ganj nehri üzerindeki Sarnath’dan

51

2. Ünite - Sanat Penceresinden İmgeler IX. Yüzyıl, Kuran Elyazması; Müslümanların Kutsal kitabı Kuran-Kerim’den alınan bölümler hat sanatının önemli bir bölümünü oluşturuyordu. Bu sanatın şahaserleri, Kuran’dan alınmış bölümler levhalar olarak duvarları süsledi. i Resim: 1. 26 Source: Leaf from a Qur’an manuscript [Possibly Syria] (30.45) | Heilbrunn Timeline of Art History | The Metropolitan Museum of Art

Batı’da Bizans Sanatı etkisini gösterirken Doğuda Asya’da, Arap yarımadası ve Ortadoğu’da farklı tarzlar ve toplumsal etkiler oluştu. Hz. Muhammed’in Peygamberi olduğu İslamiyet hızla yayıldı. Kur’an sözleri hat sanatının en güzel örnekleriyle somutlaştırıldı. Doğu’da din temalı heykel ve Çin seramikleri önemli sanatsal imgeler olarak insanlık bahçesine katıldı.

öne çıkarmaktı. Doğal taşların kendi renkleri ve çoğu kez de altın varak kullanıldığından eserler uzun yıllar resimsel etkisini yitirmeden zamana karşı gelebildi. Binlerce parçayı hazırlamak, renklerine göre gruplandırmak ve duvara özellikle tavan ve kubbe gibi yüzeylere uygulamak kolay değildi. Bütün zorluğuna karşın mozaik sanatının iç mekanda diğer resimleme tekniklerine nazaran önemli bir etkileyiciliği vardı. Özellikle Ayasofya mozaikleri kutsal mekanın mimari üstünlüklerinden hiç de geri kalmayacak şekilde tasarlanmış, yüksek bir sanatkarlıkla uygulanmıştı.

Ayasofya ve aslen bir kilise olan ve şimdi Kariye Müzesi’ndeki (İstanbul) mozaikler türünün ve devrinin en güzel örneklerindendir (Resim: 1. 28 ve Resim: 1. 29).

Kariye Müzesi; , Kariye mozaik ve freskleri Bizans resim sanatının son dönemine ait (XIV. yy.) en güzel örneklerdir. Önceki Dönemin yeknesak fonu burada görülmez. j

XI. Yüzyıl, At ve Binicisi; Tang Hanedanlığı (618-906) Çin İmparatorluğu.j

Resim: 1. 28 2

Resim: 1. 27 http://www.metmuseum.org/t oah/works-of-art/54.169 (April 2009)

Bizans İmparatorluğu IV. ve VIII. yüzyıllar arasında kendi özgün sanat üslubunu daha da yetkinleştirdi ve olgunlaştırdı. Bu kural ve tarzlar arasında en göze çarpanı “ İkon” (“İkona da denir) denen kutsal aziz resimleri oldu.

Azizlerin adına oluşturulan kiliseler çoğaldıkca “ikon” sanatı da gelişti. Kilisenin dinsel temaları, adını aldığı aziz ile ilgili sahneler hep “ikon” ressamları tarafından resmedildi.

Tanrısal kudret ve ruhani değerlerin ortaya konmasında altın sıklıkla kullanılan bir malzeme haline dönüştü.

Bizans Sanatının belirgin görsel özelliklerinden biri de “mozaik” tekniğinin yüksek bir sanatkarlık seviyesine ulaşması, dinsel mekanlarda yoğunlukla kullanılmasıydı.

Yoğun emek ve yetkin bir teknik isteyen mozaik sanatında amaç, kişileri aynen resmetmekten öte onların ruhani kişilikleri hakkında bilgi vermek dinsel duygu ve temaları

Nea Moni Kilisesinden bir mozaik detayı

Kariye Müzesi’nin ünlü mozaiklerinden bir örnek; Güney kubbede madalyon içinde İsa Peygamber tasviri. i

Resim: 1. 29 VI. Yüzyıl, İkon veya ikona; , Hıristiyan Ortodoks mezhebinde görülen İsa, Meryem veya azizlerin tahta üzerine mumlu ve yumurtalı boyalarla yapılan dinî içerikli resimlere verilen isimdir, ayin düzeninin bütünleyici bir parçasını oluşturur. Simgeciliğe dayanır ve tinsel bir din görüşünü yansıtan kutsal sanatla ilişkilidir. j

Resim: 2. 30

565 Bizans İkon’u Hıristiyan inanç ve töresine uygun kutsal kişi ve olayların konu edildiği tasvirler “İkon” olarak adlandırlmaktadır. (“İkona” olarak da tanımlanır)

Mozaik Tekniği: Küçük, birbirinden farklı, üç boyutlu parçaları bir yüzey üzerinde yanyana getirerek resim oluşturma tekniğine ve ortaya çıkan esere mozaik denir. özellikle doğal taşların kullanıldığı eserler yüzyıllarca kalabilir.

Solidus of Justinian I [Byzantine] (99.35.7406) | Heilbrunn Timeline of Art History | The Metropolitan Museum of Art

565 565 Bizans Parası

Source: Solidus of Justinian I [Byzantine] (99.35.7406) | Heilbrunn Timeline of Art History | The Metropolitan Museum of Art

565

950 950-1000 Bizans AzizDemetrios’unI İkonası, Fildişi

http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/1970.324.3 (October 2006)

52

Görsel Kültür

Gotik ûsluba yönelen sanatçılar doğaya yakın bir benzerliği ve etkileyiciliği yakalamaya çalıştılar, yapılarda ve eserlerde anonimlikten sıyrılmaya başlandı ve artık sanatçılar isimleriyle bilinir oldular.

Göksel Kilise yaklaşımı, Gotik Sanatla birlikte üst seviyelere geldi, Kuzey Fransa Paris’teki Notre Dame Kilisesi (Resim: 2. 31) ilk ve tanımlı gotik yapılardan biri olarak ortaya çıkmıştır. Öncesindeki Romanesk mimarideki ağır taş duvarlar ve küçük pencereler yerini, bir yükseliş etkisi, ruhani bir zerafet ve gökyüzüne doğru haraket eden bir ûsluba bıraktı. Mimarinin öğelerinden olan taşı, mimari yapıyla bütünleşik olarak kullanan gotik mimarlar, pencerelerdeki aydınlatma etkisini yükseliş ve erişilmezlik anlayışını yüceltmek için bunları bir mimari öğeye dönüştürdüler.

Resim: 2. 31 1211-1311 Notre-Dame de Reims Katedrali, Gotik Sanatın önemli eserlerindendir.

Gotik Sanat

Avrupa’da gelişen sanat anlayışları birbirlerinden etkilenerek yeni açılımlar ve tarzlar yaratmaya devam ettiler. IX. ve X. yüzyılda Bizans Sanatının ardından “Romanesk” akım ve bunu takiben “Erken Gotik” ve “Gotik” tarzlar belirginleşmeye başladı. “Romanesk” uslup özellikle mimaride, gotik öncesi dönemde etkisini göstermiştir. Mimaride pencereler küçüktür, içerisi az ışık alır, kalın duvarlar tavanın taşıyıcısı olarak kullanılmış ve bina yapıları genel anlamda dışa kapalı olarak kurgulanmıştır. Önceki ve sonraki dönemlerin sanat anlayışıyla kıyaslandığında kaba ve ağır duygusuyla dikkat çeker.

Asya ve Anadolu, Batı’da Romanesk, Resim: 2. 32 ardından Gotik sanat etkisini gösterirken Asya ve onun Avrupa’ya uzantısı Anadolu’da yeni şekillenmeler olmaktaydı. Farklı beyliklerin hükümdarlığı sürerken Asya’daki Türk boyları sınırlarını genişletiyor ve yeni açılımlar üretiyorlardı. Anadolu’daki Bizans hükümdarlığı oldukça zayıflamıştı. 1071 yılında Büyük Selçuklu Hükümdarı Alp Arslan komutasındaki Türk birlikleri Bizans İmparatoru IV. Romen Diyojen’e karşı Malazgirt’te büyük bir zafer kazandılar.

Büyük Selçuklu Devleti XI. ve XIV. yüzyıllar arasında Orta Asya’nın bir bölümünü, Anadolu ve Orta Doğu’da etkin oldu. Anadolu’daki sanat anlayışı daha çok süsleme sanatlarında şekil buldu. Çini Sanatı Mimari bir süsleme elemanı olmasının yanı sıra estetik değerler açısından çok başarılı örneklerini verdi. Büyük Selçuklu Devleti ve Anadolu Selçukluları Çini sanatına mimaride özel bir yer verdiler. Türk Çinileri dünyanın pek çok ünlü müzesinde değerli birer sanat eseri olarak sergilenmektedir.

Kubad Abad Sarayı Çinileri, I. Alaeddin Keykubad’ın (1220-1236) emriyle yapılmış Kubad-Abad Saray Külliyesi, günümüze ulaşabilmiş tek Selçuklu saray yapısıdır.j

1055-1092 Melikşah: Büyük Selçuklu Devleti hükümdarıdır. (10721092)Devrinde Büyük Selçuklu Devleti en geniş sınırlarına ulaştı.

Sınırlar Anadolu’dan Umman’a Kafkaslar’dan Hindistan önlerine uzandı.

1029 1029-1072 Alp Arslan: Selçuklu Devletinin kurucularından olan Alp Arslan, Türklerin Orta Asya’dan Anadolu’ya gelişlerini ve mücadelesini yöneten askerî komutan ve hükümdardır.

1071 yılında Malazgirt Savaşını kazanarak Bizans İmparatorluğu’na karşı önemli bir zafer kazanmıştır.

1055

1192-1237 I. Alaeddin Keykubad: Saltanatı boyunca inşa ettirdiği ve çoğu günümüze kadar erişen eserler, idari ve askeri bakımdan hem şahsına hem de devletine kazandırdığı prestij nedeniyle Türkiye ve dünya literatürünün en ünlü Anadolu Selçuklu sultanıdır.

1192 Çini Tekniği: Geleneksel Türk sanatlarından olan çini, genellikle mimaride, cami, köşk, saray ve benzeri yapıların iç ve dış süslemelerinde kullanılmış bir seramik türüdür. Pişmiş toprak ve sır, bünyeyle bütünleştiğinden yüzyıllar boyu renklerini yitirmeden kalabilir.

53

2. Ünite - Sanat Penceresinden İmgeler

Resim: 2. 33 1304-1306 “Judas’ın Öpüşü” , e Giotto di Bondone sanata yeni bir gerçekçilik anlayışı getirmiş, bu anlayış XX. Yüzyıl’da Modernizm etkisiyle kurallar yeniden yapılana dek etkin olmuştur. Bir çiftçinin oğlu olarak

mütevazı bir şekilde başladığı hayatında eğitim ve kültür seviyesini yükselterek, Floransa toplumunun zengin ve saygın kişiliklerinden biri olmayı başarmış çok yetenekli bir ressamdı.

1310 “Ognissanti Madonna” j

Gotik sanat daha çok mimari tarzda ağırlığını belirgin şekilde ortaya koyarken resim alanında da değişimler gözlenmeye başladı. Avrupa’nın çeşitli bölgelerinde şekillenen sanat anlayışları farklı coğrafyalarda özgün ve öncü sanatçılarla farklı kimlikler oluşturdu. Artık bireysel sanatçıların isimleri daha çok duyulmaya ve uslüpları taklit edilmeye başlandı. Bunların başında gelen ve İtalya’daki sanata yön veren kişiliklerden biri hiç şüphesiz “Giotto Di Bondone” dir.

Giotto’nun en ünlü eserleri fresko tekniğiyle yapığı resimlerdi. Onun resimlerindeki farklı hacim duygusu, figürlerin ve nesnelerin oylumlanışı (modeling) kıvrımların süregelen biçimsel etkisi ve heykel ruhuna sahip hacim duygusu Giotto resminin önde gelen öğelerindendir (Resim: 2. 33).

Resim: 2. 34

Giotto için Gombrich, “düz bir yüzey üzerinde derinlik yanılsaması yaratma sanatını bulmuştu” der. Giotto’nun sanata getirdiği yeniliklerin ve gerçekcilik anlayışının XX. Yüzyıl Modernizm’i kuralları değiştirene kadar Batı sanatının iskeletini oluşturduğu kabul edilir. Onun Floransa’da yapılandırdığı sanat yapısı ve yenilikler, Gotik sanat ve erken Rönesans sanatının önemli eserlerinde gözlemlenmeye başlandı. Özellikle renklerin ve altın varağın zarif kullanımı biçimlerin büyülü birlikteliği, boyutluluk hissi onun ününün uzak ülkelere kadar yayılmasını sağladı. Floransa halkı onunla gurur duyuyordu. Rönesans döneminde resme perspektifi yavaş yavaş geçiren ressamdır. Pastel tonlar ile derinlik ve boyutluluk hissine ulaşma çabası Giotto’nun eserlerinde sıklıkla gözlenir.

Fresko Tekniği: İtalyanca’da “yeni yapılmış” anlamına gelen, Fresko (fresco) tekniği pigmentlerin sıvı ile karıştırılarak doğrudan yeni dökülmüş yüzey üzerine uygulanışıyla yapılan bir resim tekniğidir. Sıva kururken boya içine nüfuz eder ve kalıcılık sağlar. Fresk tekniği Gritliler, Yunanlılar, ve Romalılar tarafından sıkca dini mekanlarda kullanılan bir tekniktir. Michelangelo’nun ünlü İsa’nın Yaratılışı eseri de bu teknikle resmedilmiştir.

1265 1265-1321 Dante Alighieri: İtalyan ozan ve politikacı.

En bilinen eseri, Ahirete yapılan bir yolculuğu anlattığı İlahi Komedya`dır (La Divina Commedia). Bu eser Cehennem, Araf ve Cennet isimlerinde üç ciltten oluşmuştur.

Dünya edebiyat tarihinin en büyük eserlerinden biri kabul edilir.

1269 1267-1337 Giotto di Bondone: Floransalı sanatçı eserlerinde daha çok dinsel konuları işlemiştir. Çok sayıda kilise ve şapelin fresklerini yapmıştır.

Giotto, bu dönemde kuralcı ve simgesel resim tekniğini terk ederek nesnelerin doğal halleriyle resmedilmesi anlayışına yönelmiş sanatçılardandır.

54

Görsel Kültür

Detay

Resim: 2. 35

Erken Rönesans

Gotik ve Erken Rönesans sonrası ortaya çıkan başka bir yaklaşım daha insanoğlunun görsel dünyasına yeni imgeler yarattı. Artık Rönesans ile kendini ifade etmeye çalışan bir yeniden doğuş ruhu hakimdi, Rönesans özellikle etkin olarak bir tarz olarak hissedilirken, Avrupa’nın çeşitli kesimlerinde farklı sanatçılar tarafından çeşitli şekilde bu çağın anlayışına uygun sanat eserleri üretilmeye başlandı. Belçika, Hollanda ve Luxemburg bölgesinde köklü resim geleneği sıradışı ustalarla Rönesans’ta şekil buldu ve “Kuzey Rönesansı” gibi farklı isimlerle anılmaya başladı (Resim: 2. 35).

Tarihin farklı dönemlerinde pek çok özel sanatçının aynı

1434, “Arnolfini’nin Portresi”, Jan van Eyck; Kuzey Rönesansı olarak adlandırılan Belçika, Hollanda ve Luxemburg bölgesindeki devrin sanat eserlerinin başında gelir. Ev hayatına ilişkin ayrıntılar büyük bir ustalıkla vurgulanmıştır, devrin anlayışının aksine Jan Va Eyck gündelik nesnelerinde resmetmeye değer olduğu anlayışının ortaya konması tavrıdır. Ahşap (Meşe) üzerine yağlıboya olarak yapılmış bu eserde yağlıboya tekniğinin ve mükemmel detay anlayışının büyülü bir bileşimi gözlenmektedir. Duvardaki konveks ayna ise resmin merkezinde yer alan muazzam bir kompozisyon öğesi olarak resimde yerini alır. Aynadaki yansımalardan odanın ters açıdan

görüntüsü verilirken, ayna çerçevesinde de İsa’nın hayatından on sahne büyük bir ustalıkla resmedilmiştir. ”Arnolfini’nin Portresi” tablosu içinde barındırdığı öğelerin gizemli yapısıyla dikkat çekmiş ve çağlar boyu sanatçıların kafalarında soru işaretleri yaratmıştır. Resim açıkça bir düğünle veya nişanla ilgili görünse de, resmin konusu tam olarak bilinmemektedir.

Duvardaki yazıda “Van Eyck Buradaydı” yazmaktadır. Resmin içindeki bu kaligrafik detayın anlamları ve nedenleri üzerine detaylı tartışmalar yapılmış, bu ilginç detay Jan Van Eyck’in çağını aşan bir hınzırlıkla izleyiciyi kendi büyüsüne katan yönünün ortaya çıkışı olarak kabul edilmiştir. Eser ”Arnolfini’nin Evlenmesi” olarak da isimlendirilir.

dönem veya birbirlerine yakın zaman dilimlerinde ortaya çıktıkları gözlemlenir. Rönesans bu zaman dilimlerinin başında gelir. Rönesans Sanatı da kendi içinde Erken Rönesans ve Resim: 2. 36 Yüksek Rönesans şeklinde farklı isimlendirmeleri mevcuttur.

1436: Floransa Katedralinin kubbesi tamamlandı. Bu kubbe Roma’daki Pantheon tapınağının kubbesinden sonra en anıtsal ve büyük kubbe olarak sanat eserleri içindeki yerini aldı. j

1395-1441 Jan van Eyck: Yağlı boya tekniğinde usta ve detaycı Flaman ressam. XVI. yüzyılda yeni gelişmekte olan yağlı boya tekniğini yetkinleştirmesiyle tanınır. Çoğunlukla portre ve dinsel konulu resimler yapmıştır. “Arnolfini’nin Evlenmesi” en ünlü tablolarından biridir.

1346 1346 Kara veba Avrupa’da baş gösterdi ve üç yıl içinde Avrupanın üçte birini yok etti.

Yağlı Boya Tekniği: Bitkisel yağların boyaya rengini veren pigmentlerle karıştırılarak üretilmiş boya ile uygulanan bir tekniktir.

Boya terebentinle inceltilmiş ince şeffaf boya katmanlarından çok kalın boya katmanlarına kadar geniş bir yelpazede kullanılabilir. Islakken üzerinde çalışma süresi diğer boyalara nazaran daha uzundur, yumuşak boya geçişlerine imkan verir.

55

2. Ünite - Sanat Penceresinden İmgeler

Rönesans ruhundaki yenileşme felsefesine uygun farklı tavırlar ortaya koydu, insanlığa ve dünyadaki yerine ilişkin yenilikçi yaklaşımlar geliştirdi, sanatın salt bir el işçiliği olarak görülmesi tavrından uzaklaşıldı. Rönesans terimi sanattaki antik çağ ruhunun yeniden doğuşu anlamında kullanılmıştır. Erken Rönesans’ta göze çarpan en ayırt edici özelliklerin başında açık Resim: 2. 37 seçik belirlenmiş sınırlarla Haraketli Harfler; Dayanıklı metal harflerin Gutenberg tarafından Almanya- Mainz’de üretilmesiyle birlikte bilginin çoğaltılması yeni bir boyut kazandı. İlk olarak İncil’den başlanarak pek çok kitap çoğaltıldı ve yaygınlık kazandı. i

tanımlanmış resimsel bir ele alış gelir. Merkezi perspektifin yoğunlukla kullanıldığı bu dönemde sanatçı kişilik olarak kendini ilahi bir temele oturtmuştur. Erken Rönesansı Leonarda da Vinci, Michelangelo gibi sanatçıların öne çıktığı “Yüksek Rönesans” izlemiş, ardından Van Eyck (Resim:2. 35) gibi teknik üstünlükleriyle kitleleri etkilemiş Kuzey Rönesansı sanatçıları gelmiştir. Rönesansla bağlantılı olarak gelişen bir diğer anlayış da “Manierizm”dir.

1486 Sandro Boticelli, Venüs’ün Doğuşu 1482-1486 yılları arasında yapılmış olan bu tabloda, aşk tanrıcası Venüs klasik dönem heykellerindeki pozda durmaktadır. Kendi kır evleri için Boticelli’ye bu resmi sipariş eden kişi, sanatsever ve sanat destekçisi Medici ailesindendi. Tabloda Venes'ün saf ve güzel duruşu, eserdeki yalınlık, yormayan ezmeyen sade bir kompozisyon ve hatların zarifliği "Venüs'ün Doğuşu" tablosunda ilk bakışta göze çarpanlardandır.f

Resim: 2. 38

1453 İstanbul’un Fethi: Fatih Sultan Mehmed İstanbul’u fethetti. Bu önemli gelişme “Orta Çağın” sona erip “Yeni Çağ”ın başlangıcı olarak kabul edilir.

Johannes Gutenberg (1398 –1468): Hareketli parçalar ile yazı baskısını Avrupa’da başlatan, kuyumcu, matbaacı ve yayıncıdır. Gutenberg’in buluşu modern dönemin en önemli olayı ve matbaa devriminin başlangıcı, kendisi de modern matbaacılığın babası kabul edilir.

1450 1450-1455 Gutenberg Almanya, Mainz’de haraketli metal harfler kullanarak “42 satırlıkincil”i kendi matbaasında bastı.

1453

1482 1482 Boticelli’nin Venüs’ü

56

Görsel Kültür

Resim: 2. 39

Potograf: Patrick A. Rodgers

1435-53 Davud: Donatello’nun, İtalya Bargello Müzesi’nde yer alan Davud heykeli, Kutsal Kitap’ta adı geçen genç kahramanın düşmanı Calut’u yenmesinden sonraki halini canlandırır. Gerçek boyutlardaki bu çıplak heykel, Antikçağ’dan beri yapılmış heykellerden en önemlilerinden biri kabul edilmektedir. Donatello’nun gençlik yıllarında, katedral için mermerden yaptığı Davud ile yaratmış olduğu galip genç erkek tipi, bu tunçtan heykelde en son biçimine ulaşmıştır. Genç bedenden fışkıran şehveti, parlak görünüşlü teni ile incelikle, titizlikle işlenmiş dizlikleri ve defne yapraklı başlığı arasındaki kontrastlık büyük bir özenle tasarlanmıştır. Davud heykeli, teknik olarak bronz heykel sanatının bütün inceliklerini ve mükemmeliyetini bünyesinde barındırır.

Yüksek Rönesans

Rönesans farklı coğrafyalarda kendine katılımcılar bulurken beşiği İtalya’da doruklara ulaştı. Resim sanatında bu yenilikler ortaya çıkarken Heykel sanatında da Donetello ve Michelangelo gibi sanatçılar yüzyıllar boyu kendinden söz ettirecek eserler üretti. Rönesans heykeli insanı ele alış konusunda yenilikler getirdi. Özellikli taş malzemenin kullanımı doruklara ulaştı.

Rönesans döneminin yaratıcılığının itici gücünü tüccarlar ve sanat koruyucu soylular teşkil ediyordu. Bunlar en kârlı ticaretin hangi alanda olduğunu araştırdılar ve bu yoldan sağladıkları zenginlikleri sanat ve endüstri yeniliklerine yatırmışlardır. Rönesans; Floransa, Venedik, İngiltere, Portekiz, Hollanda gibi büyük kent-devletlerinde ya da metropollerde ortaya çıkmıştır. Rönesans üzerinde derin araştırmalar yapan Burkhard: “Rönesans insanın keşfedilmesidir.” demektedir. Gerçekten de Ortaçağ Avrupa’sında insan kıymetsiz bir varlıktı. İnsanlar için bugün halen özelliğini koruyan bireysel idealler kişinin

güzelliğe ve kendini varetmeye yönelik yoğun uğraşının temelleri Rönesans düşüncesiyle atılmıştır. Rönesans aynı zamanda sanatçı kişiliğin yeniden tanımlanmasını da beraberinde getirdi.

Eşsiz bir Deha “Leonardo”

Leonardo da Vinci Rönesans sanatı’nın doruklara ulaşmasında önemli bir sebeptir. Kişiliği, hayatı, eserleri ve yüzyıllar sonra bile bıraktıkları üzerinden konuşulan ve tartışılanlar, onun böyle bir ünü fazlasıyla hakettiğinin en önemli kanıtlarıdır. Bugün bile Rönesans denildiğinde ilk akla gelen kişilik odur. Leonardo da Vinci Rönesansın sanatsal hümanist (insancılık) ideallerinin bir timsali olmuştur (Resim: 2. 42).

Leonardo 1452 yılında İtalya Toscana’da dünyaya geldi, belki de dahi sanatçı tanımının en çok kullanıldığı sanatçıdır. Rönesans karakteristik sanatçı kişiliğinin bir örneği olan Leonardo, ressam, mimar, doğa bilimci, araştırmacı, mucit, müzisyen özellikleriyle birçok yönlülük örneğiydi.

Notlarında bulunan, daha sonra Galileo’nun başını derde sokan Kopernik kuramlarını incelerken not aldığı “Güneş dönmüyor” notu onun bir bilim adamı olarak araştırmacılığının yanı sıra güçlü sezgilerinin de bir göstergesiydi.

Usta ressam Verrocchi’nun yanında çıraklığa başladığında üstün yetenekleriyle hemen fark edildi. Sanatın amacının görünen dünyayı resmederken, yeni keşifler yapmak izleyicileri bir çeşit etki altına almak olduğunu düşünüyordu. Çıraklık eğitimini Floransa’da aldıktan sonra Ressam olarak Milano Sarayı’na girmiştir. Buna karşın özgürlüğüne son derece düşkün ve tutkularının peşinden giden bir sanatçıydı Leonardo. Kendisine verilen siparişlerin çoğunu tamamlamadığını bilmekteyiz. Mona Lisa ismiyle bilinen tablosu belki de insanlık tarihinin en çok tanınan sanat eserlerinin başında gelir. Bünyesindeki sayısız giz ve resmin başdöndüren atmosferi, bu resmi insanlık malı bir şahaser konumuna eriştirmiştir.

1386-1466 Donetollo Erken Rönesans sanatının tartışmasız en büyük hekeltraşlarındandır. Bronz, taş ve ahşap malzemelerini ustalıkla kullanmıştır. Mesleğinde oluşturduğu yenilikler ve yöntemleriyle Michelangelo üzerinde etkili olduğu bilinir.

1492 1492 Amerika Kıtasının Keşfi: Viking’lerin yüzlerce yıl evvel Amerika kıtasına ulaştığına ait kanıtlar olsa da Kristof Kolomb (Christopher Columbus) Amerika’nın kaşifi olarak kabul edilir. Keşifler çağında kültür ve uygarlıklar birbirleriyle iletişime geçmiştir.

57

2. Ünite - Sanat Penceresinden İmgeler

Resim: 2. 40

Resim: 2. 41

1485 Bir Rönesans Ustası, dahi; Sanat tarihçiler Leonardo da Vinci’yi Rönesans sanat insanının mükemmel bir örneği olarak görür. Sanatın yanı sıra bilim, tıp, mühendislik, doğa bilim gibi farklı konularda da olağanüstü eserler vermiştir. “Olağanüstü” kavramını anlatmak için Leonardo da Vinci doğru bir kişiliktir. Bir çeşit şifreye sahip ters el yazısı, resimlerindeki çözülememiş gizemler, onun “olağanüstülük” durumuna verilebilecek birkaç örnekten ilk akla gelenlerdendir. Leonarda’nun “Vitruvius Adamı” çiziminde (Resim: 2. 40) insan oranları

1508 (yaklaşık)

üzerinde bir çalışma yapmış, “Aziz Anne ile Birlikte Meryem ve Oğlu” (The Virgin and Child with St. Anne) isimli eserinde (Resim: 2. 41) içerik düzeni ve teknik olarak mükemmel bir noktaya ulaşmıştır. Leonardo’nun tartışmasız başyapıtlarından biri, ahşap üzerine resmedilmiş Mona Lisa’dır (Resim: 2. 42), diğer adları La Gioconda veya La Joconde). Mona Lisa, bünyesinde sayısız gizemleri barındıran sanat tarihinin en bilinen eserlerindendir.

Bir Ruh Nesnesi “Mona Lisa”

Tarifi mümkün olmayan bir yüz ifadesi ve Leonardo’nun kendi tanımıyla bir”ruh nesnesi” olan bu eser yüzyıllar boyu insanoğlunu büyülemeye devam etti. Sanat tarihinin en çok bilinen ve merak edilen eseri olan Mona Lisa (La Gioconda veya La Joconde olarak da bilinir) günümüzde Paris Louvre müzesinde sergilenmekte ve her yıl binlerce kişi başta bu eseri görmek için Louvre Müzesini ziyaret etmektedir.

Resimde zarif bayan figürü geniş bir manzaranın önünde oturmakta, figür ve zemin zengin ve sıcak bir ışığın etkisinde görülmektedir. Resmin en ünlü ve gizemli noktalarından biri figürün yüzündeki esrarengiz gülümsemedir. Bu gülümseme son derece masumane, insanı figürün gözlerinin içine kilitleyen ve baktıkça şekil değiştiren bir etkiye sahiptir. Gülüm-

Resim: 2. 42

1507

semesinde derin bir hüznün gölgesi gizlidir. Resmin önemli özelliklerinden biri izleyiciyi ezmeden son derece mütevazı şekilde ulaşan ve yavaşça gizemli dünyasına çeken etkileyici sadeliğidir. Resmin önemli gizemlerinden biri de birbiriyle ilişkisi olmayan arkaplandaki manzaranın sol ve sağ kısmıdır. Bir izleyici önceden saatlerce bakmış olsa da Mona Lisa’ya bakmadan geçemez. Bu gizemli yüz yüzyıllar boyu etkisini ve özelliğini kaybetmeden kalacak bir başyapıttır.

1452-1519 Leonardo Da Vinci: Yüksek Rönesans döneminin ön önemli sanatçılarının başında gelir.

Sanatın yanısıra önemli buluşları, tıp ve anatomi alanındaki çalışmalarıyla da tanınır.

1498 1498 Son Akşam Yemeği İsa’nın çarmıha gerilmeden önce havarileriyle yediği son akşam yemeğini konu alan bu resim, fresco tekniğiyle yapılmıştır.

58 Leonardo da Vinci, Bilim adamı-sanatçı; Leonardo’nun insan vücuduna ilgisinin temelini, figür eskizleri için incelemeler oluşturur. İnsanı olabildiğince canlı ve tüm hareketleri gerçeğe en yakın şekilde çizmek için dış gözlemleri yeterli görmemiş, vücudun içini de görmek, kemiklerin, kasların ve eklemlerin birbirleriyle ilişkilerini kavramak istemiştir. Anatomi araştırmaları, giderek daha çok zaman ayırdığı başlı başına bir ilgi

Görsel Kültür alanı haline gelmiştir. İnsan organizmasına, çalışma prensiplerini merak ettiği mükemmel bir makine olarak yaklaşmıştır. Leonardo, gördüklerini çizerek açıklığa kavuşturuyordu.

Aynı zamanda iyi bir tasarımcıydı, yenilikler ve buluşlar peşindeydi. Yaptığı anatomik kesitlerle, ayrıntılı görünüşlerle ve farklı açılardan yaptığı çizimlerle anatominin detaylarını ortaya çıkarıyordu. f

Resim: 2. 43

“Doğanın taklidi konusunda hiç kimse Van eyck’dan daha sabırlı olamazdı. Yine de onların doğa betimlemelerinin görkemlilik ve etkinliğine karşın figürler yaşayan varlıklardan çok heykele benzerler. Örneğin Boticelli, saçların dalgalılığını, giyisilerin devinimini vurgulayarak kenar çizgisinin katılığını yumuşattı. Fakat sorunun doğru çözümünü yalnız Leonardo buldu. Ressam seyirciye bulunması gereken bir şeyler bırakmalıdır. Kenar çizgileri eğer katıca çizilmeyip, biçim, sanki gölgede kayboluyormuşcasına biraz belirsiz bırakılırsa, her türlü katılık ve kuruluk izlenimi yok olacaktır. İşte Leonardo’nun sfumato (giderek erime) adı verilen ünlü buluşu budur. Giderek kaybolan kenar çizgisi ve yumuşak renkler, hayalgücümüze her zaman pay bırakarak, bir biçimi başka bir biçime eritirler. Mona Lisa’ya şimdi yeniden dönersek onun giz dolu etkisini biraz anlayabiliriz. Leonardo, Sfumato yönteminden bilinçle ve geniş çapta yararlanmıştır.

Mona lisa’nın ruh durumundan hiçbir zaman emin değiliz. Yüzündeki ifade elimizden kaçıyor gibi geliyor hep.”

Büyük Usta “Michelangelo”

Rönesans sanatına damgasını vurmuş bir diğer sanatçı da Michelangelo Buonarrotti’dir. Michelangelo da devrin tüm sanatçıları gibi bir usta-çırak eğitimi almış, Ghrilandaio’nun atölyesinde çalışmıştır. İnsan vucudunu en güzel ve yetkin bir biçimde ifade edebilmenin yollarını araştırdı.

Daha otuz yaşındayken çağın ustalarından biri olarak kabul ediliyor ve Leonardo’nun dehasına denk görülüyordu.

Onun Sistine Şapelindeki (Vatikan) “Adem’in Yaratılışı” freski (Resim: 2. 46) bu dinsel mekanda Michelangelo’nun yaptığı muazzam eserin küçük bir bölümüdür. Bütün tavan dinsel resimlerin ruhani güzelliğiyle aydınlanmış ancak usta en vurucu temayı eserin ekseninde konumlandırmıştır. Adem’in yaratılışı Tanrının insana hayat verdiği anı betimler.

Michelangelo iyi bir ressam olmasına karşın usta bir heykeltraş olarak öne çıkar. Taşa kazandırdığı ruh ve derinlik onu Rönesans sanatçıları arasında ayrı bir yere koyar. Onun ciddi ve özümsenmiş bir anatomi bilgisine sahip olduğu, eserlerindeki mükemmel oran ve detaylardan bellidir. Daha 25 yaşındayken tamamladığı “Pieta” (Resim: 2. 44), Meryem’in kucağındaki İsa ve büyük dramı görselleştirir. Tek parça mermer blokdan oyulmuş eserdeki detay, yumuşaklık duygusu, tazelik ve malzemenin mermer olduğuna inanılmayacak derecede hassas kullanımı vurucu bir etkiye sahiptir.

Michelangelo’nun, insanlığın sanatsal imgeler bahçesine armağan ettiği bir diğer boyutlu şahaser de “Davud” (David) Heykelidir. “Davut” Rönesans heykel sanatının bir başyapıtı kabul edilmektedir.

Eser, Davut’un Golyat’a saldırmaya karar verdiği anı simgelemektedir. 5.17 metre yüksekliğindeki mermer heykel Floransa’nın bir sembolü niteliğindedir. Bu eser “Pieta”yla karşılaştırıldığında daha yalın bir anlatıma sahiptir, vücut oranları ve ışığın mermer üzerindeki dağılım esere büyüleyici bir etki katar (Resim: 2. 45).

(Gombrich E. H. s.228)

1500 1500 XVI. Yüzyıl İznik Seramiği

“Plate [Iznik, Turkey] (59.69.1)”. In Heilbrunn Timeline of Art History. New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www. metmuseum.org/toah/works-of-art/59.69.1 (April 2009) Kaynak: Plate [Iznik, Turkey] (59.69.1) | Heilbrunn Timeline of Art History The Metropolitan Museum of Art

59

2. Ünite - Sanat Penceresinden İmgeler

Resim: 2. 44 1500, “Pietà”, Michelangelo; Kucağında ölü İsa Mesih’i tutan Meryem Ana heykelidir.

Pietà’nın Michelangelo’nun kendisi için taşıdığı büyük anlam, onun sanatçının imzaladığı yegane eser olmasından bellidir. Michelangelo

imzasını, Meryem’in kıyafetini bir arada tutan kuşağın üstüne yontmuştu. Heykel bugün, saldırıya karşı cam bir muhafazayla korunduğu San Pietro Katedrali’nde özel bir yerde izleyicilere sunulmaktadır. e

Resim: 2. 45 1504, “Davud”, Michelangelo; 1501 yılında yapımına başlanmış ve 1504 tarihinde tamamlanmıştır. Sanat tarihinin heykel konusunda şahaserlerinin başında gelir. e

1512, “Âdem’in Yaratılışı”, Michelangelo; Sistine Şapeli’nin tavanında bulunan ünlü fresk. Bu eser popüler kültür ve reklamcılık dünyasında sıkça yer alan eserlerden biri olmuş, özellikle ellerin bulunduğu detay iletişimin görselleştirilmesi adına kullanılmıştır i

Resim: 2. 46

1474-1564 Michelangelo Rönesans dönemine damgasını vurmuş önemli sanatçıların başında gelir.

60

Resim: 2. 47

Görsel Kültür 1500 Albert Dürer, 28 Yaşında Özportresi; Rönesans sanatıyla birlikte isimsiz zanaatkarlık rolünden kurtulan sanatçı, yeni bir benlik ve görev duygusu edinmiştir. Dürer yandaki portresinde Tanrı tarafından kendisine bahşedilmiş yaratıcı yetenekleri vurgulamak adına, kendisini İsa’ya benzer şekilde resmetmiştir. Rönesans’ta ortaya çıkan sanatçının olağanüstü yeteneklerle donatılmış olduğu fikri uzun yıllar sanat ortamına hakim olacaktır.

1500, 67x48 cm. panel üzerine yağlıboya, Münih Alte Pinakhothek. i

İtalya Dışında Rönesans

Rönesansın etkileri İtalya dışında da yoğun hissedilmeye başlandı. Kuzey Rönesansı olarak adlandırılan yapının yanı sıra, özellikle Almanya’da Albert Dürer kendine has üslubuyla öne çıkan sanatçılardandı. Dürer Rönesans sanatçı tiplemesine uyan, çok yönlü ve araştırmacı bir sanatçıydı.

Ressamlığının yanı sıra teknik olarak baskıresim sanatına yeni boyutlar kazandırmış, bunun yanısıra matematik, geometri, yazı tasarımı, insan ve oranları konularında kitaplar

1507 Albrecht Dürer, “Adem ve Havva: İncil’de geçen yaratılış, bölümünün resmedildiği bu tablo ahşap panel üzerine yağlıboya tekniğiyle yapılmıştır. f

1514 Albrecht Dürer, “Melankoli (Melancholia): Sanat Tarihindeki En Ünlü Melankoli Tasviri 1514 Tarihli Albert Dürer’in gravürüdür. Gizemli ve Karanlık bir Evrensel bir başyapıttır.

Gravürün merkezindeki kanatlı figür, Erwin Panofsky’e göre Annesinin ölümü ile Avrupa’daki yoksulluk, dinsel baskılar ve savaş ortamından bunalan ruhunu yansıtan Dürer’dir aslında. f

Resim: 2. 48

Resim: 2. 49

1471-1528 Albert Dürer: Geç gotik sanatı temsilcilerinden Alman ressam, matematikçi ve baskıresim ustası.

1512 1564-1616 Shakspere, Dünya edebiyatın, derinden etkileyen edebi bir kişiliktir.

Dürer Melankoli adlı eserinde sayısız sembolik gizemli imge kullanmıştır. Figürün önünde oturduğu kapısız, penceresiz yapının duvarında suskun çan, kum saati ve terazi yine Satürn sembollerindendir. Hepsi donmuş durmuş bu sembollerin yanında gizemli sayı dörtgeninde soldan sağa, yukarıdan aşağıya sayılarının toplamı 34’dür.

1514

61

2. Ünite - Sanat Penceresinden İmgeler Resim: 2. 50

Detay

yazıp yayınlayacak kadar detaylı ve derin bir bilgi birikimine sahipti. Aynı zamanda usta bir baskıresim sanatçısı olduğundan, grafik sanatlarla da yakından ilgilendi ve Gutenberg’in haraketli metal harfleri kullanarak basım tekniğini geliştirmesinin ardından ortaya çıkan yazı tasarımıyla ilgili ihtiyaçı sezdi. Harf biçimlerinde oransal yaklaşımları temel alan çalışmalar yaptı, bu çalışmaların ışığında yazı karakterleri tasarladı. Yaptığı ahşap baskı resimler onun eserlerinin çoğalarak yaygınlaşabilmesinin yanı sıra kitaplarda da kullanılabilmesi avantajını getirdi. Eserlerinde oransal yaklaşımı ve araştırma konularından biri olan, matematiği yoğunlukla kullandı. Özellikle çizgiyi, oymabaskı eserlerini de doruk noktasında ele almayı bildi (Resim: 2. 49) Alman Rönesansı olarak tanımlanan sanat kulvarının en önde gelen ismi oldu.

Almanya’da sanatçı profili olarak diğer Rönesans ustalarından farklılaşan, tarzı kişiliği ve resimlerindeki derinlikli dünya ile kendine farklı bir kulvar açan diğer bir sanatçı da Hieronymus Bosch’tu. Bosch, en ünlüsü Dünyevi Zevkler Bahçesi (Resim: 2.50) olmak üzere pek çok triptik (üç parçalı) eser üretmiştir. Bu tablonun sol panelinde, Adem - Havva ve harikulâde hayvanlar eşliğinde cennet tasvir edilir. Orta panelde pek çok çıplak figür, eşsiz güzellikte meyveler ve kuşlarla birlikte dünyevi zevkler; sağ panelde ise günahkârların değişik biçimlerde cezalandırılışının gösterdiği cehennem resmedilmiştir. Resimlerinde

1450-1516 Hieronymus Bosch: Hollandalı ressam. Rönesans’ ın kuzeydeki temsilcilerinden biri sayılır. Yaşadığı dönemde eserleri kraliyet ailesi ve asiller tarafından satın alınan ünlü bir ressam olmasına rağmen, günümüzde hakkında çok az şey bilinmektedir.

Detay

Detay 1504-1510, “Dünyevi Zevkler Bahçesi”, Hieronymus Bosch; Resmedilmesi yıllar süren ve Triptik (üç parçalı) bir eser olan “Dünyevi Zevkler Bahçesi” yağlıboya tekniğiyle resmedilmiştir.

Eserde dünya ve dünya sonrası hayat, yarı hayvan insan yartıklar, açı ve dramatik işkence sahneleri, zengin ve detaylı bir düşgücüyle betimlenmiştir. Boch, sınır tanımaz fantazi ve sıradışı bileşimlerle XVI. yüzyıl başlarında “Gerçeküstüçülük” akımına kapılar açmıştır. Panel Üzerine Yağlı boya, 219 x 96 cm. Madrid Prado Müzesi.

sınırsız bir hayal dünyasının izlerine rastlarız. Kalıplaşmış cennet ve cehennem ele alışlarının aksine tanımlanamaz bileşik yaratıklar, detayda gizli küçük öyküler, ilginç ilişkiler onun eserlerinin önemli özelliklerindendir. İzlenmesi ve içselleştirilmesi uzun zaman alır ve yoğun odaklanma gerektirir. Bosch, büyük bir fantazi sanatçısıdır, onun düşgücü, izleyenlere yeni imgeler üretme perspektifi yaratır. Yıllar sonra Salvador Dali ile ortaya çıkacak “Gerçekküstücülük” akımının ortaçağ’dan habercisi gibidir.

1568, “Körün Kılavuzluk Ettiği Körler”, Pieter Bruegel; Flaman resminin temsilcilerinden Brugel’in eserlerinde sıkça rastlanan tema savaşlar, yıkımlar, perişan insanlar ve bu dönemlerdeki dayanışma çabalarıdır.

1525-1569 Pieter Bruegel: Peyzaj çalışmaları ve köy betimlemeleriyle ünlü Hollandalı Rönesans ressam.

Resimlerindeki ilginç detaylar, gerçeküstücülük duygusu ve fantazi dünyasıyla ilgi çekici bir sanatçıdır.

62 Resim: 2. 51

Görsel Kültür Resim: 2. 52

El Greco 1600, “Toledo Manzarası”, El Greco; (Üstte), Ressamın ender peyzajlarından biridir. Fırça kullanımı ve lekelerin geometrik istifi, çağdaş sanatçıları oldukça etkilemiştir. e 1579, “İsa’nın Soyulması”, El Greco; (Yanda), Toledo Katedrali için yapılmış bu resim El Greco’nun en ünlü eserlerinden biridir. i

Maniyerizm

Rönesans’a bağlantılı olarak gelişen Maniyerizmin ayırt edici tavrı çalkantılı yapısıyla, doğaya aykırı bir tasvir özelliğidir.

Yapaylığa keskin bir vurgu yapılmış, tasarlanmış form üslubu (İtalyanca, maniera) bu sanat akımına adını vermiştir.

Maniyeristlerce yaratılan düşünsel dünyalar 1600’lere doğru doruklara ulaştı ve El Greco bu tarzın en yetkin örneklerini verirken XX. Yüzyıl sanatını da derinden etkiledi.

El Greco’nun dinsel resimleri oranlardaki farklı ele alış ve biçimlerin hayalgücünden beslenen geleneksel yapıdan uzak diliyle hemen dikkat çekti. Asıl adı Domenikos Teotokopulos olan El Greco, (Yunan) adını aslen Yunan asıllı olmasından alır. O tarihte Venedik idaresinde olan Girit’te doğmuş olan sanatçı, önceleri Bizans sanat üslubunda eğitim almıştır. El Greco resminde en ayırt edici ve tanımlı özellik, figürlerin oranları ve biçimlerin doğal halinden bağımsız ele alınışıdır. Onun resminde uzun yüzler, ayaklar ve figürleri gökyüzüne erişmeye çalışırcasına gözlemleriz.

Onun resimlerindeki yükselen kompozisyonlar, maddi 1541-1614 El Greco: Yunan asıllı Maniyerist ressam, heykeltıraş ve mimar. El Greco’nun dramatik ve dışavurumcu üslubu çağdaşlarınca tam olarak anlaşılamamıştır. XX. yy’da takdir edildi ve daha çok değer gördü. Sanatçı, özgün yaklaşımı ve resmi ele alış biçimiyle dışavurumculuğun ve kübizmin ipuçlarını verir niteliktedir El Grecoi devrinin ötesinde eserler üretmiş bir sanatçı kişiliktir.

1605, “Jorge Manuel Theotocopoulos’un Portresi” El Greco.

Aynı portrenin Picasso tarafından yorumlanışı 1950. i

Resim: 2. 53

Picasso

Resim: 2. 54

El Greco

Picasso

1614, “5, Mührün Açılması” El Greco.

Picasso’nun Avignon’lu Kızlar isimli tablosundaki düzenlemenin El Greco’nun “5. Mührün Açılışı” tablosuyla benzerliği yorumcularca tartışılagelmiştir. i

hayattan manevi olana bir geçiş dizgesi gibidir. Yüzler ve kumaş formlarındaki garip renkler, kutsal ışığın ortaya çıkması adına bilinçli olarak kurgulanmıştır.

Elimizdeki El Greco resimlerinde, kimi detaylarında, yüzeylerin kullanımında, çağının çok ötesinde biçimsel ilişkiler geliştirdiği tartışılmaz bir gerçektir. 1600 yılında yaptığı “Toledo Manzarası” (Resim: 2. 52) bazı detaylarında gelecekte ortaya çıkacak “İzlenimcilik”, “dışavurumculuk”, “Kubizm” gibi tarzların ve yaklaşımların ipuçların verir niteliktedir. Bu yüzden XX. yüzyıl sanatını etkilemiş, Picasso gibi ressamlar onun resimlerini yeniden yorumlamış (Resim: 2. 53), hatta kübizmin ünlü eseri “Avignon’lu Kızlar” tablosuyla El Greco’nun “5. Mührün Açılması” tablosu arasındaki benzerlik sanat tarihciler tarafından sürekli tartışılagelmiştir. Onun bu ilginç ve özgün tavrının Rönasans’ın merkezi İtalya dışında Bizans uslubuyla yoğrulmuş bir sanat eğitimi almış olmasına bağlayanlar çoğunluktadır.

Böylelikle El Greco belirli bir kalıp ya da etkilenmeden uzak kendi tarzını yaratabilmiştir.

63

2. Ünite - Sanat Penceresinden İmgeler

Işığın Serüveni

Işık, nesneleri görmemizdeki ana sebeplerin başında gelir.

Uzayda var olan biçimler üzerlerine vuran ışık sayesinde bir form oluşturur ve bize görsel birer imge olarak ulaşır. Resim aynı zamanda bir çeşit ışığa hükmetme, onu yöneterek, istenen etkiyi oluşturma sanatıdır. Biçimleri oluşturmada en basit yöntem kenar çizgilerini ortaya koyarak genel imgeyi yaratmaktır. Ardından gereken, boyutluluk duygusu biçimin bir form olarak algılanabilmesini sağlamak için ışık-gölge kullanarak tonlanması ve boyutlanmasıdır. Sanat tarihi boyunca resmetme süreci çeşitli evreler geçirmiş, her çağ ve uygarlık, geresinim duyduğu görsel etkiye ve amaca, kullandığı malzemenin sınırları çerçevesinde ulaşmaya çalışmıştır. Mağara resimlerinde resmi sınır çizgileriyle oluşturmaya çalışan insanoğlu, zamanla ışık ve perspektif gibi farklı öğeleri de resim sanatına ekleyerek, eserinin etkileyiciliğini artırmaya çalışmıştır.

Yüksek Rönesans’ta Leonardo’nun geldiği ışık kullanımı noktasında “sfumato” yöntemi, boşluk içinde yok olan, eriyen sınırlarla, etkileyici boyutlara ulaşmış, Giotto’nun belirgin kenar çizgilerinin ve biçimsel alanların yerini, ışıkla beliren ve karanlıkla kaybolan bir resmetme dili almıştır.

Artık izleyicinin hayalgücüne, tamamlama yeteneğine daha fazla şans tanıyan bir ışık-gölge ile formları oluşturma tavrı belirginleşmektedir.

Işık-Gölge (İtalyanca: Chiaroscuro), sanatta karanlık ve aydınlığın oluşturduğu zıtlık için kullanılan bir terimdir.

Terim çoğunlukla tüm düzenlemeyi etkileyen, vurgulanmış zıtlıklar için kullanılmaktadır. Rönesansın son aşamalarında Barok sanatın ortaya çıkış süreciyle birlikte bu aydınlatma tekniğiyle resmetme, özellikle Caravaggio’nun resimlerinde belirginlik kazandı . Onun resimlerinde figürler karanlığın içinde ışıkla varoluyor, nesnelerin karanlık kısımları koyu zemin içinde eriyerek kayboluyordu. Bu anlayış sonraları çok yaygın olarak kullanılacak, Barok sanatın belirginleşmesiyle birlikte Caravaggio’nun ardından, Georges La Tour, Velasquez, Rembrant, Vermeer gibi sanatçılar tarafından başvurulan bir resmetme tekniğine dönüşecektir.

Resim: 2. 55 1602-1603, “İsa’nın Defnedilmesi”, Caravaggio; 300 x 203 cm. Pinacoteca Vaticana, Vatican.

Resim: 2. 56 1599, “Judith’in Holofornes’in Başını Kesişi”, (Detay) Caravaggio; Resimlerinde kullandığı charoscuro (İtalyanca ışık-gölge) ile dikkati çeken bir sanatçıdır.

1599 Caravagio: Güçlü ışık-gölge kullanımı ve resimsel düzenlemeyi dramatik bir açıdan ele alışıyla Barok sanatının en özgün uygulayıcılarından biri olmuştur.

64

Özet

Sanatı, en basit ifadesiyle yaratıcılığın ya da hayal gücünün somutlaştırılması şeklinde açıklayabiliriz. İnsanoğlu varolalı beri kendini sanat ile ifade etmeye çalışmış, toplum içinde yaratıcı, farklılığı olan kişiler sanatçı kişilikleriyle eserler üretmişlerdir. Yine aynı genel çerçeve içinde baktığımızda; sanatçı için, herkesin duyduğunu, gördüğünü, hissettiğini, düşündüğünü; farklı şekilde duyan, gören, hisseden, düşünen, yorumlayandır, diyebiliriz. Sanatçı, farklı, özgün, çoğu kez marjinal, duyulmayanı duyan, görülmeyeni görendir.

Binlerce yıl önce Lascaux Mağarasında ilkel insanı çevresindeki hayvanları çizmeye iten dürtü neydi bilemiyoruz ancak bu ilkel insanın çevresinde var olanları betimleme ihtiyacı ve amacı içinde olduğu açıktır. İnsanın bu ihtiyacı binyıllardır hiç değişmedi.

Sanatı Tarihi içinde Mimarlık sanatı önemli bir yer tutar.

Vazgeçemediğimiz barınma ve yaşamsal eylemleri sürdürebilme döngümüz, bizi mekan kavramına bağımlı kılar.

Bu yüzden yüzyıllar boyu kültür ve medeniyetler sanatsal olarak eriştikleri yetkinlik noktasını “Mimarlık” üzerinden ortaya koymuşlardır. Antik Çağ olarak adlandırılan dönem Mısır, Yunan ve Roma uygarlıklarının eserlerinin yoğunlukla incelendiği dönemi tanımlamaktadır. Antik çağ sanatlarından elimize ulaşanlar çoğunlukla mimari ve heykel eserler olmuştur.

MÖ 110 ve 100 yılları arasında belirgin şekilde ortaya çıkan Yunan Sanatı’nın ana teması, mitolojideki ve gündelik yaşamdaki insan figürüydü. Mimaride üst boyutlarda çok nitelikli eserler üreten Yunan uygarlığı, özellikle tapınak mimarisinde dünyadaki en önemli eserleri inşa etmişlerdir.

MÖ 336 yılında Makedonya Kralı Büyük İskender Orta Doğu ve Mısır boyunca devam edecek fetihlerine başladı.

Büyük İskender, Aristo (Aristoteles) tarafından eğitim görmüş bilgili bir kişilikti, vizyon sahibi bir hükümdar olarak tarihin en büyük imparatorluğunu oluşturmayı, bir dünya hükümdarı olmayı hedefliyordu. Büyük İskendir, Eski Yunan uygarlığının Doğu’ya yayılmasında etkili olmuş ve efsanevi bir kahramana dönüşmüştür. İsa’nın doğumundan sonra ortaya çıkan, Mısır ve Yunan sanatının izlerini taşısa da sanat tarihine yeni boyutlar kazandıran bir diğer tarz ve yaklaşım, Roma sanatıdır. Önceleri Roma’da çalışan çoğu işçi, sanatkar ve zanaatkarın çoğu Yunanlıydı. Romalılar mimarlık ve mühendislik dalında çok ileriydiler. Yaşadıkları topraklarda arkalarından bıraktıkları , yollar, su kemerleri, hamamlar yüzyıllar boyu diğer uygarlıklar tarafından kullanıldı. Romalılar zaferlerini övünerek sergilemek, askeri başarıların öykülerini anıtlaştırmaktan hoşlanıyorlardı.Traianus, Dacia’da (şimdiki Romanya) yaptığı savaşların ve kazandığı zaferlerin resimli öyküsünü bir imgeye dönüştürmek bir çeşit somutlaştırmak istiyordu, bu yüzden MÖ 113’deTraianus sütunu inşa edildi.

Kitlelerin tarih içindeki toplumsal yapılarda önemli

Görsel Kültür

belirleyicilerden biri olan “din” olgusu, Doğu Roma İmparatorluğu, sonraları etkin, güçlü bir konuma gelen ve Bizans olarak anılan uygarlıkla birlikte belirginlik kazandı.

Bizans sanatının en belirgin, öne çıkan özelliği din ve özelde ise Hıristiyanlıktı. Hazreti İsa’nın öğretisi yaygınlık kazandıkça, bu öğretiyi yaymak ilahi, ruhani ve tapılası kılmak sanatçıların ana konularını oluşturmaya başlamıştır.

Tüm Avrupa’da gelişen sanat anlayışları birbirlerinden etkilenerek yeni açılımlar ve tarzlar yaratmaya devam ettiler.

IX. ve X. yüzyılda Bizans Sanatının ardından “Romanesk” akım ve bunu takiben “Erken Gotik” ve “Gotik” tarzlar belirginleşmeye başladı. “Romanesk” uslup özellikle mimaride, gotik öncesi dönemde etkisini göstermiştir. Mimaride pencereler küçüktür, içerisi az ışık alır, kalın duvarlar tavanın taşıyıcısı olarak kullanılmış ve bina yapıları genel anlamda dışa kapalı olarak kurgulanmıştır.

Gotik ve Erken Rönesans sonrası ortaya çıkan başka bir yaklaşım daha insanoğlunun görsel dünyasına yeni imgeler yarattı. Artık Rönesans ile kendini ifade etmeye çalışan bir yeniden doğuş ruhu hakimdi, Rönesans özellikle etkin olarak bir tarz olarak hissedilirken, Avrupa’nın farklı kesimlerinde sanatçılar tarafından çeşitli şekilde bu çağın anlayışına uygun sanat eserleri üretilmeye başlandı.

Rönesans İtalya’da doruklara ulaştı. Resim sanatında bu yenilikler ortaya çıkarken Heykel sanatında da Donetello ve Michelangelo gibi sanatçılar yüzyıllar boyu kendinden söz ettirecek eserler üretti. Rönesans heykeli insanı ele alış konusunda yenilikler getirdi.Mona Lisa; Tarifi mümkün olmayan bir yüz ifadesi ve Leonardo’nun kendi tanımıyla bir”ruh nesnesi” olan bu eser yüzyıllar boyu insanoğlunu büyülemeye devam etti. Sanat tarihinin en çok bilinen ve merak edilen eserlerinden biridir Mona Lisa (La Gioconda veya La Joconde olarak da bilinir). Rönesans sanatına damgasını vurmuş bir diğer sanatçı da Michelangelo’dur.

Michelangelo da devrin tüm sanatçıları gibi bir usta-çırak eğitimi almış, Ghrilandaio’nun atölyesinde çalışmıştır. Michelangelo, İnsan vücudunu en güzel ve yetkin bir biçimde ifade edebilmenin yollarını araştırmış bir sanatsal kişilik olarak Rönesans’a damgasını vurmuştur.

Rönesans’a bağlantılı olarak gelişen Maniyerizmin ayırt edici tavrı çalkantılı yapısıyla, doğaya aykırı bir tasvir özelliğidir. Yapaylığa keskin bir vurgu yapılmış, tasarlanmış form üslubu bu sanat akımına adını vermiştir.

Maniyeristlerce yaratılan düşünsel dünyalar 1600’lere doğru doruklara ulaştı ve El Greco bu tarzın en yetkin örneklerini verirken XX. Yüzyıl sanatını da derinden etkiledi. Resim aynı zamanda bir çeşit ışığa hükmetme, onu yöneterek, istenen etkiyi oluşturma sanatıdır. Biçimleri oluşturmada en basit yöntem kenar çizgilerini ortaya koyarak genel imgeyi yaratmaktır. Ardından gereken, boyutluluk duygusu biçimin bir form olarak algılanabilmesini sağlamak için ışık-gölge kullanarak tonlanması ve boyutlanmasıdır.

65

2. Ünite - Sanat Penceresinden İmgeler

Yararlanılan Kaynaklar

Arık, Rüçhan. (2000). Kubad Abad Selçuklu Saray ve Çinileri. Türkiye İş Bankası Yayınları.

Doğan, Mehmet. (1975). 100 Soruda Estetik. Gerçek Yayınevi: İstanbul.

Sena, Cemil. (1972). Estetik Sanat ve Güzelliğin Felsefesi.

Remzi Kitabevi, lstanbul.

Sözen, Metin. (1986). Uğur Tanyeli. Sanat Kavram ve Terimler Sözlüğü. Remzi Kitabevi İstanbul.

Timuçin, Afşar. (1993). Estetik. 2. Baskı, BDS Yayınları.

Cumming, Robert. (2008). Sanat, Görsel Rehberler. İnkilap Yayınları.

Conti, Flavio. (1978). Eski Yunan Sanatını Tanıyalım. İnkilap ve Aka Yayınları.

Kekeç, Tevhit. Kariye Tarihi-Mimarese-Mozaik Fresk ve Mermer Süslemeleriyle. Hitit Color Yayınları.

Gombrich E.H. (1980). Sanatın Öyküsü. Remzi Kitapevi Yayınları.

Law, Stephan.(2010). Felsefe Görsel Rehberler. İnkilap Yayınları.

Bell, Julian. (2009). Sanatın Yeni Tarihi. NTV Yayınları, Delius, Peter. Verlag Kadrosu. (2009). Bilgi Küpü. NTV Yayınları.

Akurgal, Ekrem. (1995). Hatti ve Hitit Uygarlıkları. Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı.

Meggs, Philip. (1983). A History of Graphic Design. Van Norstrand Reinhold Book.

İnternet Kaynakları

http://www.shafe.co.uk/art/classical. (Ağustos 2011). http://www.arthistoryguide.com/. (Ağustos 2011). http://www.metmuseum.org/toah/. (Ağustos 2011). http://en.wikipedia.org/. (Ağustos 2011). http://arthistoryresources.net/arthlinks.html.

(Ağustos 2011). http://smarthistory.org/. (Ağustos 2011). http://madartlab.com. (Ağustos 2011). http://artcritique.wordpress.com. (Ağustos 2011). http://classicpaintinz.blogspot.com. (Ağustos 2011). http://www.leninimports.com.(Ağustos 2011). http://www.wallpaperpimper.com (Ağustos 2011).

Leonardo da Vinci, duyarlı sanatçı kişiliğinin yanısıra zengin bilimsel birikimi ve araştırıcı yönüyle tipik bir ‘Rönesans’ sanatçısı tiplemesiydi. Günümüzde de ardında bıraktığı binlerce sayfalık çizimleri, araştırmaları, eskizleri, etüdleri ve metinleriyle sıkça adından söz ettiren ender rastlanan sanatçılardandır.

66

Görsel Kültür

Kendimizi Sınayalım 1 Aşağıdaki ifadelerden hangisi ‘Sanat’ konusunda Hegel’in görüşlerini yansıtır? a. Sanatta aslolan figür zenginliğidir. b. Sanat doğadaki güzellikten üstündür. kendisine doğanın taklidinden başka amaç bulmalıdır. c. Sanat güzelin taklit edilme eyleminin ortaya konuş biçimidir. d. Sanat, toplumsal geneksinim ve yönlendirmelerden tamamen ayrı ele alınmalıdır. e. Sanat insanlık kültürü içinde önemsiz bir bölümü oluşturur.

b. Zeus Sunağı, tanrılara adak adamak için Yunan sanatında kullanılan çift kulplu bir vazo biçimidir. c. Zeus Sunağı, Roma Forumunun sonunda yer alan mermer bir anıttır. İmparator Constantine adına yapılmıştır. d. MÖ II. yy’de Pergamon (Bergama) krallığını yöneten Attalos haedanı tarafından yaptırılan, tanrılarla devler savaşının betimlendiği bir dünya harikasırdır. e. Zeus Sunağı, Gotik dönem heykel sanatının zirve noktasını oluşturan eserlerin başında gelir.

5 “İkon”(ikona da denir) aşağıdakilerden hangisinde en doğru şekilde açıklanmıştır? a.

İkon, Roma sütun başına verilen isimdir. b. İkon, Yunan heykel sanatında erkek figürlerine verilen ismidir. c. İkon, Barok sanatın önemli tarzlarından birini yansıtan bir resim tekniğidir. d. İkon, Mısır heykel anatında erkek figürlerine verilen ismidir. e. İkon, Bizans sanatında İsa, kutsal aziz betimlemeleri gibi dinsel temalı resimlere verilen isimdir.

2 Mısır sanatı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a.

Sanatın beşiği olarak kabul edilen Mısır, MÖ VII. yüzyıldan itibaren Yunan ve ardından Roma santını etkilemiştir. b. Roma Sanatı Mısır sanatından çok daha önce doruk noktasına erişmiştir. c. Mısır, Yunan ve Roma sanatları birbirinden tamamen bağımsız, form ve teknik olarak farklı sanatlardır. d. Yunan sanatı, Mısır sanatı üzerinde yoğun bir etki bırakmıştır. e. Mısır, Yunan ve Roma sanatları tarz ve biçim olarak tamamen birbirinin aynıdır.

3 “Kourus” tanımı en doğru aşağıdaki ifadelerden hangisiyle açıklanabilir? a.

Kourus, antik çağ resim sanatını tanımlayan bir terimdir. b. Kourus, dişi Roma Heykel sanatını ifade eder. c. Kourus, MÖ VII. yy’da Arkaik dönemde ortaya çıkan iki anıtsal heykel tipinden (erkek) biridir. d. Kourus, Mısır mimarisinde sütun başlarına verilen isimdir. e. Kourus, bir çeşit Rönesans resim tekniğidir.

4 Aşağıdakilerden hangisi “Zeus Sunağı” için doğru bir tanımlama olur? a.

Zeus Sunağı, Mısır Mimari sanatının önemli eserlerinden biri olan Zeus tapınağı için yapılmış bir seramik vazodur.

6

Traianus Sütunu hangi şehirde bulunmaktadır?

a. b. c. d. e.

Roma Kahire Paris İstanbul Bergama

7 Küçük, birbirinden farklı üç boyutlu parçaları bir yüzey üzerinde yanyana getirerek resim oluşturma tekniğine ne ad verilir? a. b. c. d. e.

Kore Tekniği Rölyef Tekniği Fresco Tekniği Mozaik Tekniği Kabartma Tekniği

67

2. Ünite - Sanat Penceresinden İmgeler

8 İtalyanca’da yeni yapılmış anlamına gelen, pigmentlerin sıvı ile karıştırılarık doğrudan yeni dökülmüş yüzey üzerine uygulandığı, sıva kururken boyanın nüfuz ettiği resim tekniğine ne ad verilir? a. b. c. d. e.

Fresko tekniği Vitray tekniği Mozaik tekniği Yağlı boya tekniği Rölyef tekniği

9 ‘Mona Lisa’ hangi sanatçının eseridir? a. b. c. d. e.

10 ‘El Greco’ hangi uslup-akım içinde değerlendirilir? a. b. c. d. e.

Maniyerizm Sürrealizm Antik sanat Chiaroscuro Gotik sanat

YANIT ANAHTARI, Sayfa 180

j

Michelangelo Gutenberg Leonardo da Vinci Jan Van Eyck Boticelli

Gelenek bir gardiyan değil, bir rehberdir.

–W. Somerset Maughamt

1599, Caravaggio, “Meyve Sepeti”, tuval üzerine yağlı boya, Biblioteca Ambrosiana, Milan.

Görsel Kültür

3 Amaçlarımız

   

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Barok sanatının önemli özelliklerini, bu döneme ruh veren sanatçıları ve eserlerini açıklayabilecek, XIX.yy akımlarını ve dönemin öne çıkan yapıtlarını tanıyabilecek, XX.yy sanatçılarının farklı tarzları kullandıkları eserlerini tanıyabilecek, II.Dünya Savaşı sonrası egemen sanat akımlarını ve özelliklerini açıklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.

Anahtar Kavramlar • Barok Sanat • Chiaroscuro • Romantizm

• Gerçekcilik • İzlenimcilik • Noktacılık

• Fovizm • Kübizm • Futurizm

İçerik Haritası

•GÖRSEL KÜLTÜR

• Sanatta Yeni Ufuklar

Yeni Ufuklara Doğru Barok Sanat Ondokuzuncu Yüzyıl ve Değişen Dünya Harflerin Sanatsal Doğuşu Yeni İzlenimcilik Sonrası Yeni Sanat XX. Yüzyılın Renkleri ve Modernizm Deneyler Bahçesinde Sanat Pop Sanat Şimdi’nin Sanatı ve Sonrası Sonu Gelmez Varetme Arzusu; Sanat

Sanatta Yeni Ufuklar Yeni Ufuklara Doğru 1970 - ...

ÇAĞDAŞ SANAT

1900 - 1970 MODERNİZM

1800 - 1900

ROMANTİK VE AKADEMİK SANAT

1700 - 1800

ROKOKO, NEO-KLASİZM

1600 - 1700 BAROK DÖREM

1500 - 1600

YÜKSEK RÖNESANS VE MANİERİZM

İnsanoğlunun mağara duvarlarına resmettiği imgelerin ardından bin yıllar sonra bile bu dürtüden vazgeçemediğini, artarak ve derinleşerek “sanat” olgusunun peşinden gittiğini gözlemledik. Ruhunda var olan duygularını betimleme, yeniden oluşturma ve sunma-paylaşma ihtiyacını çeşitli yollar ve malzemelerle ortaya koyduğunu gördük. Bu eylem, kimi zaman korku, beklenti kimi zaman, politika, yönetim, inanç dürtüsüyle haraket ederken, bazen salt sanatçının kendi iç dürtülerinden haraketle, etkileşimli olarak şekil buldu. Çoğu kez anlatımcı bir işlev üstlenen sanat, Antik Çağ yaklaşımları doğrultusunda, bir mitolojik olayı, inancı güçlendirmek adına kullanıldı.

Sanatçılar, dinsel bir konuyu, veya salt hükümdarın gücünü pekiştirmek için savaş ve kahramanlık dizgelerini sanatsal bir dille eserlerine aktardılar. Çoğu kez ismi bilinmeyen sanatçılar, anonim eserlerle karşımıza çıktı.

Ortaçağın ardından gelen Rönesansla birlikte sanatçılar daha fazla kişilik ve değer kazanmaya, isimleriyle tanınmaya başladılar.

Bu bölümde, sanatta yeni ufuklara yelken açan insanın macerasına tanık olacağız. İnsanın yaratma heyecanı ve enerjisinin nasıl şekillendiğini, sanatın nasıl yapı değiştirdiğini, arayış ve devrimlerin nasıl ürüne dönüştüğünü gözlemleyeceğiz. Son yüzyıllarda sanat alanında ortaya çıkan en belirgin tavır, sanatçının kendi bireysel duygularını daha öne çıkarması ve toplumun bir parçası olarak tepki veren bir organizmaya dönüşmesidir.

Artık sanatçı, kilisenin, kralın veya hükümdarın etkisinde ve emrinde çalışan bir kişilik olmaktan çok özgür düşünce ve sanatsal fikrin yeşerdiği bir insandır. Çağdaş sanatla birlikte, en değişmez ve kıymetli malzemesi fikir ve yaratıcılık olan bu insan, eserlerini üretmek için sınır tanımaz bir yaklaşım geliştirdi. Dünya ve toplumsal olaylar günümüz sanatında etkin birer konu ve çıkış noktası olma özelliği kazandı, sanatçı toplumun ekseninde yer aldı.

70

Görsel Kültür

Resim: 3. 1 1618, “Leukippor’un Kızlarının Kaçırılışı”, P. Paul Rubens; Yaratıcı kompozisyonları, diagonel bakış açıları ve birçok yeteneği bulunan, Kuzey Avrupa Barok Sanatının en etkili isimlerinin başında gelen bir sanatçıdır.

Barok Sanat

Avrupa’da yaygınlaşan, sanatta bir anlatım biçimi olarak ortaya çıktı “Barok Sanat”. Barok kelimesi, Portekizce düzensiz inci anlamına gelen “barroco” sözcüğünden türemiştir. Barok sözcüğü, birbirinden ayrı iki şeyi tanımlamaktadır. Sanat tarihinde, Rönesans ile klasikçilik arasında kalan bir dönemi tanımladığı gibi, bir çağ ve dönem ayrımı yapılmaksızın, bazı eserlerin tarzı, biçimsel yaklaşımı da barok şeklinde tanımlanabilmektedir. Barok sanat mimarlık, müzik, resim ve heykel sanatlarında Rönesans sonrası belirginleşmiş, XXVI. ve XVIII. yüzyıllar arasında oluşup şeklini almıştır. Mimarlık, müzik, resim ve heykelin etkileyici temalar altında birleştirilmesi amacını güder. Barok sanatın önemli özellikleri;

Resim: 3. 2 1640, “Marangoz Aziz Joseph”, Georges de La Tour; Paris Louvre Müzesinde bulunan bu eser 137x102 cm. boyutlarında ve yağlıboya tekniğiyle resmedilmiştir.

naturalizm ve idealizm anlayışlarının kaynaşarak zengin, ihtişamlı, hatta bazen abartılı bir dünya yaratmasıdır.

Barok dönem sanatı ruhunda abartı ve gösterişi barındıran bir anlayış oluşturdu. Barok ruhunu bünyesinde taşıyan yapılar kilise, saray, meydan, çeşme vb. mimari öğelerde şekil buldu. Rubens’in resimleri (Resim: 3. 1) Barok sanatın ruhuna son derece uyumluydu, onun resimlerindeki kıvrak ve ihtişamlı görsel düzen, dönemin şaşalı ve parıldayan 1593-1652 Georges de La Tour Işık ve gölgeyi özellikle de mum ışığı ile aydınlatılmış ortamları resimlerinde kullanan Barok dönem Fransız ressamı.

Detay:”Tüten Alevli Tövbekar”.

1640. i

1606-1669 Rubens

Chiaroscuro Aydınlatması: Notan aydınlatmanın (Aydınlık-karanlık zıtlığının öneminin azaldığı aydınlatma) tersine kontrastın önem kazandığı bir aydınlatma çeşididir.

Aydınlık ve karanlık alanlar arasındaki zıtlığın derecesine göre bu aydınlatma şekli de üçe ayrılır ve Rembrandt aydınlatması, Cameo aydınlatması, Siluet aydınlatması. şeklinde tanımlanır.

71

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar

yapısına son derece uyuyordu. Rubens’in büyük boyutlu, renk bakımından zengin, çoşkulu, canlı, güç ve kudret dolu kompozisyonları onu çok ünlü ve aranan bir ressam haline getirmişti. Bu usta Flaman ressam, Barok sanatın temelinde yer alan naturalizm ve idealizm anlayışlarını büyük boyutlu işlerinde yetkin şekilde birleştirmeyi bildi.

Aynı dönemin bir diğer sanatçısı da Caravaggio’nun ışık-gölge (Chiaroscuro) tekniğini benimseyen ‘Georges La Tour’du. Fransız ressam tablolarında huşu ve sukünetle dolu ortamlar yarattı (Resim: 3. 2). Diğer barok sanatçılara nazaran daha sade ve gösterişten uzak bir tarzı benimsedi.

Roma’da sanatını icra eden Barok sanatın bir diğer önemli figürü de, ressam, mimar ve heykeltraş Bernini’ydi.

Bernini, rönesans ruhuna sahip bir sanatçıydı, çok yönlü ve büyük bir ustaydı. Barok üsluba sahip Roma’daki ‘Dört Irmak Çeşmesi’ ve Santa Maria Della Vittoria Kilisesi’nin mihrap girişinde yer alan ‘Azize Theresa’ (Resim: 3. 2) onun en tanınmış eserlerindendir. Kilisenin merkezindeki şapel’de yer alan heykelde Azize Theresa, dinsel ve ruhani bir çoşkunun doruklarında bayılmak üzereyken, tanrının ilahi ışığıyla nurlanır. Teknik açıdan bir ustalık şahaseri olan eserin mermerden oyularak yapıldığına inanmak güçtür. Detayların zerafeti, kumaşların akışkan ve gölgelerle hareketlenen yapısı ve özellikle Theresa’nın yüz ifadesi izleyenleri büyülemektedir.

Kuzey ülkeleri zengin bir resim geleneğine sahiptir.

Barok dönemin bir diğer önemli ressamı da Rembrant’tır.

Rembrant da Caravaggio ve Georges La Tour gibi ışık-gölge çalışmalarına, ışığın ve rengin, resimdeki derinliğine yoğunlaşmış bir ressamdır. Onun eserlerinde ışık, vurgulayan, ısıtan, derinleştiren, arıtan tinsel bir öğe olarak karşımıza çıkar. Rembrant, küçük eskizleri, oyma baskı çalışmaları ve çok sayıda özportresiyle de bilinir. Rembrant’ın “Gece Devriyesi” Tablosu (Resim: 3. 4), ışığın konu ile ilgili bir merkezi yoğunlaşmayla kullanıldığı ve figürlerin önem sırasına göre aydınlatıldığı ilginç bir örnektir. Eserin tam adı bilinmese de “Gece Devriyesi” olarak adlandırılmış ve öyle anılmıştır. Gece karanlığındaki derinlik, siyah zemin içindeki metal parlamaları ve yüzlerdeki ifade, Hollanda

Resim: 3. 3 1652, “Azize Terese”, G. Lorenzo Bernini; (Detay)Sanatçı Roma’daki Santa Maria della Vittoria Kilisesi’nin mihrap nişinde yer alan ünlü kompozisyonunda Azize Theresa’nın dinsel duygular içinde kendinden geçişi konusunu işlemiştir.

Resim: 3. 4 1642, “Gece Devriyesi”, Rembrandt; (Detay) Amsterdam muhafız birliğinin devriyeye çıkış hazırlığını gösteren bu tablo sanat tarihinde merkezi komposizyon ve ışığın ilgi noktasıyla birlikte başarılı kullanımıyla ünlenmştir. Tuval üzeri yağlıboya 363 cm × 437 cm Rijksmuseum, Amsterdam 1606-1669 Rembrant: Hollandalı ressam ve baskı ustası. Avrupa ve Hollanda sanat tarihinin en önemli ressamlarından biridir. Hollanda’nın ticaret, bilim ve sanatta atılım yaptığı Hollanda Altın Çağında yaşamıştır. “Işığın ve gölgelerin ressamı” olarak da anılır.

1682 Bernin: Dört Irmak Çeşmesi, Roma, (Detay).

1682 1598-1680 Bernini: XVII. yüzyıl Roma’sında, Barok tarzında çalışan Bernini bir heykeltıraş, ressam ve mimardır. Roma’daki eserlerin yaklaşık yüzde yetmişi Bernini’ye aittir.

En çok bilinen eseri Roma’daki “Dört Irmak Çeşmesi”dir.

72

Görsel Kültür

1656, “Nedimeler”, (Las Meminas) Diego Velázquez; Orjinal ismi “Las Meninas” olan bu resim, sanat tarihinde “Gizemler yüklü bir şahaser” olarak tanımlanır. Resim tekniği ve boya kullanışı, uzaktan mükemmel parlamalar ve saydamlık olarak görülebilen ancak detayda son derece usta, kıvrak ve doğaçlama fırça haraketleriyle örülmüştür. Çok katmanlı görüntü yapısı, öykü içinde öykü anlatımı, konu ve durumun sıradışılığı ilk bakışta dikkat çeker. Alışılmışın dışında sol tarafta ressamı iş başında görürüz.

Resmi ancak yakından incelediğimizde ortaya çıkan birçok hınzırca detay bulmak mümkündür. Aslında resmini yaptığı konu, arkada aynada görülen soylu çifttir.

Resmin genelinde bir bileşik duygu hakimdir. Ressam, köpek, saray soytarısı, Prenses Margarita, üzerindeki ışık azaltılarak ustaca geriye itilmiş rahip ve rahibe, bir yüzeyde birleştirilmiştir. Resmin derinlik duygusunu güçlendiren ve açılmış bir kapıda görünen merdiven başındaki figür, en uzaktaki görsel elemanıdır. “Nedimeler” tablosu Velázquez’in usta bir ressam olmasının yanı sıra, politik bir zekasının da kanıtıdır.

Tuval üzerine yağlıboya, 318 x 276 cm. boyutlarındaki eser, Madrid Prado Müzesi’nde sergilenmektedir.

Resim: 3. 5

Barok dönemin bir diğer önemli ressamı da İspanyol asıllı Diego Velasquez’dir. Dönem sanatında yaygın bir yaklaşım, kralların saray ressamları seçmesi ve bünyelerinde çalıştırıp, maaşlı olarak sarayın himayesinde görevlendirmeleriydi. Velasquez İspanya ve Portekiz kralı IV. Felipe’nin himayesinde sanatını yürütüyordü. Velasquez, XIX. yüzyıl Fransız Avant Garde (ilerici) resmini etkilemiş bir sanatçıdır. Portreciliği oldukca güçlü bir ressam olan Velasquez, iyi bir gözlemcidir, baştan çıkarıcı fırça darbelerinde gizli bir doğaçlama heyecanını resimlerine ustaca

yansıtmıştır. Salt saray ve soyluların ressamı gibi görünse de resimlerinde hırçın, deneysel, araştırıcı bir teknik ve gizemli birliktelikler gözlenir. Başyapıtlarından biri olan ‘Las Meninas-Nedimeler’ (Resim: 3. 5) bu özelliklerin yoğunlukla ortaya çıktığı eserlerinin başında gelir. Resmin detaylarında, görkemli kumaş kıvrımları ve sarayın şaşalı hayatını yansıtan mücevher parlamalarının nasıl ustaca, çoşkulu ve doğaçlamacı bir tavırla resmedildiğinin kanıtlarını buluruz.

1599-1660 Diego Velasquez: Barok döneminin kendine özgü ressamlarından biridir. İspanyol Kralı’na olan yakınlığı nedeniyle birçok soylunun ve saray yaşamının resimlerini yapmıştır. Resimlerinde ışık ve gölgeyi ustalıkla kullanmıştır. Kendi döneminde hakim olan sadece güzel olanı resmetmek geleneğini kırdığından ve doğal olan her şeyi resmeden ressamların ilklerinden biri olduğundan “gerçeğin gerçek ressamı” olarak anılmaktadır.

1632-1675 Vermeer: Tablolarındaki ışık kullanımı ve ustalıklı işleyiş ile ünlendi.

Detay: “Süt Boşaltan Kadın” 1660.

73

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar

Işığı resmin temel bir sorunu olarak betimleyip, eserlerinde bu konuyu kendinden önceki sanatçılara ilaveler yapma endişesiyle yorumlayan diğer dönem sanatçılarının başında, Jan Vermeer ve Jaquees-Luis David gelir. Farklı coğrafyalardan bu iki sanatçıyı buluşturan ortak nokta, ışık-gölge konusunu neredeyse tanımlı bir kişisel tarz gibi öne çıkarmalarıdır.

Hollandalı ressam, Vermeer’in resimlerinde figürler, günlük yaşam halleriyle, dingin, sade bir dille varoluyordu.

Bu gösterişsiz halleri, kenar çizgileri koyu zemin içinde eritilerek kaybolan alanlarla etkin ve vurucu bir nitelik kazanıyordu. Bu bileşim, onun resimlerinde oda içinde dış mekan ışığıyla aydınlanan öğelerin, esrarengiz ve arzuları öne çıkaran bir atmosfer oluşturmasına sebep oluyordu.

Vermeer’in esas amacı nesnelere fazlaca odaklanmadan duyguları öne çıkarmaktı.

1789 yılında Fransız Devrimi dünyadaki yapıyı, anlayış ve algıyı yeniden şekillendirdi. Fransa’daki Monarşinin yıkılması, saray baskısının kaybolması ve Katolik kilisesinin yeni reformlar yapmaya zorlanması, toplumları harakete geçirdi. Jaquees-Luis David Devrim Hükümetinin resmi sanatçısıydı. Devrim Yöneticilerinden Marat, genç bir kadın tarafından banyoda öldürülünce, David Marat’ı dava uğruna canını feda eden bir şehit olarak resmetti (Resim: 1665, “İnci Küpeli Kız”, J. Vermeer; Kuzeyin Mona Lisa’sı olarak da bilinen “İnci Küpeli Kız” eseri Hollandalı ressamın Barok Dönem içinde yer alan en önemli ve tanınmış eserlerinden biridir. Eserdeki duygulu ışık kullanımı, sadeliği ve zerafeti yıllarca izleyicileri büyülemiş ve “İnci Küpeli Kız”a izleyenleri hayran bırakmıştır. Bu eser ahlaki vurgulardan tamamen uzakta olmakla birlikte, nesnelerin renkleriyle ve dokularıyla uyandırabileceği etki konusunda önemli bir başarıya sahiptir. İzleyicinin sezgilerini harekete geçiren yalın, ancak derinlikli bir eserdir.

Resim: 3. 6

3. 7). David, Yunan ve Roma sanatından vücutlara kahramanlık havası vermek için başvurdukları, kas ve sinirlerin başarıyla oylumlanmasını iyi öğrenmişti. Resim, rengin yalın ve sınırlı kullanımı ve ışığın figür üzerindeki yer alışıyla konunun dramasını yansıtmayı ve özünde Fransız Devrimi’nin öncülerinden Marat’ın bir kahraman olarak yüceltilmesini betimlemeyi amaçlamaktadır.

Resim: 3. 7 1793, “Marat’ın Ölümü”, Jacques-Louis David; Fransız Devrimi’nin öncülerinden olan Marat, ressam David’in yakın arkadaşıydı.

David, Fransız Devrimi’nin resmi sanatçısıydı.

Resimlerini devrimi yüceltmek ve Roma ihtişamına benzer bir etki yaratmak için yapmıştı. Marat’ın cinayetini konusunu

anlatmak için cansız bir beden, kanlı bir bıçak, mektup ve küvet resmedilmiştir. Parlak ışık ve koyu arka plan resmi daha çarpıcı kılan öğelerdir. David Klasikçilik ideallerine dönüş fikrinin öncülerindi, bu anlayış sonraları Yeni Klasikcilik olarak anılan bir anlayışın ortaya çıkmasına ortam sağladı.

1748-1825 Jacques-Louis David

1789 1685-1750 J. Sebastian Bach Dünyaca ünlü Alman klasik müzik bestecisi ve orgcudur.

Eserleri pek çok sanatçıya ışık vermiştir.

1789 Fransız Devrimi Ressam Eugène Delacroix’nın Fransız ihtilalini resmeden tablosu (detay) sanat tarihindeki sosyal ve toplumsal olayların resim sanatına konu edilmesine iyi bir örnektir.

74

Görsel Kültür 1794, “Günlerin Atası”, William Blake; Suluboyayla renklendirilmiş oyma baskı. Blake pergelle uçurumları ölçen Tanrı imgesini resmetti. Blake kendi iç görüntülerinden yola çıkmayı yeğleyen bir sanatçıydı. Doğayı çizmeyi reddediyordu. Blake resminde pe kçok hata gözlemleyebiliriz; ancak onun resminin bir özelliği de geleneksel ölçütlere karşı gelmesi ve kendi öz betimleme dilini ortaya koymasıydı. Günlerin Atası, 23.3 x 16.8 cm. Londra Biritish Museum.

Resim: 3. 8

Resim: 3. 9 1814, “Madrid’de 3 Mayıs 1808”, Francisco Goya; Goya bu çalışmayı, Fransızlar’ın 1808’de Madrid’i işgali sırasında, İmparator Napolyon’un ordularına direnen İspanyollar’ın anısına yapmıştır. Goya’nın“Avrupa’nın zorbalarına karşı giriştiğimiz şerefli

ayaklanmanın en olağanüstü ve kahramanca hareketlerini fırça darbelerim ile ebedileştirmek” hedefinin somut sonuçlarından biri bu dramatik eserdir. “Madrid’de 3 Mayıs 1808”, Yağlıboya, 268 x 347 cm., Prado Müzesi, Madrid.

1746-1828 Francisco Goya: İspanyol ressam ve baskıresim sanatcısı. Goya, portreleriyle ünlüydü ve yaptığı eserlerde birçok yeniliklere sanat dünyasını yönlendirdi. Modern sanatın öncüleri arasında görülmektedir.

Gelecek kuşaklarda Claude Monet ve Pablo Picasso’nun resimlerinde Goya’nın stilinin etkileri gözlemlenmektedir.

Ondokuzuncu Yüzyıl ve Değişen Dünya

Toplumsal değişiklikler, halkın kendi kendini yönetme çabaları, başkaldırı ve özgürlüklerin peşinden koşan uluslar XIX.yüzyıl sanatını derinden etkiledi. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren İngiltere teknolojide öne geçti; bütün Avrupa sanayileşme atağına girişti. 1700 ve 1800 yılları arasında bu haraketli ortamda Rokoko ve Neo Klasizm gibi akımlar Avrupa sanatında öne çıkmaktaydı.

Rokoko; Barok stilinden sonra ortaya çıkan sanat akımlarına verilen genel bir isimlendirmeydi. XVII. yüzyılın ortalarına doğru Barok stilinde kullanılan doğru çizgilerden meydana getirilen süslemeye karşı tepki olarak doğmuş olan stilin hatları gibi eğri büğrü çizgili motiflerden ibaret olan Baroktan daha ince ve şekillerin kıvrımları, daha zarif bir tarzdır. Rokoko en çok mimaride, iç mekan süslemelerinde kendisini göstermiştir.

Yeni Gerçekcilik (Neoclassicism) XVIII. yüzyılın ilk yarısından itibaren Avrupa sanatında belirgin bir değişim gözlenir. Barok anlayışa ve Rokoko sanatın aşırı taşkın süslemeleri ile sembolik tavrına tepki olarak doğan bu sanat anlayışının amacı, barok öncesi dönemin saf kabul ettikleri sanat anlayışına dönmektir. Antik devir hayranlığının sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bu akıma mensup sanatçılar için önemli olan çizgi ve form olup, renkler ve ışık etkileri bütünüyle bir çizgi ve form bileşkesine bağlıdır. Antik form anlayışı her şeye hakimdir. Yeni Gerçekcilik anlayışı Fransız ihtilali ile çakışan, bir ölçüde de Napolyon devrinin sanat anlayışı olmuştur.

XIX. yüzyıl Avrupa resminde İspanya’da karşımıza çıkan bir diğer simgeleşmiş İspanyol sanatçı Francis Goya’dır.

Goya sanat tarihinde özgün bir yere sahip, yalnız ve kendi yolunda ilerlemiş bir sanatçıdır. Henüz 48 yaşındayken işitme duygusunu yitiren sanatçı, başta Manet olmak üzere XIX. yüzyıl sanatını derinden etkilemiştir. Aynı zaman da gravür (metal oyma baskı)

XVIII. Yüzyıl, “Rokoko”, tarzına bir örnek.

1784 1784 Jacques Louis David, “Horatius Kardeşlerin Yemini”; Neo Klasizm (Yeni Gerçekcilik) akımının simge eserlerinden biridir.

1752-1827 William Blake: İngiliz şair, ressam ve mistik vizyoner. Kişisel görüşleri yüzünden çağdaşları tarafından deli olarak görülen Blake, daha sonra eleştirmenler tarafından yapıtları, anlatım gücü, yaratıcılığı, felsefi ve gizemli eğilimi yüksek takdir gördü.

75

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar

tekniğinde eserler de üretmiş olan sanatçı, savaşın zalim ve dramatik yönünü ortaya koyan eserler üretmiştir (Resim: 3.

9). Goya bir İspanyol saray ressamı olmasına karşın hiçbir zaman kendisini himaye edenlere yaltaklanmadan gerçekçi portrelerini yapmıştır. Sosyal bakımdan eleştirel içerikli eserler ortaya koyan sanatçı, “ 3 Mayıs 1808” resminde, Napolyon’un işgalci birliklerinin İspanya’daki gaddarlığını ve kurbanların acizliğini gözler önüne sermektedir. Dramatik bir ışık kullanımı, resme boğucu bir atmosfer katmaktadır.

Romantizm; başlangıçta yeni gerçekcilik (neo-klasizme) tepki olarak ortaya çıkmışsa da, aslen sanat alanına öznellik, sezgi ve duygusallık getirmeyi hedeflemiştir. Romantik yaklaşım, müzikte armoniden öte, melodiyi öne çıkardı, çünkü armoni peşinden koşmanın insanların yaratıcılıklarını sınırladığını düşünüyorlardı. Aydınlanmanın vaat ettiği rasyonalizm Fransız Devriminin kanlı dönemiyle ortadan kaybolunca, sanatçılar kaos ortamıyla başbaşa kaldılar. Çıkış noktası olarak sanatçının kendi iç duygularına güvenmenin en doğrusu olduğunu düşünüyorlardı.

Goya, Blake, Turner, Constable, Delacroix gibi sanatçılar Romantizm’in ruhuna uygun eserler üretiyorlardı. Özellikle Delacroix aynı zamanda oryantalist bir tavır sergiliyordu. Batı sanatçıları Doğu’ya yolculuklar yapıyor, anavatanlarının çok uzaklarında insanlar ve olaylarla ilgileniyorladı. Cezayir, Mısır, Osmanlı topraklarında yaşadıkları ve gördükleri, resimlerinin konularını teşkil ediyordu. Bu yaklaşım Batı’da çok ilgi çekti ve rağbet gördü. Resimdeki Oryantalizm akımının diğer bir önemli yararı da bize belge teşkil etmesiydi. Gerçi çoğu zaman oryantalist ressamlar, resimsel arzuları doğrultusunda durum ve figürleri kurguluyor ve biçimlendiriyorlardı. Bu yüzden çoğu sosyolog oryantalistlerin bir belge yaratmak ve olaylara tanıklık etmek gibi bir endişelerinin olmadığından, sonuçlarının veri olamayacığını söyler.

Delacroix, ‘Cezayir’li Kadınlar’ tablosunda (Resim: 3.10) gündelik bir görüntüyü ortaya koyuyordu. Onun resmindeki en ilginç özelliklerden biri, başarıyla yarattığı renk, kompozisyon ve ışık oyunlarıya, herhangi bir noktaya odaklanmaya gerek kalmadan, gözün sürekli bir devinim içinde

Resim: 3. 10 1834, “Cezayir’li Kadınlar”, Eugène Delacroix ; Oryantalizm, doğu kültür ve sanatına ilgi duymak araştırmak anlamında kullanılmıştır. Resim alanında da Eugène Delacroix, Doğu kültür ve yaşamına ilgi duyan, çalışma konularını bu çoğrafyadaki deneyimlerinden alan ressamlardandır.

eser üzerinde gezinmesidir. Yaşam tarzı, durum ve kişilerle ilgili pek çok detay Delacroix resminde ustaca urgulanmış ve resme yüklenmiştir. Delacroix Fransız Romantizminin, oryantalist bakışa sahip ana aktörlerinden biri olarak sanat tarihinde yerini almıştır Görsel imgeler imparatorluğunu sarsan bir önemli olay, 1827 yılında Fransız bir mucitin buluşuyla geldi. İnsanoğlu binyıllardır gözlemlediği dünyayı resmediyor ve bir yüzey üzerinde yeniden varetmeye çalışıyordu. Bu süreçte yorumluyor, yeniden biçimlendiriyor, içine duygusunu katmaya çalışıyordu. Artık Niépce, ışığı kimyevi maddeler ve gümüş karışımlı bir yüzeye yansıtıp görüntü elde edilebiliyordu. Kuşkusuz bu gelişme resim sanatının sonu olmadı, zira resim salt imgeyi yüzeye işlemekten öte ona anlam, duygu, yorum ve derinlik katmaya çalışan bir sanat dalıydı. Bu gelişmeyle bazı resimsel imgelerin gerçeklikleri de eleştirilir oldu. Örneğin koşan at resimlerindeki ayak sıralamalarının koşan atların fotoğrafları çekildikçe çoğu tabloda yanlış çizildiği anlaşılmıştır.

1765-1833 Nicéphore Niépce: 1827 yılında, tarihteki ilk fotoğrafı çekmiştir. Niepce karakutu kullanarak görüntüyü kurşun-kalay alaşımı özel bir plakaya düşürmüştür. Bu plaka bitümen denilen ışığa duyarlı bir maddeyle kaplıydı. Kaydedilen görüntüler evrenine resmin yanı sıra fotoğraf da girdi.

1824

1827 yılında, Niepce’nin ilk fotoğraf denemelerinden.

http://www.terramedia.co.uk/Chronomedia/ years/1820-1824.htm

1826 1824 9. Senfoni: Seslerin evrenine yeni kapılar açan Beethoven’ın 9.Senfoni’si ilk defa 1824 yılında Viyana’da seslendirildi. İnsan sesinin kullanıldığı ilk senfoni olan 9. Senfoni, yüzyılları aşıp günümüze kadar ulaşan ve insanlık tarihinin en çok bilinen müzik eserlerinin başında gelir.

1798-1863 Eugène Delacroix: Fransa’nın en önemli Romantik ressamlarından birisidir. İfadesi güçlü fırça darbeleri ve renklerin optik etkileri üzerine çalışmaları Empresyonistleri, egzotik olana tutkusu da Sembolistleri etkilemiştir. Fransız şair Baudelaire, onu “Rönesans’ın son büyük ressamı ve modern dönemin ilk büyük ressamı” olarak tanımlar.

76

Görsel Kültür

Resim: 3. 11 1821, “Saman Arabası”, John Constable; John Constable’ın bu eseri, daha sanayileşme problemleri ortaya çıkmadan, insanın doğa ile uyumunun başarılı bir şekilde betimlenmesinin iyi bir örneğidir. 130 x 180 cm. tuval üzerine yağlı boya, Ulusal Galeri, Londra.

Duyguların Hükümdarlığı

Romantizmin duyguları ve sanatçının öz duygularını öne çıkaran tavrı, Avrupa’da farklı ülkelerde kendine taraftar buldu. Bireyin, sanatçının duygusal özgünlüğünü ve özgürlüğünü sanatlarının merkezine oturtan Romantizm akımının temsilcileri, resimdeki duygusal yoğunluğu önemsediler. Bu sanatçılardan biri de İngiliz sanatçı John

Constable’dı. John Constable İngiltere’nin XIX. yüzyılda yetiştirdiği en yaratıcı manzara ressamlarındandı. Constable devrinde ve kendinden sonra, birçok Avrupalı ressamın düşünce ve üslubunu önemli ölçüde etkilemiş bir sanatçıydı.

Kendinden önceki Avrupalı sanatçıların, izleyiciye gerçeklik etkisini duygudan yoksun şekilde verdiklerine inanıyordu.

Gökyüzünü, bulutların biçimlerini ve gölgelenişlerini kesik fırça vuruşları ve sıcak renkler kullanarak büyük bir ustalıkla betimledi. Sanatçı eserlerinde, çoğunlukla ustaca kurgulanmış, alçak tepeler, biçimsel açıdan tasarlanmış ağaçlıklar, bulutlu bir gökyüzü, düz otlaklar, köy evleri gibi İngiltere’ nin kırsal kesiminden görüntüleri konu almıştır.

1776-1837 John Constable: Romantik dönemin önemli ressam ve yazarı. Rubens, Ruysdaei ve özellikle Claude Lorrain gibi ustaların yapıtlarını inceledi. Bu ustaların sanatçı üzerinde önemli etkileri oldu, ama Constable bu etkiyi çok kişisel bir tarzda yorumlayarak, havanın ve ışığın titreşimleri, rüzgâr, bulutlar ya da dalgaların köpüğü gibi devingen öğeleri tual üzerinde saptamak yeteneğiyle sanatına yeni boyutlar kattı.

1749-1832 Johann Wolfgang von Goethe; Yazdığı edebi eserlerin yanı sıra, estetik, sanat, ve sanat teorisi konusunda da önemli eserler veren yazar, düşünceleriyle çağın sanat yaklaşımını derinden etkilemiştir.

77

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar

resmin merkezini oluşturuyordu. Ahşaptan arabayı çeken atların üstündeki incelikle iliştirilmiş kırmızılar, tablonun kendi iç yönlendirmesiyle ulaşılan birer küçük ödül gibiydi.

Doğanın imgesel olarak, çoşkulu, yürekten ve şiirsel bir dille tuval üzerinde varedilmesi konusunda tam bir usta olan Constable, Romantik resim ustalarının başında gelir.

Alman Ressam C.D. Frederich ise, İngiltere dışından Almanya’dan romantik akımı benimsemiş bir diğer sanatçıydı (Resim: 3. 12). Eserlerinde çoğu kez dünyadan bezmişliği, yalnız ve özgür bir duygusallığı aktaran ressam, yandaki tablosunda, dağ panoramasının engin ve görkemli etkisini romantik bir üslupla izleyene aktarmayı hedeflemiştir. Almanya’da XX. Yüzyıl ortalarına doğru romantizm yavaş yavaş etkisini yitirmiştir.

Bir diğer İngiliz Romantik resim temsilcisi de William Turner’dı. Turner resimlerinde daha fazla büyük ve soluklu yüzeyler bırakıyor, detaydan uzak, izleyicinin hayalgücüyle tamamlanacak manzara resimleri yapıyordu. O da Constable gibi doğayı kopya etmekten öte onu duygularıyla yorumlama yolunu seçmişti (Resim: 3. 13).

Resim: 3. 12 1818, , 1818, “Nebelmeer Üzerinde bir yürüyüşcü” Caspar David Friedrich, Tuval üzerine yağlı boya, 94.8 × 74.8 cm., Kunsthalle, Hamburg.

Constable’ın “Saman Arabası” isimli eseri (Resim: 3. 11) onun en çok tanınan ve popülerleşmiş çalışmalarındandır.

Romantik ressamlar doğayı ve güçlerini avuçlarında tutmayı onu yeniden şekillendirebilmeyi, manzara resmi yaparak da sanatsal bir derinlik kazanılabileceğini ispatlamaya çalışıyorlardı. Consable resmin katı kuralları yerine duygularıyla şekillenmiş doğal biçimlerin sanatına egemen olmasını hedefliyordu. İyi bir renk bilgisine sahipti. “Saman Arabası” tablosunda, bakış yönüne göre ustaca kurgulanmış kahverengi tonları, çoşkun ancak başlangıçta sınırlı bir yeşil atmosferin içinde varoluyor, devingen gökyüzü ve ufuktaki tonları söndürülmüş yeşillerin önünde duran saman arabası, 1774-1840 Caspar David Friedrich; Alman ressam, çalışmalarında Romantizm akımının etkisi altında kalmıştır. Özellikle kariyerinin orta dönemlerindeki alegori peyzajları ile ünlüdür. Bu çalışmalarında karanlık silüetler, sabah sisi ve kıraç ağaçlarlıklar yer almaktadır.

Resim: 3. 13 1893, “Deniz Savaşı (Temeraire)”, J. M. W. Turner; Romantik Dönem dendiğinde akla ilk gelen sanatçılardan bir de J. M. W. Turner’dır. Tuval üzerine yağlı boya 90.7 x 121.6 cm., Ulusal Galeri, Londra.

1775-1851 J. M. W. Turner: Romantizm akımının öncüsü İngiliz sanatcı Turner 14 yaşındayken İngiliz Kraliyet Akademisi’ne kabul edildi.

Açık güneşli bir günde manzara resmetmek yerine, görüş açısı daha dar durumları resmetmesi, onun gelecekte izlenimcilere de ilham vermesini sağladı.

78

Görsel Kültür

Resim: 3. 2

Resim: 3. 14 1857 Jean-François Millet; “Başak Toplayan Kadınlar” (Irgatlar olarak da adlandırılmıştır) 84 x111 cm. Tuval Üzeri yağlıboya, Paris D’orsay Müzesi.e

1849 Gustave Courbet; “Taş Kıranlar” 165 x 257 cm. Tuval Üzeri yağlıboya. i Gerçekcilik; XIX. Yüzyılın ortalarında özellikle Fransa’da, sanat ve edebiyatta görülen ilerici akım. 1855 yılında Courbet’in sergisiyle başladığı kabul edilir. Adından da anlaşılabileceği gibi yapay kurgulanmış ortamlardan çok, hayatın zorluklarını,

toplumsal yozlaşmayı, yoksulluğu, çalışan sınıfı kendilerine konu olarak alan sanatçıların oluşturduğu bir yaklaşımdır.

Millet, Courbet gibi sanatçılar, bu yaklaşım ve sanat anlayışının önde gelenlerindendir.

Gerçekcilik

XIX. yüzyılın ortalarına doğru, resim sanatının ele alınışında ve sanatın konularında farklılıklar gözlenmeye başlandı.

Kuşkusuz bu farklılıklar her zaman olduğu gibi toplumsal akışın bir parçasıydı. Dünya’da ve özellikle kıta Avrupası’nda teknolojik icatlar ve gelişmeler, çalışma hayatında yenilikler yarattı. Bu yenilikler kitlesel ve toplumsal değişiklere yol açtı. Avrupa’da bir Endüstri Devrimi rüzgarı vardı. Binyıl-

lardır süregelen çalışanlar ve yönetenler arasındaki ilişki, sorgulanmaya ve yeniden düzenlenmeye başlamıştı.

Karl Marks ve Frederich Engels gibi kuramcılar, sosyalizmi, romantik ütopyacılıktan çıkarıp bilime dönüştürmeyi amaçlamaktaydılar. Bu iki kuramcı da Kapitalizm’in sanayici bir zümreyi zenginleştirerek, kentli işçi (ploretarya) sınıfını yoksullaştırdığını düşünüyorlardı. İşçi sınıfının burjuvaziye başkaldırdığı ve üretim araçlarını kamusallaştırdığı zaman, çoğunluğun ihtiyaçlarına hitap eden bir düzen kurulabilecekti.

Sanat ve edebiyatta yoğunlukla XIX. yüzyıl ortalarında belirginleşmeye başlayan “Gerçekcilik” olarak adlandırılan bu ilerici akımın tam anlamıyla ilk kez 1855 yılında Gustave Courbet’in işlerini sunduğu sergiyle başladığı kabul edilir.

Sanatçı bu sergiyle birlikte “Le Realisme” adını verdiği bir de manifesto yayınlamıştı. Gerçekcilik kavramı sosyal gerçekcilikle ilgiliydi. İdeal ve estetik olandan çok gerçek olanı vermek amaçtı. Gerçekçiler, akademik sanatın çok yapay ve kalıpcı olduğu, Romantizm takipçilerinin ise çok fazla hayalci olduklarını düşünüyorlardı. Sanat tarihinde sıkça rastladığımız bir durum 1800’lerin ortasında yeniden canlandı. Bir anlayış veya anlayışlar tepki çekti, değişen dünya ve toplumsal haraketlilik sanatı etkiledi.

Gerçekçiler her türlü sanatsal ve toplumsal yapaylığa karşı tepki duyuyorlardı. Demokratik tutum ve tavırları, düzen karşıtı tavırları ve bireysel özgürlükleri savunmaları, onları değişimin mekanizması haline getirdi. Gerçekçilik akımı son derece etkili olmuş, Almanya, Rusya, Hollanda ve Amerika’ya kadar yankı buldu. Tolstoy, Balzac, Zola, Dickens ve Flaubert gibi edebiyatın devlerini derinden etkiledi.

Gerçeklik konusundaki yaklaşım önceleri olduğu gibi, Rönesans’la birlikte de su yüzüne çıkmış devrin sanatçıları da bu yaklaşıma yakın tavırlar sergilemişlerdi; ancak artık sanatçılar bir sahneyi savunmaktan veya o sahneyi görselleştirmeden çok ahlaki ve siyasal çağrıları da gündeme getirdiler.

1840-1870 Barbizon Okulu: “Açık hava” resmi kavramını destekleyen, atölye yerine dışarıda başlanıp bitirilen, manzara resmini portre resmi kadar önemli kılmak için çaba sarfetmiş bir grup ressamın benimsediği sanat anlayışı ve akımıdır. Bu akımın başlıca ressamları Theodore Rousseau, Jean-François Millet ve Charles-François Daubigny’dir. Çalışmalarıyla “İzlenimcilik” akımının kapılarını aralamışlardır.

1840 1775-1851 Jean-François Millet: Barbizon Okulu’nun kurucularından Fransız Ressam.

1848 1848 Karl Marks Materyalizm: Temel öğretisi soyut alandaki kavramların (idea, hukuk) somut alana taşımaktı. Bu felsefe ekonomi, sosyal ve toplumsal hayatın yanı sıra sanat ve estetikte de yankı buldu.

79

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar

Gerçek Hayat

Sosyal konulara eğilimli, çağdaşı Courbet’e nazaran daha az kışkırtıcı olan bir diğer Gerçekçi ressam Millet’ti. Millet sıradan hayatı resmeden ancak renk ve biçimleri düzenleme tarzıyla bunu daha romantik bir görsel dil ile sunan bir sanatçıydı. Milet “ Barbizon Okulu” olarak bilinen ve Camille Corot’un öncülük ettiği bir sanatçı grubunun üyesiydi.

Resim: 3. 15 1854, “Günaydın Bay Courbet” ; Gerçekcilik akımın tam olarak 1855 yılında Gustave Courbet.’nin eserlerini sunduğu sergiyle başladığı kabul edilir.

“Günaydın Bay Courbet” (veya ‘Karşılaşma’), 1854, Tuval üzeri yağlıboya; 132 x 150.5 cm), Musée Fabre, Montpellier. e

Fransa’nın Barbizon kasabasında bir araya gelen sanatçılardan Millet, manzaralardan ziyade figürler kullanarak gerçekçilik anlayışını ortaya koymayı seçti. Çalışan insanlar daha önce resmin konusu olmuştu elbette ancak böylesi organize bir sanat haraketi oldukça ilgi uyandırdı. “ Başak Toplayan Kadınlar” tablosu çalışan sınıfı, ilk bakışta rastlantısal gelen bir düzenlemeyle, sakin ve dengeli bir dille yansıtmaktadır (Resim: 3. 14).

Courbet “Doğadan başka kimsenin öğrencisi olmak istemiyorum” derken gözleme dayalı ve gerçekci bir tavır sergiliyordu. Courbet resimlerinde zarif olmaya çalışmaktan çok, önce gerçekçi olmayı hedefledi.

Harflerin Sanatsal Boyutu

Batı resmi, sanatsal duygularını, renk, figür ve biçimlerle tuval üzerine aktarırken Doğu ve Uzak Doğu’da sanat daha farklı biçimlerle şekil buldu. Osmanlı İmparatorluğu’nun bölgesel ve etkin bir güç olmasının ardından, imparatorluk kendi köklü kültürünü geliştirdi. Dinsel anlayış yüzünden figür resminin bir gelenek olarak oluşmadığı Osmanlı Kültüründe “Minyatür” resmi gelenekçi ve yoğunlukla saray yapısı içinde İmparatorluk şemsiyesi altında şekillendi.

Osmanlı Kültürünün bir diğer önemli geleneksel sanat dalı da “Hat” sanatıydı. XVII ve XIX. yüzyıllarda Osmanlı Hat sanatında eserleriyle dünyayı büyüleyen sanatçılar yetiştirdi. Hat sanatı yüzeye taşınan abartısız, ihtişamlı, yalın, dinamik ve çoşkulu bir görsel dile sahipti. Tanrı’nın sözleri Hat sanatçılarının elinde birer soyut resim gibi şekil aldı ve evleri, sarayları, camileri süsledi. Bu eserler çağdaş sanatçılara esin kaynağı oldu. Geleneklerin oldukça bağlayıcı olduğu bu sanat dalı, yenilikleri bilgece hayata geçiren usta hattatlar sayesinde yeni tarzlar ve biçimler kazandı (Resim: 3. 16).

1859 Hattat Kazasker Mustafa İzzet’in Ayasofya Camii’nin içindeki “Celi Sülüs” tarzında yazılmış olağanüstü büyüklükteki eseri.

Mekan içindeki madalyonların çapı 7,5 metredir. Hat sanatının en güzel örneklerinden biri olarak kabul edilir.

Resim: 3. 16 1859 Türk Hat Sanatı: 19 Yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı İmparatorluğu’nda hat sanatı doruk noktasına erişti. Kompozisyon ve biçimsel olarak estetik duygunun mükemmelliği sonraları Picasso, Paul Klee gibi pek çok ressama ilham kaynağı oldu.

Yanda Hattat Kazasker Mustafa İzzet’in (1801-1876) Celi Sülüs tarzında yazılmış bir levhasını görüyoruz.

Nakkaşhane’nin yetiştirdiği ünlü Osmanlı Minyatür Sanaçılarından Levni’nin “Acem Çengisi” konulu eseri.

Eser: M. Şinasi Acar Kolleksiyonu.

1859 1819-1877 Gustave Courbet; Gerçekcilik Akımının öncülerinden, Fransız ressam.

Hat sanatındaki dinamizm ve biçimsel büyüklük pek çok çağdaş ressamı etkiledi. 1939 yılında yapılmış yanda görülen Paul Klee’nin resminde bu etkiyi hissetmek mümkün.

80

Görsel Kültür

Modern Sanatın Doğuşu İzlenimcilik (Empresyonizm)

XIX. yüzyılın sanatta “Sürekli Devrim” çağı olarak da adlandırılmasının sebebi, artık akım ve tarzların eskisi gibi birkaç yüzyılda ortaya çıkmasından çok, kısa sürelerde karşılaşmamızdır. Özellikle “İzlenemcilik” (Empresyonizm), modern sanatın doğuşunu müjdeleyen bir akım olarak anılır. Bunun ana sebeplerinden biri daha önce olduğu gibi köklü geleneklere karşı geliştirdiği yaklaşımdır. Etki-tepki yasası sanat alanında da değerini yitirmeden yüzyıllar boyu sürmüştür.

Resim: 3 .17 Hiç kuşku yoktur ki gelecekte de sürecektir. İzlenimciler (Empesyonistler) ideallerine ulaşmak için her ne kadar 1863, Eduard Manet; “Olyimpia” 130 x 190 cm. Tuval Üzeri yağlıboya, Paris D’orsay Müzesi. öncekilere tepkisel bir yaklaşım izlemişlerse de, onların 1866, Eduard Manet; “Genç mirasından da faydalanmışlardır. Bazı sanat tarihçileri bu Flütcü” 160 cm × 97 cm. Tuval Üzeri yüzden İzlenimciliğin, gerçekcilik akımı içinde yer almasını yağlıboya, Paris D’orsay Müzesi. ve bu çerçevede incelenmesi gerektiğini düşünürler.

Resim: 3. 2 İzlenimciliğin diğer sanat akımlarından temel bir farkı da pek çok sanatçının aynı dönemlerde büyük bir çeşitlilikle ve enerjiyle görsel evrenimize imgeler katmasıdır. Bu akım hızlıca yaygınlaşmış resim, heykel, sinema ve edebiyata Resim: 3. 19 kadar farklı sanat kollarında takipçileri oluşmuştur.

Unutulmamalıdır ki, hiçbir konu bağlı bulunduğu 1872, Claude Monet; “İzlenim” (Gün Doğumu) 46 cm zaman diliminden soyutlanarak tam ve gerçek şekilde algı× 38 cm. Tuval Üzeri yağlıboya, Paris Marmottan Müzesi. lanamaz. Batı’da sanayi devrimi ve sosyal yenilikler, değişen yönetim yapıları, monarşinin sona erişi gibi konuları üst üste koyduğumuz zaman, aklın ve hayalgücünün özgürleşmesi Resim: 3. 18 gibi bir sonuca varırız. Bu yüzden değişen dünya düzeni, İzlenimcilik ve peşinden İzlenimcilik (Empresyonizm); ressamlar sanatta yeni yollar keşfetme ortaya çıkan “Modern yolundaydı. Parlak renkler, güçlü ve çoşkulu XIX. yüzyılın sonlarına doğru Fransa’da Sanat”ın habercisi ortaya çıkan ve bütün sanat dallarını, bir ışık gevşek ve doğaçlama fırça vuruşları, olmuştur. Artık sanatta özellikle resmi etkileyen akımların başında yumuşak, şiirsel renk akışları, çarpıcı ve farklı gelir. Doğadaki unsurların kişinin içinde bir görsel dil, empresyonist sanatçıların hiçbir şey eskisi gibi oluşturduğu izlenimleri, duygusal izleri görsel karakterleri içinde yer aldı. Bu akımın olmayacaktır. yansıtmayı hedefler. İzlenimci sanatçılar, doğayı objektif bir gerçek olarak değil, kendilerinde yarattığı izlenimle resme aktarmayı benimsemişleridir. Empresyonist

başlıca temsilcileri arasında; Pissarro, Manet, Degas, Monet, Sisley, Renoir sayılabilir. İzlenimcilik, resim dışında edebiyat ve heykel sanatında da yankı bulmuştur.

Resim: 3. 20 1886, “Şemsiyeli Kadın” 131 cm × 88 cm. Tuval Guvaş Boya, Paris D’orsay Müzesi.

Manet

1832-1883 Édouard Manet: XIX. yüzyılda modern hayatı konu alan resimler yapmaya başlamış ilk ressamlardandır.

Gerçekçilik akımından izlenimciliğe geçişte önemli bir rol oynadı. İlk dönem başyapıtlarından “Kırda Öğle Yemeği ve Olympia”, genç ressamlara esin kaynağı oldu. Daha sonraki yıllarda ondan etkilenenler izlenimciliğin en önemli isimleri oldular. Günümüzde, bu iki resim, modern sanatın başlangıcı kabul edilir.

81

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar

Pisarro Manet Degas Sisley Cezanne Monet Renoir 1830

1850

1870

1890

1910

İzlenimcilik (Empresyonizm); Avrupa’da çoğunlukla Fransız ressamların bulunduğu pekçok ressam 1830’lardan başlayarak 1930’lara dek izlenimcilik anlayışına uygun eserlerler ürettiler.

İzlenimcilik akımının önde gelen ressamlarından bazıları Pisarro, Manet, Degas, Sisley, Cezanne, Monet ve Renoir sayılabilir. Bu konu öğrenilirken en sıkıntı çekilen ve çoğunlukla öğrencilerin başını ağrıtan bir konu ise Manet ve Monet’in karıştırılmasıdır. Birbirlerine çok yakın dönemlerde ve aynı coğrafyada karşımıza çıkan bu sanatçılar sürekli karıştırılır. Bu yüzden sanatcıların eserleri, sanatçının portresi ve isimdeki tek ayırım noktası ‘a’ ve ‘o’ harflerini vurgulayarak, ilişkilendirme yöntemiyle aklınızda kalabilecek bir yöntem oluşturmaya çalıştık.

Manet, XIX. yüzyılda modern hayatı konu alan resimler yapmaya başlamış ilk ressamlardandır. Manet, gerçekçilik akımından izlenimciliğe geçişte önemli bir rol oynamıştır. İlk dönem başyapıtlarından “Kırda Öğle Yemeği ve Olympia”, kendisinden genç ressamlara esin kaynağı olmuştur.

Monet, İzlenimcilik terimi, Monet’nin “İzlenim” (Gün Doğumu) adlı resminden gelmektedir (Resim: 3. 19). İzlenimcilik, modern resim sanatındaki ilk büyük devrimci hareketlerdendir. Monet, resimlerinde fırça darbeleriyle oluşturduğu değişik renklerdeki noktalarla, istediği izlenimi uyandıracak renk ve ışık etkisini yaratmayı başarmıştır. İleri dönem resimlerinde coşkulu ve zengin bir renk kullanımıyla belirginleşir.

Monet

1840-1926 Claude Monet; Fransız empresyonist (izlenimci) ressam. İzlenimcilik, modern resim sanatındaki ilk büyük devrimci harekettir. Monet, resimlerinde fırça darbeleriyle oluşturduğu değişik renklerde noktalarla istediği izlenimi uyandıracak renk ve ışık etkisini yaratmayı başarmıştır.

1930

Resim: 3. 21

İzlenimçilik hızla kendini yeni taraftarlar kazanırken Paris’te göze çarpan sanatçılardan bir Lautrec’ti. Lautrec.

Aristokrat bir ailenin oğluydu; ama akraba evliliğinin bir sonucu olduğu için genetik bir hastalığı vardı. Lautrec, klasik anlayışta bir resim yerine Taşbaskı tekniğiyle çoğaltılan poster sanatçılığına soyundu. Reklam amaçlı asılan posterleri hayranlarınca asılır asılmaz toplanır oldu (Resim: 3. 22).

1892 Ambassadeurs ve 1893 Jane Avril Afişleri; Toulouse-Lautrec ressamlığının yanı sıra eğlence dünyası ve kabareler için ürettiği Taşbaskı (Litografi) afişlerle de ünlendi, zaman içinde bu afiş tarzı dönem grafik sanatını da etkiledi.

Resim: 3. 22 1864-1901 Henri de Toulouse-Lautrec: Onun dönemine kadar ikinci sınıf olarak görülmekte olan afişin bir sanat olarak değer kazanmasını sağlamış sanatçıdır. Köklü bir Fransız aileye mensup olmasına rağmen yaşamını aristokratların arasında değil, aristokratların hor gördüğü kenar mahallelerdeki eğlence hayatının içinde yaşadı. Özellikle Moulin Rouge pavyonunu anlatan resimleriyle büyük üne kavuştu. 35 yaşında hayatını kaybeden ressam, çok kısa ömründe çok fazla sayıda eser üretti.

82

Görsel Kültür

Degas, çoğunlukla izlenimci olarak tanımlanmıştır. İzlenimcilik, 1860’lar ve 1870’ler arasında Gerçekçilik akımının bir parçası olarak doğmuştu. İzlenimciler, dünyanın gerçeklerini parlak, göz kamaştırıcı renkler kullanarak, ışığın etkilerine konsantre olarak ve manzaraları doğrudan çizerek göstermeye çalışıyorlardı. Degas da bunlardan biriydi eserlerinde bale konusunu ve balerinlerin hayatlarından sahneleri, at yarışlarını ve gösteri dünyasının renkli dünyasını kullandı. Çizgi dilini başarılı bir belirleyici olarak kullanan Fransız ressam hekelleriyle de bilinir (Resim: 3. 24).

Resim: 3. 23

1900 (yaklaşık)“Bardaki Danscılar”, Degas; Tuval üzerine yağlı boya, 130 x 97 cm. Phillips Collection, Washington. f 1881, “Tekne Partisi”, P. Auguste Renoir; (Üstte) Renoir’in bu eseri eleştirmenlerin tepkisini çekmiş, akademik kuralların dışında, konu seçimi ve kaba fırça kullanımı yüzünden eleştirilmiştir. Tuval üzerine yağlı boya, 130.2 x 175.6 cm. The Phillips Collection, Washington.e 1892, “Piyano Çalan Kız”, P. Auguste Renoir; (Üstte) Tuval üzerine yağlı boya, 116 x 90 cm.

Musée d’Orsay, Paris. j

Yaşanan Anın Gerçekliği

İzlenimcilerin konularını çok farklı konular oluşturuyordu.

Kimi zaman bir sokak manzarası, kimi zaman eğlenceli bir parti, kimi zamansa gece hayatı ve bale dünyası bu anlayışı benimseyenlerin çalışma konularıydı. Renoir, görsel karışıklığı da kullanmaktaydı. Renoir bu görsel karışıklığı; tuval üzerinde titreşim gücünü ayrı tutmakla beraber, izleyicinin birbirinden ayırt edemediği renkli virgülleri anımsatan aydınlık küçük fırça vuruşlarıyla yaratıyordu. Bu yöntemi sayesinde, büyük boyutlu tablolarında da ağaç yaprakları arasından sızarak modellerin giysilerinde ve yüzlerinde yaldızlı ya da beyaz lekeler oluşturan güneş ışığının etkilerini canlandırmayı başardı (Resim: 3. 23).

Resim: 3. 24

1841-1919 P. Auguste Renoir: Renoir, sanat hayatının daha ilk yıllarında Manet’nin üslubunu beğenmiş; bunu, Courbet’nin plastik ifade tarzı ve Delacroix’nın renk dünyası ile birleştirmiştir. Resimlerinde çoşkulu sosyal bir ortam gözlenir. Başarılı natürmort detayları dikkat çeker.

1834-1917 Degas: Fransız ressam, heykeltıraş ve çizer. Degas, daha çok dans temalı resimleri ile tanındı. Konusu ne olursa olsun her resmi, kendi kendine yeten, sadece kendisiyle ilgilenen bir dünyayı gösterir.

83

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar Resim: 3. 25

Resim: 3. 27

1900 “Avignon Papalık Sarayı”, Paul Signac; (Üstte) Tuval üzerine yağlı boya, 73.5 x 93.5 cm.

Musée d’Orsay, Paris. e 1884-86 “La Grande Jatte Adasında Pazar ”, Georges Seurat; (Yanda) Tuval üzerine yağlıboya 207 x 308 cm., Art Institute of Chicago. i

Noktacılık (Puantilizm)

1881 “Düşünen Adam”, Auguste Roden; İlk model 1880-1882 yılında yapılmış ve 1888 yılında Kopenhag’da sergilenmiştir.1902 yılında boyu büyütülerek bir kez daha sergilenmiş ve bu defa basının büyük ilgisini çekmiştir.

“Düşünen Adam” Roden’in halka açık alana dikilen ilk heykelidir.

Roden Müzesi, Paris. i

Resim: 3. 26

1840-1917 Auguste Roden: Fransız heykeltraş.

Sanat eleştirmenleri onun eserlerini Donatello ile başlayan heykel geleneğinin görkemli bir finali olarak yorumlar. Döküm tekniğini başarıyla kullanarak, insan figürünün başarıyla kullanıldığı bronz eserler üretti.

Noktacılık (puantilizm): XIX. yüzyıl sonları ve XX. yüzyıl başlarında Fransız yeni izlenimci ressamlar tarafından yaygın olarak kullanılmış bir resim tekniğidir. Bu teknikle yapılan resimlerde, çok sayıda ufak temel renk noktası, birbiriyle karıştırılmadan bir araya getirilerek izleyicinin gözünde çeşitli ara renklerin illüzyonu oluşturulur.

Noktacılık veya puantilizm, XIX. yüzyıl sonları ve XX. yüzyıl başlarında Fransız yeni izlenimci ressamlar tarafından yaygın olarak kullanılmış bir resim tekniği olarak ortaya çıktı.

Bu teknikle yapılan resimlerde, çok sayıda ufak temel renk noktası, birbiriyle karıştırılmadan bir araya getirilerek izleyicinin gözünde çeşitli ara renklerin illüzyonu oluşturuluyordu (Resim: 3. 25 ve Resim: 3. 27 ).

Puantilizm, insan gözünün, birbirine yakın duran ufak renk noktalarını birleşik görmesi esasına dayanmaktaydı. Renk teorisi konusunda iyi bir eğitim gerektiriyordu. Puantilizm (Fr. pointillisme) kelimesi ilk olarak 1880’lerde bu teknikle alay eden sanat eleştirmenleri tarafından kullanılmış olsa da, bugün küçümseme anlamı içermez. Puantilizm tekniğini başarıyla kullanan ressamlar arasında Georges Seurat, Paul Signac, Camille Pissarro ve Henri-Edmond Cross sayılabilir.

Günümüzün televizyon ve bilgisayar ekranlarının çalışma prensibi de aslında puantilisttir; çünkü bu cihazlarda çok sayıda küçük kırmızı (R), yeşil (G) ve mavi(B) nokta bir araya getirilerek geniş bir renk paleti yaratılmaktadır.

Televizyonumuza bir büyüteçle yakından bakalım, Noktacıların tekniğiyle benzerlik var mı?

1859-1891 Georges Seurat: Fransız akademik geleneğe bağlı bir ressam olan Seurat, Paul Signac (1863 - 1935) ile birlikte Puantilizm akımınında gelişimini sağladı.

Resimlerini küçük noktalar kullanarak mozaik gibi boyadı.

Renklerin beynimizde kaynaşacaklarını savunuyordu.

Bu tarz sonradan noktacılık olarak adlandırıldı. Tüm hatlar kaldırılmış ve bir düzen oluşturmak için resim basitleştirilmişti.

84

Görsel Kültür

Resim: 3. 28 1888, “Yatak Odası”, Vincent van Gogh; Tuval üzerine yağlı boya, 72 x 90 cm, Van Gogh Museum, Amsterdam. e Başlangıçta koyu ve kasvetli renklerle çalışan Van Gogh, Paris’te tanıştığı izlenimcilik ve yeni izlenimcilik akımlarının etkisiyle canlı renklere geçmiş; Güney Fransa’da geçirdiği süre zarfında da bugün yaygın olarak tanınan kendine özgü resim tarzını geliştirmiştir.

1887, “Özportre”, Vincent van Gogh; Tuval üzerine yağlı boya, 42 x 33.7 cm., Art Institute of Chicago. j

Çılgınlıkla Çoşku Arasında

İzlenimcilik (Empresyonizm) akımının sonrasında bu akıma bağlantılı yeni bir anlayış şekil buldu. Bu anlayış sonraları Yeni İzlenimcilik (Neo Empresyonizm) olarak anıldı.

Yeni izlenimciler, tıpatıp kopyalama anlayışından uzaklaşarak, sanatın içsel doğasına ağırlık vermek ve duygusal dışavurumlara daha fazla yer vermek kaygısı güdüyorlardı. Bu anlayışa yakın olan sanatçıların başında Van Gogh, Cezanne, Seurat ve Gaugin geliyordu. Yeni izlenimcilerin özellikle Van Gogh ve Seurat’ın bir ortak yanı da, saf renkleri kullanarak bağımsız fırça vuruşları oluşturmak ve renklerin optik olarak titreşerek karışımındaki duygusal enerjiyi kullanmalarıydı (Resim: 3.29)

Resim: 3. 29

Van Gogh’un çalkantılı, çelişkili ve kimi zaman kaotik, ancak bir o kadar da çoşku dolu hayatını ifade etmesi açısından bu fırça tekniği ona çok uygundu. Ruhsal dışavurum macerasını devingen fırça darbeleriyle ve saf renkleriyle birleştiren Van Gogh, özgün ve hırçın bir ifade tarzı yakalamıştı. Hayatında hiç eksik olmayan dram ve kaosun baskısına rağmen yüreğindeki sanat ateşini, hiç durmayacakmış gibi devinen fırça tuşlarına akıttı. Seurat’ın noktacılığı ve izlenimci mantığı potasında çok iyi eritmiş kendi özgün tarzını ortaya çıkarmıştı. Onun figürleri, manzara resimlerindeki tarlalar, uçuşan kargalar, vazoda duran çiçekler veya odada duran ahşap sandalyesi (Resim: 3.28) bile tuvalden fırlayacakmışcasına devingen ve çoşkuluydu.

1853-1890 Vincent van Gogh: Hollandalı ard izlenimci ressam. Bazı resim ve eskizleri, dünyanın en tanınmış ve en pahalı eserleri arasında yer almaktadır. Ömrünün son on yılı boyunca yaklaşık 900 suluboya/ yağlıboya resim ve 1100 karakalem çalışma üretmiş, en meşhur eserlerini ise ömrünün son iki yılında yapmıştır.

Yeni İzlenimcilik; (Neo empresyonizm): İzlenimcilerin içgüdüsel olarak yaptıkları ,güneş ışığının parçalanmasını bilimsel, yöntemli biçimde uygulayan, izlenimcilerin bozdukları yapısal kuruluşa yeniden önem veren, saf renkleri nokta nokta sürüp renk karışımını seyircinin gözünde oluşturmayı hedefleyen izlenimcilikle ardışık ortaya çıkan tarza verilen isimdir.

85

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar

“Van Gogh öylesine bir çılgınlığın içine girmişti ki, yalnızca ışınlarını saçan güneşi değil, hiç kimsenin dikkati çekecek değerde bulmadığı sıradan, dinlendirici ve yalınç şeyleri de imgeleştirme gereksinimi duyuyordu. Arles’deki dar odasında resmini boyadı. Kardeşine yazdıkları onun düşüncesini çok güzel dile getiriyordu. ...Bu kez söz konusu olan benim yatak odamdır. Ne var ki renk burada her şeyin yerini tutmak zorunda. Böylece nesnelerin basitleştirilmiş üsluplarını vurgulayarak, dinlenmeyi veya genel olarak uykuyu anıştırmalı. Tek sözcükle tabloya bakınca, us ya da daha iyi bir deyişle imgelem kendini dinlendirebilmeli...(Gombrich S. 438) Van Gogh resimlerinde sadece saf renkleri, devingen fırça darbeleriyle kullanmamış aynı zamanda ruhsal bir dışavurum-resmi ortaya koymuştur. Bu yüzden XX. yüzyıl modern sanatını derinden etkilemiş, sanat tarihinde çalkantılı hayatı, kesik kulaklı özportresi, çoşkulu, enerjik ve duygu dolu eserleriyle Modern resmin temellerini atmıştır.

Gaugin, Van Gogh’un arkadaşı ve uygarlıktan midesi bulanarak, güney denizlerinin bir adası, Tahiti’ye kaçmış bir diğer çılgın sanatçı kişiliktir. İleri yaşlarda resme başlamış olan bu kambiyo memuru, duygu ve tutkularının sesini dinleyip kendisini boyaları, tuvali ve arzuları olan bir dünyanın içine atmıştı. Tahiti gezisinde gözlediği kirlenmemiş insani ve saf doğayı bütün yabanıl hırçınlığıyla resmetmeyi hedefliyordu (Resim: 3. 30).

Onun resimlerinde renk kullanımı, figürlerin konumu, kompozisyondaki naif kurgular onun eğitimsizliğini avantaja çevirdiğinin bir kanıtıydı. Kuralları yoktu, eğer kimi kurallar benimsiyorsa da o kuralları kendi koymalıydı.

Ruhundaki özgür kişilik, tutkulu bir sanat ateşiyle birleşince Gaugin’de sıradışı bir ressama dönüştü. Japon sanatına hayran bir ressam olan Gaugin, Japon baskılarındaki lekelerin dinamik düzenini, renklerin abartısız, saf ama güçlü karakterine hayrandı. Eserlerinde Uzak Doğu sanatındaki yalın ve etkin dinamizmi yakalamaya çalıştı.

Bu ikili sanat dünyasında pek çok kuralı ve geleneği alt üst etti. Yoğun bir akademik eğitim olmaksızın, tutku ve duygularının peşinden koşarak varolan, sanatları ve arzu ettikleri adına her türlü çabayı göstererek ölümsüzler arasına giren bu kişilikler, hayallerinin peşinden koşarak nasıl mutlu olunabileceğini bütün dünyaya gösterdi.

Resim: 3. 30 1899, Paul Gauguin, “Annelik” (Sahilde Kadınlar); Tuval üzerine yağlı boya 94 x 72 cm. The State Hermitage Museum, St Petersburg. e

Resim: 3. 31

1899, “Tahitili İki Kadın”, Paul Gauguin; (Yanda) Tuval üzerine yağlı boya, 94 x 72 cm., Ulusal Sanat Galerisi, Washington. j

1848-1903 Paul Gauguin: Paris’te doğan, PostEmpresyonist bir ressamdır. Dostu Van Gogh gibi çalkantılı bir yaşamı olan Gaougin’in eserlerinde çoşkulu renk kullanımı, dinamik düzenlemeler ve biçimleri güçlü birer öğe olarak betimleme isteği dikkat çeker.

86

Görsel Kültür

Yeni İzlenimcilik Sonrası Yeni Sanat

İzlenimcilik (Empresyonizm) sonrası ortaya çıkan Yeni İzlenimcilik (Neo Empresyonizm) özellikle Van Gogh ve Gouigin’in sanata kattıklarıyla sürerken. Viyana, Münih ve Berlin’de birçok sanatçı akademilerden ayrılmaya yeni fikirler ve üsluplar geliştirmeye başladılar.

Mimaride daha güçlü hissedilen bu tavır, Yeni Sanat (Art Nouveau) olarak isimlendirilmişti. Özellikle resim, heykel ve mimarlık gibi güzel sanatlar alanları, tasarım ve uygulamalı sanatlar arasında bir birlik oluşturmayı hedefleyen Viyanalı sanatçı Gustav Klimt, “Sezession Grubu”nu kurdu.

Arkadaşlarıyla birlikte bu yeni anlayışı köklendirmeye çalışan Klimt, iç mekan süslemeleri, resimleri ve içmekan duvar uygulamalarıyla sanatı bir bütün olarak kurgulamaya çalıştı. Viyana dışında da taraftar toplayan bu akım, tarihsel etkilerden arınmış, bütün sanat ve tasarım dallarını kapsayacak bir ideal peşinde koşuyordu.

Bir okul gibi planlayarak organize ettiği “Sezession Grubu”nun çalışmaları dışında Klimt, kendi sanatında, oldukça içedönük, cinsellik ağırlıklı, etkileyici bir teknik ve tarz geliştirdi. Klimt’in resimleri, savunduğu anlayışa paralellik teşkil eden bir duygusal ve plastik bütünlük içeriyordu. Bu yüzden halen poster olarak, kitlesel üretim biçimleriyle çoğaltılmış eserleri duvarları süslemektedir. İnsanların onun basımevinde üretilmiş resimlerini çoğaltıp duvarlarına asması bile, Klimt’in belirli ölçüde amacına ulaştığının göstergesidir.

1907-1908, “Öpüş”, Gustav Klimt; Art Nouveau (Ar nova okunur), Avusturyalı sembolist ressam. Tablolarının yanı sıra duvar resimleriyle de tanınır.

Klimt’in birincil resim konusu kadın bedenidir, ve eserlerinde ince dekoratif süslemelerle beraber zarif bir erotizm göze çarpar. 180 cm x 180 cm., Österreichische Galerie Belvedere, Vienna, Avusturya. i

1905, “Şapkalı Kadın”, Henri Matisse; (Yanda) Tuval üzerine yağlı boya, 79.4 cm x 59.7 cm, San Francisco Modern Sanatlar Müzesi. i

Resim: 3. 32

1908, “Çöl, Kırmızının Uyumu”, Henri Matisse; (Altta) Tuval üzerine yağlı boya, 180 cm x 220 cm, Hermitage Museum, St. Petersburg. f

Resim: 3. 33

XX. Yüzyılın Renkleri ve Modernizm

Soluk kesen bir hız ve sanatta yeniliklerle kapanan XIX. yüzyıl, önünde açılan dönemde de sakin bir süreç yaşanmayacağının habercisi gibiydi. XX. yüzyıl sanatçılarının genel 1898-1908 Fovizm: 1898-1908 yılları arasında Henri Matisse tarafından Fransa’da geliştirilen bir sanat akımıdır. En önemli özelliği, tüpten çıkmış gibi çiğ ve bağıran renklerin doğrudan kullanımıdır. Matisse, Derain ve Vlaminck’in Paris’te açtıkları bir sergide ilk kez adını duyurmuştur.

1890 1890 Art Nouveau (Ar nova okunur): Viyana, Münih ve Berlin’de birçok sanatcı yeni fikirler ve üslüplar geliştirmeye başladılar. Bu yaklaşım farklı ülkelerde yansımalar buldu, Viyana’da Klimt “Sezession” grubunu oluşturdu, Avusturya’da “Jugendstil”, italya’da “Liberty” olarak adlandırılan tarzlar ortaya çıktı.

1869-1954 Henri Matisse: XX. yüzyılın en önemli ressamlarındandır. Renkleri büyük bir ustalıkla kullanışıyla Picasso ve Kandinsky ile birlikte, modern sanatın en büyük sanatçılarından biri kabul edilir.

87

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar

tavrı önceki kuşaklardan belirgin bir kopuş ve değişim haraketiydi. Modern dünyayı bütünüyle ve kendi özünde varolan karmaşık ve bütünleşik ruh haliyle anlamak için bütün sanat kurallarını bir yana bırakıp sanata bakmak gerektiğini düşünüyorlardı. Daha çok bir tepki niteliğinde başlayan sanatsal tarzlar, zamanla kişilikli bir görsel dile dönüşüyordu.

Bu dönemde öznel dışavurum ve yaratıcı yenilik endişesi, sanatsal ustalığın çok önüne geçti. Sanatın malzemeleri köklü ve sarsıçı biçimde değişti. Bu dönemde “sanat nedir?” sorusu köklü biçimde yeni ve farklı cevaplar buldu.

Fovizm (Çiğrenkçilik)

Bu değişim ve yenilik rüzgarına kendini kaptırmış bir diğer Resim: 3. 2 Fransız sanatçı Henri Matisse’di. İlginçtir Matisse’de öncülleri gibi başka bir işle meşguldü, aslen hukuk eğitimi alan sanatçı geçirdiği uzun süren bir apandisit ameliyatının ardından uzun süre yatakta vakit geçirmiş, ilgi duyup kurslar aldığı resim sanatına daha fazla vakit ayırma şansı bulmuştu. “Ben doğayı yorumlamalı ve onu resmin ruhuna sunmalıyım” diyordu Matisse (Resim: 3. 32 ve Resim: 3. 33).

Fovizm, Fransa’da geliştirilen bir sanat akımıdır. En önemli özelliği, tüpten çıkmış gibi çiğ, bağıran renklerin doğrudan kullanımı, şiddetli renklere sahip, çüretkar kompozisyonlar yaratmasıydı. Bu anlayış, Matisse, Derain ve Vlaminck’in Paris’te açtıkları bir sergide ilk kez duyulmuştur.

1905 yılında gerçekleşen bu sergi, modern resme birçok katkılarda bulunmuştur. Sergiye gelenler daha önce hiç karşılaşmadıkları bir anlatımla karşılaşmışlar, Tuval üzerine sürülmüş doğrudan renkler, bozuk perspektif gelenleri şaşırtmıştır (Resim: 3. 32). Sergide bulunan ünlü eleştirmen Louis Vauxcelles bu gruba le fauves (vahşi hayvanlar) olarak hitap etmiş, bu tanım zamanla yerleşmiş ve ortaya çıkan bu tavır “Fovizm” şeklinde anılmaya başlamıştır. Akım adını buradan alır. Fovizm’de görsellik, etki ve cüretkar bir tazelik göze çarpar. Çoğu kez renk, biçimden daha önce ve etkindir, Derain, “Renk için renk” şeklinde açıkladığı yaklaşımıyla, bu keskin ve sarsıcı tavrını tuvale aktarmıştır.

Resim: 3. 34 1904, “Sainte-Victoire Dağı”, Cézanne; (Yanda) Tuval üzerine yağlı boya, 67 x 92 cm, Courtauld Sanat Enstitüsü. e

Bu dönem Fransa’sı sanatın beşiği konumundaydı, doğurgan ortam sanatçıların rekabeti ve toplumun çalkantılı dönemi, resim sanatında bir motivasyon etkisi yarattı. Paris’te ilginç eserleri ve resimlerinde kurgulamaya çalıştığı geometrik yapıyla öne çıkan Paul Cézanne dikkatleri üzerine çekiyordu. Biçimsel ilişkileri kurgulamak konusunda oldukça kafa yoruyor, nesnelerin kendilerinden çok oluşturdukları geometrik yapının etkisini araştırıyordu.

Kendisi başarısız resimler ve kötü bir hayat sürdüğünü düşünsede, bu tablolar modern sanat ve özellikle “Kübizm” üzerinde büyük bir etki bıraktı. Onun tablolarında, güçlü geometrik yapılar, sakin çizgiler ve incelikle harmanlanmış yumuşak renklerle bütünleşir (Resim: 3.34).

“Sainte-Victorie Dağı” isimli eserinde amacı, doğayı kopyalamaktan öte onu, kusursuz kurgulu bir ele alışla, sanki resmin altında gizli incelikle tasarlanmış bir düzene oturtarak sunmaktı. Renkler onun resimlerinde oluşturulmuş geometrik yapıların bütünleşik bir sunumuna adanmış bir araçtır. Bu anlayış ileride Kübizm’e yoğun katkıda bulunacaktır.

1839-1906 Paul Cézanne, Fransız post-empresyonist ressam ve gezgin. Modern sanatın gelişmesine yaptığı katkılar ve etkisi nedeniyle çoğu zaman modern sanatın babası olarak anılmıştır. Empresyonizm ile kübizm arasında bir köprü oluşturmuştur.

1893 1893 Edvard Munch: Norveçli Dışavurumcu ressamın (Çığlık isimli tablosu, 91 cm x 73.5 cm, Oslo Ulusal Galerisi. Ressamın günlüğüne göre; ressam yürürken kendini yorgun hissetmiş ve trabzanlara yaslanmıştir. İki arkadaşı ise yürümeye devam etmiştir. Ressam bu sırada doğanın çığlığını hissettiğini dile getirmiş ve resminde yansıtmıştır.

88

Görsel Kültür

Kübizm

Resim: 3. 35

1907, “Avignon’lu Kızlar”, Pablo Picasso; Tuval üzerine yağlı boya, 243.9 cm × 233.7 cm., New York Modern Sanatlar Müzesi. e

Resim: 3. 36

1949, “Dört Örülü Yüz”, Pablo Picasso; Seramik, Çap 27 cm. e Resim: 3. 37

1932, “Rüya”, Pablo Picasso; i

1907 yılında Pablo Picasso ve Georges Braque, tamamen yeni bir uslüp geliştirdiler.Kübizm şeklinde anılan ve XX. yüzyıl sanatına damgasını vuran bu yaklaşım biçiminin adı; Georges Braque’ın bir tablosunu gören Matisse’in bu tablo için “küçük küpler” sözünü kullanmasıyla ortaya çıkmıştır.

Bu deyim, Picasso ve Georges Braque’ın resimde oluşturdukları ele alış biçimine tanım haline gelmiştir. Bu ressamlar, hacimlerin iç içe geçtiği portreler, manzaralar, natürmortlar yapmakta, iki boyutlu olan tuvalin yüzüne doğada üç boyutlu (en, boy, derinlik) olan nesneleri çizebilmenin yeni yöntemlerini araştırıyorlardı. Perspektif kullanımı olmaksızın, resimde derinlik ve boyutluluk duygusu peşindeydiler, kimi zaman çizdikleri figürün etrafında dolaşarak farklı yön ve biçimleri, figürun haraketini de resme eklemeye çalışıyorlardı. Hatta bu süreçi, yani “zaman” boyutunu da resme ilave etmek gibi iddiaları vardı.

Kübistler, sanatlarını geliştirirken gerçeği tamamen özgün bir biçimde resim sanatına sokmak amacını güttüler: Resme yabancı malzemeleri (kâğıt, gazete parçaları, kibrit çöpleri) sokarak tablolarına yapıştırdılar. Üstelik boyutlandırma etkisi için, boyalarına kum karıştırdıkları da oluyordu. Kübistler bunu hem gerçek ile ilişkilerini yitirmediklerini göstermek, hem de resimde, resme özgü madde diye bir şey olmadığını, bir tablonun herhangi bir şeyle yapılabileceğini göstermek için yaptılar. Onlar için her türlü yapay ve doğal malzeme resim malzemesi haline gelebiliyordu.

Kübistler, herhangi bir şeyde gözün türlü yönlerden görebildiği özelliklerini, geometrik ve özgün biçimlerle göstermeye çalışır. Konunun sadece görünen yönünü değil, görünmeyen tarafını da bir imge olarak resme ilave ettiler. Kübizm denince ilk akla gelen büyük sanatçı Pablo Picasso’dur. Picasso tanınan en üretken sanatçıdır. Guiness Rekorlar Kitabı’na göre, toplam resim, 100,000 baskı, 34,000 kitap resmi ve 300 heykel ve birçok seramik ve çizim üretmiştir. Bir genelevdeki beş hayat kadınını gösteren ve Kübizm akımının en önemli örneklerinden biri olarak görülen ünlü eseri ‘Avignonlu Kadınlar’dır (Resim: 3. 35) 1914 I. Dünya Savaşı: Avrupa’da patlak veren Birinci Dünya Savaşı aktif olarak dört yıl sürmüş, insanlığın büyük acılar, yıkım ve dram yaşamasına sebep olmuştur.

Doğal olarak bu süreç sanat ve sanatçıları da etkilemiş, yaşam ve ölümün çelişkisi, yaşanan büyük insanlık dramı sanat eserlerine yansımıştır.

1881-1973 Vincent van Gogh: İspanyol ressam ve heykeltıraş. XX. yüzyıl sanatının en tanınmış sanatçılarının başında gelir.

Georges Braque ile birlikte kübizm akımının temelini atmıştır.

1914 1937 Guernica: Picasso’nun en tanınmış eseri Alman ordularının Guernica kasabasını bombalamasını anlatan Guernica’dır. Resim 1937’de yapılmıştır, şu anda Madrid’de Reina Sofía Müzesinde bulunmaktadır. Picasso, bir sergisi sırasında kendisine, “Bu resmi siz mi yaptınız” diye soran bir Alman generaline, “Hayır, siz yaptınız” cevabını vermiştir. Bu resim Picasso’nun savaşa ve Guernica’nın bombalanmasına karşı duyduğu güçlü nefreti anlatmaktadır. Resimdeki insan ve hayvan figürleri acı, hüzün ve savaşa karşı duyulan nefreti yansıtmaktadır.

1937

89

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar Resim: 3. 38

Resim: 3. 2

Dışavurumculuk (ekspresyonizm): Doğanın olduğu gibi temsili yerine duyguların ve iç dünyanın ön plana çıkarıldığı XX. yüzyıl sanat akımı. Politik istikrarsızlık ve ekonomik çöküntü ortamında Almanya’da pozitivizm ve naturalizm ve empresyonizm akimlarina karşı olarak ortaya çıkmıştır. Edward Munch, Wasily Kandinsky ve Oscar Kokoschka bu akımın başlıca sanatçılarıdır.

ve imayla, yüksek sezgi ve serbest çağrışımla sanat yapmayı hedeflediler. Dışavurumculuk’ta çoğu kez izleyeni rahatsız eden bir cesaret ve coşku hissedilir.(Resim: 3. 38).

Futurizm

1912, “Merdivenden İnen Çıplak”, Marcel Duchamp; Tuval üzerine yağlı boya, 57 x 35 cm.

Philadelphia Modern Sanatlar Müzesi

1951, “Bisiklet Tekerleği”, Marcel Duchamp; Karışık malzeme, 3. Üretim, New York Modern Sanatlar Müzesi

Dışavurumculuk (Ekspresyonizm)

Dışavurumcu sanatın amacı, sanatçının duyguları ve iç dünyasını renk, çizgi, düzlem ve kütle aracılığıyla dışavurmasını sağlamaktır. Bu duyguları daha iyi yansıtabilmek için sanatçının geleneksel kuralların dışına çıkarak bazen, gerçeğin biçimini bozma yöntemini kullanmasına imkan verir. Dışavurumculuk, sanatçının öznel duygularına çok önem verir.

Dünya’nın istikrarsız gidişatına bir tepki olarak şekillendi.

Dışavurumcular, sanatın daha çok bir müzik gibi olması gerektiğini, form ve imgeleri tarif etmek yerine, duygu anlam Bauhaus (1919-1933): Mimari ve tasarım alanlarında oldukça etkili ünlü modern sanat okuludur. İşlevi sanat kulvarına dahil ederken kendi tarzlarını da yaratabilmiş pek çok sanatçı yetişmiştir. Klee, Kandinsky, Moholy-Nagy ve Schlemmer başlıcalarıdır.

Bauhaus ekolünün uzantıları Almanya dışına yayılmış, çeşitli okullarda bu anlayış ışığında pek çok sanatçı ve tasarımcı yetişmiştir.

Bu akımın temsilcileri, mekanda zaman boyutunun yanı sıra hız ve hareketin de temel rol oynadığına inanıyorlardı. Özellikle Umberto Bocconi ve Gino Severini gibi sanatçılar zamanın farlı aşamalarını üst üste yığarak biçimler yaratmaya çalıştılar. özellikle Boccioni bu eşzamanlılık ilkesini heykele uyarlama ya çalıştı (Resim: 3. 39) , eserlerinde hayatın canlılığı ve haraketini öne çıkaran eserler üretti.

1913, “Uzayda Sürekliliğin Özgün Formları”, Umberto Boccioni; Futurizm akımının örneklerinden olan bu eser, Bronz döküm olarak üretilmiş olup, New York Modern Sanatlar Müzesi’nde bulunmaktadır. i

Resim: 3. 39

1917 Çeşme (Fountain): Marcel Duchamp, şişe rafı ya da kar küreği gibi seri üretim ürünlerini heykel olarak sergileyerek “yüksek sanat”, “kültür” ve pazardaki ürünler hakkındaki geleneksel düşünce ve kanıları tartışmaya açmayı hedeflemiştir. Çeşme Dadaizm’in sembol eserlerinden biridir.

1917 1893 ve 1910 Çığlık (Edvard Munch): Munch bu eseri 1893 ve 1910’da iki kez üretmiştir. Modern çağ resminde ve popüler kültüründe önemli bir imge haline gelmiş, yeniden düzenlenerek iletişim dünyasında defalarca kullanılmıştır.

Futurizm: XX. yüzyılın başlarında İtalya’da ortaya çıkmış bir sanat akımıdır. Futurist akımın savunucuları amaçlarının, geçmişle kesin bir kopuşun gerekliliğini ortaya koymak ve modern hayat ekseninde köklü bir değişim yaratmak olarak belirtmişlerdir. Boccioni, Balla, Carra, Severini bu akımın başlıca savunucularındandı.

90

Görsel Kültür

Resim: 3. 40

1928-1929, “Bu bir pipo değildir (İmgelerin İhaneti )”, René Magritte; Tuval üzeri yağlıboya, 63.5 cm × 93.98 cm. Los Angeles County Museum of Art, Los Angeles. e

1953, “İsimsiz”, Mark Rothko; Tuval üzeri yağlıboya, 63.5 cm × 93.98 cm. Los Angeles County Museum of Art, Los Angeles. Soyut dışavurumcu tarzda resimler yapan Rothko, genelde kompozisyon temlli, büyük alanların tek ve düz bir renkle kapatılmasıyla oluşturulan eserler yapmıştır. Sanatçı, resmini; duygu, mitoloji ve inançlardan arındırmayı amaçlamıştır.. j

Resim: 3. 42 1931, Piet Mondrian; “Kompozisyon II, Kırmızı, Mavi, ve Sarı. e

Resim: 3. 41

Artık manifestolar, anlayış savunucusu tarz okulları yerine sanatın birey öğesi öne çıktı.

René Magritte, imgelerin içeriklerine bilinçaltı önermeler yapmış, özellikle soruları çeşitlendirerek güçlendirmek için eserler üretmiştir. Magritte, “...benim resimlerimi gören biri kendi kendine şu basit soruyu sorar: “Bunun manası ne?” şeklinde açıklar resimlerinde yartmaya çalıştığı gizemli atmosferi (Resim: 3. 40).

Piet Mondrian, saf ve soyut bir sanat yaklaşımı benimsemiş, teorik ve entellektüel yanı ağır basan, incelikle hesaplanmış

Deneyler Bahçesinde Sanat

Sanat tarihinin en hızlı ve coşkulu çeşitlilik haraketine sahne olan XX. yüzyıl, artık tarz, akım anlayış gibi sınıflandırmaların çok ötesinde kişilerin özgün ele alışları ve düşünce biçimleriyle öne çıkmaya başladı.

1954, Franz Kline; “İki Numaralı Resim”, Tuval üzeri yağlıboya, 204.3 x 271.6 cm.

New York Modern Sanatlar Müzesi.

1903-1970 Mark Rothko: Kendisi soyut bir ressam olduğunu pek benimsememiş olsa da Soyut dışa vurumculuk akımı içinde değerlendirilmiş Amerikalı ressam. Soyut dışavurumculuk denildiğinde Franz Kline ve Jackson Pollock ile birlikte ilk akla gelen sanatçılar arasındadır.

Resim: 3. 43

1939 1898-1967 René Magritte: Gerçeküstücülük akımının en önemli temsilcilerindir.

Düş ürünü temaları işlediği resimleri, komedi, korku, tuhaflık ya da ilginçlik kavramlarının bir karışımıdır. Gündelik eşyaların kullanılması ve rüyaların karmaşık dünyasını düşündüren, biraz rahatsızlık veren imgelerini donuk üslubuyla sunar.

1939-1945 II. Dünya Savaşı: Dünya ölçeğindeki yaygınlığı çok büyük olan gelişmiş kitle imha silahlarının kullanıldığı İkinci Dünya Savaşı bir kez daha insanlığın derin acılar yaşamasına sebep oldu. Savaş 1945 yılında Japonya’ya atılan atom bombalarıyla ardında büyük bir dram bırakarak sona erdi.

91

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar 1953, “Velasquez’in Masum X. Papa Portresi Üstüne Çalışma”, Francis Bacon; Tuval üzeri yağlıboya, 153 cm x 118 cm, Des Moines Art Center, Des Moines, Iowa. j

Resim: 3. 44

Resim: 3. 46

Resim: 3. 45

1948, “5 Numara”, Jackson Pollock; Tuval üzeri yağlıboya, 240 cm × 120 cm. Özel Koleksiyon.

resimler yapmıştır. Mondrian soyut resimin öncülerindendir. Yapıtlarıyla XX. yy grafik sanatını ve mimarlığı derinden etkilemiştir. Resimleri kendisiden sonra gelen “geometrik soyutlama” akımının habercisi olarak kabul edilir, geometriyi bir resim dili gibi kullanmıştır (Resim: 3. 42).

Mark Rothko, Franz Kline, Jackson Pollock gibi sanatçılar, İkinci Dünya Savaşının yarattığı insani trajediyi soyut olarak olarak ortaya koyan bir üslup benimsemişlerdir. Soyut Dışavurumculuk olarak tanımlanan bu yaklaşım resim sanatının plastik değerlerini yeniden ele alan çalışmalarıyla ilgi çektiler. Bu yeni ele alış, Pollock, Kline gibi sanatçıların öne çıkmasıyla, aynı zamanda İlk Amerikan sanat akımı olarak kabul edilmiş, sanat dünyasının merkezinin Paris’ten New York’a kaymasında etkili olmuştur.

Francis Bacon, yüzyılın en büyük İngiliz ressamı olarak kabul edilmektedir. Dünya sanatında Figüratif Dışavurumculuk) Ekspresyonizm” akımının en önemli isimlerindendir. Eserleri, varoluşçuluk düşünce sisteminin derin izlerini taşır; genelde, varolmanın ısdırabını, ümitsizliği ve “insanoğlunun kötü ruhluluğu”nu resmeder. Bacon, bir röportajda insanoğlunu ‘doğası henüz gelişememiş hayvan’ olarak nitelemiştir.

140 Milyon Dolar (140 000 000) Jackson Pollock: Yukarıda gördüğünüz ve Jackson Pollock’un “5 Numara” isimli eseri 2006 yılında 140 milyon dolara satıldı. Halen Dünyanın pahalı resmi olarak rekoru elinde bulundurmktadır.

1912-1956 Jackson Pollock: Soyut dışavurumcu ressam, XX. yüzyılın en önemli sanatçılarındadır. Damlatma tekniği (drip painting) ile boya karıştırma, fırça kullanımı gibi alışılagelmiş uygulamaları bir kenara bırakmış, yere serdiği devasa boyutlardaki tuval bezleri üzerinde hareket ederek boyayı dökme, damlatma, fırlatma suretiyle sonradan aksiyon/ hareket resmi adı verilen resimler yapmıştır.

92

Görsel Kültür

Resim: 3. 47

1931, “Belleğin Azmi”, Salvador Dalí; Tuval üzeri yağlıboya, 24 x 33 cm. New York Modern Sanatlar Müzesi. e

Resim sanatı ve gerçek arasındaki ilişki yüzyıllardır tekrar tekrar ele alınan ve tartışılan bir konu olagelmişti.

XX. yüzyılın ortalarına doğru, İspanyol ressam Salvador Dali bu sorunun cevabını kendince vermeye çalıştı. Gerçeği somutlaştırılmış imgelerle ancak tamamen gerçeküstü bir dille sunuyordu Dali. Gerçeküstücülük (Sürrealizm) şeklinde anılan bu tarz, çok ilgi çekti.

Gerçeküstücüler, Kübizm, Dada ve Freud’dan çok etkilendiler. Gerçeğin üzerine çıkabilmek fikriyle bilinç ve bilinçaltı katmanlarını birbirine karıştırmak gerektiğini düşünüyorlardı. Sınırları zorlayan 1951, “Yaslanmış Figür”, gerçeküstücüler edebiyattan besleHenry Moore; j niyorlar sinema, şiir, tiyatro gibi diğer sanat dallarıyla ilişkide olmanın yararını savunuyorlardı. Luis Bunuel Gerçeküstücü sinemanın ilginç örneklerini verirken, Andre Breton 1950, “Aile”, Henry Moore; Bronz. j

gerçeküstücülüğün yazın alanındaki yansımalarını oluşturuyordu. Gerçeküstü resmin en önemli argümanı olan bilinç ve bilinçaltının birbirine karıştırılmasını, Salvador Dali’nin Belleğin Azmi eserinde (Resim 3. 47) tüm açıklığıyla izlemek mümkündür. Bilinenlerin alışılmadık şekilde sunulması, fantazi ve gerçeğin tuval üzerinde yeniden inşaası konuları, asırlardır insanoğlunun sanat kanalıyla önermeler getirdiği bir konuydu. Gerçeküstücülük akımı özellikle yaygınlık ve etki anlamında kitleler üzerinde tanınırlık yaratmış XX. yüzyıl akımlarındandır.

Bu dönemde resim sanatının yanı sıra diğer sanat dalları da yoğun bir arayış sürecindeydi. Heykel sanatında dönemin öne çıkan sanatçılarından biri Henry Moore’du. Moore eserlerinde doğaya ve insan figürüne kendi üslubunda karşılıklar aramakta, özellikle insanı yaratıcı bir form diliyle dile getiriyordu. Soyut biçimler olarak da algılanabilecek ancak somut insan figürlerine döüşmüş heykelleri, özellikle açık mekanlarda ilgi çekti (Resim 3. 49). Özellikle formların birbiriyle olan ilişkilerini soyut bir yaklaşımla ele alan, kütlelerin iç boşluklarını da heykelin önemli bir parçası olarak kullanmaktaki başarısı Moore’u öne çıkaran sebeplerdendir. O, “...bir eserin öncelikle hapsedilmiş bir enerjisi, temsil ettiği nesneden bağımsız olarak kendine ait yoğun bir hayatı olmalıdır.” derken ürettiği nesnenin heykelin kendi iç macerasıyla ilgisini özetlemiştir.

Onun heykellerinde soyut biçimler, bizim anlam yüklediğimiz somut formlara dönüşür.

Resim: 3. 49

1898-1986 Henry Moore: Taş ve tunçtan yaptığı soyut ama organik biçimli yapıtlarıyla XX. yüzyılın önde gelen sanatçılarından tarzıyla öne çıkan bir heykeltıraştır. Çeşitli ülkelerde açık ortamlarda sergilenen soyut anıtsal bronz heykelleri bulunmaktadır. Genellikle insan figürünün soyutlamasından yola çıkar, negatif hacimler içerir. Birçok yorumcu figürlerinin dalgalı şekillerini doğum yeri olan Yorkshire’ın tepelerine benzetir.

Resim: 3. 48

1904-1989 Salvador Dalí: XX. Yüzyıla damgasını vurmuş Sürrealist ressam.

Gerçeküstü eserlerindeki tuhaf ve çarpıcı imgelerle ünlenmiştir.

1856-1939 Sigmund Freud: Psikanaliz öğretisini geliştirmiş olan Avusturyalı nörolog. Kişiliğin 5 farklı dönemden geçerek geliştiğini öne süren Psikoanalitik Kuram’ın kurucusudur. Bilinçaltı çalışmalarıyla dönem sanatçılarını özellikle ‘Gerçeküstü’çüleri etkilemiştir.

93

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar

1953 M. C. Escher, “Görelilik”; Taşbaskı, lithograph 27.7 x 29.2 cm.

Escher, çalışmalarında boyut duygusunu kavramsal bir şekilde ele alan, perspektif gibi algıları alt-üst eden eserler üretmiştir. i

Resim: 3. 50

Resim: 3.51

1968 Victor Vasarely, “Vega 200”; Optik sanat denildiği zaman ilk akla gelen sanatçı Macar ressam Vasarely’dir. e

Yapıtlarında görsel bir devinimin egemen olduğu, Macar asıllı sanatçı Victor Vasarely, İç içe girmiş kareler, yuvarlaklar, elipsler, yamuklar ve çokgenler ile çok renkli bir soyutlamaya ulaşarak Op Sanatı’nın (Optik’ten türetilmiştir) en önemli temsilcilerinden biri olmuştur (Resim: 3. 50) Bu dönemin sanatında çok yönlü bir kişilik olarak karşımıza çıkan bir diğer kişi Alaxander Calder’dir. Sanat dünyasına ‘Mobil Heykel’ kavramını yerleştirmiş olan Calder, soyut ve minimal bir renk kullanımıyla haraketli formlar üretmiştir. Amerikalı sanatçı hayatın süregelen devinim ve enerjisini serlerine yansıtmaya çalışmıştır.

Eserlerindeki öngörülmüş rastlantısallık, kurgusuyla bilinç ve plan dışı etkilere öncelik tanıyordu. Bu anlık etki sanatının özü’nü oluşturur. Onun eserlerini her meydandan geçişinizde size farklı bütünleşik seçenekler sunarken bulabilirsiniz. Calder’in eserlerine tekrar tekrar bakmak için çok nedeniniz vardır (Resim: 3. 52).

1973 Alexander Calder, “Kırmızı Diskli Buruşuk”; Etkileşimli Heykel, Studgart. Heykel sanatına ‘Mobil’ anlayışını yerleştiren Calder’in eserleri hava şartları, rüzgar gibi etkilerle hareket eder.

Calderi’in eserleri bu özelliğiyle yaşamın devinimini vurgular j

Resim: 3. 52

Gerçeküstücülük (Sürrealizm): Temelini, akılcılığı yadsıyan ve karşı-sanat için çalışan ilk dadaistlerin eserlerinden alır.

1924’te “Manifeste du Surrealisme”i (Sürrealizm Manifestosu) hazırlayan şair Andre Breton’a göre gerçeküstücülük, bilinç ile bilinç dışını birleştiren bir yoldur. Gerçeküstücülük akımı, gerçek dışı anlamında değil aksine gerçeğin insandaki iz düşümü şeklinde bir yaklaşımdır.

1969 1908-1997 Victor Vasarely: Bir Macar asıllı Fransız ressam, İç içe girmiş kareler, yuvarlaklar, elipsler, yamuklar ve çokgenler ile çok renkli bir soyutlamaya ulaşarak Op Sanatı’nın en önemli temsilcilerinden biri olmuştur. Vasarely’nin yapıtlarında görsel bir devinim egemendir.

1969 İnsanoğlu Ay’a ayak bastı: Bir zamanlar olanaksız sayılan pek çok şey gelişen bilim ve teknolojiyle yeni boyutlar kazandı. İnsanoğlu kendi tasarımı olan bir araçla binlerce yıl geceleri gökyüzünde gözlemlediği gökcismine indi, araştırmalar yaptı.

94

Görsel Kültür Resim: 3. 53

1963, “Whaam!”, Roy Lichtenstein; Tuval üzeri akrilik,170 cm x 400 cm.

Tate Modern, Londra.

Pop Sanat

II. Dünya Savaşı sonrası Batı sanat ortamına “Soyut Dışavurumculuk” akımının egemen olmuştur. O yıllarda galeri duvarlarını dolduran, içgüdüsel hareketlerle oluşmuş boya akıtmaları ve hızla çizilmiş imgelerle yüklü soyut dışavurumcu yapıtlar, akımın ustalarınca bilinçaltını ortaya çıkaran ve özgürleştiren örnekti. Bu dönemlerde İngiltere ve ABD’de çok sayıda genç sanatçının, savaş sonrasının düş kırıklıkları olarak niteledikleri bu tutumu benimsememeleri dikkat çekicidir. Böylesi bir lirik soyutlama hegemonyasına baş kaldıran gençlerin isyanı 1950’li yıllarda filizlenmiş, 1961-1962’de de Pop Sanat adıyla yeni bir akım olarak sanat dünyasına girmiştir (Resim: 3. 53) Sanatta günlük yaşama yeniden dönüş isteğinin bu sanatçıları çok yakından ilgilendirdiği izlenmektedir.

TV, reklam, çizgi film, sinema v.b. iletişim araçlarının çağdaş gerçekliğinin bilincine varan genç ressamlar, eğer istedikleri gerçekten yaşamın içine dalmaksa, ifade aracı olarak kitle iletişiminde kullanılan klişeleri ve imgeleri kullanmaları gerektiğine inanmışlardır.

Amerikan Pop Sanatı, popüler Resim: 3. 54 kültürün (halk kültürünün) imgelerini

tarafsız olarak ele alır ve tabloyu her türlü kişisellikten arındırmaya özen göstererek, bunları örnek aldığı modellerin anonim niteliğine daha da yakınlaştırmaya çalışır.

Tablolarında kullandığı imge dizilerine gösterdiği ilgi giderek Warhol’u sinemaya yakınlaştırmış, ve sinema alanında “underground” bir dünyayı, çizgi dışı bir Amerikan yaşamını yansıtmıştır. Tüm yapıtları birlikte değerlendirilecek olursa, Andy Warhol’un “Pop” deyiminin tüm anlamlarını içeren karmaşık bir yaratma yolu izlediği açıkça görülmektedir (Resim: 3. 54) Gerçek bir toplumsal olay olan Pop Sanat, doğrudan yaşamın kendisine değil, tüketim dünyasının gerçeklerini yansıtan bir dizi göstergeye ilişkindir.

Pop yapıtlarda bu tüketim dünyası ve onun yapay, geçici varsıllığı eleştirisiz, olduğu gibi kabullenilmiştir. Tüketim dünyası olduğu gibi gözler önüne serilir; ama bu dünyanın geçersizliğini ya da bozukluğunu anlatmayı kimse üstlenmez. Akım içerdiği bu tarafsızlık nedeniyle uzun süreli bir hareket oluşturamamış, birçok sanatçı bu konuda bir kez gözlemlerini yansıttıktan sonra farklı ve daha kişisel yollara yönelmişlerdir. (Germaner S.)

1963, Andy Warhol; “Marlyn”, İpekbaskı, 91 cm x 91 cm. e

1928-1987 Andy Warhol: ABD’li ressam, film yapımcısı ve yayıncı. Warhol, Pop Art akımının en önemli temsilcilerinden kabul edilir. Seri üretimin, seri üretim nesnelerinin sıkça kullanıldığı bir sanat türünü kullanır. Sanatçı, resimlerini afiş tekniği ile çoğaltmıştır. Bu radikallik aslında bir tepkidir ve çağın toplumsal olaylarıyla bir bütünlük içindedir.

95

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar Resim: 3. 55

Resim: 3. 56

1987, “Lucas”, Chuck Close;Tuval üzeri yağlıboya ve kurşunkalem, 254 x 213.4 cm.

Metropolitan Sanat Müzesi, New York. e 1983, “Kuşatılmış Adalar”, Christo & Jeanne-Claude Christo ve eşi dünyaca ünlü çevre ile ilgili enstalasyon projeleri gerçekleştirmiş sanatçılardır.

“Kuşatılmış Adalar” Projesini Miami, Biscane Körfezi’nde gerçekleştirdiler.

Şimdi’nin Sanatı ve Sonrası

Günümüz sanatının belki de en belirgin ve öne çıkan özelliği üslup, malzeme, ele alış ve üretim yönünden sanatın sınır tanımaz yaklaşımı’dır. XXI. yüzyıl santında tuval resmi önemli bir yer tutsa da “sanat” kavramının sadece bir bölümünü ortaya koyar. Günümüz sanatı duyguları ve kavramları ortaya koymak için kimi zaman eser noktasının da yeniden ele alındığı bir anlayıştadır.

Projelerle sanatını oluşturan Christo, sanatını aynı zamanda toplumsal-aktivist bir platforma taşımaya uğraşırken, eserinin var oluş, üretim çevresel etki ve sosyal yankılarını da eserin bütünü sayar (Resim: 3. 55). Sanatın yankıları da artık sanatın bir parçasıdır. Christo eserlerine etkileyici, düşündürücü ve dönüştürücü bir işlev yüklemeye çalışır.

Günümüz sanatında “Eylem Sanatı”, “Video Sanatı”, “Postmodernizm” kavramı gibi farklı konular etkindir.

Sanatçı kimlik olarak değişmiş toplumun bir parçası olarak

gerektiğinde tepki veren eylemlere katılan, savunduğu idealler uğruna eserler üreten bir kimliğe bürünmüştür.

Müzeler, bienal ve trienaller eser noktasından çok “proje” konusunda açılımlar sağlamaya çalışmaktadırlar. Gerekirse müze sanat eseri için yeniden düzenlenmekte, yapısal değişikliklere gidilmekte, sanatçı ve eserinin ufku genişletilmeye çalışılmaktadır. Çoğu kez sanat bildiğimizi değil bilmediğimizi gözler önüne serer. İnsanoğlunun dizginlenemez yaratıcılığı ve yeniyi keşfetme dürtüsü önümüzdeki yüzyıllarda da artarak sürecek, binlerce yıldır süren arayış dünya ve insan varoldukça yansımalarını ortaya koyacaktır.

Resim: 3. 57

2002, “Mask II”, Ron Mueck; Karışık malzeme, 77.2 x 118.1 x 85.1 cm.

San Francisco Modern Sanatlar Müzesi Koleksiyonu. j Christo ve Jeanne-Claude, açtıkları davaları kazanarak Fransız hukukunda eserlerin korunmasında orijinalite kavramına bakışın değişmesine katkıları olmuş sanatçılardır.

1988 1988 Michael Jackson (Thriller): Michael Jackson’un Thriller albümü, dünya üzerinde 110 Milyon sattı ve müzik tarihinde erişilmesi güç bir başarı elde etti. Pop ikonları sıklıkla modern sanata konu olmuştur. Günümüz sanatcılarından Jeff Koons’un Michael Jackson and Bubbles, (1988) isimli porselen eseri. j

2002

96

Görsel Kültür

MÖ 3500- MÖ 331 MEZOPOTAMYA SANATI MÖ 3500- MÖ 1070 MISIR SANATI

MÖ 323- MÖ 150 HELENİSTİK SANAT MÖ 700 MÖ 600 ETRÜSK SANATI

MÖ 1370- MÖ 1340 AMARNA SANATI

MÖ 509- MS 337 ROMA SANATI

MÖ 3500- MÖ 1750 SÜMER / AKAD SANATI MÖ 3000- MÖ 1100 EGE SANATI MÖ 3000- MÖ 1475 GİRİTSANATI

200-732 KELT, SAKSON SANATI

1400-1600 İTALYAN RÖNESANSI

400-1453 ETRÜSK SANATI

MÖ 539- MÖ 331 PERS SANATI MÖ1650 MÖ 1100 MİKEN SANATI MÖ 800- MÖ 323 YUNAN SANATI

600-900 İSLAM SANATI

1700-1750 ROKOKO

1140-1500 GOTİK SANAT

1945 - GÜNÜMÜZ MODARNİZM-POST MODERNİZM

1880 -1945 MODERNİZM

1880-1900 GEÇ İZLENİMCİLİK

1600-1700 BAROK

1000-1140 ROMANESK SANAT MÖ 1000- MÖ 539 ASUR / BABİL SANATI

1800 -1880 ERKEN M.

1400 -1800 RÖNESANS

373-1453 ORTAÇAĞ ÇAĞ

MÖ 800- MS 337 KLASİK UYGARLIKLAR

MÖ 3500- MÖ 331 ANTİK ÇAĞ

MÖ 20 000- MÖ 3500 KARANLIK DÖNEM

Resim: 3. 58

1750-1880 YENİ KLASİK 1800-1880 ROMANTİZM

1900-1920 DIŞAVURUMCULUK 1900-1920 ÇİĞRENKCİLİK 1907-1914 KÜBİZM 1916-1922 DADAİZM

1830-1850 1920-1940 GERÇEKCİLİK BAUHAUS 1870-1890 1924-1940 İZLENİMCİLİK GERÇEKÜSTÜCÜLÜK 1945-1960 SOYUT DIŞAVURUMCULUK 1960’lar OP SANAT 1960’lar POP ART 1960’lar MİNİMAL SANAT 1970-1980 YENİ GERÇEKÇİLİK 1970-1980 KAVRAMSAL SANAT

Çağlar Boyu Sanat: Sanat tarihi, binlerce yıl ve sayısız eserle imgeler bahçemizi zenginleştiren bir kaynak. Bu sürecin sınıflandırılması, yorumlanması ve anlamlandırılması kişi ve anlayışa göre farklılaşabilmektedir. elimizdeki örnek arthistorygudie. com’un yorumuyla hazırlanmış bir örnek. Unutulmamalıdır ki bu rakamlar göreceli zaman aralıklarını tanımlayabilir.

1970-1980 EYLEM SANATI 1980-1990 GEÇ DIŞAVURUMCULUK

Kaynak: www.arthistoryguide.com

97

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar

Sonu Gelmez Varetme Arzusu; Sanat

Dizginlenemez bir tutku sanat; her çağın, dönemin uygarlığın var ettiği, ardından bıraktığı bir iz. Aradan binlerce yıl geçmiş olsa da bizim anlamlandırmamızı sağlayan, üreteniyle aynı boyutta soluk almamızı sağlayan, bir varolma meyvesi. İnsanoğlunun sanat serüvenine baktığımızda (Resim 3. 58) bütün açıklığıyla gözlemlediğimiz durum şudur: çağdaş sanat olarak yorumladıımız son dönem akımlar, anlayış ve manifestolar ufkunda adeta bir sağanak yağmur. Artık günümüz sanatında bir akımın ortaya çıkması ve etkin hale gelerek belki de sanat sahnesinden silinmesi 5-10 yıl alabiliyor. Bunlar ikiyüz, üçyüz yıllar etkin olan sanat akımlarının yanında kısa soluklu birer kıvılcım gibi.

Günümüz sanatı belki de hiç olmadığı kadar deneysel, hoşgörülü, açık ve yenilik peşinde bir anlayışta. Yandaki grafik bunun en güzel belirteci. Artık kısa soluklarla sözlüğümüze bir akım veya kişisel tarzlar ekleniyor. Müzeler milyarlarca dolarlar harcayarak koleksiyon oluşturmaya uğraşıyorlar. Günümüz müzeleri en ilgi çeken yerlerden.

Bir şehir turistik, kültürel veya politik bir yer elde etmek istiyorsa iyi müzelere ve sanat ortamına sahip olmak zorunda. İnsanlığın medenileşme sürecinde sanat en etkin silahı. Onsuz bir kültürel evrim söz konusu bile değil. Sanat galerileri, müzeleri, operası ve tiyatrosu olmadan kültürel ve turistik olarak merkez haline dönüşmüş bir dünya şehri yok. Artık büyük şirketler üretim ve varolma sebepleri her ne olursa olsun, doğrudan sanata katılımcı olarak veya sponsorluk yoluyla bu sahada olmak peşindeler.

Artık bir nevi “kültürel mabed” kimliğine bürünmüş şehir müzeleri, o şehrin kimliğinin önemli bir parçası.

Louvre müzesi olmadan Paris şehrini veya SFMOMA (San Francisco Modern Sanatlar Müzesi) olmadan San Francisco şehrini hayal etmek mümkün değil. Sanat içtikce susadığımız, bir sonraki sefere dahaa çok içtiğimiz, tadına hiç doyamadığımız tılsımlı bir şerbet gibi. Onu daha iyi algılayabilmek, ondan daha çok zevk alabilmek için, çaba sar fetmeli, onun yakınına sokulmalıyız. Unutmayalım ki çaba sarf etmeden erişilen hiçbir başarı gerçek mutluluğu oluşturamaz. Sanat da her şey gibi emek ister ister üretelim ister üretilmiş olanı algılayıp ondan zevk alalım. Daha sanatlı ve mutlu bir gelecek bizim bu konudaki şakra(*) larımızı ne kadar açtığımıza bağlı...

*Şakra: Hint inanışına göre vücutta yedi tane olduğuna inanılan enerji merkezleri.

Louvre Müzesi: Fransız ihtilâlinden sonra 1793 senesinde, Fransa’da açılan ilk devlet müzesi. Paris’te bulunan bu müze emsalleri arasında en ünlülerindendir. Lenordo da Vinci'nin ünlü eseri Mona Lisa’sı da burada bulunmakta. Her yıl yaklaşık 8 milyon kişinin ziyaret ettiği Müzenin tamamını dolaşmak 28 gün sürmektedir. i

98

Özet

Bu bölümde, İnsanın yaratma heyecanı ve enerjisinin nasıl şekillendiğini, sanatın nasıl yapı değiştirdiğini, arayış ve devrimlerin nasıl ürüne dönüştüğünü gözlemledik. Son yüzyıllarda sanat alanında ortaya çıkan en belirgin tavır, sanatçının kendi bireysel duygularını daha öne çıkarması ve toplumun bir parçası olarak tepki veren bir organizmaya dönüşmesidir. Artık sanatçı, kilisenin, kralın veya hükümdarın etkisinde ve emrinde çalışan bir kişilik olmaktan çok, özgür düşünce ve sanatsal fikrin yeşerdiği bir kişilik haline gelmiştir.

“Barok Sanat”, Avrupa’da yaygınlaşan, sanatta bir anlatım biçimi olarak ortaya çıkmıştır, ‘Barok’ kelimesi, Portekizce düzensiz inci anlamına gelen “barroco” sözcüğünden türemiştir. Barok sanat mimarlık, müzik, resim ve heykel sanatlarında Rönesans sonrası belirginleşmiş, XXVI. ve XVIII. yüzyıllar arasında oluşup şeklini almıştır.

“Barok Sanat”, mimarlık, müzik, resim ve heykelin etkileyici temalar altında birleştirilmesi amacını gütmüştür.

Kuzey ülkeleri zengin bir resim geleneğine sahiptir.

Barok dönemin bir diğer önemli ressamı da Rembrant’tır.

Rembrant da Caravaggio ve Georges La Tour gibi ışık-gölge çalışmalarına, ışığın ve rengin, resimdeki derinliğine yoğunlaşmış bir ressamdır. Onun eserlerinde ışık, vurgulayan, ısıtan, derinleştiren, arıtan tinsel bir öğe olarak karşımıza çıkar. Barok dönemin bir diğer önemli ressamı da İspanyol asıllı Diego Velasquez’dir. Dönem sanatında yaygın bir yaklaşım, kralların saray ressamları seçmesi ve bünyelerinde çalıştırıp, maaşlı olarak sarayın himayesinde görevlendirmeleriydi.

Işığı resmin temel bir sorunu olarak betimleyip, eserlerinde bu konuyu kendinden önceki sanatçılara ilaveler yapma endişesiyle yorumlayan diğer dönem sanatçılarının başında, Jan Vermeer ve Jaquees-Luis David gelir. Farklı coğrafyalardan bu iki sanatçıyı buluşturan ortak nokta, ışık-gölge konusunu neredeyse tanımlı bir kişisel tarz gibi öne çıkarmalarıdır.

Toplumsal değişiklikler, halkın kendi kendini yönetme çabaları, başkaldırı ve özgürlüklerin peşinden koşan uluslar XIX.yüzyıl sanatını derinden etkiledi. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren İngiltere teknolojide öne geçmiştir; bütün Avrupa sanayileşme atağına girişmiş, 1700 ve 1800 yılları arasında bu haraketli ortamda Rokoko ve Neo Klasizm gibi akımlar Avrupa sanatında öne çıkmaktmıştır. Bü süreçte ‘Rokoko’, ‘Yeni Gerçekcilik’, ‘Romantizm’, ‘Oryantalizm’ gibi akımlar ortaya çıkmış toplumsal değişimler Avrupa’da gözlenmeye başlamıştır.

Romantizmin duyguları ve sanatçının öz duygularını öne çıkaran tavrı, Avrupa’da farklı ülkelerde kendine taraftar bulurken, romantik ressamlar resimdeki duygusal yoğunluğu önemsediler, gökyüzünü, bulutların biçimlerini

Görsel Kültür

ve gölgelenişlerini kesik fırça vuruşları ve sıcak renkler kullanarak büyük bir ustalıkla betimlediler.

Karl Marks ve Frederich Engels gibi kuramcılar, sosyalizmi, romantik ütopyacılıktan çıkarıp bilime dönüştürmeyi amaçlamaktaydılar. Bu iki kuramcı da Kapitalizm’in sanayici bir zümreyi zenginleştirerek, kentli işçi (ploretarya) sınıfını yoksullaştırdığını düşünüyorlardı. Bu kuram çercevesinde, İşçi sınıfının burjuvaziye başkaldırdığı ve üretim araçlarını kamusallaştırdığı zaman, çoğunluğun ihtiyaçlarına hitap eden bir düzen kurulabilecekti. Dünya bir kez daha toplumsal bir değişim rüzgarına kapılmıştı, bu değişim kuşkusuz ‘sanat’ olgusunu da etkiledi.Sanat ve edebiyatta yoğunlukla XIX. yüzyıl ortalarında belirginleşmeye başlayan “Gerçekcilik” kavramı sosyal gerçekcilikle ilgiliydi. İdeal ve estetik olandan çok gerçek olanı vermek amaçlanıyordu.

XIX. yüzyılın sanatta “Sürekli Devrim” çağı olarak da adlandırılmasının sebebi, artık akım ve tarzların eskisi gibi birkaç yüzyılda ortaya çıkmasından çok, kısa sürelerde karşılaşmamız olmuştur. Özellikle “İzlenemcilik” (Empresyonizm), modern sanatın doğuşunu müjdeleyen bir akım olarak anılmaktaydı. Bunun ana sebeplerinden biri daha önce olduğu gibi köklü geleneklere karşı geliştirdiği yaklaşımdır. Etki-tepki yasası sanat alanında da değerini yitirmeden yüzyıllar boyu sürmüştür. İzlenimcilik akımının önde gelen ressamlarından bazıları Pisarro, Manet, Degas, Sisley, Cezanne, Monet ve Renoir sayılabilir. İzlenimcilerin konularını çok farklı konular oluşturuyordu. İzlenimcilerden bazıları resmetme tikniğinde yenilikler denediler.

Noktaların birleşimiyle biçimleri belirleyen ‘Puantilizm’; insan gözünün, birbirine yakın duran ufak renk noktalarını birleşik görmesi esasına dayanmaktaydı. Bu tekniğini başarıyla kullanan ressamlar arasında Georges Seurat, Paul Signac, Camille Pissarro ve Henri-Edmond Cross öne çıkmaktadır. İzlenimcilik (Empresyonizm) akımının sonrasında bu akıma bağlantılı yeni bir anlayış şekil buldu. Bu anlayış sonraları Yeni İzlenimcilik (Neo Empresyonizm) olarak anıldı. Bu anlayışa yakın olan sanatçıların başında Van Gogh, Cezanne, Seurat ve Gaugin geliyordu. Yeni izlenimcilerin özellikle Van Gogh ve Seurat’ın bir ortak yanı da, saf renkleri kullanarak bağımsız fırça vuruşları oluşturmak ve renklerin optik olarak titreşerek karışımındaki duygusal enerjiyi kullanmalarıydı.Bu ressamlar, ruhsal bir dışavurum-resmi ortaya koymuş, çoşkulu, enerjik ve duygu dolu eserleriyle ‘Modern’ resmin temellerini atmıştır.

1907 yılında Pablo Picasso ve Georges Braque, tamamen yeni bir uslüp geliştirdiler. Bu yaklaşım, Kübizm şeklinde adlandırılmış ve XX. yüzyıl sanatına damgasını vurmuştur.

Picasso ve Georges Braque, hacimlerin iç içe geçtiği portreler, manzaralar, natürmortlar yapmakta, iki boyutlu

99

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar

olan tuvalin yüzüne doğada üç boyutlu (en, boy, derinlik) olan nesneleri çizebilmenin yeni yöntemlerini araştırıyorlardı. Perspektif kullanımı olmaksızın, resimde derinlik ve boyutluluk duygusu peşindeydiler, kimi zaman çizdikleri figürün etrafında dolaşarak farklı yön ve biçimleri, figürun haraketini de resme eklemeye çalışıyorlardı. Hatta bu süreçi, yani “zaman” boyutunu da resme ilave etmek gibi iddiaları ağırlık kazanmıştır.

1900’lerin başında kendini belli eden Dışavurumcu sanatın amacı, sanatçının duyguları ve iç dünyasını renk, çizgi, düzlem ve kütle aracılığıyla dışavurmasını sağlamaktır. Bu duyguları daha iyi yansıtabilmek için sanatçının geleneksel kuralların dışına çıkarak bazen, gerçeğin biçimini bozma yöntemini kullanmasına imkan verir. Dışavurumculuk, sanatçının öznel duygularına çok önem verir. Dünya’nın istikrarsız gidişatına bir tepki olarak şekillenmiştir. Salvador Dali, gerçeği somutlaştırılmış imgelerle ancak tamamen gerçeküstü bir dille sunuyordu Dali. Gerçeküstücülük (Sürrealizm) şeklinde anılan bu tarz, çok ilgi çekti.

Günümüz sanatı belki de hiç olmadığı kadar deneysel, hoşgörülü, açık ve yenilik peşinde bir anlayışa kavuşmuştur.

Gelecekte sanat, ardındaki binlerce yıllık geleneğin gücüyle ancak yeniliklerin ve deneyselliğin enerjisiyle kendini şekillendirecektir.

MAXXI Müzesi, Roma: Mimar Zaha Hadid’in tasarladığı ‘MAXXI Müzesi’ ev sahipliği yaptığı çağdaş eserlerle paralel bir yapıya sahip olarak, kendi de sanatsal bir boyut taşımaktadır. XXI.yy sanatının önemli eserlerini sergileyen müze, gezenlerin mekan algısında yeni kapılar açmakta ve yeni deneyimler yaşatmaktadır. f

Yararlanılan Kaynaklar

Doğan, Mehmet. (1975). 100 Soruda Estetik. Gerçek Yayınevi: İstanbul.

Sena, Cemil. (1972). Estetik Sanat ve Güzelliğin Felsefesi.

Remzi Kitabevi. İstanbul.

Sözen, Metin. (1986). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Uğur Tanyeli. Remzi Kitabevi İstanbul.

Timuçin, Afşar. (1993).Estetik. 2. Baskı, BDS Yayınları.

Cumming, Robert. (2008). Sanat, Görsel Rehberler. İnkılap Yayınları.

Conti, Flavio. (1978). Eski Yunan Sanatını Tanıyalım. İnkılap ve Aka Yayınları, 1978.

Gombrich E.H. (1980). Sanatın Öyküsü. Remzi Kitapevi Yayınları.

Law, Stephan. (2010). Felsefe Görsel Rehberler. İnkılap Yayınları.

Bell, Julian. (2009). Sanatın Yeni Tarihi. NTV Yayınları.

Delius, Peter Verlag Kadrosu. (2009). Bilgi Küpü. NTV Yayınları.

Meggs, Philip. (1983). A History of Graphic Design. Van Norstrand Reinhold Book.

İnternet Kaynakları

http://www.shafe.co.uk/art/classical. (Ağustos 2011). http://www.arthistoryguide.com/. (Ağustos 2011). http://www.metmuseum.org/toah/. (Ağustos 2011). http://en.wikipedia.org/. (Ağustos 2011). http://arthistoryresources.net/arthlinks.html.

(Ağustos 2011). http://smarthistory.org/. (Ağustos 2011). http://madartlab.com. (Ağustos 2011). http://artcritique.wordpress.com. (Ağustos 2011). http://classicpaintinz.blogspot.com. (Ağustos 2011). http://www.leninimports.com.(Ağustos 2011). http://www.felsefeekibi.com/. (Ağustos 2011). http://www.msxlabs.org/forum/(Ağustos 2011). http://www.paintinghere.com

100

Görsel Kültür

Kendimizi Sınayalım 1 Yanda “Leukippor’un Kızlarının Kaçırılışı” resminden bir detay görülen, Barok dönemin ünlü ressamı aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

Monet Michelangelo Rubens Cezanne Picasso

2 Notan aydınlatmanın tersine kontrastın önem kazandığı bir aydınlatma çeşidi olarak tanımlanan ışık kullanımına ne ad verilir? a. b. c. d. e.

Karaltı aydınlatması Tonlama aydınlatması Chiaroscuro aydınlatması Fovist aydınlatma İzlenimci aydınlatma

3 Yanda ünlü bir eseri görülen ve ışık kullanımı ile sanat tarihinde önemli bir yere sahip Hollandalı sanatçı kimdir? a. b. c. d. e.

Jacques-Louis David John Constable Van Gogh William Turner Jan Vermeer

4 Doğu Kültürüne yoğun ilgi duyan Fransız sanatçı Eugène Delacroix hangi akımın temsilcilerindendir? a. b. c. d. e.

Barok Romantizm Oryantalizm Dışavurumculuk Kübizm

5 Constable ve Turner isimli ressamları dahil olduğu resim akımı aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

Romantizm Rokoko Oryantalizm Çağdaş dışavurumculuk Noktacılık (puantilizm)

6 Yanda detayı görülen eser aşağıdakilerden hangi sanat okulu ve temsilcileriyle ilişkilendirilebilir?

‘Barbizon Okulu’-Courbet, Millet, Corot b. ‘Bauhaus Okulu’- Grapius, Picasso, Klimt c. ‘Sezession Grubu’- Dali, Vermeer, Picasso d. ‘Fovizm’- Warhol, Klimt, Rubens e. ‘Noktacılık’- Cezanne, Van Gogh, Dega a.

7 Çalkantılı yaşamıyla ünlü yanda özportresi görülen ‘Yeni İzlenimcilik’ akımı içinde değerlendirilen Hollandalı ressam aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

Klimt Michelangelo Rubens Van Gogh Dali

8 ‘Kübizm’ akımının temsilcilerinden XX. yy sanatının en tanınmış ressamlarından olan, ‘Avignonlu Kızlar’ isimli eserin ressamı aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

Albert Dürer Henri Matisse William Turner Van Gogh Picasso

9 Doğanın olduğu gibi temsili yerine duyguların ve iç dünyanın ortaya çıkarıldığı XX. yy sanat akımı aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

Barok Romantizm Oryantalizm Dışavurumculuk Kübizm

10 Günümüzde dünyanın en pahalı resminin ressamı aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

Jackson Pollock Rubens Rene Magritte Klimt Munch

YANIT ANAHTARI, Sayfa 180

j

101

3. Ünite - Sanatta Yeni Ufuklar

Sanat olmasaydı, gerçekliğin hoyratlığı dünyayı dayanılmaz kılardı.

– Georges Bernart Shaw

1952, Henri Matisse ,“Mavi Çıplak”.

Görsel Kültür

4 Amaçlarımız

     

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Yüzey üzerinde görüntü elde edilmesinin sürecini açıklamak, Yüzey üzerindeki görüntünün kaydedilerek kalıcı olmasının tarihsel sürecini belirlemek, Karanlık kutunun ortaya çıkışını ve tarihsel sürecini belirlemek, Büyülü fenerin ortaya çıkışı ve tarihsel sürecini belirlemek, Fotoğrafın bulunuşu ve gelişimini tarihsel süreç olarak sıralamak, Sinemanın bulunuşu ve gelişimini tarihsel süreç olarak sıralamak konularında bilgi sahibi olacaksınız.

Anahtar Kavramlar • • • •

Işık Gölge Hareket Karanlık kutu

• • • •

Büyül fener Pozlama Güneş resimleri Durağan resim

• • • •

Dagerroyotip Kalotip Hareketli görüntü Görünürde hareket

İçerik Haritası

•Görsel Kültür

• Durağan ve Hareketli Görüntünün Tarihi

Görüntünün Öyküsü Işık, Gölge ve Hareket KaranlIk Kutu-Camera Obscura Doğu Dünyasında Karanlık Kutu Yüzey Üzerinde Görüntü Karanlık Kutu Yaygınlaşıyor Büyülü Fener - Magic Latern Pozlama Büyülü Fener Güneş Resimleri Fotoğrafın Bulunuşu Durağan Resim Hareketleniyor Görmenin Sürekliliği Fotoğraf Sanatın Ortamında Hareketli Görüntü Sinemanın Bulunuşu Türkiye’de Sinema Değişen Fotoğraf Değişen Sinema

Durağan ve Hareketli Görüntünün Öyküsü Görüntünün Öyküsü

Fotoğraf ve film aynı soyağacından gelir. Bunları optik yoluyla, bir aygıt yardımıyla, yüzey üzerine resmetmek olarak değerlendirmek gerekir. İnsanoğlu tarihin ilk günlerinden beri resmetme konusuyla ilgili olmuştur. Çizerek, boyayarak ve kazıyarak yüzey üzerine resmetmiştir. Bunlara geleneksel resmetme teknikleri adı verilir. 1800’lü yıllarda Sanayi Devrimi’yle birlikte makineler insan yaşamına girmiştir. Bu dönemde, insanoğlu resmetme aygıtı olarak fotoğraf makineleriyle tanışmıştır. Yani makine yoluyla resmetme tekniği bulunmuştur. Bu resmetme tekniğinin adı fotoğraftır. Fotoğraf, geleneksel resmetme tekniklerinden resmeder. Işık yoluyla ve makine kullanarak yüzey üzerine resmetmeder. Fotoğrafın resmi olarak bulunuş yılı 1827’dir. Bu buluşla ilgili iki önemli olgu söz konusudur: İlki ışık yoluyla yüzey üzerine resmetmek. Bu konu fizik bilimiyle ilgilidir. İkincisi ise yüzey üzerinde elde edilen görüntünün ışığa duyarlı bir yüzey üzerine kaydedilerek kalıcı olmasını sağlamaktır.

Fotoğraf denildiğinde tek bir kare resim anlaşılır.

Fotoğraf tek bir kareden oluşur. Bu nedenle, İngilizcede fotoğraf karşılığı olarak durgun resim (still picture) terimi kullanılır. Film ise fotoğrafın durgun resminin hareketlendirilmesidir. İngilizce film karşılığı olarak da hareketli görüntü-resim (motion picture) terimi kullanılır.

Fotoğraf ve filmin aynı soyağacından geldiğini söylemiştik.

Bunların arasındaki akrabalığı sağlayan olgulardan biri kaydedici olarak kullanılan aygıt yani fotoğraf makinesi, film kamerasıdır. Diğeri ise ışığa duyarlı film ve elektronik yüzeylerdir.

Konuya tarihsel bir süreç içinde bakıldığında söze fotoğrafla başlamak gerekir. Teknolojik gelişme olarak ilk önce fotoğraf ortaya çıkmıştır. Ardından filme yani hareketli görüntüye ulaşılmıştır. Teknolojik gelişmeleri bir süreç içinde ele alırken, teknolojiyle birlikte sosyokültürel olguları değerlendirmek gerekir. Yani teknolojiyi tek başına bir olgu olarak görmemek gerekir. Fotoğraf

ve filmin tarihsel süreç içinde ele alınması demek, bazı ortak ve ayrı konuları ele almak anlamına gelir. Bu temel konular şunlardır: Fotoğrafla ilgili olarak; yüzey üzerinde görüntü elde etmek ve bu görüntüyü ışığa duyarlı yüzeye kaydederek kalıcı kalmasını sağlamayı belirlemek. Filmle ilgili olarak da hareket olgusunun ortaya çıkışı ve bunun ışığa duyarlı yüzeye kaydedilmesini belirlemektir. Tarihsel süreç içinde üzerinde durulması gereken bir olgu da şudur: Fotoğraf ve film ayrı ayrı ortam (medium) olarak bilinirler.

Yani bunların her biri bilgi ve düşünceyi taşıyan araçlardır.

Bu anlamda, bu ortamların her birinin tarihsel süreç içinde üç kez bulunuşu söz konusudur. İlki resmetme tekniği olarak, ikincisi çoğalmak teknoloji olarak ve üçüncüsü ise sanatın ortamı için bulunuşlarıdır. Tarihsel süreç içinde bu üç dönemin de açık olarak belirlenmesi gerekir.

104

Görsel Kültür

Işık, Gölge ve Hareket

İnsanoğlu tarihin çok eski dönemlerinden beri ışığı farklı kaygılarla kullanmıştır. Işığı yönlendirmek için Eski Mısır’da MÖ 3000 ve İtalya Pompei Evlerinde MÖ 2000 yıllarına ait mercek benzeri cam parçaları bulunmuştur. Mercek benzeri camlar, ışığın bu cam parçası üzerinde toplanarak ilerlemesini sağlar. Bu şekilde, nesnelerden gelen ışık dalgalarının bir optik yüzey üzerinde toplanması söz konusudur. Yine aynı döneme ait olan Eski Mısır’daki Güreşçi Resmi insan hareketlerini göstermektedir. Bu resimde insan hareketleri dondurulmuş, kareler olarak aşama aşama resmedilmiştir.

Bu resme günümüzden bakıldığında, bir çizgi film için hareketin aşamalarının çizildiği görülür.

MÖ 1000 yılına rasgeldiği kabul edilen Gölge Oyunu ışık yoluyla yüzey üzerinde resmetme geleneği açısından belirleyici bir olgudur. Hayvan derisinden kesilmiş olan çeşitli insan, hayvan ya da nesne şekilleri bir ışık kaynağı önünde oynamaktadır. Gölge oyunu, gölgeler yoluyla yüzey üzerinde hareketli görüntünün oluşturulmasıdır. Bunlar Resim: 2. 2

Resim: 4.2 MÖ 1000, Gölge Tiyatrosu; İkiboyutlu tasvirlerle beyaz perdede oynatılan bir tür gölge oyunu. Kökeni Çin ve Doğu Kültürü’nden kaynaklanır. Gölge tiyatrosunda belirleyici olan öğeler; ışık, insan ve ellerdir.

Anlatımcı bir gösteri dalıdır.

MÖ 2200 Güreşçi Resmi Eski Mısır Orta ve Yeni Krallık dönemi resminde güreşçilerin hareketi aşamalı olarak görülür.

MÖ 2200 - MÖ 1080

Resim: 4.1 MÖ 1300, Karagöz ve Hacivat; Kültürümüzün bir parçası olan, gölge tiyatromuz, Karagöz ve Hacivat taklide ve karşılıklı konuşmaya dayanan, ikiboyutlu tasvirlerle bir perdede oynatılan gölge oyunudur. Karagöz oynatıcısına hayali, hayalbaz denir. Yardımcıları çırak, yardak, dayrezen, sandıkka’dır. Oyunda konuşmaların değişmesi baş hareketleriyle yapılır.j

yüzey üzerinde kalıcı değildir. Gölge oyunu açısından belirleyici olan öğeler; ışık kaynağı, gölgeyi oluşturan nesne ve görüntünün oluştuğu yüzeydir. Gölge oyunu, bir tür izdüşüm (projeksiyon) şeklinde gerçekleşir. Kural, bir nesnenin arkadan aydınlatılarak, izdüşümünün bir yüzey üzerinde görüntü olarak ortaya alınmasıdır.

Gölge oyunlarıyla birlikte, Eski Mısır’da yapılan Güreşçi Resmi’ni nesnelerin hareketi açısından düşünelim. Eski Mısır resminde hareket bölünerek resmedilmiştir. Resmin bütününe bakarak, zihnimizde hareket resmedilmeyen aşamalarını tamamlayabilir. Bu resim yüzey üzerinde kalıcıdır. Gölge oyununda ise hareketin gölgeleri oynatan kişi tarafından gerçekleştirilir. İzleyenlerde eksik bir hareket algısı oluşur; ışık yoluyla oluşan bu görüntüler, hayalidir yani kalıcı değildir.

Vitruvius; Romalı mimar ve mühendis Vitruvius (Marcus Vitruvius Pollio, MÖ I. yy) MÖ 1000 yıllarında sülügen tozu maddesini güneş ışığında etkilenerek hızla siyahlaştığını belirtmiştir. Vitruvius’un yaptığı tespit ise ışığın rengin boya maddesini etkilemesidir.

Bazı maddelerin güneş ışığından etkilenerek renklerin değiştiğini belirlemiştir.

MÖ 1000 Romalı mimar mühendis Vitruvius güneş ışığında siyahlaşan maddeleri belirler.

MÖ 1000 MÖ 1000 Gölge Oyunu. Endenozya’nın Cava ve Bali adalarında geliştirildiği kabul edilir.

105

4. Ünite - Durağan ve Haraketli Görüntünün Öyküsü

Karanlık Kutu-Camera Obscura

Fotoğraf, aygıt yoluyla resmetme tekniğidir. Bunu sağlayan fotoğraf makinesidir. En basit şekilde fotoğraf makinesi, içine ışık sızdırmayan dört tarafı kapalı bir kutudur. Bu kutunun bir yüzünde nesneden gelen ışığı toplayan optik sistem yer alır. Diğer yüzünde ise, optiğin sağladığı görüntünün oluştuğu yüzey yer alır. Fotoğraf makinesinin atası kabul edilen aygıt Karanlık Kutu, Karanlık Oda olarak dilimizde adlandırılan Camera Obscura’dır. Ünlü filozof, Mo Ti (MÖ 470-391) karanlık bir kutunun bir yüzüne iğneyle bir delik açıldığında, iğne deliğinden giren ışığın, kutunun içinde iğne deliğinin tam karşı yüzeyinde ters bir görüntü oluşturulduğundan ilk kez MÖ 500 yılında söz etmiştir. Mo Ti bu aygıta, Toplanma Yeri ya da Kapalı Değerli Oda adını vermiştir. Bu şekilde, Çin’de MÖ 500’lü yıllarda ışığı kullanarak yüzey üzerinde görüntü elde etmenin yolu öğrenilmiştir. Mo Ti’nin Kapalı Değerli Oda adını verdiği bu basit aygıt yoluyla yüzey üzerinde resim elde edilmiştir. Bu şekilde elde edilen resme ileri dönemlerde görüntü adı verilecektir. Görüntünün belirleyici özelliği ışık yoluyla elde edilmesidir.

Yunanlı filozof Aristotales (MÖ 384-322) Problemler (MÖ 330) adı ünlü eserinde karanlık kutudan söz eder.

Aristotales, ışıkla ilgili temel kuralları algılamıştır. Güneş ışığının kare şeklinde bir delikten geçtikten sonra, daire şeklinde bir görüntü oluşturulduğunu belirtir. Karanlık kutu yoluyla, MÖ 500-300 döneminde yüzey üzerinde de görüntü elde edilmiştir. Bu dönemlerde, güneş tutulmalarının karanlık kutuyla izlenmiştir. Ünlü matematikçi Öklit Resim: 2. 2 (MÖ 365-300) Optik adlı eserinde, ışığın düz bir şekilde ilerlediğinden söz etmesi, doğal olarak karanlık kutunun çalışma sistemini çağrıştırır.

Karanlık Kutu; Işık yoluyla yüzey üzerinde görüntü oluşturmanın bilinen ilk aygıtıdır. Bu aygıt farklı amaçlara yönelik olarak kullanılmıştır.e

Resim: 4.3

Işığa Duyarlı Yüzey; Fotoğraf tarihi kitaplarında az bilinen bir iddiayı Lucia Moholy öne sürmüştür.

Fotoğrafın yüzüncü yılı nedeniyle 1939’da yayımladığı kitabının (A Hundres Years of Photography) daha ilk satırlarında Hong Kong Üniversitesi bilim adamlarından Hun-tsi-Kwan’ın Çin’de 2000 yıl öncesine ait ışığa duyarlı levhalar bulunduğundan sözeder. Moholy’nin iddiası, negatif görüntü sağlayan bu levhalarının karanlık kutuyla birleştirilmesi durumunda, Çin’de fotoğrafın MÖ100 yıllarında bilindiği yönündedir.

Resim: 4.4 MÖ 113, Traianus Sütunu; İmparator Traiaus’un Daçya Savaşı (bugünkü Romanya), 1.2 m eninde 244 m uzunluğunda bir bandın üzerinde resimli öykü olarak taş yüzeye işlenmiştir.e MÖ 400 Yunanlı oyun yazarı Aristophones merceğin kullanımından söz eder.

MÖ 500

MÖ 400 MÖ 500 Çinli filozof Mo Ti Karanlık kutu (camera obscura) yı belirler.

MÖ 300

MÖ 100 Çin’de ışığa duyarlı levhalar kullanılır.

MÖ 113

MÖ 300 MÖ 113 Yunanlı Öklit ışık ve Traiunus Sütunu dikildi. görmekle ilgili Optik adlı eserini yayımlar.

MÖ 100

i

106

Görsel Kültür

Işığa Duyarlı Maddeler

toplayan delikten söz eder. Daha da önemli olarak yansıtıcı aynalar ve odak noktasından söz Antikçağın Romalı bilgini, Plinius-Yaşlıetmiştir.

(Gaius Plinius Secondus; MS 23-79) taraKaranlık kutu yoluyla elde edilen fından kaleme alınan Doğa Tarihi (MS görüntünün nasıl ortaya çıktığını ne I yy) toplam 37 ciltten oluşur. Plinius bu Çinli bilim adamları ne de Aristoteles ansiklopedik eserinde, kendi deyimiyle açıklamıştır. Bunu açıklayan Arap “eşyanın doğasını, yaşamı” incelemiştir. bilim adamı İbnü’l-Heysem (MS 965Bu kitabın otuz üçüncü cildinde gümüş 1039/40) olmuştur. Ünlü eseri Kitâb mineralin su içinde renk değişimine neden el-Menâzır’dır. Soyut açıklamalardan çok Resim: 4. 5 olduğunu, Akdeniz’in İspanya sahillerini ördeneysel çalışmalar yapmıştır. Güneş ışığı, nek vererek söz eder. Ayrıca güneş ve ayın boyalı ateş ışığı ya da aynadan yansıyan ışık, kaynağı ne olursa olsun bütün ışıkların doğasının yüzlerdeki etkisini belirlemiştir. Kimya bilimiaynı özellikleri taşıdığını belirlemiştir. nin kurucusu olarak bilinen Arap simyacı Câbir İbnü’l-Heysem, ışığın yayılmasını deneysel İbn Hayyan (MS 721-y.815) Batı’da Geber olaolarak açıklarken karanlık kutudan yararrak bilinir. Kendi hazırladığı nitrik asitten, gülanmıştır. Yaptığı deneyle, karanlık kutuya müşü çözerek gümüş nitratı elde etmiştir. İbn mumlardan gelen ışık ışınlarının birbirlerine Hayyan bu bileşimi, karanlık odada ışık kullakarışmadan doğrusal olarak bir çizgi boyunca narak yaptığını belirtir. Onun bu alandaki ünlü yol alarak karanlık kutunun içinde yüzey eseri Latinceye Kitab-al-Kimya ve Kitab-ı Seb üzerinde görüntü oluşturduklarını deneysel adıyla çevrilmiştir. Aynı zamanda, sulandırılmış olarak belirlemiştir. nitrik asit içindeki gümüş çözeltilerinden kristal İbnü’l-Heysem, karanlık kutuyu tarihte gümüş nitrat elde edilebileceğini de göstermiştir. ilk kez bir bilimsel deneyde kullanırken aynı zamanda da çalışma sistemini açıklamıştır: İbn Hayyan’ın çalışmalarıyla sıvı haldeki gümüş “Işıkların ve renklerin havada ya da benzeri saydam nitratın, güneş ışığına tutulduğunda renksiz haldeki maddenesnelerde karışmadığı açıktır. Işıkların karanlık bir mekana nin morumsu kahverengiye dönüştüğü kanıtlanmıştır. geçip, oradaki bir perde üzerine düştüğü bir aralığın (deliğin) önünde farklı uzaklıkta ve şekilde yerleştirilmiş çok sayıda Doğu Dünyasında Karanlık Kutu mumun ışığı, mumların konumuna göre farklı şekilde bu Bu dönemde, yani MS I yüzyılda Çin ve Arap dünyasında perde üzerinde ortaya çıkar. Aralıkta doğrusal bir çizgi karanlık kutu (camera obscura) farklı boyunca geçen her bir amaçlara yönelik olarak kullanılmıştır. mumun görüntüsü perdede Resim: 4. 6 MS 800’lerde Çin’deki Budist tapınaklatersi bir konumda ortaya çıkar. Eğer mumlardan rında (bunlara Pagoda adı verilir) Tuan birisi örtülürse, yalnızca o Chheng Shih, karanlık kutu kullanılamumun görüntüsü ortadan rak tavana yansıtılan görüntülerden söz kalkar; örtü kaldırılırsa, ışık eder. İleri tarihlerde MS 1090’da Shen geri gelir…(Topdemir, 2002, Kua (1035-1095) karanlık kutunun s.70)” verdiği ters görüntüden ve kutuda ışığı 2. Karanlık 2 X. yy, İbnü’lResim: Heysem; kutuyu kullandığı deneyi.e MS 1010 Arap bilim adamı İbnü’lHeysem, Kitâb el-Menâzır adlı ünlü eserini yazdı.

MS 23-79 Plinius-Yaşlı, Doğa Tarihi adlı ünlü eserini yayınladı.

MS 23-79

MS 800 Çinli Tuan Chhen Sbih, karanlık kutudan söz etti.

MS 750

MS 800 MS 750 Arap simyası Câbir Bin Hayyan, Işığa duyarlı gümüş nitrat maddesini elde etti.

MS 1010 MS 1090 Çinli Shen Kua, karanlık kutunun ürettiği ters görüntüden, yansıtıcı aynalar ve odak noktasından söz etti.

MS 1090

iefj

107

4. Ünite - Durağan ve Haraketli Görüntünün Öyküsü

Batı Dünyasında Karanlık Kutu

Roger Bacon (1214-1294) karanlık kutunun verdiği görüntü üzerine araştırmalar yaptı. Karanlık kutuyu tanımlamaktan çok, oluşturduğu görüntüyü değerlendirdi. Bacon, ışık yansıması yoluyla elde edilen görüntünün önemini vurgulamıştır. 1420 yılında Johannes de Fontana (-) karanlık kutuyu kullanarak projeksiyon aygıtının ilk çizimini yaptı.

Onun yaptığı çizimde, karanlık kutu içinde bir resim içerir ve bir fener gibi bu resmi yansıtır. Karanlık Kutu, tarihsel olarak yeni bir kullanım biçimine dönüştürülmüştür. Mo Ti ve İbnü’l-Heysem karanlık kutuyu dışarıdan içine ışık girerek görüntü oluşturan bir aygıt olarak düşünmüşlerdir.

Oysa Fontana, karanlık kutuyu içinden dışarıya doğru ışık çıkartan bir aygıt olarak tasarlamıştır. Bu aygıt artık içine ışık alan değil içindeki ışığı dışarıya çıkartan bir şekil almıştır. Bu şekilde, karanlık kutu içinden dışarıya doğru ışık üretirken, ışık kaynağının önündeki şeffaf bir yüzey üzerindeki resmi de büyüterek yansıtır. İşte bu, daha sonraki yıllarda kullanılacak olan projeksiyon aygıtının ilk halidir.

adlandırılacak olguyu da belirlemiştir. Üzerinde durulması gereken önemli bir konu da, Brunellesch’nin izleyenleri bir aygıt kullanarak üçboyutlu nesneleri ikiboyutlu yüzey üzerinde izlemeye yönelmesidir. Bu konu, sanat ve teknoloji ilişkisi açısında 1800’ü yılların sonunda gündeme gelecektir.

Brunellesch’nin deneyinde, bir delikten bakan kişi, bir aygıt yoluyla izleyen konumundadır. İnsan gözünün görüşünün aygıt aracılığıyla yönlendirilmesi söz konusudur. Bu yönlendirmeyi sağlayan belirleyici olgu, ışık ve ışığın hareketi sonucunda ortaya çıkan etkileridir. Bu basit deneyle, insanın iki gözüyle yaptığı görsel algılama, tek gözle bakmak yoluyla yeni bir durum kazanmıştır.

Söz konusu görsel algılama, üçboyutlu nesnelerin yüzey üzerinde ikiboyutlu olarak ortaya çıkmasını sağlayan yeni bir görsel anlayıştır.

Yüzey Üzerinde Görüntü

Mimar ve heykeltraş olan Filippo Brunelleschi (13771446), 1425 yılında çok önemli bir deney yapmıştır. Floransa Katedrali’nin giriş bölümüne bir sehpa kurar, katedralin vaftiz ayini için ayrılan bölümünün detaylı bir çizimini yapar. Bu resim 35x35 cm boyutlarındadır. Resimde gökyüzü gümüş ayna sır’ı ile boyanmıştır. Daha sonra bu resmin perspektif kaçış noktasına bir delik açmıştır. Bu resmin önüne bir ayna koyarak, izleyenlerin resmin arkasındaki delikten aynaya bakmalarını istemiştir. Bu şekilde izleyenler, resmin aynadaki yansımasını ve aynanın arkasındaki genel manzarayı görmüşlerdir. İzleyenlerin gördüğü şudur: Hem manzaranın bir bölümünü kapsayan resmi hem de resmin üzerinde ayna sır’ı ile kaplı alanlarda bulutların hareketini görmüşlerdir.

Resim: 2.üçboyutlu 2 Brunelleschi ikiboyutlu bir yüzey üzerinde bir resmi yanılsama olarak ortaya çıkarmıştır. Bir delikten bakarak izlemeyle birlikte ileriki yıllarda bakış açısı olarak

MS 1250 Albert Magnus gümüş nitratı buldu.

MS 1250

Resim: 4. 7 1425, Aygıt Yoluyla Yüzey Üzerinde Görüntü; Brunelshi üçboyutlu nesneleri aygıt yoluyla (resim ve ayna) yüzey üzerinde ikiboyutlu olarak ortaya çıkartırken, perspektif olgusuna da katkı sağlamıştır.e

MS 1425 Fillipo Brunelleschi perspektif ve bakış açısını gerçekte olduğu gibi yüzey üzerinde gösterdi.

MS 1279 John Pecham Doğal Optik adlı eserini yazdı

MS 1267 MS 1267 Roger Bacon Karanlık Kutu’nun etkileriyle ilgilendi.

MS 1279

MS 1420 MS 1420 Johannes de Fontana Projeksiyon aygıtını ilk çizimini yaptı.

MS 1425

108

Görsel Kültür Resim: 4.8

Karanlık Kutu Yaygınlaşıyor

Ünlü ressam ve bilimadamı Leonardo da Vinci (1452-1519) karanlık kutuyla özel olarak ilgilenmiştir. Onun döneminde bu aygıt, bilimsel çalışmalarda özellikle de astronomi alanında yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Leonardo 1490 yılında insan gözünün çalışmalarını anlamaya çalışırken, nesnelerden yansıyan ışık, insan gözünün içinde birleşerek gözün içinde görüntüyü oluşturduğunu iddia etmiştir. Bu iddiasını yaptığı küçük bir karanlık kutu ile doğrulamaya çalışmıştır.

Böylece insan gözünün çalışmasını ve perspektifin yapısını açıklamıştır. Leonardo, aydınlatılmış bir nesneden yansıyan ışık, karanlık bir odanın duvarındaki delikten içeri girdiğinResim: 2. 2

Resim: 4.9 1544. Karanlık Kutu; Karanlık kutunun yayınlanmış ilk çizimi. 24 Ocak 1544’te Hollandalı bilim adamı Reinerus GemmaFrisius’un güneş tutulmasıyla ilgili yaptığı çizim. Resimde güneş tutulmasından gelen ışık, nesnenin alt ve üst noktalarından gelen

1260,Torino Örtüsü Ortaçağa ait 4.36x1.10 m. boyutlarında MS y. 1260-1390 yıllarına tarihlenen bir kumaş örtüdür. Bu kumaşın üzerinde negatif bir insan resmi vardır. Bu resim, yatan ya da uzakta duran bir erkeğin boydan (ön ve arkadan) çekilmiş bir negatif görüntüsüdür. Bazı bilimsel çalışmalar; Torino Örtüsü’ndeki resmin XIII. yüzyılda bilinen karanlık kutu ile elde edilen görüntünün yine

aynı dönemde bilinen ışığa duyarlı kuvars, gümüş nitrat ve amonyak gibi maddelerin kumaşa uygulanması sonucunda elde edilmiş olacağını kanıtlamaya yönelmiştir. Bu örtü üzerindeki resim; negatif görüntü, oranlama, ton ve ışık değerleri, belirsiz bakış gibi, optikle elde edilen görüntüye özgü özellikler fotoğrafı çağrıştırmaktadır.

1300, Torino Örtüsü; Kumaş bir örtü üzerinde negatif bir resmi içerir.

1260-1390 y. tarihlendirilmektedir.

1300

1460

ışıklar, delikte toplanarak birleşmektedir. Deliği geçtikten sonra birbirinden ayrılarak kutu içinde ilerleyen ışık, deliğin karşısındaki yüzeyde güneş tutulmasının görüntüsünü oluşturduğu görülmektedir.

de, nesnenin görüntüsü odanın içinde deliğe yakın bir yere konulan beyaz kağıt üzerinde görüleceğini söyler. Leonardo, yüzey üzerinde ortaya çıkan görüntünün niteliğiyle ilgili bilgiler verir. Kağıt üzerindeki görüntünün nesnenin biçimine ve renklerine uygun olduğunu, ancak daha küçük ve kesişme noktası nedeniyle tepetakla yani ters olduğunu belirtir.

Karanlık kutunun çalışma şeklini gösteren ilk resim (çizim resim) Reinerus Gemma Frisius (1508-1555) tarafından yayınlandı. Frisius’un resminde, karanlık kutuyla birlikte görülen (Resim 4.8) tarih 24 Ocak 1544. Resimde karanlık kutudan elde edilen görüntü, alt-üst ve sağ-sol ters olarak görülür. Leonardo bu konuyla ilgili önemli bir saptama yapmıştır. Ona göre; delikten giren ışık, karşı duvarda görüntüyü oluşturmadan, karanlık kutu içinde, deliğe yakın bir yere yarı şeffaf bir kağıt konularak bu kağıdın arkasından bakıldığında, ortaya çıkan görüntü sadece alt-üst ters olarak belirir. Böylece görüntünün sağ-sol tersliği ortadan kalkar.

1558, Giovanni Battista della Porta. Doğa Büyüsü adlı kitabını yayınladı.

1525, Albert Dürer; Ölçme Üzerine Tezler adlı kitabını yayınladı.

1525 1490, Leonardo da Vinci; Karanlık kutuyu kullanarak çeşitli denemeler yaptı.

1544

1558 1544, Reinerus Gemma Frisius; Karanlık kutunun ilk çizimini yaptı.

1568 1568, Daniele Barboro; Karanlık kutu için dışbükey mercek gerektiğini belirledi.

109

4. Ünite - Durağan ve Haraketli Görüntünün Öyküsü

Giovanni Battista della Porta (1535-1615), Doğa Büyüsü (1558) adlı ünlü eserinde karanlık kutuyu mercekle birlikte ilk kez detaylı bir şekilde yazmıştır. Delik yerine bir dışbükey mercek konulduğunda görüntünün çok daha net ve keskin olacağını, sokakta yürüyen insanların, renklerin, giysilerin ve her şeyin gerçeğine daha yakın görüneceğini, della Porta açık bir şekilde kaleme almıştır. Önemle vurgulanması gereken konu şudur: della Porta, bu aygıtın verdiği görüntünün kağıt üzerine kalemle çizilebileceğini açık olarak belirtmiştir. Bu şekilde; ışık, mercek sistemi ve karanlık kutu yoluyla resmetme düşüncesi ortaya çıkmıştır.

Johannes Kepler (1571-1630) Karanlık Kutu (Camera Obscura) terimini asıl anlamında ilk kullanandır. Mercekten gelen görüntünün doğru görülebilmesi için aygıta ayna sistemi eklemiştir. Kepler’in geliştirdiği çadır şeklindeki ve elle taşınabilir karanlık kutular, sanatçılar ve amatör ressamlar tarafından yaygın bir şekilde kullanımıştır. Yine bu dönemde Athanasius Kircher (1602-1680) oda şeklinde ve içinde insan bulunan çift yönlü karanlık kutuyu kesitten görülür Resim: 4. 10 şekilde resmetmiştir. Bu resimde çift yönlü karanlık kutunun nasıl çalıştığı kesit olarak açık bir şekilde görülmüştür (1646).

sürecinden geçirerek yüzeye aktarmaktaydı. Kişi, gözüyle gördüğünü yüzey üzerine resmediyordu. Bu nedenle de gözle görmek temel bir öğeydi. Resmedilen konu, gözle görülen konudur. Gözle konu arasında ışık dışında bir başka belirleyici, yönlendirici öğe yoktur. Karanlık kutuyla birlikte optiğin verdiği görüntüden yola çıkarak resmetmek başlamıştır.

Optik yoluyla elde edilen görüntünün kendine özgü özellikleri vardır. Üçboyutlu olan canlı ve cansız nesnelerin ikiboyutlu olarak hayali görüntüye dönüşmesi, insan bilincini yeni bir görsel anlayışa yöneltmiştir.Bu yeni görsel anlayış, devasa bir dünyanın karanlık kutunun iğne deliği şeklindeki küçücük açıklığından geçerek, küçücük bir yüzey üzerinde, nesnelerin bütün niteliklerini içeren küçücük ikiboyutlu hayali bir görüntü olarak ortaya çıkmasıdır.

1637, İnsan Gözü ve Karanlık Kutu; Rene Decartes, insan gözü ve karanlık kutu karşılaştırmasını gösteren bir çiziminde, karanlık kutunun çalışma sistemi açık ve karşılaştırmalı olarak görülür.

Bu aygıtın temel öğesi ışıktır.

Işık; kontrol edilerek, yönlendirilerek, yoğrularak yüzey üzerinde görüntü elde edilmiştir. Karanlık kutu, ışığa özgü bir resmetme teknolojisi sağlamıştır. Karanlık kutuyla birlikte ortaya çıkan anlayış, mercekle (optikle) çevreye bakmaktır. Bu şu demektir: O güne kadar yüzey üzerine bir nesne ya da konuyu resmeden kişi (sanatçı), gözüyle gördüğünü zihin

1646, Athanasius Kircher; Işık ve Gölgenin Yetkin Sanatı adlı eserinde içinde insan olan bir karanlık kutunun çizini yayınladı.

1620, Johannes Kepler; Karanlık kutuyu geliştirdi.

1614 1614, Angelo Sala; Gümüş nitrat tozunun güneş ışığından etkilenerek karardığını belirtti.

1620

1637

1646

1637, Rene Decartes; İnsan gözü ve karanlık kutunun karşılaştırmalı çizimini yayınladı.

1666 1667, Robert Boyle; Gümüş nitratın ışık yoluyla yani pozlanarak kararma işlemini uygulamalı olarak sağladı.

1666 Ressam Jan Vermeer; karanlık kutunun yardımıyla resimler yaptı.

1667

110

Görsel Kültür

Büyülü Fener - Magic Latern

Karanlık kutuyu daha önce sözü edilen gölgeler ve yansımalarla birlikte düşünmek gerekir. Bu bağlamda üzerinde durulması gereken bir konu, görüntü oluşturma sürecinde aygıtın yeri ve önemidir. Gölge ve yansımaların ortaya çıkması için aygıt gerekmez. Karanlık kutu ise bir aygıttır. İnsanoğlu, karanlık kutuyla birlikte yüzey üzerinde aygıt aracılığıyla resmetmeye başlarken, aynı zamanda hareketli görüntüleri de yüzey üzerinde ortaya çıkarmıştır. Bu anlamda tarihsel olarak üzerinde durulması gereken ilk önemli aygıt, büyülü fener (magic latern) olarak bilinen bir tür projeksiyon ya da gösterim aygıtıdır.

Yansıtma amaçlı çeşitli aygıtlar, Ortaçağ’da hatta belki de daha önceleri kullanılmıştır. Athanasius Kircher (1601/2-1680) Işık ve Gölgenin Yetkin Sanatı (1646) adlı eserinde, büyülü feneri tanımlamıştır. Bu eserinin yirmi beş yıl sonra yapılan ikinci (1671) baskısında büyülü fenerle ilgili bilgiler yer almıştır. Aynı yıllarda, Christiaan Huygens (1629-1695) sadece kendi ailesine yönelik yaptığı bir çalışmada, yüzey üzerinde izdüşüm olarak hayali görüntü üreten bir aygıt geliştirmiştir. 1659 (ya da 1662) yılında laterna magica adını verdiği aygıtla ilgili çizimler yapmıştır.

İnsan, tarihin ilk günlerinden beri ışık kaynağı olarak feneri kullanmıştır. Ayrıca şeffaf bir kağıt üzerine çizilen resimler, fener ışığına tutularak izlenmiştir. Fenerin çıkardığı ışık, yüzey üzerindeki resimlerin görülebilmesi için kullanılmıştır. Bu işlemi daha sağlıklı yapabilmek için fenerin dışarıya ışık veren deliğine, 1600’lü yıllarda bilinen, bir mercek sistemini koymak gerekmektedir. Bu şekilde, fenerin ürettiği ışık noktasal olarak şeffaf kağıt yüzey üzerinde toplanır ve kolaylıkla beyaz bir perde üzerine yansıtılabilir.

Fener, karartılmış bir ortamda içine yerleştirilen camın üzerindeki küçücük resmi, defalarca büyüterek beyaz bir yüzey üzerinde belirmesini sağlayan bir aygıttır. Bu aygıtın XVII. yüzyılda kullanıldığı düşünüldüğünde, bu gösteriyi izleyenlerin optik biliminin ilkelerinden çok, ortamın oluşturduğu büyüden etkilenerek bu aygıta büyülü fener adını vermişlerdir.

Resim: 2. 2

Resim: 4.11 Resim: 2. 2

Teknolojik yapısı açısından büyülü fener, karanlık kutunun geleneğini izler. Karanlık kutu dışarıdan gelen ışıkla, büyülü fener ise içinden çıkan ışık yoluyla görüntü üretir. Karanlık kutu, bir manzaranın görüntüsünü küçütülmüş olarak üretirken, büyülü fener ise küçük bir resmi büyüterek sergiler. Karanlık kutu, resmetmek için büyülü fener ise resmedilmiş bir görüntüyü yansıtmak için kullanılmıştır.

1671 1671, Athanasius Kircher; Büyülü fenerin çalışmasını gösteren ilk çizimi yaynladı.

1685 1685, Johann Zahn; Karanlık kutu ve büyülü fenerin birçok farklı çizimini yaptı.

1671, Büyülü Fener (Magic Latern); Çizim.

Kircher’ın Işık ve Gölgenin Yetkin Sanatı adlı eserinin 1671 tarihli baskısında yer alan, büyülü fenerin çalışmasını gösteren ilk çizim.j i

1694 1694, Robert Hooke; Resim Kutusu adlı aygıtı tasarladı.

1704 1704, Isaac Newton; Optik adlı eserini yayınladı.

111

4. Ünite - Durağan ve Haraketli Görüntünün Öyküsü

Büyülü Fener Gösterileri

Büyülü fener, cazibeli bir aygıt olarak 1660’lı yılların sonuna doğru, Avrupa’da hızla yayılmıştır. Özellikle de eğlence amaçlı sahne gösterilerinde kullanılmıştır. Zaman içinde çeşitli alanlarda kullanılan bu aygıtın yüzey üzerinde resmetme geleneği açısından üzerinde durulması gereken temel noktası şudur: Şeffaf bir yüzey üzerine resmedilen şeylerin, ışık ve optik aracılığıyla bir başka yüzey üzerinde büyütülmüş bir izdüşüm olarak yeniden üretilmesidir. Artık izdüşümün ortaya çıktığı yüzey, beyaz duvar ya da beyaz perde yeni bir olgudur.

Büyülü fener, aygıtı ve onun yüzeyi olan beyaz perde, görsel temsil geleneğinin bir parçası olmasının yanı sıra, insanın görme duyusuna yönelik yeni bir yönelimdir. Büyülü fener insanlık tarihinde bir dönüm noktası olarak görülür. Yüzey üzerine üretilen görüntüler, yeni bir yüzey üzerinde (perde de) izlenebilir olmuştur. Bu şekilde, şeffaf bir yüzey üzerine yapılan bir resim sadece bu yüzey üzerinde değil, bir aygıt yoluyla daha büyük bir yüzeye yansıtılmıştır. Böylece yeni başlayan bir durum söz konusudur. Bu durumun belirleyici öğeleri şunlardır: Işık yoluyla çalışan bir gösteri aygıtı, karartılmış bir ortam, gösteri yüzeyi olarak beyaz perde ve gerçek olmayan ikiboyutlu hayali görüntüler.

Büyülü fenerin bu yıllarda sergilediği görüntüler, doğal olarak, durağandır. Büyülü fener yoluyla görüntü üretirken, insan eli doğrudan işin içinde değildir. Resmeden kişi yaptığı resimi sergilerken bir aygıttan yararlanmaya başlamıştır. Bu aygıt, insan eli olmaksızın izdüşüm (projeksiyon) yoluyla yüzey üzerinde görüntü üretmenin yolunu açmıştır.

Resim: 4.13

1711 1711, Willem Jakop Van Gravensande; Panoramik görüntü üreten karanlık kutuyu üretti.

Resim: 4.12 1700, Büyülü Fener Gösterisi. Büyülü fenerin sunduğu, görme duyusuyla algılanan somut bir şeydir. Bu somut şey, izdüşüm (projeksiyon) yoluyla yüzey üzerinde görüntü üretmeye yönelik çabaların ilk aygıtıdır.

1700, Büyülü Fenerler. Çeşitli boyutlarda üretilen büyülü fenerler, farklı amaçlara yeönelik olara kullanılmıştur.

112

Görsel Kültür

Pozlama

Karanlık kutu yoluyla yüzey üzerinde görüntü üretme sürecinin yaygınlaştığı 1700’lü yılların ilk döneminde birçok kimyacı da, güneş ışığından etkilenerek yani pozlanarak rengi değişen kimyasal maddeler belirlemişlerdir. Güneş ışığında pozlandığında kararan kimyasal maddeler biliniyordu; ancak buna ışığın mı, yoksa ışığın ısısının mı neden olduğu bilinmiyordu . Johann Heinrich Schulze (1687-1744) bu konuyu, yaptığı çalışmalar sonucunda açıklığa kavuşturdu.

Schulze, 1727 yılında gümüş nitratı fırında ısıttı ve ısının maddenin kararmasıyla ilişkili olmadığını, maddenin kararmasına ışığın neden olduğunu belirtti. Schulze, gümüş nitrat ve nitrit asite daldırılan kalsiyum karbonatın, güneş ışığında pozlandığında, kalsiyum karbonatın renginin koyu mora dönüştüğünü de deneyle tespit etmiştir. Üzerine sözcükler ve harflerin yazıldığı mumlu kağıdı, yazıların olduğu yerden dikkatlice kestikten sonra içi kalsiyum karbonat çözeltisi dolu olan şişeye koyar. Şişe içindeki sözcükler ve harfler, kalsiyum karbonat çözeltisi içinde ışıktan etkilenerek koyulaşarak belirginleşmiştir. Schulze, cama çarpan güneş ışınlarının kağıdın kesilmiş bölümlerini koyulaştırmasını, doğanın neden olduğu bir marifet olarak değerlendirmiştir. İlk kez yüzey üzerinde pozlama yoluyla lekeler, şekiller elde etmeyi Schulze başardı. Kağıdın bir bölümünün maskelenmesi şeklinde yapılan bu çalışmalar bir anlamda, neredeyse yüzyıl sonra bulunacak olan fotoğrafın ilk ciddi denemeleri olacaktır. Onun başardığı, yüzey üzerinde pozlamayı kullanarak resmetmektir. Pozlama sonucunda elde ettiği, renk değişimiyle ortaya çıkan şekiller, lekeler sadece birkaç saat görülebildi. Kağıdın çevresindeki tebeşir karardığında ortaya çıkan lekeler ve şekiller yok oluyordu.

Jean Hellot (1685-1766), 1737 yılında seyreltilmiş gümüş nitrat çözeltisini kullanarak, casuslar için görülmeyen mürekkep yapmıştır. Mürekkep ile yazılan bu yazılar uzun süre güneş ışığında pozlandığında görülebilir hale geliyordu. Hellot gümüş nitratı kağıda uygulamıştır.

Işığa duyarlı olan gümüş klorür üstüne çalışmaları İsveçli kimyacı Carl Wilhelm Scheele (1742-1786)

1727 1727, Johann Heinrich; Schulze, gümüş nitratın güneş ışığının etkisiyle karardığını belirledi. Pozlama yoluyla, lekeler ve şekilleri resmetti.

1737 1737, Jean Hellot; Gümüş nitratı kağıt yüzeye uyguladı.

sürdürdü ve gümüş tuzlarından oluşan ışığa duyarlı bir yüzey üzerine pozlamayla yapılan renk değişiminin kalıcı olmasını sağladı. Scheel’in yaptığı bu tespit, tarihsel olarak yüzey üzerinde görüntü oluşturma çabaları içinde çok önemli bir aşamadır. Bu çalışmalar sonucuda 1750’li yıllara gelindiğinde ışığa duyarlı maddelerin, ışıktan etkilenerek renk değiştirmesi yani pozlama işlemi belirlenmiştir. Henüz bu işlem sonucunda ortaya çıkan renk değişiminin kalıcı olması sağlanamamıştır.

Fransız yazar Charles François Tiphaigne de la Roche (1729-1774) 1760 yılında Paris’te yayınlanan Griphantie adlı düşsel öyküsünden alınmış satırlar şöyledir: Şu pencere, şu geniş ufuk, şu siyah bulutlar, şu köpüren deniz, bir resimden başka bir şey değildir...

Bilirsiniz ki, farklı nesnelerden yansıyan ışık ışınları bir resim oluşturur ve örneğin gözün retinası, su ve cam gibi tüm cilâlı yüzeylerden yansıyan görüntüyü boyar. İlkel ruhlar hızla geçip giden bu görüntüleri saptamanın arayışı içindeydiler; çok yapışkan ve hızla sertleşip kuruyan marifetli bir malzeme oluşturdukları, bu malzeme sayesinde kaşla göz arasında bir resim oluşturulabiliyordu. Bir cam parçasını bu malzemeyle kaplıyor ve bu cam parçasını resmini yapmak istedikleri nesnelerin önüne tutuyorlardı. Bu tuvalin ilk etkisi bir aynanınkine benzer; ışığın görüntüsünü iletebileceği uzak, yakın tüm nesneler orada görülebilir.

Ancak camın yapamayacağını, tuval, bu marifetli malzeme sayesinde yapar, görüntüleri tutar. Ayna Resim: 2. 2görüntüleri özüne sadık olarak gösterir, ancak onları tutamaz; tuvalimiz görüntüleri oldukları gibi gösterir ve aynı zamanda onların tümünü tutar. Görüntünün bu izlenimi anındadır ve tuval hemen karanlık bir yere taşınır. Bir saat sonra tuvaldeki izlenim kurumuştur ve artık siz sanat tarafından taklit edilemeyecek ve zamanla bozulmayacağı için daha değerli bir resme sahipsin ... Çizimin doğruluğu, ifadenin gerçekliği, güçlü veya zayıf fırça darbeleri, gölgelerin gradasyonu, perspektif kuralları, bunların tümünü, emin ve hiçbir zaman yanılmayan elle, tuvallerimize gözü yanıltan görüntüler çizen doğaya bırakıyoruz. (çev. Merter Oral)

1760 1760, Yazar C. F. Tiphaigne de la Roche; Griphanie adlı düşsel öyküsünde ışık yoluyla resmetmekten söz etmiştir.

1782 1782, Jean Senebier; Siyah metalık gümüşün amonyakta çözülmediğini belirledi.

113

4. Ünite - Durağan ve Haraketli Görüntünün Öyküsü

Büyülü Fener Yaygınlaşıyor

Büyülü fener, insanın görme duyusunu yönelik olarak toplumsal yaşamda hızla yaygınlaşmıştır. 1700’lü yıllarda bu aygıtın geliştirmesine yönelik birçok çaba olmuştur. İkiboyutlu yüzey üzerinde, derinlik etkisi oluşturan ve gerçek olmayan hayali (fantasmagorik) gösteriler gerçekleştirilmiştir. Büyülü fenerin sunduğu, görme duyusuyla algılanan somut bir şeydir. Bu somut şey, izdüşüm (projeksiyon) yoluyla yüzey üzerinde görüntü üretmeye yönelik çabaların ilk aygıtıdır. Büyülü fener açısından üzerinde durulması gereken önemli bir konu da şudur: Bu aygıt daha önce üretilmiş olan bir şeyi (görüntü biçimindeki resmi) yüzey üzerinde yeniden ortaya çıkartır. Şimdi resmedilen şeyleri değil, geçmişte resmedilmiş olan şeyleri sunar. Bu önemli konu tarih içinde yeniden karşımıza çıkacaktır.

Robert Baker (1739-1806), büyük boyama resimlerin (4.8x13.7 m boyutlarında) sergilenmesiyle gerçekleştirilen yeni eğlence biçimine yönelik çalışmalar yaptı. Panorama olarak adlandırılacak olan bu büyük resimlerin patentini aldı (1787) ve 1792’de ilk panorama gösterisini yaptı.

Etienne-Gaspard Robert (1763-1837), büyülü fener aygıtını geliştirdi ve hareketli hale getirdi. Tekerlekli büyülü fenerle, hareket ve gerçeklik etkisi yaratan büyülü fener gösterileri yaptı. 1799’da fantaskop adını verdiği bu aygıtın patentini aldı. Bu alet haraketli, farklı kitlelere ulaşabilen bir eğlence aracı oldu.

Resim: 4.14 Resim: 2. 2

1785, Fastasmagorik Gösteriler. Gölge oyunu şeklindeki fanstasmagorik gösteriler, çocuklara ve yetişkinlere yönelik büyülü fener kullanılarak yapılıyordu. Bu gösterilerde birden çok büyülü fener bir projektör önünde kullanılıyordu. Bu gösterilerde görselliği etkilemek için duman kullanılıyordu. e

1798, Büyülü Fener; Tekerlekler üzerinde hareket eden bir büyülü fener. i

Resim: 4.16 Resim: 4.15

1784 1784, F. Dominique Seraphin; Büyülü feneri kullanarak gölge oyunu gösterileri yaptı.

1787 1781, Robert Barker; Çok büyük boyama resimlerle (panorama) gerçekleştirilen yeni bir eğlence biçiminin patentini aldı.

1792 1792, Robert Barker; İlk panorama gösterisini halka sundu.

1798 1798, Etienne-Gaspard Robert; Tekerlekler üzerinde hareket eden büyülü fener (fantaskop) aygıtı sergiledi.

Resim: 2. 2

114

Görsel Kültür

Güneş Resimleri

Işığa duyarlı maddeleri kullanarak yüzey üzerinde görüntü üretmeye yönelik çalışmalar 1800’lü yılların başında bir dönüm noktasına ulaşır. Bunu sağlayan çalışmaları, Thomas Wedgwood (1771-1805), Hamphrey Davy’i (1778-1829) ile birlikte yaptılar. 1795 yılında yaptıkları deneyleri 1802’de yayınladılar. Elde ettikleri sonuca Güneş Resimleri adını verdiler. Onlar, yüzey üzerinde elde ettikleri görüntüyü sabitlemeyi başaramadılar. Ayrıca Wedgwood, karanlık kutunun verdiği görüntüyü kaydetmeyi denedi; ama gümüş nitrat yeteri kadar ışığa duyarlı olmadığı için çok zayıf bir görüntü elde edebildi.

Kağıt ya da deri yüzeyi gümüş nitrat çözeltisiyle ıslatılarak ışığa duyarlı hale getiriliyor. Yüzey üzerine konulan nesne, güneş ışığının etkisine bırakılıyor. Yüzeyin nesneyle kaplı olan alanı açık renk olarak kalır ve yüzeyin diğer alanı ise, önce farklı tonlarda gri ve kahverengine döner daha sonra ise siyahlaşarak kararır. Pozlanan alan kararır ve nesnenin kapladığı alan ise pozlanmamış olarak beyaz bir leke olarak ortaya çıkar. Fotografik Çizimler ya da Fotogram olarak da adlandırılan bu görüntülere ne yazık ki sadece zayıf kandil ışığında bakılabiliyordu. Güneş ışığında bakıldığında ise, pozlanmamış alan olarak beliren nesnenin görüntüsü, ışıktan etkilenerek kararıp yok oluyordu.

Wedgwood’un, Davy ile yaptığı çalışmalar sonucunda, ışığa duyarlı maddeleri belirleyerek pozlama yüzeyini ortaya çıkarmışlar ve kontak baskı yöntemini belirlemişlerdir. Öte yandan, karanlık kutu yoluyla yüzey üzerine görüntü kaydetmek için denemeler yapılmış; ancak başarılı olamamışlardır. Bütün bu çalışmalar fizik ve kimya biliminin yani optik ve kimyanın yeni bir buluş için yönlendirilmesidir.

1806, Aydınlık Kutu; Camera Lucida. Karanlık kutunun tersine çalışan bir aygıttır. Üzerine kağıt konulan bir sehpa ve sehpaya takılan prizma sisteminden oluşur.

Gözünü prizmaya dayayan kişi, prizmanın önünde duran nesnenin yansıyan görüntüsünü kağıt üzerinde görür.

Bu görüntü, kalemle çizildiğinde nesnenin resmi ortaya çıkar.

Joseph Nicéphore Niépce (1765-1833), Niépce’in adı geçtiğinde, onun doğduğu yer olan Fransa’da Chalonsur-Saône’daki bir duvarı hatırlamak gerekir. O duvarın üstünde “Nicéphore Niépce 1822 yılında, bu köyde fotoğrafı buldu” yazılıdır. Onun yaşadığı yıllarda bir çoğaltma tekniği olan taşbaskı (lithography) çok yaygındı.

Niépce, baskı için temel olan çizimleri yüzey üzerine çizerek, yapmak yerine yeni bir teknikle aktarmayı denedi. O, aslında çizerek resmetmek yerine, bir anlamda yeni bir resmetme tekniği peşindeydi. Karanlık kutuda görüntünün ortaya çıktığı yüzey üzerine duyarlı levhayı yerleştirerek, gravür kopya etmek ötesinde karanlık kutunun gördüğü her şeyi kaydetmeye yöneldi.

Bu şekilde, gravür kopyalamak yerine, karanlık kutunun gördüğünü kaydetmeye yani özgün bir eser yaratmaya çalıştı.

Resim: 4.17

1802, Thomas Wedgwood ve Humphrey Davy.

Güneş Resimleri’ni elde ettiler.

1802

1806,W. Hyde Wollaston; Aydınlık kutuyu (camera lucida) tanımladı.

1805

1806 1805, Astor Sütunu. yapımına başlandı.

Yaklaşık on dakikalık bir filmin, sinematik öyküsü sütunun yüzeyi üzerine resmedilmiştir.

1814, J. Niépcehore Niépce; Helyografi çalışmalarına başladı.

1810

1814 1810, Hareketli panorama gösterisi yapıldı.

115

4. Ünite - Durağan ve Haraketli Görüntünün Öyküsü

Fotoğrafın Bulunuşu

Bu Resim 4.18, ilk fotoğraf olarak kabul edilen helyografidir.

J. Niépcehore Niépce tarafından 1827 yıllında karanlık kutu ve ışığa duyarlı yüzey kullanılarak kaydedilmiştir. Niépce, ışıktan etkilenerek ağaran değil, kararan maddelerle ilgilendi.

Diğer yandan da karanlık kutuya giren ışık miktarını düzenleyebilmek için diyafram sistemine yönelik çalışmalar yaptı.

Işığa duyarlı madde olarak yahuda bitümü maddesini buldu.

Bu maddeyi kurşun ve kalay alaşımla bir levhayla kapladı ve karanlık kutuda pozladı. Levha üzerinde ışıktan etkilenmiş alanlar beyazlaşmış olarak, ışıktan etkilenmeyen alanlar ise,

duyarkatın temizlenmesiyle siyah olarak ortaya çıkıyordu.

Niépce, metal levha üzerindeki bu resme heyografi adını vermiştir. Le Gras’da Pencereden Görünüm bu helyografi toplam sekiz saat pozlanmıştır. 20.3x16.5 cm boyutlarındaki bu ilk fotoğraf, ışıklı ve karanlık alanlardan oluşan bir negatif görüntüdür.

Bu ilk fotoğrafla birlikte optik yoluyla karanlık kutuda yüzey üzerinde ortaya çıkan görüntü, ışığa duyarlı bir yüzey üzerine kaydedilerek sabitlenmiştir. Bu buluş, çizerek, boyayarak ya da kazıyarak resmetme tekniklerinden farklı yeni bir resmetme tekniğidir.

Resim: 4.18 1827, Nicéphore Niépce; Le Gras’da Pencereden Görünüm. Helyografi. 20.3x16.5 cm. boyutlarındaki ilk fotoğraf.

1822, L.J Mande Daguerre; Diyorama gösterisi yapılan özel bir binanın açılışını yaptı.

1816 1816, J. Niépcehore Niépce; Karanlık kutuyu kullanarak yüzey üzerine görüntü kaydetti ve Retinas adını verdi.

1822 1822, Jeremiah Gurney; Işık ve projeksiyon sistemi kullanarak geçişli gösteriler gerçekleştirdi.

1825, John Ayrton Paris; Thomitrop -Mucize Dönüşadlı optik oyuncağı yaptı.

1825 1825, Peter Mark Roget; Görmenin sürekliliği olgusunu belirledi.

1827 1827, J. Niépcehore Niépce; İlk fotoğraf olarak kabul edilen helyografiyi gerçekleştirerek, fotoğrafı buldu.

116

Görsel Kültür

Durağan Resim Hareketleniyor

İnsanın görme sisteminin nasıl çalıştığıyla ilgili bilgiler geliştikçe, 1800’lü yıllarda doğrudan görme duyusuna yönelik aygıtlar geliştirilmiştir. Optik Oyuncaklar ya da Felsefi Oyuncaklar olarak adlandırılan bu aygıtlar, durağan resimlerden görüntüler üreten bir tür oyuncaklardı. Bu aygıtların altında yatan düşünce, belirli kısa aralıklarda algılanan görsel duyumların, görme sistemi içinde yoğrulması sonucunda, görülen nesnenin bulunduğu durumların farklılaşarak algılanmalıdır.

Bu aygıtların ilki John Ayrton Paris tarafından, 1825’te thomıtrop geliştirilmiştir. Bu aygıt, daire biçiminde küçük bir karton disketten oluşur. Bu disketin her iki yüzünde birbiriyle ilişkili olan çizim resimler yer alır. Örneğin, bir yüzünde bir kuş, diğer yüzünde ise boş bir kafes ya da bir yüzünde yukarıya doğru sıçrayan köpek, diğer yüzünde havada uçan kuşlar yer alır. İki yüzünde çizilmiş resimler yer alan bu yuvarlak disket, yanlarından, iki kenarından iple tutturulmuştur. Disketin iki tarafındaki ipler, sağ ve sol elle tutularak çevrilerek disketin kendi ekseni etrafında burulması sağlanır. Böylece yavaşça burulmuş olan ipin çözülmesi ve geri sarılması şeklinde, diskin dönmesi gerçekleşir. Dönme sonucunda disketin iki yüzü bir eksen etrafında aynı anda görülür. Bu dönüş sırasında diskin iki yüzündeki resimler birbiri üstüne bindirilmiş (bindirme) olarak görülür. Böylece kuş kafesin içinde ve köpek uçan kuşları yakalamaya yönelik olarak görülür.

Bir nesne görüldüğünde, bu nesnenin gözün ağtabakası (retina) üzerindeki görüntüsü, nesne görme alanından çıktıktan sonra ağtabaka üzerinde yaklaşık 1/20 saniye kalır. Nesne görme alanından çıktıktan sonra onun görüntüsü ağtabakada kalır ve görme devam eder. Bu olguya görmenin sürekliliği ya da görmenin devamı kuralı adı verilir. Bu kurala göre disketin iki yüzünde yer alan resimler, disket çevrildiğinde çok

Resim: 4.19 1825, Thomıtrop. Y.; İki yüzünde farklı çizim resimlerin yer aldığı disk, kendi ekseni etrafında dönerek durağan çizimlerin üst üste binerek hareket algılamasını sağlar

kısa aralıklarla birbiri ardı sıra ve tek tek görülür. Böylece, diskin üzerindeki iki resimle ilgili olarak hareket algısı ortaya çıkar.

Durağan resimlerin hareketlendirilmesine yönelik Faraday Tekerleği, Stobskop, Zoetrop gibi aygıtlar yoluyla yüzey üzerinde gerçekte olmayan, yanılsama olarak hareket izlenimi oluşturulmuştur. Bu aygıtlar görmenin sürekliliği kuralına göre çalışır.

1830, Fenekitikop. Aygıt ve üzeğrinde çizillerin yer aldığı diskler.

Resim: 4.20

1834 S. R. Von Stampfer.

Stobskop adlı aygıtı geliştirdi.

William G. Homer.

Zoetrop adlı aygıtı geliştirdi.

1833, L.J. Mande Daguerre. Gümüş iyot levha üzerinde gizli görüntü elde etti.

1830 1830, J.A. Fredinand Platea.

Yanılsama olarak yüzey üzerinde hareket yaratan Fenakitiskop adlı aygıtı yaptı.

1830, L.J. Mande Daguerre.

Gümüş ve iyot maddelerini birlikte levha üzerine kapladı.

1831 1831, Michael Faraday.

Hareket algısını teknik bir aygıtla yönlendiren Faraday Tekerleği adlı aygıtı buldu.

1833 1833, W. H. Fox Talbot.

Işığa duyarlı yüzey üzerinde negatif silüet görüntü elde etti.

1834

1835

1837 L.J. Mande Daguerre.

Dagerreyotip adını verdiği yeni bir fotoğraf elde etme yöntemi buldu.

1837 1835, W. H. Fox Talbot.

Lacock Abbey’deki Demir Pencere adlı fotoğrafı çekti.

117

4. Ünite - Durağan ve Haraketli Görüntünün Öyküsü

Dagerreyotip ve Kalotip Yöntemler

L. J. Mandé Daguerre (1787-1851), Niépce ile birlikte fotoğrafın buluşunu gerçekleştiren kişidir. Bu iki kişinin neredeyse fotoğrafı birlikte buldukları söylenebilir. Daguerre, 1837 yılında gümüş iyot kaplı levha üzerine kaydetmeyi başardığı görüntünün yüzey üzerinde kalıcı olmasını da, bilinen tuz çözeltisini kullanarak gerçekleştirdi. Kullandığı yöntem (Dagerreyotip) çok etkin olmamasına rağmen, yine Daguerre görüntünün kalıcı olmasını sağladı.

Bu yıllarda Daguerre, görüntü kalitesi çok iyi olan fotoğraflar elde etti. Pozlama süresini de çok azaltmıştı. Niépce’in saatler süren pozlama süresini Daguerre, ortamın ışık durumuna göre on dakikanın katlarına düşürdü. Sonuç şaşılacak derecede iyi idi. Bu fotoğraflarda en ince detaylar, ışıklı ve karanlık alanlardaki ton değerleri görülebiliyordu. Nesnelerin dokusu, ton değeri ve konturları belirleme açısından fotoğraflarda ortaya çıkan başarılı gerçeklik hemen anlaşılıyordu.

Bu yıllarda, fotoğrafın buluşu konusunda araştırma yapan bir diğer kişi de William Henry Fox Talbot (1800-1877) adlı bilim adamıdır. Talbot ışığa duyarlı yüzey olarak, gümüş tuzları ve gallic asitle kaplı kağıt yüzeyi kullandı. Gümüş tuzları üzerine düşen ışığın gücüne bağlı olarak grinin farklı tonlarında kararır ve gizli görüntü oluşur. Kimyasal işlemler sonucunda gizli görüntü, negatif olarak gerçek görüntüye dönüşür. Tablot yeni bir fotoğraf yöntemi bulmuştur, buna da Kalotip adını vermiştir. Kalotip yönteminde negatif görüntü vardır, bu negatiften pozitif fotoğraf elde edilir.

Niépce’nin helyofrafisi ve Daguerre’in dageurreyotip yöntemlerinde tek fotoğraf söz konusudur. Talbot’un kalotip yönteminde ise bir negatif görüntüden istenildiği kadar fotoğraf çoğaltmak mümkündür. Talbot’un yöntemiyle birlikte fotoğraf artık bir mekanik çoğaltma tekniği haline gelmiştir.

1839, L. J. Mandé Daguerre. Daguerreyotip ve Diyorama Yönteminin Tarihçesi, adlı kitapçığı yayınladı.

Hippalyte Bayart. Duyarlı kağıt üzerinde doğrudan pozitif görüntü elde etti.

1839

1840

Resim: 4.21

1837, Dagerreyotip. Daguerre, gerçekleştirdiği buluşuna Dagerreyotip adını verdi.

Daguerre böylece fotoğrafçılıkla ilgili iki önemli konuyu belirlemiştir. Birincisi; ışığa duyarlı yüzey üzerinde çok az bir pozlama sonucunda

görüntü oluşumunu sağlayarak levha üzerinde gözle görülmeyen gizli görüntü (latent image) oluşturmuştur. İkincisi; ise levha üzerindeki bu gizli görüntüyü, kimyasal işlemler sonucunda geliştirerek ortaya çıkarmaktır.

Resim: 4.22

1835, W.H. Foxtalbot; Demir Pencere. Bu fotoğraf, çok küçük, neredeyse bir pul büyüklüğünde ve teknik olarak mükemmeldir. Kağıt üzerindeki bu negatif görüntüde, İngiltere’nin Güney Gallery Bölgesi’nde kendisinin de yaşadığı Lacock Abbey’deki demirli bir pencere resmedilmiştir. Talbot, kağıt üzerindeki bu negatif görüntünün yanına kendi el yazısıyla; “Demir

Pencere (Camera Obscura’la) Ağustos 1835. İlk defa gerçekleştirirken, objektifin verdiği görüntüyü içimden iki yüz sayarak pozladım”, anlamına gelen bir bilgi notu düşmüştür. Bu çekim için Talbot’un kullandığı küçük fotoğraf makinesine eşi Constance, küçük fare kapanı adını vermiştir.

1845, D. Octavius Hill ve Robert Adamson.

Newhavenli Balıkçı Kadınlar, adlı toplumsal belgeci fotoğrafı çektiler.

1843, Anna Atkins; İçinde fotoğrafın yer aldığı ilk kitabı yayınladı.

1843 1840, Fox Talbot; Kalotip yöntemini buldu.

1844

1845 1844, Fox Talbo; Doğanın Kalemi adlı kitabını yayınladı.

1848 1848, Negatif görüntü elde etmek için albüminde duyarlı hale getirilmiş cam yüzey kullanıldı.

118

Görsel Kültür

Fotoğraf Yaygınlaşıyor

Fotoğrafçılar 1800’lü yılların ikinci yarısında, hayatın her alanına girmişlerdir. Her olayın her nesnenin fotoğrafını çekmişlerdir. Bir taraftan günlük hayat resmedilirken öte yanda fotoğraf makinesi bir göz gibi savaş alanlarına girmiştir. Ayrıca fotoğrafın resmetme tekniğinin kendine özgü ifadesini yaratıcı fotoğrafçılar sanatın ortamına taşımışlardır.

1853 Nadar; Fotoğrafının Eşi.

Kolodyum negatiften gümüşjelatin baskı. Işık-gölge karışımı (chiaroscuro) ışıklandırmasıyla aydınlatılan kadının yüzündeki aydınlık ve gölgeli alanlar onun belirgin olmayan bakışına anlam katmakta. Bir bel çekimi ölçeğindeki bu fotoğrafta, kadının giysileri tamamen karanlıkta, bu karanlığın içinden kenarlı dantelli bir giysiden çıkan el, çeneye dayanmış durumda. Çeneye dayalı ele ve elin içinden çıktığı dantelli giysiye düşen ışık, ışık-gölge karışımı aydınlatmasının tipik öykü anlatma özelliğini sergiler nitelikte.

Bütün bunlar fotoğrafın hakim olan etkisini, kadının belirsiz bir geleceğe bakışını destekleyen öğelerdir. i

Resim: 4.23

Resim: 4.25 1865 Julia Margaret Cameran; Esin Perisinin Fısıldayışı. Platinum baskı. .Dini bir öykünün düzenlendiği izlenimi uyandıran bu fotoğrafta, yaşlı adamın elinde bir keman da görülmektedir.

Yaşlı adam, kulağına bir şey fısıldayacak

olan çocuğu dinlemek için bekler durumda resmedilmiştir. Cameron, geleneksel sanatlara ilgi duyan bir kişi olarak dramatik aydınlatma, mekan düzenlemesi ve optiğin olanaklarından yararlanarak fotoğraf çekmiştir. e

Resim: 4.24

Resim: 4.26

1855 Robert Fenton; Ölümün Vadideki Gölgesi. Klorür kaplı kağıt baskı. Roger Fenton tarafından Kırım Savaşı’nda (1853-1856) çekilen fotoğraflar, fotoğrafın belgeci yönünü ortaya çıkarma açısından önemlidir. Fenton’un bu fotoğrafında tek bir insan yok, ama hemen ölüm akla geliyor. Bu fotoğraf, bilgi ve duygu yüklü bir belge. e

1860, Gaspard F. T. Nadar; Bir balonun içinden Paris’in havadan fotoğrafları çekti.

Ressam Daumier’nin konuyla ilgili resimlemesi f

1856, Roger Fenton; Kırım Savaşında fotoğraf çekti. Bu şekilde, basın fotoğrafçılığı başladı.

1851, Talbot. 1/1000 örtücü değeriyle fotoğraf çekti.

1851

1900 Yıldız Albümleri; Sultan Abdülaziz ve Sultan Reşat dönemlerinde başlayan, çoğunluğu ise Sultan II. Abdülhamid döneminde tamamlanan Osmanlı günlük yaşamını gösteren albümler. 370 fotoğrafçının, 36 bin 535 fotoğrafını kaplayan 911 albümden oluşur. e

1852 1852, Gaspard F. T. Nadar; Fotoğrafçının Eşi adlı fotoğrafı çekti.

1856

1857 1857, Oscar Rejlander; Hayatın İki Yolu adlı, birleştirilmiş negatiflerden oluşan allegrolik fotoğrafını çekti.

1860

1865 1865, Julia Margaret Cameron, ilk kadın fotoğrafçı olarak Esin Perisinin Fısıldayışı adlı fotoğrafını çekti.

119

4. Ünite - Durağan ve Haraketli Görüntünün Öyküsü Resim: 4.27

Resim: 2. 2

Fotoğraf Sanatın Ortamında

Fotoğraf, ilk bakışta hep doğaya öykünen bir resmetme tekniği olarak düşünülmüştür. Oysa fotoğraf bir ifade etme şeklidir. Fotoğrafın sanatın ortamına girmeye başladığı dönemde, fotoğrafın resmetme tekniğiyle ilgili olarak yeni yaklaşımlar da olmuştur. Bu yaklaşımların ilki resimselcilik (pictorialism) yaklaşımıdır. Oskar Gustave Rejlander (1813-1875), Henry Peach Robinson (1830-1901), Julia Margaret Cameron (1815-1879) gibi sanatçı ruhlu kişiler, duygularını fotoğraf tekniğini kullanarak yüzey üzerine yansıtırken, dönemin yaygın sanatı olan resim sanatına öykündüler.

Fotoğraf, 1850’lerden itibaren mekanik çoğaltma teknolojisi olarak ilgi görmüştür. Sanayi Devrimi’nin etkilerinin yaşandığı bu dönemde, fotoğrafı resim sanatına düşman olarak görenler de olmuştur. Fotoğrafın tarihsel süreç içindeki gelişimi, olumsuz bir dönem oluşturmamıştır. Belgeleme ve çoğaltma özelliği olumlu etkiler yaratarak yayılmıştır.

1857 Oskar G. Rejlander; Hayatın İki Yolu.

Birleştirilmiş albümün baskı.Rejlander’in bu fotoğrafı (78.7 x 40.6 cm.) otuz ayrı negatiften oluşur. Üst üste baskı tekniğiyle oluşturulan bu fotoğraf, genç bir insanın hayatta karşısına çıkacak olan iki farklı geleceği göstermektedir.

Fotoğraf tekniğini, zanaakâr olarak çok yetkin bir şekilde kullanmıştır. Bu zanaakârlığını

tuval üzerine bir resim yapıyormuş gibi kullanmıştır. Hayatın İki Yolu çalışmasında fotoğrafın yardımcı bir araç olarak kullanıldığı açık olarak görülür. Rejlander, fotoğrafın kendi başına yaratıcı bir ortam oluşturmasından çok, gerçeği olduğu gibi kaydetme yönünü belirginleştirmiştir. e

Resim: 4. 28

1870, Étienne Jules Marey; Fotoğraf teknolojisini kullanarak, uçan kuşları hareketlerini belirlemeye yönelik çalışmalar yaptı.

1869 1869, Louis Ducos du Hauron, renkli fotoğrafı geliştirdi.

1870

1871 1871, Richard Leach Maddox; Jelatin gümüş bromür kullanarak kuru kollodyum yöntemini geliştirdi.

120

Görsel Kültür

Hareketli Görüntü

Fotoğrafın yeni bir resmetme tekniği olarak sadece nesneleri yüzey üzerinde çok kısa bir sürede, yani saniyenin küçük zaman aralıkları içinde resmetmesi yanında, resmedilen şeyin donuk bir görüntü olarak yüzey üzerine çıkarması da önemli bir olgudur.

Bir nesnenin hareketini, başlangıcından sonuna kadar yüzey üzerinde ortaya çıkarmak için yani süreklilik içinde bir hareket olarak algılanabilmesi için, bu hareket sürecinin belli durumlarının fotoğrafını çekmek yeterli olacaktır.

Görmenin sürekliliği kuralına göre; görme sistemimiz, bir hareket sürecinin belli durumlarından oluşan durağan resimleri, belli aralıklarla ardı ardına gördüğünde, yanılsama olarak hareket olgusu yaratabilir. Bu noktada fotoğraf makinesine düşen görev, hareket halindeki bir nesnenin belli durumlarını (an’larını) yüzey üzerine kaydetmesidir

Eadweard Muybridge (1830-1904), 1877-1878’de bir koşu pistinin karşısına, 24 fotoğraf makinesi yerleştirdi.

Her fotoğraf makinesinin çekim düğmesinden koşu pistine bir ip çekti. Koşuya başlayan at, bu ipleri birbiri ardı sıra kopararak ve fotoğraf makinesinin çekim düğmeleri de birbiri ardı sıra basılarak pozlama gerçekleşiyordu. Böylece 1/1000 örtücü hızında pozlama elde eden Muybridge, atın yirmi dört ayrı fotoğrafını elde etmiştir. Fotoğraflarda tırıs koşan bir atın koşu sırasındaki bütün hareketleri, çok net ve belirgin olarak görülür. Ayrıca Muybridge, yanılsama olarak hareketli görüntünün yüzey üzerinde ortaya çıkmasına yönelik bir aygıt da geliştirmiştir (1879). Zoepraksinoskop adını verdiği bu aygıt, hareketli görüntü projektörü olarak tasarlanmıştır.

1877 Eadweard Muybridge; Atlayan At. y. 1877. Muybridge bir çizgi üzerine yerleştirdiği yirmi ayrı fotoğraf makinesiyle bu fotoğrafları, yüksek örtücü değeriyle birbiri ardı sıra çekti.

Resim: 4.29

1877, George Eastman; Yaş kollodyum yöntemini basitleştirdi.

1873; Eadweard Muybridge; hareketin aşamalarını, tırıs giden bir atın fotoğrafını çekerek belirledi.

1873

1877

1878 1878; Muybridge, birden çok fotoğraf makinesiyle, 1/1000 örtücü hızıyla uçan kuşun hareketinin aşamalarını belirleyen fotoğraflar çekti.

1879, Muybridge; hareketli görüntü projektörü olan zoepraksinoskop adlı aygıtı geliştirdi.

1879 1879, George Eastman, fotoğrafın kitlesel üretimini sağlayacak olan duyarkat üretme makinesini geliştirdi.

1882 1882, Étenne-Jules Marey; Fotoğraf tüfeği adlı, birden çok fotoğraf makinesinin bir arada yer aldığı, aygıtı geliştirdi.

121

4. Ünite - Durağan ve Haraketli Görüntünün Öyküsü Resim: 4. 31

Sinemanın Bulunuşu

Muybridge’nin fotoğrafı kullanarak elde ettiği sonuçlar, saniyenin 1/1000 süresinde hareketin dondurulmasıyla birlikte, durağan resimlerin yarattığı yanılsama olarak hareket olgusuna da yönelmeyi sağlamıştır. Dönemin mucit işadamı Thomas Alva Edison (1847-1931) kinetograf adlı hareketli görüntü kaydetmeyi sağlayan aygıtı (1890) ve hemen ardından hareketli görüntü gösterimi için kinetoskop (Resim 4.30) adlı aygıtı geliştirmiştir (1891).

Edison’un tek kişi taResim: 4.30 rafından izlenen kinetoskop aygıtının yerine birden çok insanın izleyebileceği bir aygıtın geliştirilmesine yönelik çabaları Lumière Kardeşler, Sinematograf adlı buluşlarıyla ortaya koymuşlardır. Auguste et Louis Lumière (1862-1954) ve Louis Jean Lumière (18641948), Sinematograf hem film çekimi hem gösterim hem de negatif filmin pozitife basımını yapabilen bir aygıttı. (Resim Kinetoskop; 1891. Thomas A. 4.31) Aygıt, kamera olarak Edison tarafından geliştirilen bu aygıt, saniyede 16 kare çekim yapıyor hareketli görüntünün kişiye özel olarak izlenmesine yöneliktir. Yaklaşık 20 m. ve gösterici olarak da saniyede uzunluğundaki filmini izleyen kişi, 16 kare olarak gösterimi tam anlamıyla hareketi gördüğünü gerçekleştiriyordu. Bu şekilde, söylemek mümkün değildir. Hareket diye görünen düzensiz bir şekilde duran Lumière’ler hem çekimde hem ve hareket eden nesnelerdir. e de gösterimde film akış hızını, saniyede 16 kare olarak belirlemiş oldular. Lumière’lerin öncesinde hareketli görüntü (İngilizce, motion pictures karşılığı) ve kullanılan yüzeyden yola çıkarak film adları kullanılmıştır. Lumière’lerin buluşuyla birlikte, cinèmatographe sözcüğünün kısaltması olarak sinema (cinema) denilmiş; ancak yine de hareketli görüntü, film ve sinema sözcüklerinin üçü de kullanılmıştır.

1888, Kodak adıyla fotoğraf malzemeleri üreten bir şirket kuruldu.

Kodak firması, “Siz çekim düğmesine basın, gerisini biz yaparız.” tanıtımıyla, 25 Dolara satılan, içinde 100 kare film yüklü fotoğraf makinesini piyasaya sundu.

George Eastman, ışığa duyarlı taban malzemesi olarak selüloit tabanlı bir yüzey geliştirdi.

1885 1855, Eastman American Film Şirketi, ilk şeffaf tabanlı negatif fotoğraf filmini tanıttı.

1888

1889 1889, Charles Émile Reynaud, Optik Tiyatro adlı gösteriyi gerçekleştirdi. İlk roll film piyasaya çıktı.

Resim: 4. 32

.Lumiére Kardeşler, Paris’te Capucines Bulvarı’nda Grand Cafe’de (28 Aralık) Trenin Ciotat Garına Girişi adlı 50 saniyelik filmi, izleyici topluluğuna gösterdiler. e Resim: 4. 33

1890, Edison, film yüzeyine hareketli görüntü kaydetmeyi sağlayan Kinetograf adlı aygıtı geliştirdi.

1890

Sinematograf; 1895.

Lumière Kardeşler tarafından geliştirilen bu aygıt; kamera, gösterim ve negatif filmin pozitife basımı için kullanılabiliyordu.

Aygıt, 7 kg. ağırlığında 20 cm. uzunluğunda ve 12 cm. genişliğinde kutu biçimindeydi. Lumière’lerin buluşu kinetoskop gibi elektrikle çalışmıyor, elle çalıştırılıyor ve kalsiyum ışığı aydınlatma kaynağı olarak kullanılmıştı. e

1891 1891, Edison, hareketli görüntü gösterimi sağlayan Kinetoskop adlı aygıtı geliştirdi.

1894, Edison, Kara Maria adlı güneş ışığından yararlanan hareketli görüntü çekimi yapılan stüdyosunu yaptı. İlk Kinetoskop salonu New York’ta açıldı. Edison’un çektiği filmler New York’ta gösterime başladı.

1894

1895 1895, Auguste ve Louis Lumiére Kardeşler, Sinematograf buluşunu belgelediler (13 Şubat). Lumiére Kardeşler, Lumiére Fabrikalarından Çıkış adlı filmi çektiler (19 Mart) Thomas Armat, Vitaskop adlı aygıtı geliştirdi. Bu aygıt üzerinde, hareket düzenleyen dur-ilerle düzeneğini geliştirerek uyguladı. Kodak, cep fotoğraf makinesini duyurdu.

122

Görsel Kültür

İstabul’da İlk Sinematograf

Sinema, Anadolu topraklarına doğal olarak İstanbul’dan başlayarak girmiştir. İstanbul içinde de böyle bir etkinliğin yeri Beyoğlu (Pera) olmuştur. Bu konudaki en ayrıntılı çalışmaları araştırmacı Giovanni Scognamillo yapmıştır. Onun bu konuda Türk Sinema Tarihi 1896-1986 adlı kitabındaki bilgiler şöyledir:

İstanbul, Pera’da gerçekleştirilen bu ilk sinema gösterisiyle ilgili olarak gazeteci, yazar Ercüment Ekrem Talû (1886-1956) tarafından anlatılmıştır. Bir dönemin ünlü Perde-Sahne Dergisi kaleme aldığı İstanbul’da İlk Sinema ve İlk Gromofon yazısından bu olayı şöyle anlatır:

Çocuktum, sekiz - dokuz yaşlarında vardım.

Tam tarihini söyleyemeyeceğim ama, sanırım 1896 - 97 yıllarıydı. Bir cumartesi günü, rahmetli ağabeyim Nejat’ la birlikte okuldan çıktık.

Cihangir’ deki evimize gidecektik. Yatılı olmayan arkadaşlarımızdan birisi, ‘Duydunuz mu?’ dedi. ‘Şurada Sponek’ in salonunda bugün sinematograf (sinema sözcüğünün kısaltılmamışı) göstereceklermiş. İlginç bir şeymiş diyorlar, yeni bulunmuş. Fotoğrafın canlısı gibi bir şey imiş.

‘Ağabeyimle ben, çocuk, bizimle alay ediyor sandık, ama o içtenlikle konuşuyordu. ‘Saat 4’ te başlıyormuş, ben gideceğim’ diye sözünü tamamladı. Bütün gösteri, yarım saat sürdü.

Seans, geceye de birkaç kez yinelenecekti. Çıktık.

Fennin bu buluşunu birbirimize anlatmaya, çözümlemeye çalışıyorduk. Aklımız bir türlü ermiyordu. İstanbul halkının çoğunluğu da bu konuyu konuşuyordu Kimi, bu sihirli buluşu günah sayıyor; kimi, gidip gördüğünden ötürü tövbe edip, Tanrı’ ya bağışlanmasını yakarıyordu. İşte ilk sinema, sinematograf adıyla İstanbul’ a böyle geldi böyle geldi.

Weinberg demek, Pera’da, Concordia’da ilk sinematograf gösterileri, Sponeck’teki halka açık, çok bilinen, defalarca anlatılan ilk gösteri demektir (şayet gerçekten ilk gösteri ise!). Gösterinin afişini, Fransızca metninden tekrar okuduğumuzda olay şu şekilde özetlenmiş oluyor: SPONECK SALONU GALATASARAY KARŞISI BİRİNCİ KAT YAŞAYAN RESİM CANLI PROJEKSİYONLAR DOĞAL BÜYÜKLÜKTE TÜM PARİS’İ AYAĞA KALDIRAN GÖRKEMLİ VE ŞAŞIRTICI GÖSTERİ İLK KEZ İSTANBUL’DA GÖSTERİLER HER GÜN 5,30; 6,30; 8,30 ve 9,30 PAZAR VE CUMA MATİNE The Oriental Advertiser’ın Ocak 1897 ilanlarına bir göz attığımızda ek bilgiler elde etmekteyiz. Örneğin, 16.1.1897 tarihli ilan metninden “seyircinin, büyük bir ilgi ile, Sinevitograf ’ın ışıklı projeksiyonlarını, canlı fotoğraflarını izlemekte olduğunu” öğreniyoruz.

22.1.1897 tarihli ilan-haberden de programın sık sık değiştiğini, halkın “bu garip canlı fotoğraf gösterisine” iyice ısındığını, Çar’ın Paris’e Varışı, Seine Nehrindeki Gemiler, Deniz Banyosu vb. görüntülerini çok tuttuğunu da öğrenmiş oluyoruz.

Resim: 2. 2

1900, İlk kez, bir fotoğraf makinesi Brownie, 1 Dolar fiyatla piyasaya çıktı.

1903, Alfred Stieglitz’in editör ve yayıncısı olduğu Camera Work yayın hayatına başladı.

1896 1896, Edison, vitaskop aygıtının buluş belgesini aldı. Oscar Messers, Malta Haçı olarak adlandırılan örtücü sistemini buldu.

ABD’de New Orleans’ta vitaskop salonu açıldı.

1897 1879, İstanbul’da sinematograf gösterisi başladı.

1898 1898, George Méliés; Belalı Dört Kafa adlı filmi çekti.

1900

1901

1902

1901, İngiltere Kraliçesi 1902, George Méliés; Victoria’nın cenaze Aya Yolculuk adlı töreni hareket görüntü gerçeküstü filmi çekti. kamerasıyla kaydedildi.

1903

123

4. Ünite - Durağan ve Haraketli Görüntünün Öyküsü

Sinema Gelişiyor

Sinemanın ilk filmleri; Edison, Lumière Kardeşler ve Méliés tarafından üretilen filmlerdir. Lumière’lerin yaklaşık bir dakika süren filmleri, insanların günlük yaşamlarında gördükleri şeylerin beyazperdeye yansımasından öte şeyler değildir.

Yaklaşık on yıl Lumière’lerin filmleri izleyici toplamıştır.

Edwin S. Porter (1869-1941), film yapım süreciyle ilgili olarak birçok yeni şeyi ilk kez gerçekleştirmiştir. Amerikalı Bir İtfaiyecinin Hayatı (1903) adlı filmi hem ele aldığı konu hem konuyu işleyiş biçimi hem de sinema teknolojisini uygulaması açısından sinema tarihinin klasikleri arasında yer alır. Bu filmde Porter, belgesel nitelikteki bir anlatımla, öykülü anlatımı ilk kez bir arada kullanmıştır. Gerçek bir yangın ortamında itfaiyecilerin kahramanca çalışmaları görülür. İtfaiyeciler çaresiz bir durumda kalmış olan bir anne ve çocuğunu kurtarırlar. Porter, çekimlerin ardı ardına sıralamasıyla bir anlatımın ortaya çıkacağını fark etmiştir.

Porter’ın Büyük Tren Soygunu (1903) filmi, kovboy filmi türünün ilk örneği olmakla birlikte, çerçeveleme ve Resim: 4.34

kurguya yönelik ilk düzenlemelerin görüldüğü bir filmdir.

Porter bu filminde kamerayı; sabit bir yerde durarak genel açıyla izleyen durumda konumlandırmamıştır. Kamera, sağa-sola çevrinme yaptığı gibi nesnelere yaklaşarak çerçeveleme yapmıştır. Gerilimi artırmak için ateş eden bir soyguncuyu, tek başına çerçeveyi dolduracak şekilde, yakın çekim olarak göstermiştir.

XX. yüzyılın başladığı 1900’lü yıllarda, sinema geniş kitlelerin ilgisini çeken bir eğlence aracı olmaya başlamıştır.

Geniş kitlelerin ilgisini çeken sinema doğal olarak yeni bir para kazanma alanı olarak görülmüştür. Sinema başlı başına bir endüstri olarak örgütlenmeye başlamıştır. Sinemanın ticari bir alan olarak gelişmesi sonucunda, sinemaya özgü bir ekonomik düzenin kurulması kaçınılmaz olmuştur.

1908’de on büyük yapımcıdan oluşan uluslararası düzeyde ekonomik ve mali yapıyı düzenleyen Motion Pictures Patents Company (MPPC) kurulmuştur. Ortaya çıkan bu büyük işletme, tek bir yönetim altında toplanmış on bağımsız işletmeden oluşur. Böylesi bir örgütlenmeye tröst adı verilir.

Resim: 4.35

1903, Büyük Ten Soygunu; Edwin S. Porter tarafından çekilmiş olan ilk kovboy filmi. Koşut kurgu, kamera hareketleri, yakın çekim gibi sinema dilini oluşturan öğelerin kullanıldığı bu film Porter, açık havada çekmiştir. j

1908, ABD’de on büyük yapımcıdan Motion Pictures Patents Company (MPPC) kuruldu. Gabriel Lippmann, renkli fotoğrafın çoğaltım yöntemi konusundaki çalışmalarıyla Nobel Ödülü’nü kazandı.

1903 1903, Sinemada 35 mm. lik film yaygın olarak kullanılmaya başladı.

Edwin S. Porter, Amerikalı Bir İtfaiyecinin Hayatı ve Büyük Tren Soygunu filmlerini çekti.

1905 1905, Nicelodeon adlı yerleşik film gösterim mekanları ortaya çıktı.

Warwick Trading adlı şirket Rus-Japon Savaşı’nın belge filmini gösterime sundu.

1908

1910, Cep fotoğraf makinesi piyasaya sunuldu. Fuat Uzkıray ile Şakir Seden İstanbul Sultaniyesinde film gösterileri düzenlediler.

1909 1909, ABD’de New York’ta Ulusal Film Sansür Kurulu oluşturuldu.İzmir’de Pathé Frères Sinematografhanesi açıldı. İstanbul’da Éclair Sineması açıldı.

1910

124

Görsel Kültür

Görünürde Hareket

Rüzgarlı bir havada gökyüzünde hareket eden bir bulutun arkasındaki ay, ters yöne doğru hızla hareket ediyor gibi görülür.

Trenle hızla ileriye doğru yol alırken, demiryolu kenarındaki sabit ağaçların ya da telgraf direklerinin geriye doğru hızla hareket ettiği görülür. Bu iki durumda; hareket eden ay, ağaçlar ya da direkler değildir. Birinci örnekte hareket eden bulutlar ikinci örnekte ise trendir. Ay, ağaçlar ve direkler durağan olmasına karşın hareket ediyormuş gibi görünür. Bu durum, algı yanılsaması olarak ortaya çıkan bir hareket algılaması, başka bir deyişle yanılsama yani görünürde hareket algılamasıyla ilgili bir olgudur. Max Wertheimer (1880-1943) 1912’de yaptığı bir deneyle bu olguyu belirlemiştir. Yine Muzaffer Sherif (1906-1988) tarafınadn yapılan otokinetik etki (tepki) adıyla bilinen ünlü karanlık oda deneyi de bu konuyla ilgilidir (1932). Defter sayfasının kenarına çizilen durağan resimlerin sayfaları belli bir hızla çevrildiğinde, hareketli gibi algılanması görüntünün sürmesi olgusudur.

Bu durumda insan gözü, birinci resmi görür ve ardından görme alanına ikinci resim gelir. Bu sırada beyinde oluşan şudur: Birinci resmin uyarısı beyne gelir ve beyin onu algılar; hemen ardından ikinci resim uyarısı gelir. Beyinde ilk resmin uyarısı sona erdiğinde beyin bu görüntüyü bir süre daha tutmayı sürdürür; işte bu kısa sürede, ikinci resmin uyarısı beyne gelir. İlk resmin beyindeki görüntüsüyle ikinci 1915, D. W. Griffith, Bir Ulusun resmin görüntüsü Doğuşu; Griffith hareketli görüntünün kendine özgü bir dili olduğunu ortaya bir süre çakışır. Gö- koymuştur. Kamerayı, oyuncuları ve rüntünün sürmesi, çerçeveyi yeni bir anlatım biçimi oluşturacak fi (phi) olgusu ve biçimde kullanmıştır. Bu şekilde sinemanın sanatın ortamında neler yapabileceğini stroboskopik hareket göstermiştir.

Resim: 2. 2j

olarak da ortaya çıkar. Bu olgu insanın görme sistemiyle ilgili bir kusur sonucundan ortaya çıkan yanılsama yani görünürde hareket algılaması’dır. Bu olgu hareketli görüntünün bilimsel olarak açıklamasıdır. Bu şekilde fotoğrafın durağan görüntsünün hareketli görüntüye dönüşmesinin bilimsel açıklaması da ortaya çıkmıştır.

Resim: 4.36 (1917), İlk Kadın Fotoğrafçımız Naciye Suman (1881-1973); İşgal İstanbul’unda 1917 yılında evinin bir bölümünü fotoğrafhane haline getirerek, fotoğrafçılığa başlar.

“Hanımlar Fotoğrafıçısı-Naciye” adıyla bir tabela asar. 1930 yılına kadar bu mesleği sürdürür. Dönemin kadınlarının yüzleri ve kolları açık fotoğraflarını çeker.

Resim: 4.37

1912, Max Wertheimer; fi (phi) olgusunu açıklayan deneyini yaptı.

1914, Charles Chaplin’in ilk filmi olan Ekmek Parası gösterime girdi.

1912

1914 1914, İlk 35 mm.; fotoğraf makinesi geliştirildi.

1914 1914, Fuat Uzkıray, Ayastefonos’taki Rus Akademisinin Yıkılışı’nı filme çekti (14 Kasım).

1915 1915, David Wark Griffith, Bir Ulusun Doğuşu adlı filmini çekti.

1916 1916, Agfa; ilk renkli plake filmi üretti. Grifith, Hoşgörüsüzlük adlı filmi çekti. Türkiye’de Kemal Film şirketi kuruldu.

125

4. Ünite - Durağan ve Haraketli Görüntünün Öyküsü

Türkiye’de Sinema

Resim: 4.40

Sinemanın bulunuşunu izleyen günlerde, İstanbul’da da bazı salonlarda gösteriler yapılmaya başlanmıştır. İlk film gösterimi 1897 yılında yapılmıştır. Osmanlı Döneminde ilk çekilen filmler belgesellerdi. İlk uzun metrajlı filmi Fuat Uzkıray, Merkez Ordu Sinema Dairesi adına Himmet Ağa’nın İzdivacı adlı filmi çekti (1918). Sedat Simavi (1896-1953) 1917 yılında Pençe ve Casus adlı filmlerini çekmiştir. İlk sinema çalışmalarını tiyatrocu Muhsin Ertuğrul (1892-1979) yapmıştır. 1922 yılında İstanbul’da Bir Facia-i Aşk adlı ilk filmini çekti.Ardından gelen diğer filmleri de tiyatro etkisindedir.

1941 yılına kadar Ertuğrul tiyatro sanatının etkisinde olan birçok film çekti. Sinema filmi çekimi amacına yönelik olarak ilk yapım şirketi olan Kemal Film 1916 yılında kuruldu.

Resim: 2. 2

1897, Türk sinemasında tiyatrocular dönemi Resim: 4.39

Resim: 4.41

= Üzüntü Resim: 4.38

= Açlık Resim: 2. 2

= Şehvet

1920, Kuleshov Atölyesi Sinemanın sanat ortamındaki yerini fark eden yaratıcı kişiler, bu yeni alanla ilgili önemli çalışmalar yapılmıştır. Lev Vladimiroviç Kuleshov (1899-1970) bunların en tanınmış olanlarından birisidir. Kuleshov, kuramcı ve yönetmen olarak sinemada kurgu kavramını teknik ve içerik anlamında ilk kullanan kişidir.

Kurgu kavramını temel alan denemeler yapmıştır. Çalışmalarını Kuleshov Atölyesi olarak bilinen bir laboratuvar ortamında gerçekleştirmiştir (1910’ların sonu 1920’lerin başı). Bu deneme laboratuvarında, yeni bir teknoloji olan sinemayı yeni bir sanat alanı olarak deneysel çalışmalarla irdelemiştir.

1922, László Moholy-Nagy; (1885-1946) Fotoğraf makinesi başta olmak üzere birçok teknolojiyi karmaşık bir şekilde kullanmıştır.

Sanatta mekanik ve teknik gereklilikleri çok önem vermiştir. Fotoğrafçılıkta biçimsel arayışlar içinde olmuştur. Fotoğrafı yeni bir ortam olarak ele almıştır. Onun için fotoğrafın resmetme tekniği hem tek başına hem de

1919, Sovyetler Birliğinde dünyanın ilk sinema okulu olan Devlet Sinema Okulu kuruldu. Robert Wiene, Dr. Caligari’nin Muayenehanesi adlı filmini çekti.

1918 1918, Fuat Uzkınay; Merkez Ordu Sinema Dairesi (MOSD) adına Himmet Ağa’nın İzdivacı adlı filmi çekti.

1919

1920 1920, Lev Kuleshov, Sovyet Sinema Okulu’nda Kuleshov Etkisi olarak bilinen deneysel film çalışmaları yaptı. İstanbul’da Beyoğlu’nda Elektra Sineması açıldı.

başka tekniklerle birleştirilecek bir ortam sunmaktadır. Fotoğrafın makine yoluyla yapılmasının olumsuzluğunun tartışıldığı yıllarda Moholy-Nagy, fotoğraf makinesi gibi mekanik aygıtların insan zihnini kısırlaştırmadığını, hatta sanatı ve sanatçıyı taçlandırdığını belirtmiştir.

1921, Sovyetler Birliği’nde, St. Petersburg’da bir grup genç tiyatrocu Egsantrik Oyuncu Fabrikası (FEKS) adlı grubu kurdular. Man Ray, ilk rayogramlarını Paris’te çekti.

Tiyatro sanatçısı, Sadi Fikret Karagözoğlu, Bican Efendi Vekilharç adlı ilk güldürü filmini çekti.

1921

1922 1922, Robert Flaherty, Kuzeyli Nanook adlı belgesel filmini çekti. László Moholy-Nagy ilk deneysel fotoğrafı çekti. Dziga Vertov, haber filmi Kino-pravda’nın çekimine başladı.Muhsin Ertuğrul, İstanbul’da Bir Facia-i Aşk adlı filmini çekti. İstanbul’da Kemal Film stüdyosu kuruldu. İstanbul’da Beyoğlu’nda Elhamra Sineması açıldı.

126

Görsel Kültür

Sergei M. Eisenstein

Hareketli görüntü, 1920’li yıllara gelindiğinde sessiz sinema şeklinde, hem ticari olarak hem de sanatın ortamında başarılı örnekler ortaya çıkarmıştır. Bu yıllarda birçok yetenekli sanatçı bu alana yönelmişlerdir. Sergei Mikhailovich Eisenstein (1898-1948) bu yaratıcı kişilerden biridir. Eisenstein, Potemkin Zırhlısı, Aleksandr Nevski, Korkunç İvan gibi filmleriyle sinemanın yedinci sanat olarak neleri başarabileceğini göstermiştir. Bu yeni sanat ortamının kendine özgü anlatım öğelerini tek tek belirleyerek bunları filmlerinde kullanmıştır. Kamera kullanımı ve görüntülerin oluşturduğu dili belirleme açısından hem filmlerinde hem de yazdığı kitaplarında yedinci sanatın ilkelerini belirlemiştir. Beyaz perdede bir öykü anlatırken, özellikle kurgunun belirleyici etkisini vurgulamıştır. Bir filmin tasarım sonucunda ortaya çıkışı, çalışmalarında açık bir şekilde görülür. Eisenstein, bütün filmlerini çekim öncesinde tek tek kareler halinde görselleştirmiştir. Beyazperdenin görsel açıdan estetik bir alan olduğunu kanıtlamıştır.

Resim: 4. 42

Eisenstein’ın baş yapıtı olan Potemkin Zırhlısı (Resim 4.42) sinema alanında köklü ve nitelikli değişimler yapan bir filmdir. Bu nedenle Potemkin Zırhlısı filmi, sinema sanatındaki devrimci niteliği öne çıkan bir eser olarak görülür. Bu filmle, yepyeni bir içerikle izleyici karşısına çıkarken bu içeriği Eisentein, yine sinemanın kendine özgü özelliklerinden yola çıkan yepyeni bir biçimle desteklemiştir. Bu filmde içerik ve biçimle ilgili konuları abartıdan uzak bir şekilde yoğurmuştur. Kuşkusuz, bu nedenle, Potemkin Zırhlısı her tür izleyici için anlaşılması kolay bir film olmuştur.

Resim: 4. 44

Resim: 2. 2

1925, Potemkin Zırhlısı’ndan bir yakın çekim.

1925, Potemkin Zırhlısı filminden ünlü Odessa Merdivenleri Sahnesi.

Resim: 4. 43

1923, 16 mm. Film Kamerası Bulunuşundan beri hareketli görüntü kamerasıyla film çekebilmek için bir endüstri içinde yer almak gerekiyordu.

Bu film kamerasıyla birlikte artık film çekmek, sıradan insanların da yapabileceği bir duruma gelmiştir. Özellikle de bu 16 mm. film kamerası belgesel film yapımını yönlerdirmiştir. i

1924, 35 mm. Fotoğraf Makinesi; Leica firması 36 adet 24x36 mm film karesin oluşan ve bir kaset içinde yer alan filmin kullanıldığı fotoğraf makinesini piyasaya çıkardı.

35 mm ya da üretici firmasının adıyla Leica diye anılacak olan bu fotoğraf makinesi, çok tutuldu. Bu fotoğraf makinesiyle birlikte fotoğraf ve fotoğrafçıların dünyası değişmiştir. Kullanım ve taşıması kolaydır. Bir kaset film ile 36 kare fotoğraf çekilebilir ve film kasetleri kolaylıkla değiştirilebilmektedir. Bu şekilde insanın yaşadığı her ortam fotoğrafın konusu haline gelmiştir. j 1926, Fritz Lang, Metropolis filmini çekti. Vsevolod İ.

Pudovkin, Sinemanın Temel İlkeleri adlı kitabını yazdı.

1923 1923, Amatör kullanıcılara yönelik olarak 16 mm. sinema filmi üretildi.

Muhsin Ertuğrul, Ateşten Gömlek, Leblebici Horhor ve Kız Kulesinde Facia filmlerini çekti.

1924 1923, Ernst Leitz, 35 mm.

Leica fotoğraf makinesini piyasaya sundu. Charles Chaplin, Altına Hücum filmini çekti.

1925 1925, S. M. Einstein, Sinema sanatının baş yapıtları arasında yer alan Potemkin Zırhlısı adlı filmini çekti.

1926

1927, İlk sesli film Caz Şarkıcısı New York’ta gösterildi.

1927

127

4. Ünite - Durağan ve Haraketli Görüntünün Öyküsü

Orson Welles: Yurttaş Kane

Orson Welles (1915-1985), tiyatro ve radyonun haşarı çocuğu olarak henüz 24 yaşında iken Hollwywood’a kendini hem de çok özel şartlarla kabul ettirmiştir. Yurttaş Kane adlı sinema tarihinin ünlü filmini 1941 yılında çekmiştir.

anlatımlarıResim: başarmıştır.

Yurttaş Kane, sinema dilini zengin2. 2 leştiren bir filmdir. Bu filmde yönetmenin bütün yaratıcılığı kolaylıkla görülür. Konusu, karakterleri ele alışı, anlatım dili, sinema dilini kullanması yönüyle bir başyapıt olduğu kabul edilmektedir.

Resim: 4.46

Resim: 4. 45

1944,Robert Capa, (1913-1954);Bir savaş fotoğrafçısı olarak Normandiya Çıkarmasına müttefik ordularıyla birlikte katılarak,, çıkarmanın her anını fotoğraflamıştır. Bu şekilde fotoğrafın resmetme tekniği bir insan gözü gibi yaşamın korkunç anlarını da sergilemeye başlamıştır

ABD’deki dönemin ünlü bir basın devinin özel hayatının anlatıldığı bu film, bir tür toplumsal eleştiridir. Welles 1938 yılında Dünyalar Savaşı adlı bir radyo piyesiyle ülkesindeki insanları sokaklara dökmüştür. Yurttaş Kane filmiyle de, bir insan incelemesi yapıyormuş gibi, yaşam tarzının ve uygarlık anlayışının eleştirisini bütün toplumun yüzüne yapmıştır.

Bütün bunları sinemanın kendine özgü diliyle ve yenilikler getirerek yapmıştır. Optik yani objektif kullanımını konunun anlatımıyla bütünleştirmeye yönelmiştir. Geniş açılı objektiflerle beyazperdede derinlik oluşturmaya yönelik düzenlemeler yapmıştır. Çekim uzunluklarının belirlenmesi ve bu parçaların birbirine eklenmesiyle oluşan anlamı yeniden tanımlamıştır. Bu şekilde, seyirciyle görüntü arasındaki ilişkiyi belirlemiştir. Kamera önünde bir düzenleme yaparken; ön, orta ve arka alan uygulamasını başarılı bir şekilde uygulamıştır. Sinemanın kendine özgü öğelerini kullanarak, kestirme

1941, Orson Welles’in Yurttaş Kane filmi gösterime girdi.

Eastman Kodak, popüler Kodacolor renkli negatif filmini tanıttı.

S. M. Eisenstein, sinemanın kuramsal boyutuyla ilgili görüşlerini açıkladığı Film Duyumu adlı kitabını yayınladı.

1941

Resim: 4. 47 1946, Ansel Adams (1902-1984), Doğrudan fotoğraf anlayışıyla, siyah-beyaz fotoğrafın tekniğini geliştirmeye yönelik çalışmalar yaptı. Bu çalışmalarını Grup F/64 içinde sürdürdü. Özellikle Zone Sistem adıyla anılan kendi geliştirdiği bir yöntemi, çok başarılı bir şekilde doğa fotoğraflarına uyguladı. Siyah-beyaz fotoğrafla uzun pozlama ve derinlikli görüntüler içeren fotoğraflar çekti. Fotoğrafın resmetme tekniğinin sanatın ortamındaki yerini belirleme açısından etkin fotoğraflar üretmiştir.

1945 Roberto Rosselini, Yeni-Gerçekcilik’in önemli filmlerinden Roma Açık Şehri’i çekti. Semiha Es, foto muhabiri oldu.

1944 1944, S. M. Eisenstein, Korkunç İvan-I adlı filmini çekti. Fotoğrafçı Robert Capa, ilk Amerikalı askerlerle birlikte Normandiya çıkarmasına katıldı

1945

1948, Vittori de Sica, Bisiklet Hırsızları filmini çekti.

Ansel Adams, kendi geliştirdiği Zone Sistemi’yle ilgili detaylı bilgileri içiren yayın yaptı.

Nikon, ilk 35 mm. fotoğraf makinesini tanıttı.

1948 1948, S. M. Eisenstein, Korkunç İvan II filmini çekti.

Hasselblad, kare format fotoğraf makinesini tanıttı.

Polaroid fotoğraf makinesi tanıtıldı.

1949 1949, S. M. Eisenstein, sinemanın kuramsal yönüyle ilgili görüşlerini açıkladığı kitabı Film Biçimi’ni yayınladı.

Lütfi Ö. Akad, Vurun Kahpeye filmini çekti.

1950, Kodak, çok katmanlı duyarkatlı filmi tanıttı.

1950

128

Görsel Kültür

Yılmaz Güney: Umut

Türkiye’de 1950’li yıllarda Lütfü Ö. Akad (1916- ) diğer sinemacı yönetmenlerle birlikte yeni filmler çekilmiştir. Atıf Yılmaz (1925-2006), Metin Erksan (1929- ), Halit Refiğ, (1934-2009), Osman Seden (1924-1998), Memduh Ün (1920- ) Türkiye’de sinema dönemini başlatan yönetmenlerdir. Bu gelişmeler ışığında 1960’lardan başlayarak bir ulusal sinema arayışı başlamıştır. Ülkenin 1970 ve 1980’lerde yaşadığı çalkantılı dönemle birlikte yaşanılan ekonomik sıkıntılar sinemayı olumsuz etkilemiştir. Bütün bu koşullara rağmen 1960-70 arasında birçok başarılı film gerçekleştirilmiştir. Hem bu dönemin hem de ülke sinemasının dönüm noktasın oluşturan Yılmaz Güney’in (1937-1984) Umut (1970) filmi olmuştur.

Umut filmi, ülke sinemasının en yetenekli yönetmeninin teknik ve sanatsal yönetmenine özgü bir anlatım ortaya koyan bir filmdir. “Bu zengin öykü, en ilkel olanaklarla, en şiirsel yönleriyle bizi heyecanlandırıyor.”. “Dökümanter mi?.. Hayal gücü mü?.. Öylesine gerçek bir izlenim veriyor ki, film, hangisi olduğu konusunda tereddüt(!) ediliyor…”, “Bu güzel film, neo-realist eserlerde görülen kışkırtcı Resim: 4. 49

basitliği ve sürekli şiddeti beraberinde getiriyor”, Bu sözler Umut filminin gösteriminden sonra Avrupa’daki sinema eleştirmenlerinin görüşleridir. Bu film, genç sinemacılara örnek oluştururken aynı zamanda da ardından gelecek olan sinema hareketinin de habercisi olmuştur.

1970, “Umut”, Yönetmen Yılmaz Güney.

Resim: 4. 48

İlk Yönetmenlerin Unutulmayan Filmleri

Lütfü Ö. Akad, Kanun Namına (1952), Hudutların Kanunu (1966).

Atıf Yılmaz, Ala Geyik (1958-59), Toprağın Kanı (1966).

Metin Erksan, Yılanların Öcü (1962), Susuz Yaz (1963).

1955, Fotoğraf sanatçısı Edward Steichen, İnsan Ailesi adlı sergisini açtı.

1953

1954

1953, Yıldız Moran, Cambridge’te ilk fotoğraf sergisini açtı.

1954, Alfred Hitchcock, Arka Pencere adlı filmini çekti.

1955

Halit Refiğ, Gurbet Kuşları (1964), Haremde Dört Kadın (1965).

1957, Russel Kirsch bilgisayar üzerinde sayısal görüntü üretti.

1959

Osman Seden, Çalıkuşu (1966), Sefiller (1967).

1963, İlk renkli Polaroid üretildi. Alfred Hitchcock, Kuşlar adlı filmini çekti.

Metin Erksan, Susuz Yaz adlı filmiyle Berlin Film Festivali’nde “Altın Ayı” ödülü kazandı.

1959, Nikon F pisaya çıktı.

1957

Memduh Ün, Ayşecik (1960), Yaprak Dökümü (1967).

1960 1960, NASA sayısal sinyaller yoluyla Ay yüzeyinde bilgi aldı.

1963

1968, Stanley Kubrick, 2001: Uzay Macerası adlı filmini çekti.

1965 1965, Amatörler için 8 mm. film kamerası üretildi.

1968

129

4. Ünite - Durağan ve Haraketli Görüntünün Öyküsü

Değişen Fotoğraf Değişen Sinema

Berlin Duvarının Yıkılması (1989) bütün dünya açısından, hem toplumsal yaşamı ve hem de insanları değiştirdi. Bir tarafta İdeolojilerin Sonu olgususu günlük hayatta yaşanırken siyasi sınırlar değişti, diğer yandan da bütün dünya giderek Küresel Köy haline geldi.

Bu yeni dünya yapısı içinde fotoğraf ve hareketli görüntünün teknolojik temeli de sayısal ve bilgisayar teknolojileriyle birleşerek yeni bir duruma geldi. Fotoğraf ve sinemanın üretim, dağıtım ve gösterim kalıpları değişti.

Doğal olarak bu yeni dünya düzeni içinde ele alınan konular da ortaya çıktı.

Fotoğraf ve sinema tek bir ortam (medium) olarak tarih içinde gelişti; ancak 2000’li yıllara gelindiğinde ortamlar birbirleriyle birleştirilmeye başladı. Bu şekilde “melez” olarak adlandırılan yeni ortamlar ortaya çıktı. Örneğin bilgisayar bütün bu ortamları kuşatan bir yeni ortam düzenleyicisi haline geldi. Uydu teknolojileri yoluyla bilgisayar verileri coğrafi sınır engelini ortadan kaldırdı.

Bir fotoğraf karesi ya da bir sinema filmi, çekilmesiyle birlikte bütün dünyaya yayılabilir bir konuma geldi. Bu yapı içinde büyük kuruluşlara gerek duymaksızın film üretmek ve fotoğraf sergilemek olanakları ortaya çıktı.

2000’li yıllar fotoğraf ve sinema için, üretim süreci açısından, geniş kitlelere yayılma dönemini başlatmıştır.

Yazılı kültürün hatta bütün insanlık tarihinin girerek bilgisayar ortamına aktarıldığı bir döneme doğru gidilmektedir. Bu süreç içinde belli ki görsel olgular tarihteki yerini koruyacaktır. Melezleşen yeni ortam düzeni, fotoğrafın ve hareketli görüntünün önemini azaltmıyor; hatta tarihsel önemini yeni teknolojilerle pekiştiriyor.

2000’li yıllar. Gelişen ve yaygınlaşan sayısal teknolojiler giderek insan yaşamının her alanını kapsıyor. Önceki çağların tek tek işlev gören ortamları bu süreç içinde bileşik ve bütünleşik yapılara dönüşüyor.

1975, Steve Sasson sayısal fotoğraf makinelerinde kullanılan CCD algılayıcı teknolojisini yaptı.

1975

1990, Kodak tarafından Photo CD sistemi geliştirildi. İlk sayısal refleks fotoğraf makinesi üretildi. 1.3 mega piksel algılayıcılı.

1980, Elektronik fotoğraf makinelerinin üretimi başladı.

1977 1977, George Lucas, Yıldız Savaşları adlı filmini çekti.

1980

Resim: 4. 50

1988 1988, Şerif Gören, Yol adlı filmiyle 1982, Cannes’da “Altın Palmiye” ödülünü kazandı.

1990

1999, Nikon D1 sayısal refleks fotoğraf makinesini piyasa çıkardı. 2.0 megapiksel.

Nuri Bilge Ceylan, Kasaba adlı filmini çekti.

1996 1996, Yavuz Turgul, Eşkıya adlı filmini çekti.

1999

2000 2000, Fuji FinePixS1 fotoğraf makinesini piyasaya sundu. Ridley Scott, Glatyatör adlı filmini çekti.

130

Özet

İnsanoğlu tarihin ilk günlerinden beri ışık ve ışığın oluşturduğunu etkilerle ilgilenmiştir. MÖ 3000 – 2000 yıllarına tarihlenen mercek benzeri camlar önemli bulgulardır. MÖ 1000 yıllarında ortaya çıktığı kabul edilen Gölge Oyunu da ışık yoluyla yüzey üzerinde nesnelerin hareketli gölgelerinin oluşturulmasıdır. Ayrıca Eski Mısır’da gerçek hareketin belirli aşamaları, sanki dondurulmuş gibi resmedilmiştir.

Işık yoluyla yüzey üzerinde resim elde etmeyi sağlayan ilk aygıt, Karanlık Kutu (Camera Obscura) adlı içine ışık sızdırmayan dört tarafı kapalı bir kutudan oluşur. Bu kutunun bir yüzündeki ince delikten giren ışık yoluyla kutu içinde elde edilen resme, görüntü denir. Karanlık kutudan ilk kez, Çinli filozof Mo Ti MÖ 500’lerde söz etmiştir. Yine bu dönemde, Çin’de ışığa duyarlı levhalar bulunmuştur. Ayrıca MÖ 113 yılında, üzerinde bir resimli öykünün yer aldığı Traianus Sütunu dikilmiştir.

Antikçağın Romalı bilgini Plinius-Yaşlı- MS I yüzyılda, ışıktan etkilenerek rengi değişen maddelerden söz etmiştir. Aynı dönemde, Arap simyacı Câbir İbn Hayan ışığa duyarlı gümüş nitrat maddesini elde etmiştir. MS I yy.’da karanlık kutu Çin ve Arap dünyasında yaygın olarak kullanılmıştır. Bu dönemde, Arap bilim adamı İbnü’l-Heysem, karanlık kutunun bilimsel olarak ilk açıklamasını yapmıştır. Filippo Brunelleschi, üçboyutlu nesnelerin yüzey üzerinde ikiboyutlu olarak görülmesini sağlayan önemli bir deney yapmıştır (1425). Karanlık kutu 1400’lu yıllarda yaygınlaşmaya başlamıştır. Leonardo da Vinci, karanlık kutuyu kullanarak birçok bilimsel çalışma yapmıştır. Onun yaptığı önemli katkı, karanlık kutunun verdiği görüntünün sağ-sol olarak tersliğini ortadan kaldırmış olmasıdır. 1500’lu yıllarda ise karanlık kutunun verdiği görüntü, kağıt üzerinden çizilmeye başlanmıştır. Bu şekilde, ışık ve optik yoluyla resmetme düşüncesi ortaya çıkmıştır.

Karartılmış bir ortamda, fener benzeri bir aygıt içine yerleştirilen camın üzerindeki resim, defalarca büyütülerek beyaz bir perde üzerinde gösterimi 1700’lerde başlamıştır. Bu aygıtın adı Büyülü Fener’dir. Karanlık kutunun tersi bir sisteme göre çalışan bu aygıt, insan eli olmadan izdüşüm yoluyla yüzey üzerinde görüntü üretmenin yolunu açmıştır. Bu aygıtı kullanarak yapılan gösteriler yaygınlaşmıştır. Aynı yıllarda, J. Heinrich Schulze, pozlama yoluyla yüzey üzerine lekeleri ve şekilleri resmetmiştir.

Karanlık kutunun verdiği görüntü ve ışığa duyarlı maddeleri kullanarak yüzey üzerine görüntü kaydedilmesiyle ilgili buluşu, 1827 yılında Niépcehore Niépce, gerçekleştirmiştir. Le Gras’da Pencereredn Görünüm adlı helyografiyi, 1827 yılında, karanlık kutu yoluyla ışığa duyarlı levha üzerinde, sekiz saat pozlama ile elde etmiştir. İnsanın görme sisteminin nasıl çalıştığıyla ilgili bilgiler ışığında, 1800’lü yıllarda çeşitli aygıtlar geliştirilmiştir. Bir nesne görüldüğünde, ağtabaka üzerindeki bu nesnenin görün-

Görsel Kültür

tüsü bir süre kalır. Yani ağtabaka üzerindeki görme bir süre daha devam eder. Buna Görmenin Sürekliliği kuralı denir. Bu şekilde durağan resimler belli bir süreyle arka arkaya gösterildiğinde, gerçek olmayan bir hareket ortaya çıkar. Thomıtop, Stobskop, Faraday Tekerleği ve Zoetop durağan resimleri hareketlendirmeye yönelik aygıtlardır.

Fotoğrafın bulunuşunu izleyen günlerde (1827) bu amaca yönelik olarak Dagerreyotip ve Kalotip buluşları gerçekleştirilmiştir. Bunlar, fotoğrafın resmetme tekniğinin yeni yöntemleridir. Kalotip yöntemiyle fotoğraf, negatif bir görüntüden mekanik olarak çoğaltılabilir olmuştur. 1850’li yılların ikinci yarısından itibaren, bu yeni resmetme tekniğinin kendine özgü özellikleriyle fotoğrafın sanatın ortamındaki ürünleri ortaya çıkmıştır. Bu anlamda; Nadar, Julia M. Cameron, Oskar G. Rejlander’in çalışmaları belirleyici olmuştur.

Bir hareketin aşamaları 1877 yılında fotoğraf yoluyla tek tek kareler olarak tespit edildi. Yine bu yıllarda fotoğrafın durgun karelerinden yanılsama olarak hareket oluşturmaya yönelik çalışmalar sonunda, Lumiére Kardeşler (1895) sinematograf adlı bir buluş gerçekleştirildi. Bu şekilde büyülü fenerin bir devamı niteliğinde, beyaz perde üzerinde hareketli görüntüler gösterilmeye başlandı. Anadolu topraklarında ilk sinema gösterisi İstanbul’da 1897 yılında yapılmıştır. George Méliés ve Edwin S. Porter tarafından üretilen filmler sinemanın gelişmesini sağlamıştır. Porter’ın 1903 yılında gerçekleştirdiği Büyük Tren Soygunu sinemanın kendine özgü dilini ortaya koyma açısından önemlidir.

1900’lü yılların başında D.W. Griffith sinemanın kendine özgü anlatım dilini ortaya koyan filmler çekmiştir. Bunların en önemlisi Bir Ulusun Doğuşu (1915) adlı filmidir. Aynı yıllarda 1917 Devrimi sonrası Sovyetler Birliğinde sinemanın sanatın ortamındaki yerini belirleyen çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Lev V. Kuleshov, sinemada kurgu kavramını teknik, içerik ve sanatsal olarak tanımlayan çalışmalar yapmıştır. Bu şekilde sinemanın kurgu yönüyle öykü anlatma biçiminin temelleri belirlenmiştir. Bu dönemde Türkiye’de ilk uzun metrajlı film çekimleri başlamıştır. Ülkemizdeki ilk sinema çalışmaları ise tiyatrocu Muhsin Ertuğrul tarafından yürütülmüştür. Bu yıllarda fotoğraf alanında da sanatsal çalışmalar ve yeni arayışlar yaygınlaşmaya başlamıştır. Osmanlı topraklarında da dönemin padişahları fotoğrafçılara ülkenin sosyal yaşamını yansıtan fotoğraflar çektirmişlerdir.

Sinemanın sanatın ortamındaki yerini çektikleri filmlerle belirleyen usta yönetmenler; Sergei Mikhailovich Eisenstein ve Orson Welles olmuştur. Eisenstein’in Potemkin Zırhlısı (1925) ve Welles’in Yurttaş Kane (1941) filmleri sinemanın başta optik olmak üzere kendine özgü anlatım dilini ortaya koyan iki başyapıttır.

1900’lü yılların başından itibaren, hem siyah-beyaz hem de renkli fotoğraf alanında önemli gelişmeler olmuştur. Fotoğraf toplumsal yaşamın her alanına girmiştir. Bu dönemde

131

4. Ünite - Durağan ve Haraketli Görüntünün Öyküsü

bir taraftan da fotoğrafçılık önce elektronik daha sonra ise sayısal teknolojilerle birleşerek gelişmiştir. Yirmi birinci yüzyılda, fotoğraf ve film, sayısal ve bilgisayar teknolojileriyle birleşerek yeni bir döneme doğru evrilmiştir. Artık fotoğraf ve film tek ortamlar olarak değil melezleşmiş ortamların bir parçası olarak gelişmektedir.

Yararlanılan Kaynaklar Bajac, Quentin. (2004). Karanlık Odanın Sırları: Fotoğrafın İcadı. (çev. Ali Berktay). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

Ceram, C. W. (2007). Sinemanın Arkeolojisi. (çev. Hasan Aydın), İstanbul: Agora Kitaplığı.

Gianetti, Louis ve Eyman, Scott. (2004). Flashback: Brief History of Film. İkinci basım. New Jersey: Prentice Hall.

Hammond, H. John. (1981). The Camera Obscura: A Chronicle. Bristol: Adam Hilger Ltd. Herbert, Stephen (ed.). (2000). A History of Pre Cinema. London: Routledge.

Lemagny, Jean-Claude ve Rouillé, André-(ed.). (1987). A History of Photography: Social and Cultural Perspectives. (çev.

Janet Lloyd). Cambridge: Cambridge University Press.

Kılıç, Levend (2008). Fotoğraf ve Sinemanın Toplumsal Tarihi. Ankara: Dost Kitapevi Yayınları.

Newhall, Beaumont. (1994). The History of Photography. Beşinci basım. New York: The Museum of Modern Art. Özön, Nijat. (1964). Sinema El Kitabı. İstanbul: Elif Kitabevi Sklar, Robert. (2002). A World History of Film. New York: Harry N. Abrams.

Topdemir, Hüseyin Ezgi. (2002). Modern Optiğin Kurgusu: İbnü’l Heysem: Hayatı ve Teorileri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.

İnternet Kaynakları http://precinemahistory.net/1650.htm http://arianesphotos.blogspot.com http://elitechoice.org http://www.trendus.com http://www.posta.com.tr

Ansel Adams (1902-1984 ) ABD’li fotoğrafçı, piyano öğrenimi gören Ansel Adams, Paul Strad’ın yapıtlarından etkilenerek tümüyle fotoğrafçılık üstünde yoğunlaşmaya karar verdiği 1930’a kadar, müzik ve fotoğrafçılığı bir arada yürüttü.

Imogen Cunningham, Edward Weston, vb. fotoğrafçılarla Group F/64’ü kurup, bu akınım kurallarını kılıkırk yararcasına uyguladı. 1937’de Kaliforniya’da Yosemete’ye yerleşip, 1940’tan sonra ülkenin ulusal parklarında çok sayıda fotoğraf çekerek, kesin çizgili, ama duyarlılığı da yansıtan fotoğraflarıyla, modern fotoğrafçılığın önde gelen adları arasında yer aldı: Kesin çizgili fotoğrafları, daha önceki fotoğrafçıların çağrışıma dayalı yapıtlarıyla belirgin bir karşıtlık içindedir; hatta XIX. yüzyıl peyzaj fotoğraflarının gerçekçi ayrıntılarını bile geride bırakır. Yalnızca siyah/beyaz çalışıp, yoğun görüntüler yaratmak için parlak ışıktan yararlanmıştır.

132

Görsel Kültür

Kendimizi Sınayalım 1. Eski Mısıra ait olan Güreşci Resmi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

5. Anadolu topraklarındaki ilk sinema gösterisi aşağıdaki tarihlerden hangisinde gerçekleşmiştir?

2. I. İkiboyutlu yüzey üzerinde üçboyutlu bir resmi yanılsama olarak ortaya çıkarmıştır.

6. Aşağıdakilerden filmlerden hangisinde, tarihsel olarak ilk kez , gerilimi arttırmak için ateş eden bir soyguncu, tek başına çerçeveyi dolduracak şekilde, yakın çekim olarak gösterilmiştir?

a. Yüzey üzerine resmedilmiştir. b. Hareketin aşamalarını gösteren ilk resim olarak kabul edilir. c. Yüzey üzerinde kalıcı değildir. d. MÖ dönemine aittir. e. İnsan elinin ürünüdür.

II. Yansıma yoluyla bir resmin görülmesini sağlamıştır.

III. Brunelleschi’nin deneyindeki kişi bir aygıt yoluyla izleyen konumundadır.

IV. Bu deneyin yüzey üzerindeki perspektifle doğrudan ilgisi yoktur.

V. Brunelleschi bu deneyi sonucunda odak uzaklığı olgusu belirlenmiştir.

Yukarıdaki ifadelerden hangisi, Filippo Brunelleschi’nin 1425 yılında resim ve ayna kullanarak yaptığı deneyin ortaya çıkardığı sonuçlardan biri değildir? a. b. c. d. e.

Yalnız I II ve III I ve II Yalnız II IV ve V

3. Işığa duyarlı bir yüzeyin ışıktan etkilenerek renk değiştirmesine ne ad verilir? a. b. c. d. e.

Pozlama Işığın yansıması Görüntü oluşturma Büyülü Fener Işık resmi

4. Aşağıdakilerden hangisj, durgun resimlerin yarattığı yanılsama olarak hareket olgusunu Sinematograf buluşla gerçekleştiren kişidir? a. b. c. d. e.

Thomas A. Edison Eadwear Muybridge Lumiére Kardeşler N. Niépce Louis Daguerre

a. b. c. d. e.

1890 1897 1901 1895 1908

a. Aya Yolculuk, George Méliés b. Hareket, Eadwear Muybridge c. Lumiére Fabrikalarından Çıkış, Lumiére Kardeşler d. Amerikalı Bir İtfaiyecinin Hayatı, Edwin S. Porter e. Büyük Tren Soygunu, Edwin S. Porter

7. Aşağıdaki sinemacılardan hangisi, 1920’li yıllarda sinemada kurgu kavramını temel alan deneysel çalışmalar yapmıştır ? a. b. c. d. e.

George Méliés.

D.W. Griffith Lev V. Kuleshov Edwin S. Porter Robert Flaherty

8. Naciye Suman ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

a. İlk kadın fotoğrafçımızdır. b. İlk kadın sinema yönetmenimizdir. c. İşgal İstanbul’nun önemli kişilerindendir. d. Roman kahramanıdır. e. Kadın hakları savunucusudur.

133

4. Ünite - Durağan ve Haraketli Görüntünün Öyküsü

9. Aşağıdakilerden hangisi Eisenstein’in Potemkin Zırhlısı filminin her tür izleyici için anlaşılması kolay bir film olmasını sağlayan özelliklerden biridir? a.

İçerik ve biçimle ilgili konuların abartıdan uzak bir şekilde işlenmiş olması b. Oyuncuların doğru şeçilmiş olması c. Tiyatroya özenerek çekilmiş olması d. Ele aldığı konunun gerçek olması e. Filmin sessiz olması

10. Aşağıdakilerden hangisi, Orson Welles’in Yurttaş Kane (1941) filminin belirleyici özelliklerinden biri değildir? a. Dönemin yaşam tarzını eleştirmesi b. Geniş açılı objektif kullanımı c. Beyazperde de derinlikli görüntüler yaratması d. Kestirme anlatımları başarması e. Toplumsal bir konuyu ele almaması

YANIT ANAHTARI, Sayfa 180 j

Dünyanın En Pahalı Fotoğraf Makinesi 88 Yaşında...

İlk Daguerreotype’lerin antika değerine sahip bir örneği WestLicht Fotoğraf Müzayedesinde 615 000 İngiliz Sterlinine alıcı buldu. e http://www.bjp-online.com/british-journal-of-photography/news

Viyana’da geçtiğimiz gün yapılan müzayedede Alman fotoğraf makinesi Leica’nın 1923 model ilk makinalarından biri açık artırmada 1,32 milyon euro’ya satıldı. Alman fotoğraf makinesi Leica’nın 1923 model ilk makinalarından biri açık artırmada 1,32 milyon euro’ya satıldı.

Müzayede yöneticileri ‘Leica’nın en fazla 350-450 bin euro değer edeceğini tahmin ettik ama yanıldık’ dediler.

Bugüne kadar en pahalı 1839 model fotoğraf makinesi yine Viyana’da açık artırmada geçen yıl 732 bin Euro’ya satılmıştı. Leica’nın dünya piyasasına çıkan ilk 25 test kameralarından birini satın alan kişinin Asya’lı olduğu öğrenildi.Böylelikle dünyanın en pahalı fotoğraf makinesi ünvanı Leica’nın oldu.

Fotoğraf makinalarının ‘Rolls- Royce’u olarak bilinen dünyaca ünlü Leitz-Leica’nın yeni modelleri de fotoğraf tutkunlarının hayallerini süslüyor. f 22 Ağustos, 2011 Posta.com.tr

Görsel Kültür

5 Amaçlarımız

    

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; İnsanlık serüveninde ilk görsel kodların nerelerde oluştuğunu açıklayabilecek, XVI, XVII ve XVIII. yüzyıllarda çeşitli örneklerle görsel işaretleri takip edebilecek, Görsel çağın diğer çağlardan ayrılan özelliklerini saptayabilecek, Görsel iletişimin etkilediği alanları tartışabilecek, Görsel okur yazarlık kavramını, temellerini açıklayarak kapsadığı alanlar hakkında bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.

Anahtar Kavramlar • Okuryazarlık • Görsel İletişim

• Görsel Çağ • Sosyal Medya

• Mesaj • Gözlem

İçerik Haritası

•GÖRSEL KÜLTÜR

• Görsel Okuryazarlık

Gördüğümüzü Anlamlandırma İlk Kalıcı İletişim Çabaları Doğu’da Neler Oluyor? İletişime Gizemler Yüklemek Haraketli Harflerin Devrimi Anlatmayın, Gösterin Görünenden Fazlası Görsel Çağ Görsel İletişim Görsel Okuryazarlık Günlük Hayatta “Görsel Okuryazarlık” Gözlemle Yaşamak

Görsel Okuryazarlık Gördüğümüzü Anlamlandırma

Görsel okuryazarlık ile ilgili tartışmaların insanın kendini ifade etmeye çalışması ve kendi hikayesini anlatmaya çabalamasının tarihi ile paralel olduğunu söyleyebiliriz. İnsan, günlük hayatı içerisindeki deneyimlerini, korkularını, heyecanlarını, mutluluklarını ve daha birçoğunu belli bir anlatım içerisinde gerçekleştirmeye çalışmıştır.

Resim: 5. 1 İnsanoğlu kendini ifade etmeye ilişkin çabasını sürdürdükçe bir yandan da bu ifadelerin karşılığı olan “anlamları” çözebilmek, anlayabilmek ve tartışabilmek de onun için önemli hale gelmiş. İşte bu yüzden görsel okuryazarlığın temelinin ve sürecinin insanın tarihiyle beraber başladığını ve şekillendiğini söyleyebiliriz. İnsana ilişkin ve insanlık tarihinin başlangıç noktalarından biri sayılabilecek ‘yontma taş’ devrinde insanın barınmak ve korunmak için sığındığı geniş mağaraların duvarlarında hayvan sürülerine ilişkin resimlere tanıklık ediyoruz. O halde, bu resimleri gördüğümüz zaman düşünebileceğimiz tek şeyin “o dönemlerde de resim yapabiliyorlarmış” olduklarını hatırlamamız gerekir. Bu resimlerde genelde avlanmaya ilişkin faaliyetlerin, ava konu olan hayvanların korkulan ya da sadece çevrelerinde gördükleri hayvanların yer aldığını söyleyebiliriz. Görsel mesajın dışında görsel malzemelere ilişkin de tartışmamızı derinleştirebiliriz. Kullanılan renkler ve resmetme teknikleri gibi soruları da yanıtlamaya çalışabiliriz.

Tartışmaları daha da derinleştirebilmek mümkündür. Gördüğümüz mağara resminin bize nasıl bir hikaye anlattığını, hikayenin derinliğini, vurgu noktasını,

kullanılan araçlar ile teknikleri ve resmi yapanlar ile ilgili ne tür bilgiler verebileceğini de düşünebiliriz. Kısacası, o döneme ve o dönemin insanı ile yaşayışı hakkında daha derinlemesine tartışmalarda bulunabiliriz. İnsanlığın ilk görsel çalışmaları da olsa görsel okuryazarlıktan da yararlanabilmiş oluyoruz.

İllüstrasyon Gus Gordon’un Josh and Phil tiplemesinden yararlanılarak üretilmiştir.

136

Görsel Kültür

İlk Kalıcı İletişim Çabaları

İnsanın yaşantısındaki ilerleyişi süresince ve yaşanan kültürel gelişmeler sonucunda bir başka önemli noktanın “yazı” olduğunu görüyoruz. Yazıya ilişkin ilk çalışmalar küçük kil tabletler üzerinde yer alıyor. Ticari kayıt için ilk yazılar, MÖ II. yüzyıl) İsa’dan önce ikinci yüzyılda ticarete ilişkin kayıtların tutulmaya başlandığı ve bunun için kil tabletlerden yararlanıldığını anlıyoruz. Sümerlerin “Çivi Yazısı” ile ticarete ilişkin bu kayıtları tutmalarının yanında, Mısır’da “hiyerogliflere” tanıklık ediyoruz (Resim: 5.

2).Harf yerine geçen küçük resimler ile belli anlatımlarda bulunmaya çalışıyorlar. Oldukça karmaşık bir sistem olduğu için de çözümünün zor olduğu anlaşılıyor. Peki, özellikle Mısır’daki hiyeroglifleri ele alacak olursak ve görsel okuryazarlık ile ilişkilendirecek olursak ne tür sonuçlara varabiliriz? Resmedilenler içerisinde yer alan şekillerin, MÖ 5000-2000; Mezopotamya ‘UR’ şehrinden ilk civi yazısı örnekleri

Resim: 5. 3 MÖ 5000-2000; Mısır uygarlığı ‘hiyeroglif adı verilen bir yazı sistemi geliştirmişti . Bu sistem resimsel imgeler dizgesi olarak iletişim sağlıyordu.

Zaman sürecinde görsel okuryazarlık açısından karşımıza farklı örnekler çıkıyor. Değerlendirilebilecek bir başka örnek ise Atina, Akropol’deki Parthenon Tapınağı.

(Resim: 5. 4). Bu görkemli tapınağı incelerken akla gelebilecek birçok soru olabilir. Öncelikle, bu kadar merkezi

Resim: 5. 2

çizimlerin, resimlerin tek tek ne anlam ifade ettiğini, ne tür seslerin yerine geçmeye çalıştığını ve bir bütün anlatım içerisinde nasıl bir dil ve anlatım sisteminden yararlanmaya çalıştığını tartışabiliriz. Bu yönde düşünmenin yanı sıra hiyerogliflerin oldukça karmaşık ve derin bir yazı tekniği olması nedeniyle Mısır’da yazı yazabilen ve okuyabilenlerin sayısının da son derece sınırlı olduğu ve okur-yazarlığın sadece özel ve ayrıcalıklı bir kesime ait bir durum olduğu sonucuna da varabiliriz. Genellikle yazının anıtlarda ve dini metinlerde yer aldıklarını görüyoruz. Bu sonuçların da doğru olduğunu yapılan araştırmalar ortaya koyuyor.

Resim: 5. 4 MÖ 438; Atina, Akropol’deki Parthenon Tapınağı.

MÖ 15.000-10.000 Günlük etkinliklerini, heyecanlarını, korkularını, besin kaynaklarını ve daha birçoğunu belli bir dil ile ifade etmeye çalışan insan mağaraların duvarlarına işlediği resimler ile yaşamını betimlemiştir.

MÖ 15 000-10 000

MÖ 3000-2500 Erken Sümer döneminde Galgamış Destanı.

MÖ 7000-5000

MÖ 3000-2500

MÖ 7000-5000 Topraktan üretilen vazoların üzerindeki çizimler ve süslemeler sembolik ifade edişin ilk örnekleridir.

MÖ 1345-1335 MÖ 1345-1335 Mısır’da taş üzerine işlenen resimler ile geçmiş yaşama ve gündelik faaliyetlere ilişkin ifadelere yer verilmiştir. Şarap yapımını anlatan taş üzeri görsel anlatımında üzüm toplayan insanı görüyoruz.

137

5. Ünite - Görsel Okuryazarlık

ve görkemli bir yapı oluşu onun bir kamu binası olduğunu bizlere düşündürebilir. Milattan Önce beşinci yüzyılda inşa edilmiş bu tapınak bize farklı sonuçlar çıkartmamıza da yardımcı olabilir. Örneğin, bir tapınak dediğimizde temelde görsel olarak inceleyebileceğimiz başlıca parçalarından birinin kolonları olduğunu biliyoruz. Kolonlar ile ilgili bir araştırma ve değerlendirme bize eserin yapılış tarihi ve dönemi hakkında fikir verebilir. Tapınak kolonları içerisinde farklı biçimlerden bahsedebiliyoruz. Bunlar Dor, İon ve Korint biçimlerdir. Dor kolonlar daha başlangıç stilini ifade ederken, İon stilin daha estetikleşmiş olduğunu ve Korint kolon ve başlıklarının ise ileri estetik düzenlerde olduğunu düşünebiliriz. Bu anlamda, Parthenon Tapınağı’nda Dor kolonların ve stilin yer almasının “yerleşik gücü” temsil ettiği yorumunda bulunabiliriz.

Doğu’da Neler Oluyor?

Yazıya ilişkin gelişmeleri çeşitli örneklerle açıklayabiliriz. Örneğin, Çin’de kağıdın bulunması ve anlatımı, ifade ediş biçimlerinin farklı harfler ile görselleştirilmeye ve yayılmaya çalışılması vurgulanabilir. Aynı amaçlar ile Mısır’da bitkiden üretilip kullanılan ve bir çeşit kağıt olan “Papirüs” ile hayvan derisinden elde edilen ve Bergama Krallığı’nda kullanılmış Resim: 5. 5

olan “Parşömen” kağıdı da bunlar içerisinde sayılabilecek örneklerdendir. Belirttiğimiz gibi gerek dini metinlerin kullanılması, gerek ticari faaliyetlerin kayıtlarının tutulması gibi farklı amaçlar ile belli bir yüzey üzerine sabit görsel kayıtlardan yararlandıkları sonucuna varıyoruz.

Papirüs, Cyperaceae ailesinden bir su bitkisi ve eski çağlarda bu bitkinin gövdesinden hazırlanan yazı kağıdının adıdır. Eski Mısırlıların yelken, bez, hasır ve yazı kağıdı olarak kullandıkları papirüs onlardan Yunanlılara daha sonra Romalılara intikal etti ve M.S. 3. yüzyılda yerini parşömen alıncaya dek kullanımı sürdürüldü.

İnsanın serüveni içerisinde görsel okuryazarlık açısından değerlendirilebilecek çok fazla örnek olduğunu biliyoruz.

Bir başka örneği ise “harita” için verebiliriz. Harita, tam anlamıyla görsel bir çözümleme ve bir tür anahtar kullanma yöntemi olarak görülebilir. Büyük bir coğrafyanın belli bir ölçek ve yöntemle küçültülmüş modelidir. Haritalar sayesinde görsel yorumlamalarda bulunabiliyoruz. Belli bir coğrafyanın fiziksel özelliklerinden çeşitli görsel kodlar

MÖ 6000; Çin’de bulunan ‘Jiahu işaretleri’ kaplumbağa kabuğu üzerine kazınmış harf benzeri şekiller içermektedir. i

MÖ 500 Günümüzde yeri Batı Afrika, Nijerya’ya denk gelen bölgede antik krallıklara ait topraktan yapılmış bir baş.

MÖ 540

MÖ 540 Korint’teki Apollo Tapınağı mimari açıdan yatay ve dikey perspektif düzenlemelerin belki de ilk defa uygulandığı bir ilk olma özelliğini taşımaktadır.

MÖ 500

MÖ 100 Çin’de ilk defa kağıdın endüstriyel üretimi gerçekleşdi.

MÖ 100

MÖ 73 MÖ 73 Spartaküs liderliğindeki köleler Roma hükümetine karşı ayaklandı.

138

Görsel Kültür

ve işaretler aracılığı ile haberdar olmanın yanı sıra yaşam alanları hakkında da temel bilgiler edinebiliyoruz. Haritacılığın ilk çağlara kadar gittiği düşünülmekle beraber çok daha tanıdık gelecek önemli bir örnekten yararlanabiliriz.

Osmanlı’da Amiral Piri Reis’in Kitab-ı Bahriye eserini harita ve görsel okuryazarlık açısından son derece önemli bir eser olduğunu vurgulamamız gerekir. 1528’de ortaya koyduğu ve denizcilik için rehber olan eserinde farklı birçok haritaya yer vermiş ve o dönemde çözülememiş olan coğrafyalara görsel bir rehber olarak haritaları sunmuştur (Resim: 5. 6).

Resim: 5. 7

1498, Son Akşam Yemeği, Leonardo da Vinci, St.Maria della Grazie Manastırı, Milano, İtalya

Resim: 5. 6

Piri Reis’in eserlerini ortaya koyduğu XVI. yüzyıldan biraz daha devam eder ve XVIII. yüzyıla kadar uzanırsak erken modern dönemin izlerine ve eserlerine tanıklık etmeye başlıyoruz. Rönesans ile insan ve insan yaşamı merkezli bir dünya görüşünden bahsediyoruz. Rönesans’ın en önemli ressamlarından Leonardo da Vinci 1490’da ortaya koyduğu çizimi ile insanı anlamaya yönelik çözümler üretmeye çalışır (Resim: 5. 8). Leonado da Vinci’nin araştırmaları, insan anatomisine ilişkin çalışmalar yapanlar için o dönemlerde temel görsel kılavuzlar olarak kullanılmıştır.

Leonardo da Vinci ile ilgili görsel okuryazarlık ile ilişkilendirilebilecek örnekleri çoğaltabiliriz. Örneğin, 1495-1497 yılları arasında tamamladığı “Son Akşam Yemeği” adlı freski üzerine söylenebilecek çok şey vardır (Resim: 5. 7).

İletişime Gizemler Yüklemek

Da vinci’nin Son Akşam Yemeği, sadece görsel biçim ve tasarım açısından düşünülecek olursa, son derece kayda değer bir çalışma olduğu sonucuna varabiliriz. Yer aldığı yüzeyin iki boyutlu olduğunu aklımızdan çıkartmayalım. Da Vinci, iki boyutlu bir yüzey üzerinde üç boyutlu bir etki üretebilmek ve eserindeki görsel öğeler arasında gerçek hayat deneyimine benzer etkiler uyandırabilmek için ‘derinlik’ ve ‘perspektiften’ yararlanıyor. Arkada gördüğümüz pencereler sayesinde vadiye uzanan bir derinlik elde etmiş, iki boyutlu yüzey üzerinde üçüncü boyut deneyimine ulaşmış oluyoruz.

Aynı şekilde, İsa ve havarileri ile içinde bulundukları odanın

1528, Piri Reis Rodos ve Marmaris Haritası; Piri Reis, Kitab-ı Bahriye adlı eserinden.

MS 14 Roma İmparatoru Augustus öldü.

MS 14

MS 80

MS 932 Çin’de ahşap-kalıp baskı başlar.

MS 225 Çin’de çay içmek yaygınlaşmaya başladı.

MS 225

MS 537

MS 80 Roma’da Colosseum açıldı.

MS 537 Ayasofya’nın inşaatı tamamlanır.

O dönemde adı Constantinople olan İstanbul’da açılır.

932

139

5. Ünite - Görsel Okuryazarlık Resim: 5. 8

Resim: 5. 2

1450, Gutenberg; Haraketli metal harflerle matbaanın icadı görsel okuryazarlığımıza yeni boyutlar kattı.

Haraketli Harflerin Devrimi

1490, Vitruvius Adamı, Leonardo da Vinci, Venedik, İtalya

tavan, kolon ve kiriş düzenlemeleri hem görsel öğeler arasında belli düzendeki dağılımlara, pespektife, hem de derinliğin üretilmesine hizmet etmektedir. Leonardo da Vinci’nin bütün eserlerinde yüklediği gizemlerdir ve eserlerinde bilinir. Ünlü eseri “Mona Lisa”nın sanatçının istediği gibi algılanabilmesi için resmin detaylarında gizli önemli resimsel hınzırlıklar mevcuttur. Bu örnekler vasıtası ile düşündüğümüzde belli bir resmi veya görsel çalışmayı incelerken sorabileceğimiz soruların ve tartışmaların da ne kadar derin ve boyutlu olabileceğini aklımızdan çıkartmamalıyız.

XVI. yüzyıla ilişkin örneklerden yararlanmışken son derece önemli bir gelişmeyi de vurgulamakta fayda var.

1450 yılında Johannes Gutenberg hareketli parçalar ile yazı baskısını ilk defa gerçekleştiren kişi olmuştur. Bir anlamda ilk matbaanın da kurucusu diyebiliriz. Bu gelişmeyi tekil mekanik bir gelişme olarak değerlendirmek son derece sınırlı olur. Oluşturduğu sistem sayesinde görsel bir malzemenin birçok baskısı yapılabilir hale gelmiştir. Görsel anlatımın ve ifade edişin böylesine teknik bir imkanla çoğaltılabilir hale gelmesi elbette başka sonuçlar da doğuruyor. İlk baskıların dini kitaplar olduğunu düşünecek olursak dinin yaygınlaşması, daha uzak coğrafyalara taşınabilmesi, okur-yazarlığın artması, özgür düşüncenin yaygınlaşması, bilimsel çalışmaların gelişerek daha geniş kitlelere ulaşması gibi daha birçok toplumsal değişim ve gelişmeye de aracılık ettiği sonucuna da varabiliyoruz.

Devam eden yüzyıllardan da çarpıcı örneklere rastlamak mümkün. 1830 yılında Eugene Delacroix’nın resmettiği ve Temmuz Devrimi’ni konu edindiği Liberty Leading the People adlı çalışmasını sadece “hoş” bir resim olarak değerlendiremeyiz (Resim: 5. 9). Özgürlüğü temsilen yer verdiği kadın özgürlük yolunda kaybedilenler boyunca devam etmektedir. Delacroix, ülkesi –Fransa- için savaşamamış olsa da resmi ile destek vermektedir. Kardeşi ile yazışmalarında resmi ile ülkesine hizmet ettiğini vurgulamaktadır.

1215 İngiltere’de Magna Carta el yazma olarak parşömen kopyalar üzerine imzalandı.

Bu belge demokrasi ile ilgili en önemli tarihi belgelerden biridir.

1215

1653 Hindistan’da Taç Mahal’in inşaatı tamamlandı.

1453

1653

1719

1453 Bizans İmparatorluğu’nun yenilgiye uğratıldı ve İstanbul fethedildi.

1719 Daniel Defore ‘Robinson Crusoe’ adlı romanını yazdı.

140

Görsel Kültür 1830, Eugene Delacroix, Liberty Leading the People, Fransa).

Resim: 5. 9

Warhol’un “hiç okumam, sadece resimlere bakarım” sözü düşünmeye değerdir. Özellikle içinde bulunduğumuz yüzyıl ve son birkaç yıllık süreçte görselliğe ilişkin ne kadar yaygın hale geldiğini hep beraber takip ediyoruz. Tartışmaya günümüzden örnekler ile devam edelim.

Anlatmayın, Gösterin

Resmin biçimsel özelliklerinin yanında, dönemin toplumsal gelişmelerine paralel belli bir tarihi kayıtta da bulunduğunu hatırlamamız gerekiyor.

Yirminci yüzyılın hemen ilk yarısından çarpıcı bir örnekten daha yararlanabiliriz. Alman savaş uçaklarının General Franko’nun emriyle yakıp yıktığı yerlerden biri de küçük bir Bask şehri olan Guernica’dır. Tarih ise Nisan 1937’dir. Picasso da bu tarihi olaylara ve yıkımlara tanıklık etmektedir. Kendi içsel tartışmaları içerisinde söz konusu olan bu bombalamaların ve askeri harekatın insan hayatı için bedeline yer vermektedir. Kasabanın ismiyle Guernica olarak adlandırdığı tablosuyla gerçekleşen olaylara ilişkin duygusal bir tepki ortaya koymaktadır (Resim: 5. 10). İsterseniz içinde bulunduğumuz XXI. yüzyıl ve hemen öncesinde XX. yüzyıldan dikkati çeken örnekleri değerlendirmeye başlayalım. Biliyorsunuz, yirminci yüzyılın baskın popüler kültür ürünleriyle dolu ve görselliğe dayanan özgün bir durumu var. 1928-1987 yılları arasında yaşamış popüler kültürün ve Pop Art akımının en önemli isimlerinden Resim: 5. 10

XVII. yüzyıldan örneklerden de yararlanabiliriz. Hollandalı ressam Rembrandt’ın 1632’de tamamladığı Anatomi Dersi adlı resmi ve diğer benzer çalışmaları günümüzde farklı aydınlatma biçimlerinin temelini oluşturmuştur. (Resim: 5.

11) Günümüzde Rembrandt aydınlatma olarak geçen Işığın ve gölgenin bir arada kullanımının ve ortaya koyduğu dramatik etkinin temellerini o döneme ait resimlerinde buluyoruz. Daha derinlemesine incelemeler sonucunda resmin ötesinde değerlendirme ve tartışmalara da varabiliyoruz. Örneğin, “Dr. Nicolaes Tulp’un Anatomi Dersi”, adlı resminde Rembrandt’ın anatomik araştırmaları konu aldığını görüyoruz. Çünkü, o dönemde yer alan anatomik çalışmaların sonuçta Avrupa’da yaşam süresi beklentilerini artırdığını görüyoruz. O dönemlere ait kesin istatiksel veriler elde olmamakla beraber Rembrandt’ın eseri ve benzer çalışmalar dönemin gelişmelerini ortaya koyan görsel belgeler olarak da değerlendiriliyor.

Eskilerin ünlü bir deyişi vardır “Bilen öğretir, yapan gösterir” diye. Bu söz açıkça bizim bilgimizi nasıl paylaştığımızla ilgili önemli ipuçlarına sahip, gerçekten de yapabilmek bilmenin bir sonraki aşamasıdır. Bir bilginin aktarımı gerekli olduğunda uygulamalı bir gösterim çoğu kez sayfalar dolusu metinden daha etkin ve kalıcı bir iletişim sağlayabilir.

Bir gün karşınızda yazıların olmadığını düşünün. Size rehberlik edecek açıklamaların, farklı anlatım tarzlarının ve vurguların olmadığını ve elinizdeki tek malzemenin bir takım görseller ile sınırlı olduğunu düşünün. Sadece görsel işaretleri takip etmek zorunda olduğunuz bir dünyadan bahsediyor olurduk. Görsel olarak nitelendirebileceklerimiz; fotoğraf, çizim, yazı, grafik, resim, görüntü ve daha birçoğu olabilir.

1937, Guernica, Pablo Picasso, New York, Amerika Birleşik Devletleri.

1807 Fulton isimli buharla çalışan gemi Amerika Birleşik Devletlerinde kullanılmaya başladı.

1801 1801 Volta mucidi olduğu pili Napolyan’a sundu. Taşınabilir enerjinin gelişimi insanlar için önemli bir gelişme oldu.

1807

1817

1826 Liverpool ile Mancester arasında yolcu treni taşımacılığı başladı.

1826 1817 Fransız Laennec tarafından ilk modern stetescope icad edildi.

1840 İngiltere’de kendinden zamklı pul kullanılmaya başlandı.

1840

141

5. Ünite - Görsel Okuryazarlık

1632, Dr. Nicolaes Tulp’un Anatomi Dersi, Rembrandt

Resim: 5. 11

Aynı şekilde, cep telefonlarımızda uzun uzun yazılar yer almamaktadır. Kullanıcı işini kolaylaştırmak için “İkon” adını verdiğimiz belli bir anlam veya vurgu taşıdığına inandığımız görsel parçalardan yararlanır. Bu küçük göstergeler, cep telefonundan, televizyonumuzun uzaktan kumandasına kadar her anımızda bizlerledir. “İkon”lar, hızla öğrenebildiğimiz, bazen bilmesek de akıl yürüterek sonuç almamıza yardımcı küçük faydalı imgelerdir.

1844 Friedrich Nietzsche doğdu.

1844

İkon; Hayatımızın her anında bizlere yardımcı, bir bilgi veya mesaj içeren küçük imgelerdir.

1849

1848 1848 Karl Marx ve Friedrich Engels Komünist Manifesto’yu Londra’da yayımlarlar.

1855 1849 Kancalı iğne Amerikalı Hunt tarafından üretildi.

1855 Alman Fischer tarafından pedallı bisiklet üretildi.

142

Görsel Kültür

Görünenden Fazlası

Bir mektup gördüğümüz zaman bunun mesajlaşma için olduğunu tahmin edebiliyoruz. Görsel bir çağda yaşıyoruz.

Bize belli bir konuyu, olayı, gelişmeyi, tarihi hatırlatan görsel imgelerden yararlanıyoruz. “İkiz kuleler” dediğimiz zaman hangi olaydan bahsettiğimizi herkes anlayabiliyor. Sadece o tarihi anı hatırlatan, ikiz kuleler fotoğrafını veya görüntülerini gösterdiğimizde tarihin

Resim: 5. 12 9/11, 11 Eylül 2001 Terörist Saldırısı; Yerel saatle 08:46:30’da Amerikan Hava Yolları’na ait kaçırılan bir yolcu uçağı Dünya Ticaret Merkezi Kuzey Kulesi 94.-98. katları arasına kulenin kuzey tarafından çarptı. Bina çarpmadan 102 dakika sonra yıkıldı. Yerel

ve olan olayların neler olduğunu birçoğumuz kolaylıkla hatırlayabiliyoruz. Bu görüntü artık görünenin ötesinde bir anlam yüklüdür. Bir saldırı fotoğrafı olmasının yanı sıra yeni bir dönemin kafamızdaki imgesi olarak kalmıştır (Resim: 5. 12). 11 Resim: 5. 13 Eylül’ün ardından havalanlarındaki sisGüvenlik önlemlerinin arttırılması temlerde yeni düzenlemeler oldu.

Tarihi olayları hatırlamada, hafı- üzerine görüntüleme sistemlerinden yararlanılmaya başlandı. zalarda anahtar görevi gören görsellere neredeyse hayatımızın her anında rastlıyoruz. Bir örnek daha verelim. Bir havaalanında terminallerin yerlerini belli başlıklar ile anlatmanın yanı sıra bu kılavuzlardan yararlanacakların işlerini çok daha kolaylaştırabilmek için hazırlanmış görsel rehberlerden de bahsedebiliriz. Yerinizi tespit ettiğiniz andan itibaren ulaşmak istediğiniz yere varabilmeniz için görsel bir harita size yardımcı olabilmektedir.

Resim: 5. 14 saatle 09:02:59 da ikinci bir uçak Dünya Ticaret Merkezi güney Kulesi 77.-85. katları arasına kulenin güney tarafından çarptı. Bina çarpmadan 56 dakika sonra yıkıldı. İnsanlığın en büyük terörist saldırılarından olan bu olaydan sonra, dünya eskisi gibi olmadı.

21 Temmuz, Apollo 11; Ay yüzeyine insanlı iniş yapılan ilk uzay uçuşu. Apollo Tasarısı’nın beşinci uçuşu, Ay’a yapılan üçüncü uçuş (ilk iki uçuşta insanlar Ay yüzeyine inmedi). Apollo 11, 16 Temmuz 1969’da fırlatıldı. Mürettebat; Komutan Neil Armstrong, Komuta Modülü

Pilotu Michael Collins ve Ay modülü Pilotu Edwin “Buzz” Aldrin’den oluşuyordu. 20 Temmuz’da Armstrong ve Aldrin Ay’a inen ilk insanlar oldular. ABD, bu uçuşla Uzay Yarışı’nın başlıca hedefini ,rakibi Sovyetler’den önce gerçekleştirmiş oldu.

1866 Pasterizasyon yöntemi Fransız Louis Pasteur tarafından geliştirildi.

1865 1865 Amerika Birleşik Devletleri başkanı Abraham Lincoln suikast sonucu öldürüldü.

1866

1869 1869 Dinamit adı verilen patlayıcı Alfred Nobel tarafından icad edildi.

143

5. Ünite - Görsel Okuryazarlık

Haritalar; Havaalanlarında Yerimizi ve yönümüzü grafik bir dille hazırlanmış haritalarla bulabiliriz.

Yer alan örneklerde dikkatinizi iki nokta çekmiş olabilir.

Bunlardan birincisi görsellerin anlaşılabilmesi üzerine bir yaklaşım geliştirmiş olmamızdır. Bu konuyu “görsel okuryazarlık” ile ilgili tanımı yaparken tartışacağız. İkincisi ise görsellerin belli bir yüzey üzerinde yer alıyor olmasıdır.

Kendinize şöyle bir sorun; az önce vurgulanan “görsel bir çağda yaşıyoruz” ifadesinde görsellerin yer aldığı yüzeyleri aklınıza getirmeye çalışın. Sokakta yürürken ellerinden cep telefonlarını bırakamayan gençleri görmüşsünüzdür. (Foto Görsel bir çağda yaşıyoruz derken görseller için farklı yüzeyleri kullandığımızı unutmamamız gerekiyor. Özellikle,

“ Sosyal Medya”yı, İnternetteki YouTube veya Dailymotion gibi görüntülü içerik sağlayıcı ortamları kullandığımızı düşündüğümüzde, Facebook veya Twitter gibi ortamlardan haberleştiğimizi hatırladığımızda ve cep telefonlarımızdan mesaj okuyup, fotoğraflar çektiğimizi ve görüntüler paylaştığımızı düşünecek olduğumuzda “ekran çağında” yaşadığımızı söylememiz yanlış olmayacaktır. Ekranlardan yararlanıyor, ekranlarda yer alan görselleri anlamaya ve çözümlemeye çalışıyoruz. Gazeteler, dergiler, kitaplar, panolar veya duvar ilanları gibi daha geleneksel kullanımları düşündüğümüzde ise güncel örnekleri de kapsayan “yüzey kullanımından” bahsetmiş oluyoruz. Sonuçta, ister ekranda olsun, ister diğer yüzeylerde olsun, yer alan görsel ifadeleri çözümlemeye çalışıyoruz.

Resim: 5. 16

Görsel Dünya; Görerek yorumladığımız ve algıladığımız bir dünyada yaşıyoruz.

Görsel Çağ

Yirminci yüzyıldan itibaren başlayan tarihsel süreci görsel çağ olarak adlandırabiliriz. Önceki konularda bunlara değinilmiştir. Araştırmalar beynimize yerleşen bilginin yüzde 75’inden fazlasının görsel süreçler sonunda oluştuğunu ortaya koyuyor. Gözlerimiz ile gördüğümüzde görsel olarak iletişime geçmiş oluyoruz. XX. yüzyıl kültürü içerisinde yer alan görme, bakma, izleme, gözetleme gibi eylemler oku-

Resim: 5.15 Sosyal Medya; İnternet kullanıcıları artık sadece gençler değil. Ülkemizde 26 milyona yaklaşan kullanıcı sayısıyla kadın, erkek, genç, yaşlı, çocuk, Kısacası herkes artık internet kullanıyor. Artık hayatımızda “Sosyal Medya” var.

1880 İlk ampul Thomas Edison tarafından icad edildi.

Aydınlatma ve ışıkla ilgili tüm kavramlar yeniden yapılandı.

1875 İlk “Kot Pantalon” Amerikalı Levi Strauss tarafından üretildi.

Bu giysi toplum tarafından benimsendi ve özellikle genç neslin simge giysilerinden biri oldu.

1875

1880

1881 1881 Amerika Birleşik Devletlerinde postanelere bozuk parayla çalışan telefonlar konmaya başlandı.

144

Görsel Kültür

mayla ilgili eylemlerin ve kültürün bir devamı olarak ortaya çıktı. XXI. yüzyılın ilk on yılı içerisindeyken içinde bulunduğumuz dönem, temelde kelimelere ve sayılara dayananan “bilgi çağından” çok daha kapsamlı görseller, görüntüler ve semboller içeren bir “görsel çağı” ifade etmektedir. Geçmiş dönemlerde farklı ülkelere ve topluluklara ait dilleri anlamak gerekirken içinde bulunduğumuz dönemde görselleri çözümlememiz, anlamamız gerekmektedir. Diller arasında çeviriye dayanan bir süreç gerekirken, içinde bulunduğumuz dönemin görselleri için ortak bir anlama ve anlaşma noktası bulabilmemiz gerekiyor.

Görsel İletişim

Anaokuluna veya ilkokula yeni başladığınız yılları hatırlamaya çalışın. Alfabeyi öğrenirken söylediğimiz şarkılar olmuştur. Bu şarkıları söylerken esas amaç, çocukların görmeye başladıkları harfleri hatırlamaya çalışmalarına yardımcı olmaktır. Aynı şekilde, her harfi hatırlamamıza yardımcı olacak eşyalardan veya meyvelerden yararlanmaya çalıştığımızı da hatırlamışsınızdır. “E” dediğimiz zaman “Elma” fotoğrafı veya çizimi kullandığınızı hemen hatırlayabilirsiniz.

GÖ R SE L Ç AĞIN ÖZELLİKLERİ İçinde bulunduğumuz görsel çağı tanımlayan belli başlı özelliklerden bahsetmemizde fayda var: 1. Hayat her zamankinden çok daha fazla görsel. Çağdaş hayatın çoğu bölümü ekranlar üzerinde gerçekleşiyor. Bu doğrultuda, insan deneyimi her zamankinden çok daha fazla görsel ve görselleştirilmiş durumda.

2. Algılarımız ve özellikle görsel algılarımız kültürel temellere bağlı hareket ediyor. Hayatımızda yer alan görseller ve görsellere iliştirilmiş olanlar sosyal, politik ve kültürel hayatımızdan yararlanıyor. Görme biçimimiz ve gördüklerimize bağlı olarak verdiğimiz tepkiler temellerini kültürümüzden alıyor. Bu bağlamda, görseller de sosyal olarak inşa edilmiş oluyor.

3. Görme, öğrenilen bir etkinlik halini aldı. Algılama kültürel etkenlere ve geçmiş görsel deneyimlere bağlı olarak gerçekleşiyor.

4. Yazılı ve görsel iletişim arasında fark var. Yer alan araştırmalar görsel iletişimin farklı bir durum üzerinden hareket ederken yazılı iletişimin daha farklı anlaşma biçimleri üzerinde hareket ettiğini ortaya koyuyor.

Resim: 5. 17

Harfleri ve kavramları hatırlamada görselleştirmelerden yararlanmak ilköğretimde sık kullanılan bir yöntemdir.

1889 Makara film kullanan fotoğraf makinası Amerika Birleşik Devletlerinde Eastman Kodak tarafından üretildi.

1889

1894 1894 Fermuar Amerikalı Judson tarafından bulundu.

145

5. Ünite - Görsel Okuryazarlık

Bunun nedeni çocukluğumuzun ilk yıllarında çizimler ile harfler arasında ilişki kurma becerimizin tam gelişmemiş olmasıdır. Zaman içerisinde çizim becerimiz geliştikçe “E” harfinin yanına diğer harfleri de eklemeye başlayarak “ELMA” yazmaya başlarız. Harf görüntüleri ile kelime görüntüleri bizler için daha anlamlı hale gelmeye başlamıştır.

Televizyonun ve beraberinde televizyon kültürünün güçlü hale gelmesiyle de çocuk hikayelerinin yerini televizyonda yer alan çocuk filmleri almaya başlamıştır. Görüntüleri olmadığı için kendisine çocuk romanı okunmasını istemeyen çocuklar ile de karşılaşmış olabilirsiniz.

Görüntüler o kadar etkili hale gelmiştir ki, sinemada da kullanımları bakımından farklı özellikleri ortaya çıkmıştır. Örneğin, Çarlığın yıkılmasıyla birlikte Sovyet sistemini desteklemeye yönelik propaganda filmlerinin yapıldığı bir dönemi özellikle filmseverler hatırlayacaklardır. Eisenstein ve Pudovkin (Resim: 5. 18, 19, 20) gibi yönetmenler, kitleleri etkileyebilmek ve düşüncelerine yön verebilmek için sinemadan ve sinemada yer alan filmlerden yararlanmaya çalışmışlardır.

Sinemada görsellerin politik ve siyasal amaçlar ile kullanımının üzerinden henüz yüzyıl geçmemişken 1989’da Çin’de Tiananmen Meydanı’ndaki öğrenci gösterilerini ve özellikle tank önünde duran genci birçoğumuz hemen hatırlayabileceğiz. (Resim: 5. 2)

Resim: 5. 20

POTEMPKİN ZIRHLISI

Resim: 5. 21

Resim: 5. 18 1925, Potemkin Zırhlısı; Rusya’nın ve Avrupa’nın en eski ve büyük film stüdyosu olan Mosfilm tarafından yapılan filmin yönetmeni Sergei Eisenstein’dır.

Yönetmenin ikinci filmi olan Potemkin Zırhlısı konusunu Potemkin Zırhlısı Ayaklanması olarak bilinen gerçek bir olaydan almıştı. Filmde, 1905 yılında Rusya’nın Karadeniz filosuna bağlı Savaş Gemisi Potemkin’de dayanılmaz yaşama şartlarından bezmiş mürettebatın Çar rejimine bağlı subaylara karşı başlattıkları bir ayaklanmanın sonunda gemiyi ele geçirmeleri ve sonrasında gelişen olaylar dramatize edilerek anlatılmıştır.

Resim: 5. 19

1898 1898 Aspirin Alman Eichengrün Hoffmann tarafından bulundu.

146

Görsel Kültür

MEDIUM IS THE MESSAGE

ARAÇ MESA JDIR

Resim: 5. 22 Marshall McLuhan; Kendisi “kıyıya vurmadıkları sürece balıklar suyun farkında değildirler” diyerek insan ve teknoloji ilişkisini metaforik biçimde tanımlamıştır. Teknolojik determinist olmakla suçlanan McLuhan bu sözüyle önemli mesajlar vermiştir aslında. insanlar Teknolojiyi ancak sonuçlarını gördükten sonra anlayabilirler. Ancak teknolojiyi anlamak için acele etmekte fayda

vardır...Demek istemektedir ki Mcluhan; teknolojinin esiri olmamak için onu zaptetmeli ve önce onu keşfetmeli, nimetlerinden yararlanmalıyız. Mcluhan aynı zamanda postmodern kurama esin kaynağı olmuş, Baudrillard’ı etkilemiştir. Ayrıca Woody Allenın Annie Hall filminin bir sahnesinde yer almış popüler bir medya kuramcısıdır.

İletişim teknolojilerinin hızla gelişmesi ile bilgisayarların ve internetin hayatımıza girmesi, görsel iletişim açısından “Big Bang” (Büyük Patlama) olmuştur. Kanadalı Marshall McLuhan da işte bu yüzden “araç mesajdır” diye tanımlamıştır (Resim: 5. 22).

Mesaj veya içerik olarak tanımlayabileceklerimiz, içinde yer aldıkları araçlar sayesinde şekillenmeye başlamış, yeni anlamlar kazanmaya başlamıştır. Cep telefonunuzdan veya bilgisayarınızdan yolladığınız mesajlarınızı hatırlayın.

Gülme eylemi için “ ” yolladığınızı, üzgün olduğunuzu vurgulamak için “ ” veya şaşırmış olduğunuzu vurgulamak için “:-/” kullandığınızı veya kullananları gördüğünüzü hemen hatırlayacaksınız. Bir de mesajlarınıza fotoğraflar, resimler veya çizimler eklediğinizi de hatırlayacaksınız.

Belki de farklı bir internet sitesine ilişkin bir “bağlantı” da yollamış olabilirsiniz.

Görsel Okuryazarlık

Görsel iletişimin görseller kullanarak mesaj yollama ve alma süreci olduğunu söylemiştik. Bu bağlamda, görsel okuryazarlık da “görsel öğelerden anlam üretme veya anlam inşa etme becerisi” olarak tanımlanabilir. Görseller ve görüntüler aracılığı ile kişi anlamı ortaya çıkartma, eleştirme ve yansıtma doğrultusunda yorumlayıcı becerilerden yararlanmış olur. Sık duyduğunuz “multi-media” (çok ortamlı) dünyayı düşünün. Hareketli görüntüler, fotoğraflar, bilgisayarlar, internet, yazılar ve daha birçoğunun bir arada, iç içe olduğu bir dünyadan bahsediyoruz. İçinde olduğumuz bu dünyada “bilginin görselleştirilmesi”, “görselleştirilmiş bilginin iletişim içinde yer alması” ve elbette “anlaşılıp yorumlanabilmesi” gerekmekte. Görsel okuryazarlık, işte bu günümüze, geçmişe ait “yorumlayıcı görseller” ile etkileşimde olanlar arasında etkili iletişimi sağlayan “ortaya çıkan görseller” hakkındadır.

Görsel okuryazarlık, başkaları ile iletişimdeyken özellikle görsellerin kullanılması ve anlaşılması konusunda belli becerileri kullanmada kişiyi etkinleştiren bir anlayışı da içerir. Görsel okuryazarlık, gözler ile görünen ile aklımız ile algılanandır. Bu ilişkiyi kuran kişiler “görsel dili” okuyup yazabilirler. Bu, görsel mesajların çözümlenebilmesi ve yorumlanabilmesi ile anlamlı görsel iletişim kurabilme ile düzenleyebilmeyi de içerir.

1905 Amerikalı Wright kardeşlerler yaptıkları uçak ile uçma denemelerinde başarılı oldular.

1901

1905 1901 Hava aracı Zeplin Alman Zeppelin tarafından geliştirildi.

1916 1916 Ford üretiminde ilk kez montaj bandı sistemini geliştirdi ve fabrikasında kullanmaya başladı.

147

5. Ünite - Görsel Okuryazarlık

Görsel okuryazarlık, görsellere ait içeriklerin yorumlanması olduğu kadar bu içeriklerin sosyal etkisinin incelenebilmesi ile amacının, hedef kitlesinin ve sahiplik ilişkilerinin tartışılabilmesi anlamına da gelir. O yüzden, çizgi filmlerin veya bilgisayar oyunlarının incelenmesinden başlayarak, bu film ve oyunlardaki karakterlerin incelenmesi, sosyal medyanın görsel öğelerinin ne amaçla kullanıldığı gibi geniş bir yelpazede çok çeşitli bir sorgulama alanını içermektedir.

Resim: 5. 23 Bilgsayar Oyunları; Görsel algı ve okuryazarlık yeteneklerimize yenilerini ekledi.

Resim: 5. 24

Bu sorgulamalar sayesinde çeşitli görüntülerin ve sayısız görsel tasarımın yönlendirici kullanımı ile ideolojik etkisi üzerine tartışmalara yer vermiş oluruz. Görsel okuryazarlık sadece inceleme ve yorumlama gibi süreçler ile sınırlı değil, daha da ötesinde üretim faaliyetlerinin içinde de bulunarak geçerlilik, doğruluk, anlam üretme ve üretimin yönlendirilmesi gibi çeşitli süreçlerin farkında olunabilmesi anlamına da gelir. Örneğin, televizyon haberleri ile ilgili çalışmalar yapan veya merak eden birinin haberin üretim süreçleri içersinde bulunması habere ait görüntülerin oluşturulmasında ne tür etkenlerin rol oynadığını daha farklı boyutlarıyla anlamasına, içselleştirebilmesine ve tartışabilmesine de yardımcı olacaktır.

Görsel okuryazarlık çok geniş bir yelpazede kimi zaman aklımıza gelmeyecek kadar çok alanı ve konuyu içine alabilir. Baktığımızda karşılaştığımız yüz ifadeleri, nesneler, işaretler, semboller, dans, moda, saç modelleri, sergiler, kamu alanlarındaki heykeller, iç mimari, aydınlatma, bilgisayar oyunları, reklamlar, fotoğrafçılık, mimari ve daha birçoğu, görsel okuryazarlık içersinde değerlendirme konusu olarak yer alabilir. Görsel algı ile sürekli ilişki içinde bir anlamlandırma disiplinidir. Başarılı politikacılar, işadamları, sanatçı ve toplum önderlerinin iyi bir görsel okuryazar olduğunu söyleyebiliriz.

GÖRSEL OK URYA Z ARL IĞIN TEMEL L ERİ Bireyin tanıklık ettiklerine karşı “görsel okuryazar” olabilmesi için en azından şu temel değerlendirmeleri yapabilmesi gerekir: • Görsel parça veya bütünlerin konusunu anlayabilmeli, • Görsel parça veya bütünlerin içinde bulundukları kültürel yapıda kazandıkları ve sahip oldukları anlamı anlayıp yorumlayabilmeli, • Görsel parça veya bütünlerin stil ve düzenini görsel yapı açısından değerlendirebilmeli, • Görsel parça veya bütünlerin üretilmesinde kullanılan teknikleri inceleyebilmeli, • Görsel çalışmanın estetik değerini değerlendirebilmeli, • Görsel çalışmanın değerini, amacı ve hedef kitlesi açısından değerlendirebilmeli, • Görsel öğe veya bütünün ortaya koyduğu topyekün sinerjiyi, etkileşimi, yeniliği, etkin yanını ve hissettirdiklerini de tartışabilmeli.

1923 Bağımsızlık mücadelesi sonucunda Türkiye Cumhuriyeti, Mustafa Kemal Atatürk tarafından kuruldu.

1919 Amerikalı bilim adamı Shapley tarafından Samanyolu galaksisinin genişlediği fikri ortaya atıldı.

1919

1920 1920 Dünya zamanı uygulaması tanıtıldı.

1923

148

Görsel Kültür

Bu noktada, görsel ifadelerin dışında “nelerin görünmediği” de ortaya konulabilmeli ve tartışılabilmelidir. Örneğin, az önceki örnekte olduğu gibi, televizyon haberlerini inceleyen birinin görüntülerde varolan erkekleri incelemesinin yanı sıra, olmayanı da incelemesi beklenebilir.

Bu durumda, kadının haberlerde sınırlı şekilde yer aldığı veya neredeyse hiç yer almadığı gibi sonuçlara varması da söz konusu olabilir. Bu tür farklı düşünme biçimlerinin de geliştirilmesi çok boyutlu sonuçlar üretme bakımından yararlı olacaktır.

Bu noktada, görsel okuryazarlığın yaklaşımı içersinde ayrımlara gitmekte fayda var. Bir filmin, haber görüntüsünün veya diğer görsel parça/bütünlerin “biçimsel” kurulumundan bahsetmek ve inceleme altına almak bir yöntem iken aynı şekilde sayılanların “içeriğine”, yani anlamına ilişkin bir incelemede bulunmak da söz konusudur. Görsel okuryazarlık ikisini de bir arada ele almaktadır.

Görsel biçime ilişkin şu konular değerlendirme içerisinde tutulabilir: Ölçekler, boyutlar, hareket, düzenlemeler, çerçeveleme, derinlik, renk, ışık, gölge, hareketin akışı, görüntülerin kesişmesi, perspektif, görüntülerdeki öğelerin boyutları, biçimler, yönelim, ton, denge, uyum, kontrastlık, vurgu, yönlendirme, ritim, kurgu, kesme, sembolizm, mekan, aydınlatma, görüntü-metin ilişkisi, ön planı arka plan ve daha birçoğu.

Görsel içeriğe ilişkin temelde sorgulanmak istenen “anlamdır”. Biçimle de yer alan bağ dikkate alınarak ortaya çıkan anlamı sorgulamada şu ilişkilerden yararlanılabilir: Biçim ve yapı; görsel öğelerin, sembollerin ve temsiliyetlerin yorumlanmasını biçimlendiren ve kültürel temeller ile şekillenmiş fikirler; görseller ile sosyal etkileşim.

Resim: 5. 25

Bir başka örnek ile daha görsel okuryazarlığa ilişkin tanımı zenginleştirebiliriz. Örneğin, anlama ve yapıya ilişkin düzenlemeleri sorgularken bir filmde kameranın konumunu, kurgu biçimini, filmde oluşturulan bakış açısını, karakterlerin sergileniş biçimini, mekan kullanımlarını ve diğer birçok maddeyi değerlendirmemiz içerisine alabiliriz.

Resim: 5. 26

1927 Jazz Singer adlı film sessiz sinema dönemine son verdi ve konuşmaların olduğu ilk sesli film çekildi.

1927

1940 Biró tükenmez kalemi icad etti.

1928 1928 İlk durmaksızın Atlantik uçuşu Lindenberg tarafından gerçekleştirildi.

1940

149

5. Ünite - Görsel Okuryazarlık

Günlük Hayatta “Görsel Okuryazarlık” Görsel okuryazarlık, algılama, kavramlaştırma, görsel ve dilsel dizinde daha derinlemesine bir seviyeyi kazanma sürecidir. Bu süreç içersinde günlük hayatımız içerisinde görsel okuryazarlıktan yararlanabileceğimiz ve görsel okuryazarlığı uyarlayabileceğimiz belli alanlar ortaya çıkar.

Bunları şu şekilde tarif edebiliriz:

Tüm bu değerlendirmeleri yaparken “bilgi çağına” ilişkin bir değerlendirmeden daha yararlanabiliriz. “Bir resim binlerce sözcüğe eş değerdir” sözünü duymuş olanlar vardır. Bu yüzden, televizyonu açtığımızda, bilgisayarın ekranının başına geçtiğimizde veya bir DVD’den film izlediğimizde, görsellere dayalı bir dünyanın içinde olduğumuzu hatırlamamızda yarar var.

Resim: 5. 27

GÜNDELİK HAYATTA GÖRSEL OKURYAZARLIK • Görsel imgeler ile ilişkilendirerek eleştirel düşünmeyi geliştirebiliriz, • Görsel parça ve bütünler hakkında yazabilmek ve konuşabilmek için sözlü ve yazılı okuryazarlık becerilerimizi ve sözcük dağarcığımızı güçlendirebiliriz, • Görsellerin üretimi, yönlendirme teknikleri ve farklı yazılımlar hakkında tanışıklığımızı artırabiliriz, • Görsel okuryazarlığı farklı yaşam deneyimleri ile birleştirebiliriz, • Görsel ve metinlere bağlı anlatımların biçim ve içerik ilişkileri hakkında farkındalığımızı artırabiliriz, • Günlük hayatımızda yer alabilecek tasarımlarda görsel anlatım ilkeleri hakkında fikir sahibi olabilir, nesneleri daha derinlemesine tanıyabiliriz, • Görsel öğelere ilişkin daha fazla soru sorarak eleştirel düşünmeyi geliştirebiliriz, • Görsel parça ve bütünlerin içerisinde yerleşik varsayımları ve vurgulamaları ortaya koyabiliriz, • Görsel parça ve bütünlerini içersinde yerleşik değerleri inceleyebiliriz ve değerlendirebiliriz.

Gözlemle Yaşamak

Sonuç olarak, “görsel okuryazarlığın” tarihsel süreç içerisinde farklı birçok alan ile etkileşimde bulunduğunu görmekteyiz.

Görsel sanatlar ve estetik, dil bilimi, okur-yazarlık, psikoloji, kültürel çalışmalar, medya çalışmaları, öğretim tasarımı, anlambilim, iletişim çalışmaları ve eğitim teknolojileri gibi farklı birçok alan ve tarihsel süreç içerisinde yer almış yaklaşımlar ile ortak çözümlemelere kaynak olmuş.

Görsel okuryazarlık ile ilgili olarak en temel yaklaşımın sunulan ve paylaşılan görsel tasarımlar, yapılar, biçimler ve içerikler ile ortaya konulan iletişim süreci olduğunu ve bunu anlayabilmeye çalışmamız gerektiğini hatırlamalıyız. Süreç dediğimizde, görsel biçim ve içeriğin işlevlerini, öğelerin birbirleri ile ilişkisini, taşıdığı mesajı nasıl sınırlandırdığını veya güçlendirdiğini sorgulamamız gerektiğini bir kere daha aklımızda tutmalıyız.

Görsel okuryazarlık konusunda bilgi ve deneyim sahibi bireyler, meydana gelen bu paylaşım ve iletişim sürecinde dönüşümün “neden” ve “nasıl” olduğunu anlayabilmesi gerekir.

1959 “Hula Hoop” Amerikalı Knerr ve Merlin tarafından üretildi. Kısa zamanda yaygınlaştı ve bir eğlenceye dönüştü.

1943 1943 Amerikalı bilim adamı Enrico Fermi tarafından ilk nükleer reaktör kuruldu.

1959

150

Görsel Kültür

Resim: 5. 28

Her görsel sunumun ve tasarımın belli bir içeriğe sahip olduğunu biliyoruz. Alıcı kitle veya tüketiciler için sözü edilen içeriği hazırlayanların farklı yöntemlerden yararlandıklarını tartışmıştık. Bunların, geleneksel olarak takip edegeldiğimiz sinema filmleri, dergiler, gazeteler, televizyon programları olabileceği gibi içinde bulunduğumuz internet çağında sürekli güncellenen bloglar, Facebook ve MySpace gibi sosyal ağlar veya YouTube gibi video film ortamları olabileceğini de unutmamalıyız. Sayılanların tümünün içeriklerinin bir içerik üreticisi tarafından hazırlandığını ve bunun belli bir amaca bağlı olarak gerçekleştiğini de belirtmiştik. Bir kere daha, örneğin, televizyonda izlediğimiz savaş görüntülerindeki “iyiler” ve “kötüler” gibi mesajların belli bir inşanın sonucu olduğunu unutmamalıyız.

Görsel tasarımların günümüzdeki hedef kitlesinin veya bir başka deyişle tüketicisinin durumunun da farklılaştığını bir kere daha anımsayalım. CNN veya TRT gibi haber yayını yapan kanallarda yer alan ve gün geçtikçe artan “kişisel görüntüleri” hatırlayalım. İçinde bulunduğumuz çağda artık en sıradan insanın bile bir film yönetmeni gibi davranabildiğini

ve çektiklerini YouTube’a yükleyebildiğini veya önemli ise haber kanallarında yayınlatabildiğini vurgulamıştık.

Bugün geldiği nokta bakımından “görsel okuryazar olmak” demek aynı zamanda görsel tasarımların ve üretimlerin de içersinde bulunabilmek, bu süreçlerden haberdar olmak Resim: 5. 29

40.000’den fazla politikacı, sanatçı, sporcu ve gündemde yer alan kişi ile röportaj yapmış CNN’de yayınlanan “Larry King Show”un kahramanı Larry King.

1961 Laser Amerikalı Maiman tarafından geliştirildi.

1961

1965 Hollandalı Philips ilk kaset ses Alıcısını üretti.

1962

1965 1962 Gagarin uzayda ilk yürüyüşü gerçekleştirdi.

1971 1971 İlk e-posta sistemi, Ray Tomlinson isimli bir uzmanı kendi bilgisayarını kullanan diğer kişilere elektronik mesajlar göndermek amacıyla küçük bir program hazırlamasıyla ortaya çıktı.

Ray Tomlinson o sırada icadının bu kadar yaygın olarak kullanılabileceğini aklından bile geçirmemişti.

151

5. Ünite - Görsel Okuryazarlık Resim: 5. 2

demek. İnternete dayalı gelişen yeni medya ve sosyal medyayı aklımıza getirecek olursak, bugünün kitleleri ama üreterek ama tüketerek “etkileşimli” ve “katılımcı” bir görsel iletişim sürecinin parçası durumundadırlar. Çivi yazıları ile başlayarak, hiyeroglifler, parşömen ve papirüs gibi örneklerle devam eden sonunda kendini günümüzde kullanageldiğimiz kağıt üzerinde bulan görsel tasarımların klasik anlamda tek yönlü bir iletişim sunduğunu unutmamalıyız. Yazılı eserlerin gelişmesi ve çoğalması ile ortaya konan iletişim kaynaktan alıcıya doğru tek yönlü bir iletişimi ortaya koymaktadır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi bugün içinde bulunduğumuz çağda görsel tasarımlar ve ortaya konuluş biçimleri bakımından çok yönlü bir iletişim süreci doğurduklarını unutmamalıyız. Bu kitap yazıldığı süre içersinde hayatını kaybeden İngiliz şarkıcı Amy Winehouse’u örnek verebiliriz. Facebook, Twitter ve diğer etkileşim, katılım ve paylaşım sunan tüm ortamlarda haber bağlantılarından, görüntülü müzik kliplerine, haber metinlerine ve daha farklı birçok görsel içeriğin paylaşıldığını, karşılıklı yorumlarda bulunulduğunu ve görüntü ile taşınan olayın içeriğinin nasıl bambaşka bir boyuta taşınıp tartışıldığını da unutmayalım.

O halde, yaşanan tüm gelişmeler doğrultusunda ortaya çıkan yeni teknolojilerin de “görsel okuryazarlık” adına farklı felsefi ve ideolojik sonuçlar doğurduğunu da söyleyebilmeliyiz. Sayısal teknolojiler ile görsel ifade etme, ortaya koyma ve paylaşma biçimlerinin ve anlamlarının da değişim içerisinde olduğunu hep beraber gördük. 2000’lerin başında 36 adet kareden oluşan film ruloları belli bir maliyeti üstelenerek çektiğimiz fotoğrafları hemen ardından sonuçları görebilmek için banyo ettirip kartlara bastırıyorduk. Bugün ise sayısal teknolojiler ile sınırsız sayıda fotoğraf çekip, istediklerimizi saklıyor ve istediklerimizi silebiliyoruz. Lütfen içimizde kaç kişinin artık kartlara baskı yaptırdığını kendinize sorun.

Kartlara baskının yerini internet ortamlarında paylaşılan sayısal fotoğraflar almadı mı? O halde, sayısal teknolojilerin fotoğrafı demokratikleştirdiğini söyleyemez miyiz? Elbette söyleyebiliriz. En azından bunu tartışabiliriz.

Bu konuların ve soruların da görsel okuryazarlığın temel tartışma alanları içersinde olduğunu unutmamalıyız.

Kitaplar, dergiler, gazeteler ve hatta televizyon eskiden bildiğimiz gibiler mi? Yoksa, bilgisayar oyunları, internette paylaşılan filmler ve programlar ile sosyal paylaşım siteleri mi daha fazla ilgimizi çekenler? Sadece 2006 yılı içerisinde günde YouTube’a 80.000 video filmi yükleniyor ve yine

Resim: 5. 30 23 Temmuz 2011 tarihinde hayatını kaybeden dünyaca ünlü şarkıcı Amy Winehouse. Ölümü üzerine sosyal medyada adına özel paylaşım ve anma platformları düzenlendi.

1974 Amerikalı Cooper ilk taşınabilir telefonu üretti.

1974

1978 1978 Kişisel bilgisayar “Apple II”Wozniak ve Jobs tarafından Kaliforniya’da bir garajda üretildi.

152

Görsel Kültür

Resim: 5. 31

Irak Savaşı ve işgale ilişkin görüntüler hala birçoğumuzun belleklerinde saklı duruyor.

günde 100 milyondan fazla video filmi izleniyorsa bunun sebeplerini, bu görüntülerin, görüntüler ile kendimizi ifade ediş tarzlarımızı, nedenlerini, yöntemlerini ve daha birçoğunu da tartışabilmemiz gerekir. Çok uzağa gitmeye de gerek yok. Türkiye’de politikada yer alan liderlerin Twitter ve Facebook gibi metinlerin, filmlerin, anlık mesajların, çok yönlü paylaşımların ve daha birçoğunun yer aldığı ortamlarda neden kendilerini ifade etmeye başladığını da düşünebilmemiz ve tartışabilmemiz gerekir. Türkiye ve dünyadaki liderlerin artık televizyonlarda göründükleri kadar veya daha fazlası paylaşımlarını, özellikle de görsel olarak, güncel sosyal ortamlarda gerçekleştirdiklerini hepimiz biliyoruz. Bunun nedenlerini tartışmak da görsel okuryazarlığın amaçları içersindedir.

Irak’ta veya Afganistan’da yer alan savaşlara ilişkin farklı haber kanallarındaki görüntüleri hepimiz takip ediyoruz. Aynı olaya ilişkin haberlerin TRT’de, CNN’de veya Al Jazeera’da farklı biçimlerde, farklı vurgularla veya farklı görsel düzenlemeler ile üretildiğini anlayabiliyoruz.

Görsel okuryazarlık içersinde alt başlıkların da olabileceğini düşünebilmemiz gerekiyor. Haberlere ilişkin örnekte “haber okuryazarlığının” görsel okuryazarlık ile ilişkilendirilebilecek bir alt başlık veya bağımsız bir yaklaşım biçimi olabileceğini yine hatırlamamız gerekiyor.

Sonuç olarak, görsel okuryazarlığın günlük hayatın

neredeyse tüm faaliyetleri içerisinde yer alabileceğini unutmamamız gerekiyor. Satın aldığımız bir ürünün ambalajından, televizyonda yer alan reklamlara ve video oyunlarında yer alan görsel karakterlerin tasarımına kadar sınırlarının çok zor çizildiği bir alanda tartışmalar ve incelemeler ile dolu bir yaklaşım sunduğunu hatırlayalım. Görsel okuryazarlık bir başka deyişle aynı zamanda “görme biçimi” sunma, geliştirme, kullanma, tartışma ve değerlendirme yöntemi olarak da değerlendirilmeli. Gününün her anında çevresi görsel iletiler ile dolu bizlerin bu görme biçimlerini geliştirmesi de görsel okuryazar sayılabilmemizde temel adımlardan olacaktır. Martin Luther King, Jr.’ın vurguladığı gibi “görmek her zaman inanmak demek değildir.” Gördüklerimiz kadar göremediklerimizi de sorgulamak bizim sorumluluğumuz. Unutmayalım, bilim de merakla başlıyor ve sorular ile ilerliyor. Gördüklerimizi sorgulamaya devam edelim.

1983 Uzay mekiği Colombia ilk seferini gerçekleştirdi.

1983

1997 Koyun Dolly klonlandı. Bu olay genetik dünyasına yeni bir ivme kazandırdı. İnsandan kopyalanıp kopyalanamayacağı tartışılmaya başlandı.

1994 1994 İlk Web tarayıcısı yazılım (Browser) üretildi.

1997

153

5. Ünite - Görsel Okuryazarlık

İçinde bulunduğumuz yirmibirinci yüzyıl görüntülerin önemli aracılık rolü oynadığı bir durumu ortaya koyuyor.

Farklı tartışmalarda ve yorumlardan da hatırlayabileceğiniz gibi içinde bulunduğumuz yirmibirinci yüzyıl aynı zamanda “ağ toplumu çağı” olarak da adlandırılıyor. Metinlerin, fotoğrafların, filmlerin ve daha birçoğunun oluşturduğu görsel düzenlemelerin yer aldığı sosyal ve yeni medyanın yaygınlaşması ve yeni örgüler sunması ağ toplumu tanımını da beraberinde getirmektedir.

Ağ toplumunun en önemli öğesinin insan olduğunu unutmayalım. Belirttiğimiz gibi metinleri, fotoğrafları ve filmleri üreten, paylaşan, çözümleyen, paylaşıma sokan da ağı kuran bireylerden oluşuyor. O halde, görsel içerikleri farklı ortamlarda iletişim sürecine katmak isteyen bireylerin ilk görevinin ağa “katılım” olduğunu vurgulayalım. Katılım ile birlikte istedikleri mesajı ve iletişimi paylaşıma sokabilmek için belli “tasarımlarda” bulunmaları gerekiyor. Ağ içersinde görsel tasarımlara dayalı içerikleri paylaştıkları diğer bireyler ile farklı boyutlarda “tartışmalarda” yer aldıklarını da söylememiz gerekiyor. Karşılıklı verdiğimiz yanıtlar, bir fotoğrafı beğenmek, sergilenen bir filme aktarılan yorum gibi çeşitli örnekler verilebilir. Elbette, ağın oluşması ile birlikte genişleme, bir başka deyişle “yaygınlaşmanın” da ortaya çıktığını görüyoruz. Ağ içersinde iletişime dayalı paylaşımda tüm tasarımların farklı ağ üyelerine doğru yaygınlaştığını anlıyoruz. Örneğin, Facebook’ta bize ait bir fotoğrafa hiç tanımadığımız birinin sadece bizim arkdaşımızı tanıyor olması nedeniyle yorumda Fotoğraf bulunabildiğini, farklı bağPaylaşımı lantılar ile yüklediğimiz filmi kendi internet sitesinde de Video Paylaşımı gösterebildiğine tanıklık ediyoruz. Belli bir sisteme dayalı olarak büyüyen bir ağda sözü edilen Podcast tüm paylaşımların da (Oynatıcı Yayın Aboneliği) farklı ticari, ideolojik,

Resim: 5. 32

KATIL

TARTIŞ

RSS (Zengin Site Özeti)

RSS Widgets (Zengin Site (Becerikli Özeti) Araçlar)

Mesaj Panoları

Sohbet Odaları

TANIT

DEĞERLENDİR

sosyal ve benzeri amaçlar ile “ölçümlendiğini” görüyoruz.

Gördüğünüz gibi basit bir görsel paylaşımı içinde bulunduğumuz günümüz “ağ toplumu” çok farklı boyutlara ve tartışmalara taşımış oluyor.

“Ağ toplumunu” ortaya koyan en önemli gelişmelerden birisi ‘sosyal paylaşım platformlarının’ ortaya çıkmasıdır.

Az önce de vurguladığımız gibi bu ortamların en önemli ‘paylaşım ve ortak çözümleme’ aracı görsel tasarımlardır.

Sosyal paylaşım platformlarında fotoğraflarımızı paylaşabiliyoruz, çeşitli anlatım ve tartışmalara yer verdiğimiz bloglar düzenleyebiliyoruz, günlük gelişmeleri küçük metinler olarak yayabiliyoruz, düzenli dağıtımlarda bulunabiliyoruz, farklı araçlar içersinde takip edebiliyoruz, sosyal paylaşım ağlarında dağıtabiliyoruz, sohBlog betlerde bulunabiliyoruz, farklı (Web Güncesi) ilan panoları düzenleyebiliyoruz, kısa film parçaları Micro Blog (Anlık Web oluşturabiliyor ve bu Güncesi) filmleri paylaşabiliyoruz.

(Resim 5. 33).

SOSYAL PAYLAŞIM PLATFORMLARI

Resim: 5. 33

YARAT

Sosyal Ağlar

154

Özet

Görsel okuryazarlık ile ilgili tartışmaların insanın kendini ifade etmeye çalışması ve kendi hikayesini anlatmaya çabalamasının tarihi ile paralel olduğunu söyleyebiliriz. İnsan, günlük hayatı içerisindeki deneyimlerini, korkularını, heyecanlarını, mutluluklarını ve daha birçoğunu belli bir anlatım içerisinde gerçekleştirmeye çalışmıştır. İnsanoğlu kendini ifade etmeye ilişkin çabasını sürdürdükçe bir yandan da bu ifadelerin karşılığı olan “anlamları” çözebilmek, anlayabilmek ve tartışabilmek de onun için önemli hale gelmiş. İşte bu yüzden görsel okuryazarlığın temelinin ve sürecinin insanın tarihiyle beraber başladığını ve şekillendiğini söyleyebiliriz. İnsanın yaşantısındaki ilerleyişi süresince ve yaşanan kültürel gelişmeler sonucunda en önemli aşamalardan birinin yazı olduğunu görüyoruz. Yazıya ilişkin ilk çalışmalar küçük kil tabletler üzerinde yer alıyor. Ticari kayıt için ilk yazıların İsa’dan önce ikinci yüzyılda kullanıldığını ve bunun için kil tabletlerden yararlanıldığını anlıyoruz. Zaman sürecinde görsel okuryazarlık açısından karşımıza farklı örnekler çıkıyor. Farklı malzemelerden yararlanılarak hazırlanan kağıtlar, görsel yol göstericiler olarak haritalar ve farklı yüzeylerde tasarlanmış çizimler ile resimler tarih içindeki yolculukta yerlerini alıyor. Örneğin, XV. yüzyıla geldiğimizde Gutenberg matbaasının varlığına tanıklık ediyoruz. Hareketli parçalar ile yazı baskısını ilk defa gerçekleştirmesini sade bir teknik ilerleme olarak değerlendirmemiz bu gelişmenin doğurduğu sonuçları değerlendirmemiz açısından son derece basit kalacaktır. İşte bu yüzden görsel okuryazarlık olarak tanımlamaya başladığımız bir değerlendirme yaklaşımından yararlanıyoruz. Gutenberg örneğine özgün olarak ifade edecek olursak Gutenberg’in oluşturduğu sistem sayesinde görsel bir malzemenin birçok baskısının yapılabilmesinin imkanı ortaya çıkmıştır. Teknik değerlendirmenin ötesinde inceleyip tartıştığımızda ise anlatımın ve ifade edişin teknik bir imkan le çoğaltılabilir hale geldiğini, ilk baskıların da dini kitaplar olduğunu düşünecek olunca dinin yaygınlaşmasında matbaanın önemini anlamaya başlıyoruz. Daha da ötesinde, okuryazarlığın artması, özgür düşüncenin yaygınlaşması, bilimsel çalışmaların gelişerek daha geniş kitlelere ulaşması gibi daha birçok toplumsal değişim ve gelişmeye de aracılık ettiği sonucuna da varabiliyoruz.

Elbette, görsel okuryazarlık açısından yazının ve çoğaltılabilmesinin ötesinde değerlendirilmesi gereken başka öğelerden de söz etmek gerekir. Bir an için yazıların olmadığını düşünelim. Rehberlik edecek açıklamaların, farklı anlatım tarzlarının ve vurguların olmadığını ve elimizdeki tek malzemenin bir takım görseller ile sınırlı olduğunu düşünelim.

Sadece görsel işaretleri takip etmek zorunda olduğumuz bir dünyadan bahsediyor olurduk. Görsel olarak nitelendirebileceklerimiz; fotoğraf, çizim, yazı, grafik, resim, görüntü ve daha birçok farklı öğe olabilir.

Görsel Kültür

Tarihi olayları hatırlamada, hafızalarda anahtar görevi gören görsellere neredeyse hayatımızın her anında rastlıyoruz.

Görsellerin anlaşılabilmesi üzerine yaklaşım geliştirmeye çalışıyoruz. Bu yaklaşım çabamızı da görsel okuryazarlık kavramı içersinde değerlendiriyoruz. Aynı zamanda, görsellerin belli bir yüzey üzerinde yer alıyor olması nedeniyle de araçları ve ortamları da değerlendirmelerimizin içine alıyoruz. Bu tartışma ve değerlendirmeler içersinde görsel bir çağda veya ekran çağında yaşadığımız değerlendirmesinde bulunabiliyoruz.

Görsel öğeler ile bir çağda yaşadığımızı ifade ederken görsel iletişimin de görsel öğeler kullanarak mesaj yollama ve alma süreci olduğunu hatırlatmamız gerekir. Bu süreç içersinde hareketli görüntüler, fotoğraflar, bilgisayarlar, internet, yazılar ve daha birçoğunun bir arada, iç içe olduğu bir dünyadan bahsediyoruz. İçinde olduğumuz bu dünyada bilginin görselleştirilmesi, görselleştirilmiş bilginin iletişim içinde yer alması ve elbette anlaşılıp yorumlanabilmesi de gerekmekte.

Görsel okuryazarlık da bu tür ihtiyaçlara ve değerlendirmelere yönelik olarak ortaya çıkıyor. Sonuçta, görsel okuryazarlığı, algılama, kavramlaştırma, görsel ve dilsel dizinde daha derinlemesine bir boyut ve ölçek kazanma süreci olarak belirginleşiyor.

Yararlanılan Kaynaklar Arnheim, Rudolf. (2007). Görsel Düşünme. Metis Yayınları.

Baran, S. J. (2009). Introduction to Mass Communication: Media Literacy and Culture (6th edition). New York: McGraw-Hill.

Brinkley, D. G. (2005). National Geographic: Visual History of the World. Washington, D.C. : National Geographic.

Orhon, E. N. (2011). “Çocuklar için medya okuryazarlığı.”, Çocuk Hakları ve Medya (Editör: Mustafa Ruhi Şirin), İstanbul: Çocuk Vakfı Yayınları.

Roberts, J. M. (2007). Modern History: From the European Age to the New Global Era. London: Duncan Baird Publishers.

İnternet Kaynakları

http://en.wikipedia.org/. (Ağustos 2011) http://www.mozilla.com/en-US/firefox/central/

155

5. Ünite - Görsel Okuryazarlık

Kendimizi Sınayalım 1. Yazıya ilişkin ilk çalışmalar nasıl bir yüzeyin üzerinde yapılmıştır? a. b. c. d. e.

Kağıt yüzey Parşömen yüzey Beton blok yüzeyler Piramit yüzeylerinde Kil tablet yüzeyinde

2. Hiyerogliflerin oldukça derin ve karmaşık bir yazı tekniğini yansıtması görsel okuryazarlık bağlamında aşağıdaki sonuçlardan hangisine ulaşabilmemizi sağlar? a.

Tarihin en güzel yazı tekniğini yansıttığını anlamamıza b. Son derece yaygın okur-yazar kitlesinin varlığını anlamamıza c. Yazının son derece hızlı bir şekilde yayılabildiğini anlamamıza d. Okur-yazar sayısının sınırlı olduğunu anlamamıza e. O döneme ait yaygın kitle iletişim araçlarının varlığını anlamamıza

3. Leonardo da Vinci’nin Son Akşam Yemeği adlı freskinde gerçek yaşam deneyimlerine benzer bir algı ortaya koyabilmek için yararlandığı iki temel görsel öğe aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

Yankı ve renk Renk ve ısı Derinlik ve perspektif Yazı ve derinlik Yazı ve renkler

4. Aşağıdakilerden hangisi, Matbaa ile yazı ve benzeri çalışmaların çoğaltılabilmesi ile ulaşılabilecek temel toplumsal sonuçlardan biridir? a.

Yazı geniş kitleler tarafından sevilmiştir. b. Özgür düşüncenin yaygınlaşması mümkün olmuştur. c. Dinin yaygınlaşması ciddi bir duraklamaya girmiştir. d. Kitleler içersinde yazının kabul edilmesi üzerine tartışmalar başlamıştır. e. Yeni çağın en önemli icadı gerçekleşmiş olur.

5. Pablo Picasso, Guernica adlı tablosuyla nasıl bir düşünsel vurgulamada bulunmak istemiştir? a.

Aynı isimli kasabadaki gerçekleşen olaylara ilişkin bir tepki ortaya koymaktadır. b. Aynı isimli kasabadaki günlük insan ilişkilerini ifade etmeye çalışmıştır. c. Aynı isimli kasabadaki komşuluk ilişkileri üzerine bir yorumda bulunmaktadır. d. Her çatışmadan çıkartılabilecek olumlu sonuçların olduğunu vurgulamaya çalışmaktadır. e. Her çatışmada kazanan bir tarafın olduğunu vurgulamaya çalışmaktadır.

6.Fotoğraf, çizim, yazı ve resim gibi bizlere rehberlik eden öğelere verilen genel ad aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

Grafik Yönlendirici Bilgilendirici Görüntü Görsel

7. Farklı alanlarda kullanıcıların işini kolaylaştırmak için belli bir anlam ve vurgu taşıdığına inanarak kullandığımız görsel parçalara ne ad verilir? a. b. c. d. e.

Öğe Grafik Yön İkon Görüntü

8.İnternette farklı görüntülü içerik sağlayıcılarından yoğun bir şekilde yararlanmamız, televizyon karşısında uzun saatler geçirmemiz, telefonlarımızda mesaj yazmamız veya farklı uygulamalarda bulunmamız ve dijital teknoloji fotoğraflar çekip paylaşmamız gibi farklı gündelik örnekler içinde yaşadığımız çağı nasıl adlandırabiliriz ? a. b. c. d. e.

Sosyalleşme çağı Kitle iletişim çağı Görsel çağ Televizyon çağı Yenileşme çağı

156

Görsel Kültür

9. Görsel çağın özellikleri ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a.

Hayatın çoğu bölümü ekranlar ile dolu bir süreçte geçiyor ve insan deneyimi her zamankinden çok daha fazla görsel ve görselleştirilmiş durumda. b. Algılarımız ve özellikle görsel algılarımız kültürel temellerden ayrı hareket ediyor. Görme biçimimiz ve gördüklerimize bağlı olarak verdiğimiz tepkiler temellerini kültürümüzden kopuk olarak gerçekleştiriyor. c. Hayatımızda yer alan görseller ve görsellere iliştirilmiş olanlar sosyal, politik ve kültürel hayatımızdan yararlanıyor. d. Görme, öğrenilen bir etkinlik halini aldı. Algılama kültürel etkenlere ve geçmiş görsel deneyimlere bağlı olarak gerçekleşiyor. e. Görsel iletişim farklı bir durum üzerinden hareket ederken yazılı iletişim daha farklı anlaşma biçimleri üzerinden hareket ediyor.

10. Bireyin tanıklık ettiklerine karşı ‘görsel okuryazar’ olabilmesinde aşağıdaki değerlendirmelerden hangisi geçerli değildir? a.

Görsel parça ve bütünler değerlendirmeye alınmaz. b. Görsel parça ve bütünlerin konusunu anlayabilmelidir. c. Görsel parça ve bütünlerin içinde bulundukları anlamı anlayıp yorumlayabilmelidir. d. Görsel parça ve bütünlerin stil ve düzenini görsel yapı açısından değerlendirebilmelidir. e. Görsel çalışmanın estetik değerini değerlendirebilmelidir.

YANIT ANAHTARI, Sayfa 180 j

Önce araçları şekillendiririz, sonra da araçlar bizi şekillendirir.

–Marshall McLuhan

157

5. Ünite - Görsel Okuryazarlık

“...Akıl yürütme, diyor Schopenhauer, dişil bir doğaya sahiptir: Ancak, aldıktan sonra verebilir. Beyin, zaman ve uzam içinde sürüp giden şeyler hakkında en formasyon olmadan çalışamaz. Ne var ki, dış dünyanın şeyleri ve olaylarına dair saf duyusal düşünceler, zihni ham, işlenmemiş halleriyle işgal etmiş olsalardı, enformasyonun pek de yardımı dokunmazdı. Sürekli yinelenen tikellerin bitimsiz gösterisi bizi uyarabilirdi uyarmasına, fakat bize yol gösteremezdi.

Biz tikel içinde genelliği bulmadıkça tek bir şey hakkında, bireysel bir şey hakkında öğrenebildiğimiz hiçbir şeyin yararı olmaz.

Demek ki zihnin, dünya ile başedebilmek için iki işlevi yerine getirmesi gerektiği açık. Enformasyon toplamalı ve bu enformasyonu işlemelidir. Bu iki işlev teoride düzgün şekilde birbirinden ayrılmıştır. Fakat pratikte de ayrılar mı? acaba. Tıpkı, ağacı kesen kişiye, kereste deposuna ve marangoza, ya da ipek böceğine, dokumacıya ve terziye ayrı ayrı işler düşmesinde olduğu gibi, bu işlevler de işlem dizilerini, birbirini dışlayan alanlara mı ayırıyorlar? Bu tür makul bir iş bölümü, zihnin işleyişinin kolayca anlaşılmasını sağlardı. En azından öyle görünüyor.

Benim iddiam şu: Tam da algılama, şey tiplerini, yani kavramları topladığı içindir ki, algı malzemesi düşünce açısından kullanılabilir hale gelir; Tersinden söylersek, duyu malzemesi olmasaydı zihnin düşüncesini sağlayacak bir şey olmazdı....”

–Ruldolf Arnheim

Arnheim, Rudolf. (2007). Görsel Düşünme. Metis Yayınları. syf. 15.

Görsel Kültür

6 Amaçlarımız

  

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Yazının bulunmasından Endüstri Devrimi’ne kadar geçen süreçteki gelişmeleri ve etkilerini yorumlayabilecek, Sayısallaşan dünyaya bilgisayar çağının getirdiği yenilikleri açıklayabilecek, İnternetin insan yaşamında farklılaştırdığı alanları yorumlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.

Anahtar Kavramlar • • • • •

İletişim Dijital Çağ İnternet Bilgi Taşıma Araçları Sanal Gerçeklik

• • • • •

Matbaa Radyo-Televizyon İnternet Veri alışverişi Görsel okuma

İçerik Haritası

•GÖRSEL KÜLTÜR

• Sayısal-Görsel Yaşam

Sayısallaşan Dünyamız Yazı, Alfabe ve İletişim Kağıt, Baskı ve Matbaa Mekaniğin Elektrikle Buluşması Radyo ve Televizyonun Hayatımıza Girişi Bilgisayar Çağı Masaüstü Yayıncılık Dijital Çağın İlk Adımları Sanal Gerçeklik Evrensel Bilgi ve Kablosuz Hayat Eğitim, Hayat ve Gelecek

Sayısal-Görsel Yaşam Sayısallaşan Dünyamız

“Okumak” Türk Dil Kurumu Sözlüğü’nde “Bir yazıyı meydana getiren harf ve işaretlere bakıp bunları seslendirmek veya düşünceyi anlamak” olarak tanımlanır. Diğer bir yandan okumak, yazının dışında kalan görsel malzemeyi de algılamak ve anlamlandırmaktır.

McLuhan, 1961 yılında kaleme aldığı “Gutenberg Galaksisi: Tipografik İnsanın Oluşumu” adlı eserinde iletişim teknolojilerinin algıyı nasıl değiştirdiğinden ve bunun sosyal oluşumlara etkilerinden söz eder. Bunu XV. yüzyıldan itibaren baskı teknolojilerindeki gelişim ile kitabın ve okur yazarlığın yayılması, XX. yüzyılda televizyon ile görsel bombardıman bağımlılığının artması ve XXI. yüzyılda bilgisayar ve internetin yaygın kullanımı ile klavyenin adeta doğal bir uzuv haline gelmesi ile örnekleyebiliriz.

Leonard Shlain, McLuhan’ın “Medium is the Message”da (Yaradanımız Medya) söylemek istediğini daha da açar ve resim ve metni okumadaki psikolojik farklılıkları ortaya koyar. Bir metnin satırlarını okurken beynin sol tarafını kullanırız. Resimlere bakarken ise “okumayı” beynin sağ tarafıyla yaparız; çünkü sağ beyin ile geneli görmek mümkündür.

Yazılı metin, yıllar boyu iletişimin ve fikir alışverişinin temel aracı olmuştur. Detaylara hakimiyeti ve dilin estetiğine karşı olan haz, yıllar boyu da devamlılığını sürdürecektir.

XX. yüzyıldan itibaren başlayan görsel ağırlık yazının yanında yeni okuma biçimlerini de getirmiştir. Televizyon, görüntülerin gücünü önemli biçimde artırmış ve bunun sonucu olarak yazılı bilginin önüne geçmeye başlamıştır.

Günümüzde dijitalleşen (sayısallaşan) yazı, çoğunlukla hızlı okunan kısa bilgiler halinde sık sık karşımıza çıkmaktadır. Bunun yanında karşılaşılan binlerce mesaj görsel, sözel ve yazınsal olarak hayatımızın bir parçası halindedir.

Sayısal devrim ile mesaj üretimi de yaygınlaşmış, hemen herkesin elinin altında bulunan araç ve gereçler —diğer bir deyişle yazılım ve donanımlar— önceki dönemlerde belirli

kişi ve kurumlara mahsus olan mesaj üretimini demokratikleştirmiş ve özgürleştirmiştir. İletişim, kitleleri yeni sosyal oluşumlara iter. Bu ünitede kitle iletişim teknolojilerini kronolojik olarak incelerken, bir yandan insan hayatının bunlara bağlı olarak nasıl değiştiğini ve dijitalleşen dünyada sosyal hayatın nasıl yeniden tanımlandığını inceleyeceğiz. Dini amaçlarla gelişen kitap basımının dünyayı nasıl farklı bir yer haline getirdiğine, televizyonun hayata girmesi ile değişen aile düzenine, sanal gerçeklik teknolojileriyle hayattan kaçışa, gündemin hızına yetişemeyen metinlerin kağıttan ayrılıp elektronik ortama geçişine, ve artık 140 karakterlik kısa cümlelerin ve hatta kelime kısaltmalarının hayatımızın bir parçası haline geldiği günümüze doğru süren yolculuğa birlikte tanık olacağız.

160

Görsel Kültür

Yazı, Alfabe ve İletişim

Yazı bilgidir, bilgiyi taşıyan kodlardır. Yazıyı taşıyan nesneler ise asırlar boyunca değişmiş, dönemin elverişli malzeme ve teknolojileri bilgiyi kodlar aracılığıyla iletmeye ve yaymaya farklı bedenlerde devam etmişlerdir. Yazıyı taşıyan ilk malzemeler kil tabletler ve taşlar olmuşlardır. Bunlardan daha dayanıksız malzemeler üzerine yazılmış yazılar günümüze ulaşamamışır. İlk kitap örnekleri Mezopotamya kil tabletleri ve Mısır papirüs tomarlarıdır. İki örnek de MÖ 3000 yılına dayanır. Yazının kullanımı yaygınlaştıkça, taş, bronz, kil tuğlalar, ağaç tabletler ve ağaç kabukları, yerlerini

MÖ 1700, Hammurabi Kanunları Bu dikili taş Babil günlük hayatına dair kanunların yazıldığı deşifre edilebilen en eski yazıtlardandır. Neredeyse bir insan boyutlarında olan bu taşta 282 kanuna yer verilir. 42 yıl hükum süren 6. Babil Kralı Hammurabi tarafından yazdırılan bu kanunlarda evlilikten köleliğe, kadın haklarından mal varlığı konularına kadar pek çok kanun kaleme alınmıştır. i

MÖ 555-539 Nabonidus Silindiri Silindir şeklindeki bu yazıt ay tanrısı Sin’in Ur’daki tapınağının onarımını anlatan bir metin içermektedir ve Yeni Babil’in son kralı Nabonidus tarafından yazdırılmıştır. Yazının yazıldığı yüzey tek boyutlu düz bir yüzeyden elle kullanılabilir, çevrilebilir hale getirilmiş, okuma ve yazı ile ilişki gözden ele de geçmiştir. Taşınabilir olması ve yazı yazımını da kolaylaştıran malzeme olan kilden yapılmış olması pratiklik sağlamaktadır.e

papirüs, parşömen ve kağıt gibi daha kolay taşınabilir ve daha kullanışlı malzemelere bırakmıştır.

Ses temelli yazının gelişimi oldukça karmaşıktır. Çiviyazısı olsun, hiyeroglifler ya da Çin yazısı olsun, tümünün ortak özelliği, sözleri ya da heceleri kaydetmeleridir.

Dolayısıyla bu sistemlerde okuma yazma bilmek, çok sayıda göstergeyi ve harfi tanımak demektir. Alfabenin işleyişi ise bambaşkadır. İlkece otuz kadar göstergeyle her şeyi yazmayı sağlar. Bu nedenle Fenikeliler’in MÖ 1500’lerde yaptıkları tam bir devrimdir. O zamana kadarki tüm örneklerden farklı olarak Fenikeliler, kavramları resimselleştirerek bunlardan yazı oluşturmak yerine, seslere işaretler yaratıp, bunların dizinleri ile sözcükleri yazarak imlemeye başladılar. Bu gelişme o zamana kadar ayrı bir sınıfın egemenliğinde olan yazma eylemini, tüm insanlığın ortak hizmetine sunma adına en önemli gelişme ve insanlığın en önemli buluşlarından biri haline gelmiştir.

MÖ 3 100 Çivi yazısı Sümerler tarafından kullanıldı.

MÖ 3100

MÖ 1050 MÖ 1050 Fenikeliler bugün kullandığımız alfabenin temeli olan seslere işaretler oluşturarak kullanılan Alfabeyi buldular ve kullanmaya başladılar.

Binyıllardır semboller, kavramyazı ve resimyazılarla iletişim kuran insanlığın önünde yeni bir kapı açıldı.

161

6. Ünite - Sayısal Görsel Yaşam 868 Diamond Sutra Çinlilerin kağıt kadar önem taşıyan bir önemli buluşu da baskıdır. Çin’in geleneksel sanatlarından biri olan mühür oymacılığı, baskı tekniklerinin bulunmasında önemli bir rol oynamıştır. Baskı ile üretilen ilk kitap Çin’de basıldı. Ağaç baskı tekniği, Çin’de özellikle Budizm adına üretilen kitaplarda kullanıldı ve dini metinleri yaymak amacı ile geliştirildi. Dini kitapların yanı sıra oyun kartları, banknotlar ve dualar gibi günlük nesneler de baskının Avrupa’ya gelişinden çok daha öncelerinde Asya’da üretilebilmekteydi.

İlkçağ kitabının geleneksel biçimi olan papirüs tomarının yerini MÖ II. ve IV. yüzyıllar arasında, gitgide, iç içe konan ve kırılarak birbirini izleyen formalar oluşturan “kodeks” almıştır. O dönemden bu yana kitap hep bu formda karşımıza çıkmıştır. Bu, kitabın tarihindeki birinci derecede önemli değişimdir, ve belki de tarihe Gutenberg’in katacağı değişiklikten daha önemlidir; çünkü bu değişiklik kitabın biçimi üzerinde etkili olmuş ve okuru fiziksel durumunu tümüyle değiştirmek zorunda bırakmıştır.

VI. yüzyıldan XII. yüzyıla kadar, Batı Avrupa’da, manastırlar, kitap kullanım ve üretiminin yapıldığı neredeyse tek merkez konumundadırlar. Bu dönemde Yunan ve Roma Uygarlığının klasik öğretileri bir tarafa atılmış, Hıristiyan manastırı eğitim ve kültürün merkezi konumuna getirilmiş, bilgi saklama gereksinimi, “manuscript” adı verilen elyazmalarının çıkmasına neden olmuştur.

Kağıt, Baskı ve Matbaa

Tarihte kitabın yayılması adına en önemli gelişmelerden biri 1450’de Gutenberg’in, Çinlilerin daha önceden geliştirmiş olduğu bir teknik olan rölyef baskıdan esinlenerek tipografi tekniğini geliştirmesi olmuştur.

105 Çin’de kağıdın bulunması

MS 105

1456, Jean Mielot, “Çalışmakta olan Rahip” Matbaanın bulunmasından önce kitaplar elle üretilirdi. Kitapların merkezi konumundaki kilise ve manastırlar aynı zamanda kitap üretim merkezi konumundaydı. “Manuscript”yani el yazması olarak adlandırılan bu kitaplar manastırdaki yazmanlar tarafından dikkatle ve özenle tek tek kopyalanmaktaydı. Bu resimde de

868 yılında Çin’de baskı ile üretilen Diamond Sutra, ilk basılı kitap olarak tarihte yerini alır. Kitap tamamen ağaç kalıplarla üretilmiş, kalıplar büyük bir titizlikle oyularak baskıya hazırlanmıştır. Diamond Sutra, özellikle resim ve metin arasındaki ilişkiyi ustaca kurabilmiş olmasıyla ve satırların düzgünlüğü, yazının işlenişindeki mükemmelikle öne çıkar. Yaklaşık 5 metre uzunluğunda tomar formunda olan Diamond Sutra, Çinlilerin baskı konusundaki ustalığını gözler önüne serer.

XV. yüzyıl, Hümanizmin yükselişi ve halk edebiyatının gelişmesi sonucunda kitaba karşı duyulan ilginin artması, kitap ticareti için büyük bir çıkış dönemi olmuştur. Kağıdın Çin’den Avrupa’ya Arap ülkeleri üzerinden gelişi —oldukça geç de olsa— bu sosyal ve kültürel gelişim döneminde kitap ihtiyacının karşılanabilmesine olanak vermiştir. 1400 yılında Avrupa’ya gelen kağıt, tipografi tekniği ile baskıya elverişli bir malzeme olması nedeniyle hızla parşömenin yerini almış ve çok sayıda kitap çok daha pratik ve ekonomik şekilde üretilir hale gelmiştir.

Yazı, insanoğluna zaman ve mekânın aşıldığı bir saklama, bulma ve belgeleme aracı vermiş; tipografik baskı ise yazılı iletişimin, çoğaltım ve ekonomisine büyük katkıda bulunmuştur. Bu önemli icat sonucunda, bilgi hızla yayılmış ve okur yazarlık artmıştır.

1450 ve 1455 yılları arasında yapılan, hem tasarım hem de işçilik yönlerinden bir sanat eseri sayılan Gutenberg İncili, Avrupa’da oynar metal harflerle basılan ilk kitap olma özelliğini de taşır.

XVI ve XVII. yüzyıllarda kitapların basım ve dağıtımının gelişimi ile kültürel patlama da kendini gösterdi.

Politik, dini, felsefi düşünceler daha da büyük bir hızla ve

görebileceğimiz gibi kitap yazımına özel olarak üretilmiş, mürekkep ve boyalar için özel çekmecesi olan bir masa, kitap yapımında kullanılan araç gereç kutusu kitap yapımına verilen özeni yansıtmaktadır. Bu dönemde kitap sayfalarının tasarımı da kodeks formuna uygun olarak şekil almış, tek sütun ve çift sütun olarak, kimi zaman süslemelere de yer vererek şekillenmiştir.

MS 300 300 İlk kodeks formunda kitap ortaya çıktı ve zamanla tomar formunun yerini aldı.

162

Görsel Kültür

daha geniş bir çevreye yayıldı. Merkez İtalya’dan Fransa’ya ve daha sonra diğer ülkelere de yayıldı. Baskının ulaşılabilir oluşu, aile basımevlerinin kurulmasına da olanak verdi.

XVIII. yüzyılın sonlarına doğru, kitapları ile öne çıkan bir isim de William Blake’ti. Blake kendi geliştirdiği metal plakalarla baskı yöntemi sayesinde kitaplarını istediği sayıda çoğaltabiliyordu. Kitaplarında şiir ve resimlerini kullanan Blake, kitabı kendi evren-bilimsel inançlarını aktarabileceği bir araç olarak ele aldı. Blake’in çalışmaları bağımsız düşüncenin şekillenmesinde kitap formu ve yapısını kullanmasıyla sanatçı kitabına başlangıç teşkil eden çalışmalarından bazıları “Songs of Innocence” (1789), “The Marriage of Heaven and Hell” (1790-1793) ve “Jerusalem”dir (1804-1820).

Mekaniğin Elektrikle Buluşması

1455, “Gutenberg İncili”, Johannes Gutenberg (1398-1468); Ünlü Gutenberg İncili, oynar metal harflerle basılan ilk kitap olarak 1455 yılında tamamlandı. Tasarımda rönesans ve teknolojik yeniliğe dair önemli bir başarı olan bu kitabın yüksek estetik ve sanatsal değeri vardır. 42-Satırlık İncil olarak da adlandırılan bu eser iki sütundan oluşan bir tasarıma sahiptir. Basımının ardından eklenen ilk harfler okunurluğu kolaylaştırırken, eski el yazmalarına olduğu gibi baskı sonrasında elle eklenen dekoratif elemanlar sayfanın estetiğine katkıda bulunur. Basılı versiyonunun yaklaşık 180 kopya olarak üretildiği tahmin edilmektedir ve bu rakam el yazmalarının üretimindeki emek ve zorluklarla karşılaştırıldığında

oldukça yüksek bir rakamdır. Bu basımların 135’i kağıt üzerine, 45 tanesi de kaliteli parşömene basılmıştır. İlk sayfalarda önce siyah, sonra kırmızı olmak üzere iki renk baskı yapılmış, ancak muhtemelen teknik zorluklardan ötürü ilerleyen sayfalarda kırmızı renk süslemeler elle uygulanmıştır.

Yine ilk sayfalarda 40 satır yazı bulunurken, sonraki sayfalar 42 satırlık metin içerir, bunun sebebinin sayfa sayısını azaltmak olduğu tahmin edilmektedir. Almanya’da Mainz’de basılmış olan Gutenberg İncili’nin bugüne yaklaşık yalnızca 21 kopyasının kaldığı düşünülmektedir. Geliştirdiği teknoloji, basılı kitap estetiğine katkısı ve kültürel değişimin temelini oluşturması bakımından Johannes Gutenberg’in 42-Satırlık İncili’nin tarihte önemli bir yeri vardır.

1455

XIX. yüzyılda basılı malzemelerin sayısında görülen önemli artış endüstriyel gelişimler sayesinde oldu. Yüksek hızdaki üretim otomatik makinelerle yapılmaya başlandı. Seri üretim yaygınlaştı ve seri üretim sayesinde hem farklı yayınlar, hem de aynı yayının daha fazla baskısı yapılabilmeye başlandı. Grafik tasarım ve basım-yayın yeni iletişim sisteminin önemli bir parçası haline geldi. İlanlar, afişler, reklamlar basılı olarak sokaklarda yerlerini aldılar.

Endüstriyelleşme yalnızca basılı malzemelerde değil kültürel değerlerde de değişimi getirdi. Basılı medya hayatın bir parçası haline geldi. Eğlence, haber ve bilgilendirme grafikleri her an herkesin karşısına çıkmaya başladı. Bu doğrultuda bu konuda eğitim veren kurumlar da ortaya çıktı ve grafik tasarım eğitiminin temelleri daha da sağlamlaştırıldı.

Mizanpaj, dizgi, illüstrasyon, rötuş gibi konular uzmanlık alanlarına dönüştü.

Endüstri devrimi ile gelişen baskı makineleri, 1 saatte yapılan baskı sayısının, 1850’lerde 24.000 adede çıkmasına olanak sağladı. 1884 yılında Ottmar Mergenthaler’in bulduğu Linotype makinesi Gutenberg’den 400 yıl sonra dizgi ve baskı adına en önemli gelişmelerden biri oldu. Bir klavye aracılığıyla yazının adında dizilip kalıbının hazırXVIII.yy Sanayi Devrimi.

1800 1455 Johannes Gutenberg hurufat baskı tekniğini kullanarak 42 satırlık İncil’i üretti.

163

6. Ünite - Sayısal Görsel Yaşam

landığı bu teknoloji baskı alanında bir devrim yarattı.

Linotype ve Monotype dizgi sistemlerinin geliştirilmesi, kağıdın elle üretimden mekanik üretime geçisi, üretimi adına pamuk ve kumaş yerine ağacın kullanılması gibi daha ucuz ve seri yöntemler bulunması, kitap ciltlemede kumaş kullanılmaya başlanması kitap üretiminin hızlanmasına yarayan faktörlerdir. Sonrasında ise fotoğrafın gelişmesi ile foto-dizgi kullanılmaya başlanmış ve bu yayıncılık adına oldukça önemli bir gelişme olmuştur.

1891, Kelmscott Basımevi ve William Morris (1834-1896); Endüstri Devrimi’nin sanat ve tasarım üzerindeki ticari belirleyiciliği, İngiltere’de bir tepki olarak Arts and Crafts akımının ortaya çıkmasına neden olmuştur. 1891’de William Morris’in Hammersmith-Londra’da kitapları geleneksel XV. yüzyıl baskı teknikleri ve tipografik gelenekleri ile üretmek amacıyla kurduğu Kelmscott Basımevi (Kelmscott Press) baskı sanatı ve tipografiye yeni bir boyut getirmiştir. Aynı zamanda yazar olan, tekstil, duvar kağıdı desenleri ve harf

1891 William Morris Kelmscott Basımevini kurdu.

1884 Ottmar Mergenthaler ilk Linotype makinesini geliştirdi.

1835 1835 The New York Herald gazetesi 20.000 kopya basılmaya başlandı.

1884

karakterleri de tasarlayan Morris’in en önemli işleri arasında “The Story of Glittering Pain” (1894) ve “Works of Geoffrey Chaucer” (1896) yer almaktadır. Bu kitaplar kitap tasarımı adına bir başyapıt niteliğindedir. Morris, kaliteli ve özenli baskıları ile grafik tasarım ve özellikle kitap tasarımı ve sanatı adına önemli adımlar atmış, ancak bu yolla sanatı halka açma çalışmaları, zahmetli süreçler sonucunda ve kaliteli malzemelerle üretilen bu kitaplarının maliyetinin yüksek olması nedeniyle gerçekleşememiştir.

1891

164

Görsel Kültür

Radyo ve Televizyonun Hayatımıza Girişi

Ev hayatı ve aile düzenini neredeyse tamamen değiştirecek kadar önemli bir gelişme, radyo ve televizyonun hayatımıza girmesi ile gerçekleşti. Elektromanyetik dalgaları sese çeviren radyonun 1920’lerden itibaren evlere girmesi ile birlikte haberler, müzik ve edebiyat programları dinleyenlerle buluştu. Yarışmalar, müzikaller ve radyo tiyatrolarının yanı sıra reklamların da hayata girmesi radyonun gelişimi ile başladı.

1930’ların başında televizyonun elektronik eşya olarak satılmaya başlaması ile radyoyu arka plana atan önemli bir rakip ortaya çıkmış oldu. Görüntülerin karşı konulamaz gücü, bu teknolojik devrim ile dev bir kültür haline dönüştü.

Kitapların ve radyonun yerini filmler, diziler, yarışmalar ve eğlence programları aldı. Renkli televizyonun da 1960’larda yayılması ile birlikte evlerin yerleşim düzeni televizyon odaklı oldu. Önceden masa başında yemekte oturan ve tartışan aileler, televizyonu merkez alarak birbirleri ile konuşmak ya da kitap okumak yerine televizyona odaklandılar. Toplumsal düzeni değiştiren bu teknolojik eşya, zamanla bir oyalayıcıya, çocuk bakıcısına, edilgen eğlence aracına dönüştü ve daha da önemlisi milyonlarca insanı bağımlı hale getirdi. Bu kitle iletişim silahının reklamlar ile birleşmesi ise yepyeni bir dönemin kapılarını açtı.

Radyo olarak adlandırılan bu klasikleşmiş ev eşyası adını elektromanyetik dalgalardan alır. Elektromanyetik radyo dalgalarını sese dönüştüren bu cihaz ilk dönemlerde neredeyse bir soba büyüklüğündeyken, günümüzde yerini bir kalemtraş büyüklüğünde ve çok daha iyi alıcıları olan radyolara bırakmıştır. i

Reklamlar radyo ve televizyonun hayata girmesi ile birlikte hayatımızın bir parçası olmuştur. Televizyon öncesi dönemde metin ağırlıklı olan reklamlar, televizyon sonrasında görsel ağırlıklı, iştah açan ve özendiren mesajlar haline gelmiştir. e

Tüketim Kültürü

Televizyon ve popüler medya araçları, kitapların yapamadığı biçimde insanları bir araya getirdi. Bir haberin ya da bir hikayenin düz yazınsal anlatımını etkili görsellerle birleştirerek ve sesle destekleyerek sunulmasına olanak verdi.

1920 İlk radyo programı yapıldı.

1903

1920 1903 Ofset litografi tekniği Ira Rubel tarafından bulundu.

165

6. Ünite - Sayısal Görsel Yaşam

Televizyonun icadı insan alışkanlıklarını değiştiren en önemli gelişmelerden biri olarak tarihte yerini almıştır. Televizyon sesleri ve görüntüleri belirli vericilerden elektromanyetik dalgalar halinde alan elektromanyetik alıcılardır.

Bu efsanevi iletişim aracı yıllar boyunca insanların haberleşmesini, eğlenmesini, öğrenmesini, merak etmesini sağlamıştır. “Uzaktan görmek” anlamına gelen “televizyon” sözcüğü, insanların bulundukları yerden uzaktaki olaylardan haberdar olmalarının yanı sıra, bir anlamda, bulundukları ortamdan uzaklaşmalarını da sağlamıştır. Ses ve görüntünün birleşimi radyonun yapabildiğinden daha etkili bir biçimde insanları cezbederek adeta hipnotize etmeyi başarmıştır. Televizyon bağımlılığı bir hastalık haline gelmiş ve televizyon hemen her evin olmazsa olmaz mobilyası haline gelmiştir.

Hareketli görüntüler her evin içine girmiş, kitleleri hem eğlendirmiş, hem oyalamış, hem birleştirmiş, hem ayırmıştır.

Televizyonun, reklamların ve tüketim kültürünün önemli bir avantajı, karşılaştırmaların ve seçeneklerin artışı olmuştur. Bir ürünü almadan önce veya farklı üreticiler tarafından sunulan versiyonlarını tanımak veya çok kanallı televizyon yayınının hayata geçmesi ile ilgi duyulan programlara yönelebilmeyle kişisel seçimler yapmak mümkün olmuştur.

Eğlencenin yanı sıra eğitime ve sağlığa yönelik yayınlar da içermeye başlayan televizyon programları, zaman geçtikçe farklı seçenekler sunarak hitap ettiği çevreleri genişletmiştir. İlgi ve merakların kitlelere sunulması ortak ilgi gruplarının ve farklı seçeneklerin artmasına yol açmıştır.

Reklamlar, televizyon programlarının arasında kimi zaman fark ettiğimiz, kimi zaman farkında olmaksızın etkilendiğimiz, kimi zaman ise izlemek istediğimiz programı böldüğü için hoşlanmadığımız kısa soluklu mesajlar olarak

hayatımıza girmesi ile tüketimdeki çılgınlığın en önemli silahı olarak hayatımıza girmişlerdir.

Televizyon kültürünün yaygınlaşmasının ardından dergi ve gazetelerdeki ilanlarda da görsel ağırlık göze çarpmaya başladı. Önceleri metin ağırlıklı olan reklamlar illüstrasyon ve fotoğraf ağırlıklı olarak tasarlanmaya başladı. Bilgi ve mesajlar daha kısa süre içinde ve daha etkili olarak hedef kitlelerine ulaştı. Tüketim kültürünün dönüm noktası ise tam burada gerçekleşti. Ürünü tanıtan ve alınmasına ikna eden mantıklı metin açıklamaları yerine, ürünü arzulatan ve özendiren görseller televizyon ve basılı yayınlar aracılığıyla tüketicinin karşısına çıktılar. Bu dönemde reklamcılığın bu başarılı yükselişi ile savaş sonrası ekonomi canlandı ve tüketim alışkanlığı XX. yüzyıl insanının vazgeçilmez bir parçası oldu.

1955 ABD’de 10 evden 7’sinde en az 1 televizyon bulunuyodu.

1955

1956 Mikroçip icat edildi.

1956

166

Görsel Kültür

Masaüstü yazıcıların da geliştirilmesi, yapılan çalışmaların çıktılarının alınarak tek elden sonuçlandırılmasına olanak vermiştir. Tasarım yazılımlarının, yazıcıların ve tarayıcıların herkes tarafından ulaşılabilir olması hemen herkesin “tasarım yapabilmesine” neden olmuş ve ortaya çıkan ürünlerde tasarım kalitesi sorgulanmaya başlamıştır.

Dot Matrix Yazıcı 1970’lerde kullanılan ilk masaüstü yazıcılar daktiloya benzer bir teknolojiyle çalışmaktaydı.j

Bilgisayar Çağı

Tüm sayısal dosyalar aslında 0 ve 1’lerden oluşan bilgi tomarlarıdır. Punch Kart’lardan masaüstü bilgisayarlara kadar temel teknoloji aynıdır. 1960’larda ortaya çıkan bilgisayarlar ile mühendisler, araştırmacılar ve bilim adamları çeşitli karmaşık hesaplar ve işlemler yapmaya başlamışlardır. Bu bilgisayarlar büyük şirketlerde ve bilimsel çalışmalarda kullanılmış, masaüstü bilgisayarlar yaygınlaşana dek yalnızca belirli bir kitleye hitap etmiştir.

Masaüstü Yayıncılık

WYSIWYG (What You See Is What You Get) yani “gördüğün alacağındır” terimi masaüstü yayıncılık için önemli bir adımdır. Bu teknoloji öncesine çeşitli kodlarla ve yazılım dilleriyle oluşturulan sonuçlar, geliştirilen görsel arayüzler sayesinde ekranda gözükerek doğrudan işlem yapılabilmesine olanak sağlamıştır.

1980’lerden itibaren yazı yazmada ağırlıklı olarak kullanılan daktilo, yerini bilgisayara bırakmaya başlamıştır.

Daktilo kadar kolay ulaşılabilen ve metin ile görselleri çok daha detaylı olarak işlemeye olanak veren masaüstü bilgisayarlar özellikle tasarımcıların vazgeçilmez aracı haline gelmiştir. Yazılımların da gelişimi ile hemen herkesin kendi metnini, kitabını, yayınını hazırlayabileceği bir ortamın temelleri bu dönemde atılmıştır.

Delikli Kart, yani üzerindeki belirli noktalara açılan (veya açılmayan) delikler sayesinde sayısal bilgi taşıyabilen karton parçaları, XX. yy’da hesap makinalarında ve bilgisayarlarda kullanıldı. Bilgiler ekranda yazıldıktan sonra kart özel bir makineye yerleştirilir, makine bunlara ekrandaki bilgileri işleyecek şekilde küçük delikler açardı. Aynı kartları okuyan (deliklere uygun çıkıntıları olan) makinelere takılarak okunur, ekrana aktarılırdı. Örneğin bir sayfa yazı yazmak için yaklaşık 65 - 100 adet delikli kart kullanılırdı (vikipedi.tr)

1963 Müzik kasetleri ilk kez üretilmeye başlandı.

1968 Andy Warhol “Gelecekte herkes 15 dakikalığına ünlü olacak” sözünü söyledi.

1963

1967 1967 Floppy disk geliştirildi.

1968 1968 İnsan evrimi, teknoloji ve yapay zeka unsurlarını işleyen, Stanley Kubrick tarafından yönetilen bilim kurgu filmi “2001: Bir Uzay Destanı” adlı film gösterime girdi. .

167

6. Ünite - Sayısal Görsel Yaşam Renkli televizyon 1940’larda renkli televizyon çalışmaları hız kazandı. 1950’lerde ABD’de ilk renkli televizyon satışa çıktı ve 1960’larda geniş kitlelerce kullanılmaya başlandı.

Türkiye’de renkli televizyona geçiş 1980’lerde kısmen gerçekleşti. 1980'lerde yayın saati sona erdiğinde görmeye alışkın olduğumuz bu görüntü “test kartı” yerini 1990’lı yılların başında özel televizyon kanalları yayına başlaması ile zamanla 24 saatlik aralıksız televizyon programlarına ve onlarca kanalın farklı seçeneklerine bıraktı. j

1979, “TeX ve Metafont”, Donald Knuth; Sayısal yazı karakteri tasarımı felsefi soruların yanı sıra estetik zorlukları da beraberinde getirdi. Donald Knuth, TeX ve Metafont adlı ilk yazı karakteri tasarımı denemelerinde her bir harfi matematiksel olarak tanımladı.

Karşılaştığı önemli bir sorun harflerin basit formlar olmadığı ve aralarındaki ilişkilerin algoritmik çözümlemelerinin karmaşıklığıydı.

Harfler arasındaki ilişki matematiğe ya da mantığa değil, göze, forma, ölçüye, estetiğe dayanıyordu. Bu girişim tasarımcılara harflerin bağımsız işaretler olmadığını, birbiriyle sonsuz kombinasyonlarda ve birbirleriyle tamamen ayrı kimliklerde var olduklarını bir kez daha hatırlattı. “Harf nedir?” sorusu böylece sayısal çağa geçişte tekrar sorgulanmaya başladı.

“Ceyar” (JR) 1978-1991 yılları arasında Dallas adlı pembe dizinin yayınlanması ile dizideki kötü niyetli karakter John Ross (kısaca JR) herkesin neredeyse yakından tanıdığı biri gibi evindeydi. j

1970 Elektronik hesap makineleri yaygın olarak kullanılmaya başlandı.

1970

1972 1972 Barkod ilk kez kullanıldı.

1979 Sony taşınabilir kasetçalar teknolojisini “Walkman” adıyla piyasaya sundu.

1973

1979 1973 VHS (Video Home System) teknolojisi geliştirildi. Televizyonda izlenenleri kaydetme ve film kiralama dönemi başladı. .

168

Görsel Kültür

Apple Macintosh; Apple şirketi, 1980’lerden itibaren kullanılmaya başlanan masaüstü bilgisayarlara önemli bir katkıda bulunarak 1984’te piyasaya sürdüğü Macintosh 128K’da, geliştirdiği görsel arayüz tasarımları ile kullanıcı dostu bir ortam sağladı. Böylece

herhangi bir bilgisayar dili bilmeye gerek kalmadan görsel olarak işlem yapabilmek mümkün oldu. Özellikle görüntü işlem amaçlı tasarlanan ve çeşitli ikonlarla işlem yapmayı kolaylaştıran bu bilgisayarlar ağırlıklı olarak tasarımcılar ve sanatçılar tarafından kullanılmaya başlandı.

Pac-Man 1980 yılında piyasaya sürülen ve oyuncunun Pac-Man karakteri ile labirentteki noktaları yemeye çalıştığı bu oyunun dijital oyun tarihinde ve popüler kültür adına önemli bir yeri vardır. i

Commodore 64 1982’de 8-bit’lik ev bilgisayarı olarak piyasaya sürülen Commodore 64, zamanın bilgisayarlarına kıyasla ses ve görüntü kalitesi ile ve bilgisayarın marketlerde satılarak seri ve ucuz üretilerek orta sınıfa hitap edebildiği ilk örnek olması adına önemli bir örnektir. i

1982 Commodore 64 piyasaya sürüldü.

Adobe Photoshop 1.0 Görüntü işlem programı olarak piyasaya sürülen Adobe Photoshop, 1990 yılında piyasaya çıktı. j

1981 CD-ROM teknolojisi piyasaya sürüldü.

1981

1985 Microsoft, Windows 1.0’ı piyasaya sürdü.

1985 1981 MTV yayına başladı.

1987 1987 QuarkXPress’in piyasaya çıkması ile birlikte masaüstü yayıncılıkta yeni bir dönem başladı.

169

6. Ünite - Sayısal Görsel Yaşam İnternet‘in ilk kez hayatımıza girdiği dönemde bağlantı için basit bir telefon hattı ve bir modem yeterli olmaktaydı. Çevirmeli Ağ, yani Dial-Up bağlantı ile sanal veya gerçek bir telefon numarası çevrilerek internet bağlantısı kurulmaktaydı. Bu bağlantı yavaş ve kesintiliydi ancak internetin temel mantığı aynıydı. i ATM (Automatic Teller Machine) 1972’den itibaren kullanılmaya başlayan Otomatik Banka Makineleri bilgisayar teknolojisi ile müşterilerin bankaya girmeden işlem yapabilmelerine olanak verdi. j

Dünyayı Küçülten Ağ: İnternet

Inter (karşılıklı, arasında) ve Net (ağ) kelimelerinin birleşiminden oluşan Internet, 1960’lı yıllarda başlayan araştırmaların ışığında 1980’lerden itibaren dünyayı dijital olarak birbirine bağlayan bir ağ ile teknolojik bir devrim yaratmıştır.

Bilgisayarlar ve bilgisayar ağları arasında bağlantı sağlayan bir yazılım ve donanım altyapısı olan İnternet iletişim adına dünya tarihindeki en çarpıcı gelişmelerden biri oldu.

Bilgisayarın bir telefon hattı ile sunucu bilgisayarlara bağlanması yoluyla işleyen bu elektronik iletişim ağı elektronik posta, elektronik sohbet, kurumsal ve kişisel internet siteleri ve sanal alışveriş gibi pek çok yeniliğin hayatımıza girmesini sağladı.

Elektronik postanın ağırlıklı olarak kullanılması ile başlayan internet serüveni, 1990’larda web sitelerinin hızla çoğalmasıyla boyut değiştirdi. Telefon, müzik, eğlence, film, alışveriş, sohbet kavramlarının yeniden tanımlanmasına neden olan bu küresel veri iletişim sistemi kısa bir süre içinde milyonlarca insan tarafından vazgeçilmez bir hayat biçimi haline geldi.

Metin ve görsellerin sayısal veri olarak aktığı kablolar dünyanın her bir yerinden insanları birbirine bağladı. Farklı kıtalardaki akrabalarla iletişimden uluslararası iş ortaklıklarına kadar pek çok konuda vazgeçilmez iletişim ağları kurulmasına ön ayak oldu. Ofis kavramını dört duvarın ötesine taşıyan internet, dünyanın diğer ucundan insanların bir arada ve sadece bir bilgisayar aracılığıyla çalışabilmesini sağladı; böylece sanal ofisler oluşmaya, ortak projeler veri ağlarıyla temellenmeye başladı.

Fikirlerin ve yeniliklerin paylaşılması akademik ve teknolojik dünyaların yoluna daha hızlı devam etmesini sağladı. Soruların cevaplandığı forumlar, bir şeyin nasıl yapıldığını gösteren videolar, hemen her konuda bilgi veren ansiklopedik web siteleri bilgiye kolay ulaşmayı sağladılar.

Tüm bu iletişim yeniliklerinin kolay satın alınabilir bir bilgisayar ve bir telefon bağlantısı ile yapılabiliyor olması da her gün milyonlarca insanın bu teknolojiye rahat erişimini sağladı. Kitlelerin bu yeni iletişim ağıyla tanışması pek çok sosyolojik, politik, psikolojik değişimi de beraberinde getirdi.

38 yıl 13 yıl 5 yıl

Radyo, televizyon ve İnternet’in bulunuşundan 50 milyon kullanıcıya ulaşmak için geçen süre incelendiğinde bu süre, radyo için 38 yıl, televizyon için 13 yıl iken, İnternet için sadece 5 yıldır.

50.000.000 kullanıcı 1990 1990 “Küresel ağ” internet kullanılmaya başlandı.

1991 1991 Nintendo Game Boy’u piyasaya sürdü. Böylece bilgisayar oyunları avuca sığabilir, taşınabilir ve iki kişi ile oynanabilir oldu.

170

Görsel Kültür 1995, “Electronic Superhighway”, Nam June Paik (1932-2006) Ünlü video enstalasyon sanatçısı Nam June Paik, ABD’deki karayollarından esinlenerek bulduğu “Superhighway” terimi ile yarattığı eserlerde arabayla gezmek yerine 336 ekran ve neon ışıklar ile oluşturduğu bu düzenlemede benzer bir deneyimi galeriye taşımış, film ve televizyonun hayattaki yerini sorgulamıştır. i

“Mac is not a typewriter” adlı kitabın yazarı Robin Williams’ın da söylediği gibi, bilgisayar ve klavyenin hayatımıza girmesiyle daktilo alışkanlıkları değişti. e

Sayısal Çağın İlk Adımları

Önceleri kağıt üzerine elle yazılan, zarflanan, posta kutusuna atılan ve alıcısına günler sonra ulaşan mektupların, klavyede basılan tuşlarla elde edilen sayısal veriye dönüşmelerinin ve alıcısının “@” işaretiyle tanımlanan adresine “gönder” butonu ile –postacıya gerek kalmaksızın– birkaç saniyede iletildiği dönemde iletişim yöntemleri ve bilgi alışverişi yeniden tanımlanmaktaydı. Analog posta ve telefon pahalı, internet ucuzdu; bu nedenle özellikle uluslararası yazışma ve görüşmelerin dijital veri olarak aktarımı tercih edilir oldu.

Bilgisayarda üretilen veri yine bilgisayar ve internet aracılığı ile aktarılır hale geldi. Mesafeler daha da kısaldı, dünya daha da küçüldü, hız daha da arttı.

Dijital Ofset Gelişen lazer yazıcılar matbaaya gerek kalmadan baskı yapılabilmesine olanak vermiştir. f

Üretimin Demokratikleşmesi

1980’lerden itibaren kullanılan masaüstü yayıncılık yazılım ve donanımlarının hızla gelişmesinin yanı sıra, artan bilgisayar kullanıcıları sayısı ve küresel iletişim ağının güçlenmesi beraberinde önemli değişimler getirdi.

Sayısal fotoğraf makineleri gelişti ve hemen herkesin alabileceği fiyatlarda alışveriş merkezlerinde veya marketlerde piyasaya sunuldu. Çektiği fotoğrafları bilgisayarlarına aktaran kullanıcılar kimi zaman fotoğrafları rötuşlamaya, kesmeye, yapıştırmaya ve yeni görseller elde edebilmeye başladılar. Sayısal dönem öncesinde oldukça masraflı ve yüksek teknik bilgi gerektiren bu işlemler artık kolaylıkla yapılabilmekteydi. Kişisel ve genel çalışmalar basılı veya dijital olarak hızla paylaşılmaya başlandı. Üretim hızlandı.

Matbaaya, dizgiciye gerek kalmadan hemen herkes kendi belgelerini —çoğu zaman kelime işlem yazılımlarının hazır kalıplarını kullanarak— yayınlanabilir hale getirmeye başladılar.

Geliştirilen sayısal baskı makineleri de az sayıda baskıya olanak verdi. Böylece kişisel ya da küçük çaplı kurumsal iletişim gereksinimleri matbaaya oranla çok daha kısa sürede ve çok daha ucuz baskılarla veya internet aracılığıyla yayınlama yöntemleri ile çözümlenebilmeye başlandı.

1993 PDF Adobe Systems PDF (Portable Document Format) dosya formatını piyasaya sürdü.

1993

1994 Dijital fotoğraf makineleri tüketiciye sunuldu.

1994 1994 İlk alışveriş web siteleri ve banner’lar ortaya çıktı.

1995 1995 DVD teknolojisi geliştirildi ve kullanılmaya başlandı.

171

6. Ünite - Sayısal Görsel Yaşam

Sanal Gerçeklik

“Gerçekte varolmayan” anlamında kullanılan “sanal” kelimesi bilgisayarlar aracılığıyla simüle edilen ortamları tanımlamak adına kullanılmaktadır. Bilgisayar teknolojilerinin duyulara hitap edişini görselliğin de ötesine taşıyan bu teknolojiler insanda, görsel, dokunsal ve işitsel olarak uyararak başka bir ortamdaymış hissi yaratmaktadır.

Askeri eğitim

Second Life; 1999’da Linden Lab adlı şirkette Phillip Rosedale’in geliştirdği, insanları sanal bir dünyaya girmelerini sağlayan bilgisayar teknolojisi, 2003 yılında bir yazılım olarak piyasaya sürüldü. Kullanıcıların sanal bir dünyanın vatandaşı olarak Avatar’ları ile varoldukları, diğer Avatar’lar ile tanışıp sosyalleştikleri, bireysel ve grup etkinliklerinde bulundukları ve ticari girişimler başlatıp ilerletebildikleri bir

ortam sunan Second Life, insanlara normal hayatlarından kaçıp alternatif ve özgür bir sanal yaşam kurmayı vaadetti. 3-Boyutlu modellemeler ile görselleştirilen bu dünyada 2011 yılı itibariyle 20 Milyon kullanıcı “yaşamaktadır”. Second Life dünyasında Linden adı verilen para birimiyle yapılan ticari girişimler ile para kazanılabilmekte ve bu Linden’ları gerçek hayattaki para birimine dönüştürerek bu yolla para kazanabilmekte olan pek çok kullanıcı vardır.

Bahçıvan (The Lawnmover Man) 1992 Stephen King’in aynı adlı hikayesinden esinlenerek Brett Leonard ve Gimel Everett tarafından yazılan bilim-kurgu filmi bir bilim adamının bahçıvanı üzerinde yaptığı deneyleri konu alır. Filmde Sanal Gerçeklik Endüstrisi’nde çalışmakta olan Dr. Lawrence

Angelo (Pierce Brosnan) insanın sanal gerçeklik ortamında ve beyini aktive eden ilaçlarla nasıl tepkiler vereceğini ölçer.

Filmde bilgisayar ile oluşturulmuş görüntüler adına önemli yeni teknolojiler kullanılmış, sanal gerçeklik görsel olarak yeniden tanımlanmıştır. i

için kullanılan simülatörlerden pornografik eğlencelere kadar pek çok alanda sanal gerçeklik teknolojileri kullanılagelmiştir. Bu gibi simulatörlerin yanı sıra internet ile birlikte ortaya çıkan bazı oyunlar, kullanıcıların gerçek hayatta olmadıkları ancak hayallerinde olmak istedikleri karakterlere bürünebilecekleri ve sanal bir hayat yaşabilecekleri ortamlar sundu. Bunun sonucunda ise fiziksel olarak bilgisayar başında oturan ancak hayal gücünün sınırlarını “sanal” olarak özgürleştiren bir kitle ortaya çıktı.

1997 Gönderilen e-posta sayısı ilk kez normal postanın üzerindeydi

1997

1998 1998 Google ortaya çıktı.

172

Görsel Kültür

Evrensel Bilgi ve Kablosuz Hayat

Kitaplarla başlayan, radyo ve televizyonla devam eden kitle iletişim serüveni, bilgisayar ve internetin eklenmesi ile post modern çağın teknolojik resmi görülmeye başlandı.

Kitaplar hâlâ yok olmuş değil, radyo ve televizyon da hâlâ hayatın içinde; ancak alışkanlıklar değişti ve yenilendi.

Bilgi ararken ansiklopedi yerine Wikipedia, eski arkadaşları ararken telefon rehberi yerine Facebook, kalacak otel ararken turizm acentası yerine Booking.com adreslerine başvurmak artık günlük hayatın bir parçası haline geldi.

Gazeteler internet üzerinden okunmaya başlandı. Her sabah yayınlanan gazeteler, her dakika güncellenmekte olan haberleri yakalayamaz hale geldi ve internet desteğini kullanmak zorunda kaldı.

Kablosuz internetin ve akıllı cep telefonlarının (smart-phone) da yaygınlaşmasıyla evde ya da ofiste bilgisayar başında olmaya gerek kalmadan, her yerde bu bilgi ağına ulaşılabilir hale gelindi. Bu da pek çok insan için yanında cep telefonu bulunmasını, e-postalara 1-2 saat içinde cevap verilmesini, çeşitli sitelerde düzenli giriş yapılmasını neredeyse zorunlu hale getirdi.

Bilgiye ulaşmanın her zamankinden daha da kolay olduğu bu yeni dünyada bilgi kirliliğinden de söz etmek mümkün oldu. Editörler tarafından hazırlanıp pek çok bilginin titizlikle elenerek oluşturulduğu kitaplar yerini Google’dan arama yapınca ortaya çıkan karmaşık bilgi yığınlarına bıraktı. Kullanıcı editör haline geldi.

Girdiği linkler, üye olduğu web oluşumları, sosyal paylaşım için tercih ettiği sitelerdeki seçimleri ile birey artık bir ağ editörü haline geldi. Televizyonun ve radyonun hazır kalıpları yerine çok daha özgür ama çok daha kalabalık bir dünyada kablolu ya da kablosuz olarak dolaşan bireyler işi, eğlenceyi ve hayatı küresel ağda buldular. zon.com

Sayısal Yazı Karakterlerinin önlenemez artışı Yazılım ve donanımların binlerce insana ulaşabilir olmasının ardından 2005 yılı itibariyle yaklaşık 10000 farklı Opentype yazı karakteri bulunuyordu. Bu yazı karakterleri çoğu zaman klişe, hatalı ya da bozuk özelliklere sahipti. Bu nedenle seçim yapmak zorlaştı ve doğruya ulaşmak daha çok zaman ve bilgi gerektirdi. e

Amazon Kindle Kitapların dijital hale geldiği dönemde neredeyse bir kitap büyüklüğünde olan e-kitap okuyucu Amazon Kindle 2007 yılında piyasaya sürüldü. e Wikipedia İnternet tabanlı, ücretsiz, katılımcılı ve kar amacı olmayan uluslararası dilleri de barındıran çevrimiçi ansiklopedi projesi olan Wikipedia 2001 yılında hayatımıza girdi.

Ansiklopedi almak yerine bilgi Wikipedia’dan araştırılmaya başlandı. g 2005 YouTube online oldu.

2001 11 Eylül saldırılarını tüm dünya canlı olarak izledi.

2001

2004

2005 2004 Facebook sosyal paylaşım sitesi açıldı.

173

6. Ünite - Sayısal Görsel Yaşam

iMac’lerin ardından iPod, iPad ve iPhone. İlk iPhone 2007 yılında Apple şirketinin yöneticisi Steve Jobs tarafından dünyaya tanıtıldı.

Smartphone olarak da bilinen akıllı telefonlarda yeni bir dönem böylece başlamış oldu. Video kamera, fotoğraf makinesi, sesli mesaj, GPS, kablosuz internet bağlantısı, multimedya oynatıcısı, mp3 çalar gibi pek çok özelliği bir arada bulunduran iPhone’lar dokunmatik ekranla çalışıyor ve pek çok ekstra özelliği yüklemeye imkan veriyordu. iPad ile birlikte de dizüstü bilgisayar yeniden tanımlandı ve internet kullanımı, kitap ve gazete okumak, fotoğrafları çekmek ve düzenlemek ve oyun oynamak için sadece bir “ekran” yeterli oldu. i

Teknolojik “oyuncaklar” inanılmaz bir hızla gelişmeye ve yayılmaya başladı. Internet üzerinden baskı-kitap satışı yapan amazon.com’un elektronik kitap okumak için geliştirdiği Kindle piyasaya sürüldü ve milyonlarca insan gazete, kitap ve dergi okuma alışkanlıklarını değiştirdi. Çevreyle dost olan bu teknolojiler hızla benimsendi ve desteklendi.

Apple’in piyasaya sürdüğü iPad ve iPhone, bilgisayarın tanımını ve görünümünü yeniden düşündürdü. Diz üstü bilgisayar akıllı telefonlar ile pek çok kişinin gereksinim bile duymayacağı hale geldi. Elektonik postaları ve ilgilendikleri web sitelerini ekranları giderek büyüyen telefonlar ile kontrol

USB veri taşıyıcıları yaygınlaştı ve bir bilgi taşıma aksesuarına dönüştü.

2000'ler

eden iş adamları, iş kadınları, öğrenciler ve teknoloji meraklıları her an, her saniye yazılı ve görsel iletişim içerisinde olmaya başladılar. Oyun, müzik, iş, eğlence, eğitim, bilgi alışverişi, yön bulma, fotoğraf çekme gibi pek çok özelliği bir araya toplayan akıllı telefonlar ve mini bilgisayarlar herkesin cebinde ve çantasında vazgeçilmez bir aksesuar haline geldi. Kısa mesajlar ile cümleler daha da kısaldı, diller değişti, yeni diller gelişti. Twitter ile birlikte fikirler ve yorumlar 140 karaktere sığdı. Bilgi kısaldı ama çoğaldı, hız arttı, ve her an her yerde her şeyden haberi olan bir kitle daha fazlası, daha hızlısı ve daha iyisi için yarışır hale geldi.

2009 Virgin ABD’deki müzik marketlerini kapatacağını duyurdu.

2009

2009 James Cameron’un yönettiği avatar filmi vizyona girdi.

174

Görsel Kültür

Eğitim, Hayat ve Gelecek

Dijital teknolojiler, hayat ve insan adına vazgeçilmez olanaklar sunmaya devam ediyor. Gelecek o kadar hızlı ilerliyor ki tahminde bulunmak bile güçleşiyor. Tıptaki gelişmeler sağlık problemlerinde erken teşhis ve tedavi adına hayat kurtaran sonuçlar sunuyor. Bir yandan tüm bu elektronik dünyanın yarattığı stres ve radyasyon insan hayatını tehdit eden ve yıpratan etkenlerden biri olarak karşımıza çıkıyor.

Bu paradoks insanı doğaldan uzaklaştırarak yapay mükemmelliğe götürmekte belki de. Daha güzel görünmek, daha

çok şey bilmek, daha çok para kazanmak, daha iyi olmak, daha da hızlanmak için yarışın devam ettiği dijital dünyada verilerin akışıyla birlikte insan hayatı da karmaşıklaştı ve hızlandı. Elektronik eşyalar hayatı kolaylaştıran, kolaylaştırırken çabuk eskiyen, yeni versiyonu çıkan ve eskisi —bozulsa bile tamir etmeye değmeyen— ve atılan gelip geçici tüketim nesneleri haline geldi. Güvenlik kameraları güvenliği sağlamakla birlikte özel hayatın içine giren gözler olarak tehditkar bir hava estirdiler. Politikacılar bu araç ve gereçleri kitleleri kendine çekmede kullandı. İnsanlar yalan haberlerSayısal Botox; Görüntü işlem yazılımlarının gelişimi ile fotoğraf üzerine yapılabilecek müdahaleler çeşitlendi ve gelişti. Fotoğraf rötüşleme uzmanlık alanı haline geldi. Vesikalık fotoğraf çeken herhangi bir fotoğraf stüdyosundan profesyonel fotoğraf çekimlerine kadar hemen her fotoğrafçı, çoğunlukla Adobe Photoshop yazılımı kullanarak rötüşlama yapmaya başladı. Öte yandan sayısı artan estetik operasyonlar

2010 Jullian Assange TIME’a kapak oldu.

2010 Facebook “beğen” butonu milyonlarca kez tıklanmaya başladı ve “beğeni” dijitalleşti.

2010 2010 iTunes 10 sürümü piyasaya çıktı.

güzelliğin daha da mükemmele ulaşmak istediğinin habercisiydi. Özellikle dergilerde ve konfeksiyon ve kozmetik ilanlarında yer alan fotoğraflar, uzun uğraşlar sonucu mükemmelleştirilerek yayınlandı. Tüm bu gelişmeler kitlesel psikolojik bozuklukları da beraberinde getirdi. Daha zayıf, daha uzun, daha pürüzsüz tene sahip olmak isteyen insanlar, özellikle kadınlar, kozmetik ve estetik ürünlere ve hizmetlere başvurarak “fotoşoplanmış” güzelliğe ulaşmaya çalıştılar.

2010 2010 Twitter’ın 140 karakterlik kısıtlaması ile birlikte cümleler kısaldı ama çoğaldı.

175

6. Ünite - Sayısal Görsel Yaşam

le, dolandırıcı gizli reklamlarla kandırıldı.

Dijital iletişim, insanın organik doğasıyla birlikte filizlendi ve gelişti. Tıpkı insan gibi hem en iyiyi hem en kötüyü bir arada barındırarak ama hayatta çok önemli etkileriyle iz bırakarak ve bir sonraki adımı sorgulayarak yoluna devam etmekte...

140 karakterlik yorumlar ve gündem takibi Twitter kullanıcılarının 140 karakterlik yorumları kimi zaman boş ve gereksiz olsa da haberlerin yayılmasındaki inanılmaz hızı ve meraklıları bir araya toplayan sistemi ile “trend olan konular” gündemi belirlemeye başladı. i

Augmented Reality (AR) Gerçek dünyaya ait görüntüleri alarak belirli sensörlerle bilgisayar tarafından geliştirilmiş görüntülerle birleştiren bu teknoloji ile mekanların planlarını çıkarmak, bir şehirde dolaşırken bulunulan yerdeki bilgileri görsel olarak almak, spor karşılaşmalarında kural çizgilerini belirlemek gibi pek çok uygulama mümkün oldu. Bunun yanı sıra mekanlarda önceden kodlanan reklamlar, müzelerde, sergilerde ve eğlence parklarında yönlendirmelerde kullanıldığı gibi, tıbbi alanda kullanılan x-ışını, tomografi gibi alanlanda önemli gelişmeler sağladı.

2010 Güvenlik kameraları mağazalarda, bankalarda ve sokaklarda güvenliği sağladığı gibi özel hayatı da takip eden gözler olarak artık hep aramızda.

2010 2010 Kablosuz internet noktaları artık hemen her yerde.

Oyunda yeni boyutlar PlayStation 3, Wii, and Xbox 360 Kinect gibi yeni jenerasyon oyun konsolları eğlenceye yeni boyutlar kattı. 2006’da Nintendo tarafından piyasaya sürülen Wii’nin kablosuz kumandası ile tenis oynamak, müzik yapmak, dans etmek, sandviç hazırlamak gibi eğlence aktiviteleri vücudu da kullanarak gerçekleştirilmeye başlandı. e

2010 Elektronik çöplük giderek büyümekte

2010

176

Özet

Kitle iletişim araçlarının gelişimi, toplumları yeni bilgi edinme biçimleriye tanıştırmıştır. Kitabın gelişimi okur yazarlığın artmasına, televizyonun hayata girmesi görsel algının güçlenmesine sebep olmuştur.

Yazı bilgiyi taşıyan bir kodlama sistemidir. Yazının taşındığı malzemeler ise tarih boyunca değişiklikler göstermişlerdir. Dikili taş ve kil tabletlerde hayat bulan yazı, papirüs ve parşömende varlığını sürdürmüş, sonrasında kağıdın gelişimi ile kitap biçiminde yayılmaya ve bilgiyi yaymaya devam etmiştir.

Kitabın yaygınlaşması adına önemli gelişmelerden biri 1450’de Gutenberg’in Çinlilierin daha önceden geliştirmiş olduğu bir tekink olan tipografik baskı tekniğini geliştirmesi olmuştur. Bundan yaklaşık 400 sene sonra Ottmar Mergenthaler’in geliştirdiği Linotype makinesi ise dizgi ve baskıyı kolaylaştırmış ve önemli gelişme sağlamıştır. Bu gelişmeler ile birlikte kağıdın daha ucuz ve seri olarak üretilmesi kitap üretimine de yansımış ve kitap bilgiyi yaymak adına en önemli araç haline gelmiştir.

1920’li yıllarda elektromanyetik dalgaları sese çeviren radyonun hayata girmesi ve 1930’larda televizyonun elektronik eşya olarak satılmaya başlaması ile yazı ses ve görüntü ile birleşmiştir. Televizyon, görüntülerin karşı konulamaz gücü ile bir kültür haline dönüşmüş, insan hayatını yeniden tanımlamıştır. Televizyon kültürünün yaygınlaşmasının ardından basılı yayınlarda da görsel ağırlıklı çalışılmaya başlanmış, yazı azalmış, görseller çoğalmıştır. Tüketime yönelik reklamlar da görüntünün gücünden faydalanmaya başlamıştır.

1970’lerden itibaren yaygın olarak kullanılmaya başlayan bilgisayarlar ile dijital çağ başlamış, masaüstü yayıncılığın gelişimi hızlanmıştır. Geliştirilen yazılımlar ve donanımlar yayınlama gücünü herkesin ulaşabileceği noktaya doğru taşımaya başlamıştır.

1980’lerde kullanılmaya başlayan internet ile dünyayı dijital olarak birbirine bağlayan dev bir ağ oluşmuş, haberleşme ve bilgi alışverişi daha da hızlanmıştır.

Kitapla başlayan, radyo ve televizyonla devam eden kitle iletişim serüvenine bilgisayar ve internetin eklenmesi ile alışkanlıklar değişmiş ve yenilenmiştir. Kablosuz internet, akıllı telefonlar, e-kitap okuyucuları, sanal alışveriş gibi kavramlar hayatın bir parçası olmuştur. İletişimde dijital çağ, bilgi alışverişinin daha da hızlanmasına ön ayak olmuştur.

Görsel Kültür

177

6. Ünite - Sayısal Görsel Yaşam

Kendimizi Sınayalım 1. “Manuscript”in (El Yazmasının) tanımı aşağıdakilerden hangisidir?

5.

a.

Matbaanın bulunmasından önceki dönemde elle kopyalanan kitaplara verilen addır. b. Geliştirilen ilk ağaç baskı tekniğine verilen addır. c. Johannes Gutenberg’in 1450’de geliştirdiği baskı tekniğidir. d. İlk televizyon yayınının başlamasıyla ortaya çıkan teknik bir zorundur. e. Matbaadaki harflere verilen addır.

2. Çin’de 868 yılında ağaç baskı ile üretilen ilk kitap aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

6. Delikli kartın tanımı aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? a.

Radyo ve televizyonu kumanda eden bir gereçtir. b. Bir çeşit mikroçiptir. c. XX. yüzyılda hesap makinesi ve bilgisayarlarda kullanılan üzerinde belirli noktalara açılan delikler sayesinde bilgi taşıyabilen karton parçalarıdır. d. Televizyon yayını sona erdiğinde görülen test kartıdır. e. Bir dijital yazı karakteridir.

Gutenberg İncili Hammurabi Kanunları The Story of The Glittering Plain Diamond Sutra e-kitap

3. Johannes Gutenberg “Gutenberg İncili” adlı eserini kaç yıllarında basmıştır? a. b. c. d. e.

MÖ 300’lerde 1450’lerde 1950’lerde 1960’larda 2000’lerde

4. 1884 yılında ilk Linotype makinesini geliştirerek dizgi ve baskı adına önemli katkılarda bulunan kişi kimdir? a. Hammurabi b. Steve Jobs c. Ottmar Mergenthaler d. Johannes Guterberg e. Andy Warhol

Televizyon ile ilgili, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

a. Televizyon ilk olarak 1660 yılında icad edilmiştir. b. Televizyon, sesleri ve görüntüleri belirli vericilerden elektromanyetik dalgalar halinde alan elektromanyetik alıcılardır. c. İlk renkli televizyon yayını 1661’de yapılmıştır. d. Televizyon sadece sesleri aktaran bir iletişim aracıdır. e. Televizyon teknolojisi Johannes Gutenberg tarafından geliştirilmiştir.

7.

WYSIWYG (Gördüğün alacağındır) ne anlama gelir?

a. Televizyonun diğer bir adlandırmasıdır. b. Çeşitli kodlamalar yerine görsel arayüzlerle bilgisayar ekranında görerek işlem yapılabilmesine olanak veren teknolojilere verilen genel addır. c. Bir çeşit masaüstü yazıcıdır. d. 1972’den itibaren kullanılmaya başlayan Otomatik BAnka Makinelerine verilen diğer addır. e. Fontları düzenleyen bir çeşit yazılım adıdır.

8.

Aşağıdakilerden hangisi doğru bir eşleştirmedir?

a.

1970–Elektronik hesap makineleri yaygın olarak kullanılmaya başlandı. b. 1770–Floppy Disk geliştirildi. c. 1256–İlk televizyon yayını gerçekleştirildi. d. 2010–İlk radyo yayını yapıldı. e. 2010–Ağaç baskı tekniği ilk kez kullanıldı.

178

Radyo-Televizyonda Program Yapımı

9. 50 milyon kullanıcıya ulaşmak için sırasıyla radyo, televizyon ve internet için kaç yıl geçmesi gerekmiştir? a. b. c. d. e.

38-13-5 150-2-100 1000-1500-2000 42-62-72 2000-1000-10

10. Aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a.

1500 yılı itibariyle yaklaşık 10000 farklı Opentype yazı karakteri bulunmaktaydı. b. E-kitap okuyucuları 1800’lü yıllardan itibaren yaygınlaştı. c. Multimedya özellikleri taşıyan telefonlara akıllı telefonlar (smartphone) denilmektedir. d. ATM (Otomatik Banka Makineleri) bankaya girmeden işlem yapabilmeye yarayan ofset baskı makineleridir. e. Delikli Kart 868 yılında ilk kez Çin’de uygulanmıştır.

Andreas Gursky, “99 Cent II Diptychon” (2001) Sanatçının dijital müdahale ile süpermarketin dolup taşan raflarını daha da abartarak ortaya koyduğu bu eser dijital baskı ile üretilmiştir.f

Yararlanılan Kaynaklar Becer, Emre. (2002). İletişim ve Grafik Tasarım. Ankara, Dost Yayınevi.

(2010). Bilgi Küpü: XXI. Yüzyıla Ayak Uydurmak İçin Bilmeniz Gereken Her Şey. İstanbul, NTV Yayınları.

Cotton, Bob ve Richard Oliver. (1997). Siberuzay Sözlüğü.

Resimli Terimler Sözlüğü: Multimedyadan Sanal Gerçekliğe. İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.

Crow, David. (2006). Left to Right: The Cultural Shift from Words to Pictures. İsviçre, AVA Publishing.

Drucker, Johanna ve Emily McVarish (2009). Graphic Design History: A Critical Guide.New Wersey, ABD, Pearson Prentice Hall.

Febvre, Lucien ve Henri-Jean Martin. (2002). Kitabın Doğuşu. Avcıol Basım Yayın.

Labarre, Albert. (1994). Kitabın Tarihi. İstanbul, İletişim Yayınları.

McLuhan, Marshall. (1999). Gutenberg Galaksisi Tipografik İnsanın Oluşumu. Yapı Kredi Yayınları. syf 47-48.

Meggs, B.Philips. (1998). A History of Graphic Design. New York, John Wiley & Sons.

Uçar, T. Fikret. (2004). Görsel İletişim ve Grafik Tasarım. İstanbul, İletişim Yayınları.

İnternet Kaynakları http://www.wikipedia.org

6. Ünite - Sayısal Görsel Yaşam

Gutenberg Galaksisi...

179

“...İnsan nesneleriyle esas olarak –aslına bakılırsa, duygulanımı ve eylemi algılamasına bağlı olduğuna göre, yalnızca da denebilirdi– dilin onları kendisine sunduğu biçimiyle yaşar. Dili kendi varlığından eğirdiği sürecin aynısı aracılığıyla, kendisini onun içinde tuzağa da düşürür; ve her dil, ona mensup olan insanların çevresine büyülü bir çember çizer– başka bir dile geçmek dışında hiçbir kaçışı olmayan bir çemberdir bu.

Bu tür bilinç, çağımızda, kendi varsayımlarımızın sınırlarını eleştirerek aşmamızı sağlayan, ertelenmiş bir yargılama tekniği yaratmış durumdadır. Şu anda yalnız bölünmüş ve kılık değiştirmiş dünyalarda amfibik olarak yaşamakla kalmayıp, aynı anda birçok dünya ve kültürde çoğulcu olarak yaşayabilmemiz de mümkün. Artık tek bir kültüre –insan duyguları arasındaki tek bir orana– tek bir kitap, tek bir dil ya da tek bir teknolojiye olduğumuzdan daha çok bağımlı değiliz. Kültürel açıdan, bugün ihtiyacımız olan şey, araştırma araç gereçlerinin taraflılığını düzeltmek için bu taraflılığın bilincinde olmaya çalışan bilim insanınki ile aynı. İnsan potansiyelini tek tek kültürlerle bölmelere ayırmak, çok geçmeden, bir konuda uzmanlaşma ya da disiplin kadar saçma bir hale gelecektir. Çağımızın, öteki çağlardan daha saplantılı olduğu söylenemez; ne ki, bizim çağımız, saplantı koşullarının ve olgusunun, diğer çağların hepsinden daha büyük bir hassasiyetle farkındadır. Gelgelelim, bilinçdışının kişisel ve kolektif bütün evrelerinin yanısıra, ilkel bilincin bütün çeşitleriyle büyülenmemiz olgusu, basılı kültüre ve mekanik sanayiye karşı ilk şiddetli nefretle birlikte, on sekizinci yüzyılda başlamıştı. Organik bütünselliğe karşı “Romantik bir tepki” olarak başlayan bu hareket, elektromanyetik dalgaların keşfini hazırlandırmış olabilir de, olmayabilir de. Ama kesin olan bir şey var ki, o da, elektromanyetik keşiflerin, bütün insani ilişkilerde eşzamanlı “alan”ı yeniden yaratmış olduğudur; öyle ki, insan ailesi artık “küresel bir köy” koşulları altında yaşamaktadır. Şu anda biz kabile davullarıyla çınlayan tek bir büzüşmüş uzayda yaşıyoruz. Böylece bugün “ilkel”e yönelik ilgi, on dokuzuncu yüzyılın “ilerleme”ye yönelik ilgisi kadar sıradan hale gelmiştir ve ele aldığımız sorunlarla ilgisi yoktur.

Yeni elektronik karşılıklı bağımlılık, dünyayı küresel bir köy imgesinde yeniden yaratır...”

McLuhan, Marshall. (1999). Gutenberg Galaksisi Tipografik İnsanın Oluşumu. Yapı Kredi Yayınları. syf 47-48.

180

Görsel Kültür

1. ÜNİTE YANIT ANAHTARI

3. ÜNİTE YANIT ANAHTARI

1.c

Yanıtınız yanlış ise, “İnsanın Doğada Varolma Serüveni” konusunu gözden geçiriniz.

1.c

Yanıtınız yanlış ise, “Barok Sanat” konusunu gözden geçiriniz.

2.e

Yanıtınız yanlış ise, “İlk Uygarlıklar ve Mimarlık” konusunu gözden geçiriniz.

2.c

Yanıtınız yanlış ise, “Chiaroscuro Aydınlatması” konusunu gözden geçiriniz.

3.c

Yanıtınız yanlış ise, “Yunan Mimarisi” konusunu gözden geçiriniz.

3e

Yanıtınız yanlış ise, “Vermeer” konusunu gözden geçiriniz.

4.a

Yanıtınız yanlış ise, “Yunan Mimarisi” konusunu gözden geçiriniz.

4.c

Yanıtınız yanlış ise, “Ondokuzuncu Yüzyıl ve Değişen Dünya” konusunu gözden geçiriniz.

5.d

Yanıtınız yanlış ise, “Roma Mimarlığı” konusunu gözden geçiriniz.

5.a

Yanıtınız yanlış ise, “Duyguların Hükümdarlığı” konusunu gözden geçiriniz.

6.a

Yanıtınız yanlış ise, “Gotik Mimarlık” konusunu gözden geçiriniz.

6.a

Yanıtınız yanlış ise, “Gerçekcilik” konusunu gözden geçiriniz.

7.a

Yanıtınız yanlış ise, “Mimar Sinan” konusunu gözden geçiriniz.

7.d

Yanıtınız yanlış ise, “Çılgınlıkla Coşku Arasında” konusunu gözden geçiriniz.

8.b

Yanıtınız yanlış ise, “Endüstriyel Mimari” konusunu gözden geçiriniz.

8.e

Yanıtınız yanlış ise, “Kübizm” konusunu gözden geçiriniz.

9.c

Yanıtınız yanlış ise, “Frank Llyod Wright” konusunu gözden geçiriniz.

9.d

Yanıtınız yanlış ise, “Dışavurumculuk (Expresyonizm)” konusunu gözden geçiriniz.

10.d

Yanıtınız yanlış ise, “Dekonstrüktivizm” konusunu gözden geçiriniz.

10.a

Yanıtınız yanlış ise, “Deneyler Bahçesinde Sanat” konusunu gözden geçiriniz.

2. ÜNİTE YANIT ANAHTARI

4. ÜNİTE YANIT ANAHTARI

1.b

Yanıtınız yanlış ise, “Sanatla Anlamak” konusunu gözden geçiriniz.

1.c

Yanıtınız yanlış ise, “Işık, Gölge ve Hareket” konusunu gözden geçiriniz.

2.a

Yanıtınız yanlış ise, “Antik Çağ’da Sanata” konusunu gözden geçiriniz.

2.e

Yanıtınız yanlış ise, “Yüzey Üzerinde Görüntü” konusunu gözden geçiriniz.

3.c

Yanıtınız yanlış ise, “Yunan Sanatı” konusunu gözden geçiriniz.

3.a

Yanıtınız yanlış ise, “Pozlama” konusunu gözden geçiriniz.

4.d

Yanıtınız yanlış ise, “Bir Dünya Harikası-Zeus Sunağı” konusunu gözden geçiriniz.

4.c

Yanıtınız yanlış ise, “Sinemanın Bulunuşu” konusunu gözden geçiriniz.

5.e

Yanıtınız yanlış ise, “Bizans Sanatı” konusunu gözden geçiriniz.

5.b

Yanıtınız yanlış ise, “İstanbul’da İlk Sinematograf ” konusunu gözden geçiriniz.

6.a

Yanıtınız yanlış ise, “Traianus Sütunu” konusunu gözden geçiriniz.

6.e

Yanıtınız yanlış ise, “Sinema Gelişiyor” konusunu gözden geçiriniz.

7.d

Yanıtınız yanlış ise, “Bizans Sanatı” konusunu gözden geçiriniz.

7.c

Yanıtınız yanlış ise, “Kuleshov Atölyesi” konusunu gözden geçiriniz.

8.a

Yanıtınız yanlış ise, “Gotik Sanat” konusunu gözden geçiriniz.

8.a

Yanıtınız yanlış ise, “İlk Kadın Fotoğrafçımız Naciye Suman” konusunu gözden geçiriniz.

9.c

Yanıtınız yanlış ise, “Bir Ruh Nesnesi-Mona Lisa” konusunu gözden geçiriniz.

9.a

Yanıtınız yanlış ise, “Sergei M. Eisenstein” konusunu gözden geçiriniz.

10.a

Yanıtınız yanlış ise, “Maniyerizm” konusunu gözden geçiriniz.

10.e

Yanıtınız yanlış ise, “Orson Welles: Yurttaş Kane” konusunu gözden geçiriniz.

181 5. ÜNİTE YANIT ANAHTARI

6. ÜNİTE YANIT ANAHTARI

1.e

Yanıtınız yanlış ise, “İlk Kalıcı İletişim Çabaları” konusunu gözden geçiriniz.

1.a

Yanıtınız yanlış ise, “Kağıt, Baskı ve Matbaa” konusunu gözden geçiriniz.

2.d

Yanıtınız yanlış ise, “İlk Kalıcı İletişim Çabaları” konusunu gözden geçiriniz.

2.d

Yanıtınız yanlış ise, “Kağıt, Baskı ve Matbaa” konusunu gözden geçiriniz.

3.c

Yanıtınız yanlış ise, “İletişime Gizemler Yüklemek” konusunu gözden geçiriniz.

3.b

Yanıtınız yanlış ise, “Kağıt, Baskı ve Matbaa” konusunu gözden geçiriniz.

4.b

Yanıtınız yanlış ise, “Hareketli Harflerin Devrimi” konusunu gözden geçiriniz.

4.c

Yanıtınız yanlış ise, “Kağıt, Baskı ve Matbaa” konusunu gözden geçiriniz.

5.a

Yanıtınız yanlış ise, “Anlatmayın Gösterin” konusunu gözden geçiriniz.

5.e

Yanıtınız yanlış ise, “Radyo ve Televizyonun Hayatımıza Girişi” konusunu gözden geçiriniz.

6.e

Yanıtınız yanlış ise, “Anlatmayın Gösterin” konusunu gözden geçiriniz.

6.c

Yanıtınız yanlış ise, “Bilgisayar Çağı” konusunu gözden geçiriniz.

7.d

Yanıtınız yanlış ise, “Anlatmayın Gösterin” konusunu gözden geçiriniz.

7.b

Yanıtınız yanlış ise, “Masaüstü Yayıncılık” konusunu gözden geçiriniz.

8.c

Yanıtınız yanlış ise, “Görsel Çağ” konusunu gözden geçiriniz.

8.a

Yanıtınız yanlış ise, “Bilgisayar Çağı” konusunu gözden geçiriniz.

9.b

Yanıtınız yanlış ise, “Görsel Çağın Özellikleri” konusunu gözden geçiriniz.

9.a

Yanıtınız yanlış ise, “Dünyayı Küçülten Ağ: İnternet” konusunu gözden geçiriniz.

10.a

Yanıtınız yanlış ise, “Görsel Okuryazarlık” konusunu gözden geçiriniz.

10.e

Yanıtınız yanlış ise, “Özet” bölümünü gözden geçiriniz.

182

Görsel Kültür

DİZİN

A Abbasiler 13 Adem’in Yaratılışı 58 Adobe Photoshop 168 Adolf Loos 24 Agora 8 Akıllı cep telefonları 172 Akropol 8 Alberti 17 Albümin 117 Alp Arslan 52 Altın oran 29 Amazon 173 Amfitiyatro 11 Ana Tanrıça 42 André Le Nôtre 20 Andy Warhol 166 Anthemios 12 Antik Çağ 44 Antikyheralı Genç Adam Heykeli 45 Antoni Gaudi 24 Apollon tapınağı 8 Apple Macintosh 168 Arayüz 168 Art Deco 2 Art Nouveau 36, 86 Arts and Crafts akımı 163 Athena 9 Atina 8 ATM 169 Augmented Reality 175 Avatar 171 Ayasofya 12 Ayasofya 51 Aydınlık Kutu 114 Azize Theresa 71

B Bach 21 Bakış açısı 107 Barbizon Okulu 79 Barcelona Pavyonu 30 Barkod 167 Barok 20 Barok sanatı 68 Başak Toplayan Kadınlar 79 Baskı 170 Bauhaus 27 Bazilika 11

Beğen butonu 174 Bernini 20, 71 5. Mührün Açılması 62 Beyaz Tapınak 6 Bilgisayar 175 Bilgisayar teknolojileri 32 Bizans Mimarlığı 12 Bizans Sanatı 50 Borromini 20 Bosch 61 Boticelli 58 Bouleuterion 8 Brugel 61 Brunelleschi 16 Brütalizm 31 Büyük İskender 46 Buzul Çağı 4

Dijital Ofset 170 Discobolus 44 Disk Atan Atlet 44 Divriği Ulu Camii 13 Dizgi 176 9. Senfoni 75 Dolmen 5 Donanım 169 Donetello 56 Dor düzeni 8 Dört Irmak Çeşmesi 71 Dot Matrix 166 Duomo di Milano 15 Dürer 60 DVD 170

C

Ebu Simbel 7 Efes Celsus Kütüphanesi 11 Eiffel Kulesi 22 Ekspresyonizm 91 Elektronik posta 169 El Greco 64 El yazması 161 Emeviler 13 Empresyonizm 80 Endülüs 13 Endüstri Devrimi 163 Erken İslam Mimarlığı 13 Erken Rönesans 56 Escher 93 Etrüsk 8

Caravaggio 63 Carcala Hamamları 11 Casa Milla 24 Caspar David Friedrich 77 Çatalhöyük 4 Chiaroscuro 71 Chiaroscuro 118 Christo 95 Çini Tekniği 52 Çiviyazısı 160 Close 95 Collesseum 11 Commodore 64 168 Constable 100 Constantin 11 Constantine Kemeri 48

D Dagerreyotip 117 Daktilo 170 Dali 92 Dante Alighieri 53 Davud 58 Degas 82 Dekonstrüktivizm 2 Delacroix 100 Delikli kart 177 De Stijl 24 Deuscher Werkbund 26 Diamond Sutra 161 Dijital 169

E

F Facebook 172 Figüratif Dışavurumculuk 91 Firavun 6 Floppy disk 166 Floransa 16 Forma 167 Foto-dizgi 163 Frank Gehry 32 Frank Lloyd Wright 39 Fresco 57

G Game Boy 169 Gargoyle 14 Gaugin 98

183 Gece Devriyesi 71 Gerçekçilik 78 Gerçeküstücülük 92 Giotto Di Bondone 53 Giza Piramitleri 7 Gizli görüntü 117 Google 172 Görsel İletişim 144 Gotik 14 Gotik Sanatı 52 Goya 74 Gül pencere 36 Gustav Eiffel 22 Gutenberg 61 Gutenberg 162 Gutenberg İncili 162 Güvenlik kameraları 174

H Haçepsut Tapınağı 7 Hadrianus’un Villası 11 Harita 137 Hedef kitle 165 Helenistik dönem 8 Helyografi 115 Herakleitos 44 Hippodamos 8 Hi-Tech Mimari 31 Hiyeroglif 160 Hz. Muhammed Cami 13

I-İ İkon 51 İkon 141 İllüstrasyon 162 İmhotep 7 İnci Küpeli Kız 73 İnternet 169 iPad 173 iPhone 173 İsfahan Camii 13 Isidoros 12 İsthar Kapısı 43 iTunes 174 İzlenimcilik 80 Işık-gölge 63

J Jan Van Eyck 54 Jaquees-Luis David 73 Joseph Paxton 38 Judas’ın Öpüşü 53

K Kablosuz internet 175 Kaburgalı tonoz 36 Kağıt 162 Kalotip 130 Kanuni Sultan Süleyman 18 Karanlık Kutu 130 Kariye Müzesi 51 Karlskirche 21 Kelmscott Basımevi 163 Kemer 10 Kervansaray 13 Kilise 36 Kil tabletler 176 Kindle 173 Klasik düzenler 8 Klavye 170 Klimt 86 Kodeks 161 Köln Katadreli 15 Konstantinapolis 12 Kore 45 Korent 9 Kouros 45 Kristal Saray 23 Kubbe 10 Kubbetü’s Sahra 13 Kur’an-ı Kerim 12 Kurtuba Camii 13 Kuzey Rönesans 54

L Laocoon 49 Lascaux Mağarası 4 Lascaux Mağarası 42 La Tour 70 Lautrec 81 Le Corbusier 26, 29 Leonardo 56 Leonardo Da Vinci 15 Lichtenstein 94 Louis Kahn 31 Louis Le Vau 20 Louvre müzesi 97 Luksor Tapınağı 7

M Magritte 100 Malazgirt Meydan Muharebesi 13 Manastır 12 Manierizm 20, 41, 55,

Mastaba 7 Megalit 5 Megaron 8 Melankoli 60 Melikşah 52 Mescid-i Aksa 13 Mescid-i Cuma 13 Mezapotamya 6 Michelangelo 17 Microsoft, Windows 168 Mies van der Rohe 26 Miken Uygarlığı 7 Milet 8 Millet 100 Milo Venüsü 47 Mimar Sinan 17 Minare 19 Minos Uygarlığı 7 Mizanpaj 162 Mısır 6 Mısır Sanatı 44 Modernizm 25 Mona Lisa 56 Mondrian 90 Monet 81 Moore 92 Mueck 95 Müzik kasetleri 166

N Nannar’ın Ziguratı 6 Nedimeler 72 Neoklasisizm (Yeni Klasikçilik) 21 Niépce 75 Nintendo 169 Noktacılık 83 Notre Dame de Paris Katedrali 14

O Ofset litografi 164 Olbrich 25 Opentype 172 Op Sanatı 93 Oryantalizm 75 Ottmar Mergenthaler 176 Otto Wagner 25

P Pac-Man 168 Palazzo 16 Paleotik dönem 4 Palladio 17

184 Panteon 11, 48 Papirüs 151, 176 Park Guell 24 Parşomen 47, 137, 176 Parthenon Tapınağı 8 PDF 170 Peter Behrens 26 Phidias 8 Piramit 7 Pisa Katedrali 13 PlayStation 175 Pollock 91 Pop Sanat 94 Postmodern 31 Pozlama 130 Priene 8 Puantilizm 83 Pythogaras 43

Q QuarkXPress 168

R Radyo 172 Rembrant 71 Rennie Machintosh 25 Renoir 82 Rietveld 24 Roden 83 Rokoko 21, 69 Rölyef baskı 161 Roma Forumu 11 Roma Mimarlığı 2 Romanesk 36, 50 Romantizm 75 Roma Sanatı 47 Ronchamp Şapeli 29 Rönesans 36 Rothko 91 Rötuş 162 Rubens 76

Görsel Kültür

Sayısal 172 Sayısal fotoğraf makineleri 170 Sayısal yazı karakteri 167 Şehzade Camii 18 Şelale Ev 28 Selimiye Camii 18 Seurat 83 Sezession Grubu 86 Sfumato 63 Sidney Opera Binası 30 Simulatör 171 Sosyal Medya 143 Soyut Dışavurumculuk 91 Stonhenge 5 St. Peter bazilikası 12 Süleymaniye Camii 18 Sullivan 24 Sümerliler 6 Sürrealizm 92

T Taç Mahal 20 Televizyon 167 Terra Amata 4 Terra Cotta Askerler 9 Tipografi 161 Toledo Manzarası 62 Tomar 160 Tomografi 175 Tonoz 10 Traianus Sütunu 48 Tüketim Kültürü 164 Turner 100 Tutankamon 7 Twitter 174

U Uçan payanda 36 Üçlü portal 38 Ulu Camii 13 Ümeyye Cami 13

S

V

Sagrada Familia 24 Sainte-Genevieve Kütüphanesi 23 Saman Arabası 77 Samarra Ulu Camii 13 Sanal 169 Sanal Gerçeklik 171 Sanat-Sanatçı 41 San Pietro Bazilikası 16 Santa Maria del Fiore Katedrali 17

Van Gogh 84 Vasarely 93 Velasquez 72 Venüs’ün Doğuşu 55 Veri 158 Vermeer 73 Versay Sarayı 20 VHS 167 Victor Horta 25

Villa Savoye 29 Vitrivius 10

W Walter Gropius 26 Warhol 94 Web 169 Wii 175 Wikipedia 172 Willendorf Venüsü 42 William Blake 74 William Morris 163 WYSIWYG 166

X Xbox 175 X-ışını 175

Y Yağlı boya tekniği 67 Yazılım 171 Yeni Gerçekçilik 96 Yeni izlenimcilik 84 Yeni Sanat 86 YouTube 172 Yüksek Rönesans 40 Yunan Mimarisi 2 Yunan Sanatı 45

Z Zaha Hadid 33 Zeus Sunağı 47 Zigurat 6 Zoser Basamaklı Piramidi 7

Görsel Kültür

185

SÖZLÜK

A Adobe Photoshop: Özellikle rötuşlama ve foto-montaj gibi alanlarda yaygın olarak kullanılmakta olan görüntü işlem yazılımı.

Agora: Yun. Eski Yunan kentlerinde, çoğu bir forumdaki gibi portiklerle çevrilmiş çarşı ya da toplantı alanı.

Akıllı Cep Telefonu (smart-phone): Video kamera, fotoğraf makinesi, sesli mesaj, GPS, kablosuz internet bağlantısı, mp3 çalar gibi pek çok özelliği bir arada bulunduran yeni nesil cep telefonu.

Akropol: Eski Yunan kentlerinde kentin yüksek noktasına kurulan, önemli yerleri ve tapınakları barındıran iç kale.

Albümin: Fotoğrafla ilgili duyarkatlarda çok nadir kullanılan kimyasal madde. Gümüş bileşiminin yumurta akıyla karıştırılarak yüzey üzerine sürüldüğü duyarkat eriyiği.

Altın Oran: Çok güzel olduğu düşünülen matematiksel bir orantı. Bu oransal yaklaşım doğadaki pek çok biçimde de karşımıza çıkar.

Amazon.com: İnternet üzerinden kitap satışı yaparak, daha sonra ürün yelpazesini genişleterek yaygınlaşan ve Kindle isimli elektronik kitap okuyucuyu da ürünleri arasına koyan firma.

Andy Warhol: Asıl adı Andrew Warhola olan 1928-1987 yılları arasında yaşamış pop art hareketinin öncülerinden.

Anfitiyatro: Yun. 1) Bir gösteri veya toplantı yerinde seyirci veya dinleyicilerin oturacağı sıraları arkaya doğru basamak basamak yükselen bölüm. 2) Romalılarda içinde halk eğlencelerinin düzenlendiği basamaklı oturma yerleri bulunan yuvarlak veya oval yüksek duvarlı yapı.

Avrupa ülkesinde de bölgesel olarak değişik adlarla anılmış, adlara uygun olarak da uygulamaların niteliklerinde değişiklikler görülmüştür. Modern Style, Yellow Book Style, Fin de Siecle Style, Jugendstil, Secession Stil bölgesel olarak kullanılan adlara örnektir. Akımın ilk aşamalarında mimarlıktaki gelişmeler daha belirgindir. Kullanılan abartılı barok stili benzeri dekoratif bezeme ve süslemeler sebebiyle Floral Style (Doğal Stil), Style Coup De Fouet (Kamçı Vuruşu Stili) ve Style Anguille (Yılanbalığı Stili) olarak da anılmıştır.

Arts And Crafts Akımı: Sanatlar ve El Sanatları anlamına gelen Arts and Crafts hareketi , 19. yüzyılın sonuna doğru İngiltere’de ortaya çıkan büyük bir sanat akımıdır.

ATM: (İngilizce Automatic Teller Machine), Bankamatik olarak da bilinen otomatik vezne makinesi.

Augmented Reality (AR): Fiziksel, gerkçek dünyanın görüntüsünü alarak üzerine bilgisayarda geliştirilmiş görselleri, videoları veya sesleri ekleme teknolojisine verilen genel isim.

Avatar: Bilgisayar terimi olarak avatar, kullanıcıyı temsil eden grafik görüntüye denir.

Aydınlık Kutu: Mekanik olarak kâğıt üzerine resim yapmayı sağlayan, bir sehpa ve sehpaya takılan prizmadan oluşan aygıt. Latince adı camera lucida.

B Bakış Açısı: Objektifin bir konuyu gördüğü açı. Bakış açısının derecesi objektifin odak uzaklığına ve kullanılan filmin boyutuna göre değişir. Sınırları kesin olarak belli bir açı.

Apple Macintosh: Apple şirketi tarafından üretilen kullanıcı dostu olarak ünlenen kişisel bilgisayar serileri.

Barbizon Okulu: 19.yy ortasında, Paris yakınlarındaki Fontainebleau ormanı içinde Barbizon adlı bir köyde ve civarında çalışmış bir grup ilerici Fransız manzara ressamlarının oluşturduğu grup.

Arayüz: Bilgisayarlarda işletilen komutlar ve bunların çıktıları yerine simgeler, pencereler, butonlar ve panellerin tümünü ifade etmek için kullanılan genel addır.

Barkod: Barkod, çubuk kod ya da çizgili verilerin görsel özellikli makinelerin okuyabilmesi için çeşitli kodlama yöntemleriyle sunulmasıdır.

Art Deco (Ardeko): 1920 ve 30’ların popüler ve moda olan süslemeci üslubu. Sinema tasarımcıları bu üslubu çok sevmişti, örneğin New York’taki Radio City Müzikholü.

Barok: 17.yy’ın baskın üslubu. İlüzyon, hareket, drama, zengin renklere ve malzemelere düşkünlük, ağırlık, ciddiyet, gösteriş dikkat çeken özellikleridir.

Art Nouveau (Arnuvo): (Türkçe: Yeni Sanat), zarif dekoratif süslemelerin ön plana çıktığı, kıvrımların ve bitkisel desenlerin sıklıkla kullanıldığı bir sanat akımıdır. Köklerinin Londra merkezli Arts & Crafts Hareketi›ne dek gittiği söylenebilir. Avrupa ve Amerika’yı etkilemiştir. 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında etkili olmuş bu akım Türkiye›de Yeni Sanat ya da 1900 Sanatı olarak adlandırıldığı gibi birçok

Baskı: Genelllikle kağıt üzerine, hazırlanan/tasarlanan bir görselin basılma işlemidir.

Bauhaus: Almanya’da 1919’da açılan, 1933’te Nazi’ler tarafından kapatılan, ünlü modern sanat okulu. Mimari ve tasarım alanlarında çok etkili olmuştur.

Bazilika: Yun. (Basilike Krallık yapısı veya saray). İlkin

186 Atina Pazar yerinde baş yargıç Basile’in içinde adaleti uyguladığı yapı; Romalılarda adaletin uygulandığı dikdörtgen planlı yapı.

Beğen butonu: Facebook sosyal paylaşım sitesinde paylaşılan bir gönderiyi “beğenmeye yarayan” dijital butondur.

Bilgisayar: belirli komutlara göre veri işleyen ve depolayan bir makinedir.

Bitüm: Işığa karşı duyarlı bir asfalt türü. Asfalt bitümü çıktığı bölgenin adıyla Yahudiye olarak da bilinir.

Bizans Sanatı: Doğu Roma İmparatorluğu’nun başkenti Byzantium’da (Constantinople-İstanbul) yaklaşık MS 330 ile 15.yy ortalarına kadar gelişmiş sanatsal gelenek. Mozaik, fresk ve rölyeflerdeki stilize Hıristiyanlık ve Emperyal Roma betimlemeleri dikkat çekicidir.

Görsel Kültür

Çözünürlülük: Sayısal görüntünün her bir 2.54 cm2 (inch)’deki piksel sayısı ve buna bağlı olarak görüntünün ortaya çıkardığı renk ve ışık değeri.

D Dada: Modern anti-sanat hareketlerin ilki. Absürt, banal, itici ve kalitesiz olanı, şoke etmek, sanat, hayat ve toplum hakkındaki genel geçer görüşlerle mücadele etmek üzere kullanmışlardır. 1915’te New York’ta, 1916’da Zürih’te ortaya çıkmıştır.

Dagerreyotip: İlk fotoğraf yöntemlerinden biri. İyot buharında duyarlı hale getirilmiş gümüş levha, fotoğraf makinesinde yaklaşık yirmi dakika pozlandıktan sonra cıva buharında geliştirme sağlanır. Elde edilen görüntü pozitiftir.

Boya: Bir bağlayıcı içinde dağılmış renklendirici maddeden ibarettir. Suluboyadan yağlıboyaya çeşitli boyalar üretmek için farklı renklendirici madde ve bağlayıcı çeşitleri vardır.

Daktilo: Bir klavye aracılığıyla harekete getirilen harfleri mürekkepli bir sistem yardımıyla kağıda basarak yazı yazan makine.

Brütalizm: Fr. (Burutalisme). Le Corbuiser’in Marsilya’daki ikamet birimi ve Cihandigarh’daki yapıları tarzındaki yapılar ile bunlardan esinlenerek yapılan yapıları nitelemek üzere 1954’de yılında İngiltere’de ortaya atılan terim.

De Stijl: Hollandaca ‘stil’ anlamında kelime. Bir grup Hollandalı sanatçı tarafından kurulmuş ve desteklenmiş, 1920’lerin en etkili avangard sanat dergisi (ayrıca akımlarının da ismi). Geometrik bir soyut sanat anlayışını, yalınlaştırmayı, sosyal ve ruhsal formu savunmuşlardır.

C

Dekonstrüktivist Mimarlık: 1988 yılında New York’ta düzenlenen bir sergi ile gündeme gelen mimarlık akımı.

Dekonstrüktivist Mimarlar, Modern Mimari’nin alışılagelmiş kalıplarını zorlayan yapıtlar üretmişlerdir.

Camera Lucida: Bkz., Aydınlık kutu.

Chiaroscuro: İtalyanca bir sözcük. Chiaro: Aydınlık, ışık; Oscuro: Karanlık anlamına gelmektedir. Barok dönem (1530-1650) ressamlarının ışığı kullanarak yüksek kontrastlığı sağladığı teknik. Türkçe karşılığı, Işık-gölge karışımı. Chiaroscuro aydınlatması Aydınlık-karanlık zıtlığını amaçlayan aydınlatma Commodore 64: Commodore 64, tüm zamanların en çok satan Ağustos 1982’de Commodore Business Machines tarafından piyasaya sürülen kişisel bilgisayar (Home Computer) modeli. Çağdaş Sanat: Genellikle 1960’tan bu yana üretilen sanat eserlerini tanımlamak için kullanılır. Çatalhöyük: Günümüz Konya Şehri’nin güneydoğusunda, Hasandağı’nın yaklaşık olarak 136 kilometre uzağında, Konya Ovası’na hakim buğdaylık arazide bulunmaktadir.

Doğu yerleşimini, en son Cilalı Taş Devri sırasında ovadan 20 metre yüksekliğe kadar ulaşan bir yerleşim birimi oluşturmaktadır. Ayrıca, batıya doğru da ufak bir yerleşim birimi ve birkaç yüz metre doğuya doğru da bir Bizans yerleşimi bulunmaktadır. Çiviyazısı: Mezopotamya’da yaşamış Sümerler tarafından bulunan, kil üzerine uygulanan yazının şekli çiviye benzediğinden yazı çivi yazısı olarak adlandırılan eski yazı.

Delikli Kart: Üzerindeki belirli noktalara açılan (veya açılmayan) delikler sayesinde sayısal bilgi taşıyabilen karton parçaları.

Diamond Sutra (Elmas Sutra): Dünyada bilinen en eski kalıp baskı kitaptır; IX. yüzyıl, Tang Hanedanı Xiantong dönemi, M.S. 868.

Dijital Fotoğraf Makinesi: Fotoğrafları elektronik olarak çeken ve saklayan elektronik bir cihazdır. Geleneksel fotoğraf makinelerinde olduğu gibi fotoğraf filmleri kullanılmaz.

Dijital Ofset: Gelişen lazer yazıcılar matbaaya gerek kalmadan baskı yapılabilmesine olanak vermiştir. Dijital ofset, matbaa mürekkebi kullanmadan bilgisayar bağlantılı bir düzenekle kuru-sistemden yararlanılarak kağıt üzerine baskı yapabilen çağdaş bir baskı tekniğidir.

Dijital veri: Sayısal veri, dijital veri veya dijital sinyal, sayısallaştırılmış sinyal. Bir analog sinyalden belirli örnekler alınır ve analog sinyalin tam karşılığı olmayan dijital sinyal oluşturulur. Girişteki verinin saklanma veya aktarılma şeklinin değiştirilmesiyle elde edilir.

187 Disket (Floppy disk): Bilgisayardaki bilgiyi taşımak için kullanılan, üzerine demir oksit kaplanmış bir plastik diskin yine plastik bir kap içerisine yerleştirilmesiyle oluşturulmuş manyetik veri saklama ortamı.

Diyorama: Işık oyunlarıyla gerçekleştirilen, gerçek ve hareket izlenimi uyandıran panoramik gösteri. Fotoğrafın öncülerinden Daguerre’in gerçekleştirdiği sahne gösterisi.

Dizgi: Metin malzemesinin, matbaada basılmak üzere, harfler (Ar. hurufat) ve boşluk (espas) gibi özel işaretleri temsil eden ayrık birimlerin (karakter) kullanılmasıyla, düzenlenmesidir.

Dolmen: Keltçeden. İki tanesi dikili, üçüncüsü de bunların üzerine kapak gibi yatırılmış üç büyük taştan meydana getirilmiş taş çağ mezarı.

Donanım: Bir iş ya da görevin yapılması için sahip olunan alet-edevat, (eski dilde teçhizat) demektir. Günlük kullanımda bu sözcük genellikle bilgisayar donanımı kavramını çağrıştırır.

Donatı: 1) Donatmaya yarayan şeyler, teçhizat. Servis eşyası, mobilyalar binanın donatılarıdır. 2) Genelde, bir malzemeyle birlikte uygulanarak –çekme ya da eğilme gerilmelerini karşılamak (betonarmede, betonla birlikte çalışmak ve çekmek ya da eğilme gerilmelerini karşılamak üzere kullanılan çelik çubuklar, teçhizat.), –iç gerilmeleri ve deformasyonları dağıtarak çatlamaları engellemek (sıva donatıları), –levha, varak, rulo halindeki malzemelerde yırtılmaları önlemek (CDP, asbest-çimento vb.), –kırılma durumunda parçaların dağılmasını önlemek (telli cam), –bir elektrik iletkeninde, yalıtkanı kesilmeye, mekanik etkilere, kopmalara karşı korumak (zırhlı kablolar) üzere kullanılan özel nitelikli gereç.

Dor Düzeni: Eski Yunan Mimarlığı’nda, altı geniş, üstü dar, ortası şişkince, yivli sütunların belirlediği bir tapınak düzenidir. Eski Yunan Mimarlığı’nın ilk üslubu olup, Dor Kavimleri’ne bağlandığı için bu adı almıştır.

Dot-Matrix: 1970’lerde kullanılan, daktiloya benzer bir teknolojiyle çalışan ilk masaüstü yazıcılardır.

Duyarkat: Film ve fotoğraf kâğıdının bir yüzeyine sürülmüş gümüş tuzlarından oluşan, ışığa karşı duyarlı katman.

DVD: CD-ROM görünümünde elektronik kayıt ortamıdır. İngilizce Digital Versatile Disc (‘Çok Amaçlı Sayısal Disk’) sözcüklerinin anagramıdır. CD’ye göre, çok daha yüksek kayıt kapasitesine sahiptir.

E El Yazması (Manuscript): Özellikle matbaa öncesi dönemde yaygın olan, elle yazılan kitaptır.

Elektronik Posta: Kısaca e-posta (İngilizce: e-mail) ya da elektronik ileti, internet üzerinden gönderilen dijital mektup.

Empresyonizm (İzlenimcilik): Akademik Sanat’ın tahtından indirilişini başlatan, ünlü ilerici akım. Empresyonistler, sadece gözün görebildiklerini resmetme niyetiyle doğaya dönmüşler, dışarıda, açık havada serbestçe ve doğrudan boyanmış, küçük boyutlu, güncel sahneler ve manzara resimleri yapmışlardır.

Endüstri Devrimi: Sanayi Devrimi ya da Endüstri Devrimi, Avrupa’da 18. ve 19. yüzyıllarda yeni buluşların üretime olan etkisi ve buhar gücüyle çalışan makinaların makinalaşmış endüstriyi doğurması, bu gelişmelerin de Avrupa’daki sermaye birikimini arttırmasına denir.

Eskiz: Fransızca ‘taslak’ kelimesimnden. Herhangi bir malzemeyle hızlıca yapılmış eser. Bir resim (veya heykel) için genel fikirlerini düzenlemek veya temel özelliklerini kaydetmek için sanatçılar tarafından kullanılır.

Etrüsk: İtalya’nın Tiber ile Arno nehirleri arasında yeralan Etruria bölgesinde yaşamış ve MÖ 6. yüzyıla dek varlığını sürdümüş bir halkın adı olup Antik Romalılar tarafından Etrusci veya Tusci adlarıyla tanımlanmışlardır. Etrüsk halkının bir kısmı ve kültürü zamanla Roma İmparatorluğu içinde erimiştir. Etrüskler İtalya’daki diğer kavimlerden çok daha ileri bir uygarlık düzeyindeydiler. Roma uygarlığının, mitolojisindeki ilahlardan, hukukundan yol yapım tekniklerine kadar, kökünü hemen hemen tümüyle Etrüsk uygarlığından almış olduğu günümüzde saptanmış durumdadır.

F Facebook Inc.: İnsanların arkadaşlarıyla iletişim kurmasını ve bilgi alışverişi yapmasını amaçlayan bir sosyal paylaşım web sitesidir.

Form: Bir nesnenin şekli, boyutu, hareketi, dokusu, rengi ve tonu.

Foto-dizgi: Bilgisayarların matbaacılık sektöründe kullanılmaya başlanmasından önceki yıllarda kullanılan ve compugrafic adıyla da anılan fotografik temelli dizgi makinalarında yapılan dizgi sistemi Fotoğraf : Yunanca Photos: Işık ve Grouphos: Çizmek sözcüklerinin birleşmesinden oluşan terim. Optik ve kimyasal süreçleri kullanarak yüzey üzerinde kalıcı görüntü elde etme.

Fovlar: 1905’te ortaya çıkmış Fransız avangard akımı. Modern sanattaki ilk önemli akımlardandır. Parlak renk ve düz şekillerle dolu, dekoratif ve dışavurumcu, serbestçe boyanmış resimler. Fransızca ‘vahşi hayvan’ anlamındaki Fawe kelimesinden türemiştir.

188 Fransız Devrimi: 1789 – kilit bir tarih. 18. yy’ın en önemli politik olayı ve Avrupa tarihindeki başka herşey gibi sanat için de bir dönüm noktası olmuştur.

Fütürizm (Gelecekçilik): En önemli erken dönem avangard akımlardan biridir. 1909-15 yıllarında İtalya’da ortaya çıkmış ve geniş biçimde etkili olmuştur. Makinelere, hıza, moderniteye ve devrimci değişime, Kübizm gibi en son avangard üslupları kullanarak, tapınmayı gürültülü biçimde savunmuşlardır.

G Game Boy: Nintendo tarafından piyasaya çıkarılmış 8-bit’lik el video oyun aleti.

Gerçekçilik (Realizm): 1) Her neslin gerçekçiliği kendine göre tanımladığı görülmektedir. Örneğin, Rönesans sanatçıları, üç boyutlu mekânı ve insani duyguları daha önce görülmemiş biçimde yoğun ve doğru biçimde göstermek üzere ‘dünyaya pencere’ açtıkları için sanatlarının gerçek olduğunu düşünmüşlerdir. Öte yandan, kimi modern soyut ressamlar, resmin sadece düz bir yüzeydeki boyadan ibaret olduğunu gösterdiklerinden daha gerçekçi olduklarını iddia etmiştir. Günümüzde, bazı çağdaş sanatçılar, güncel toplum, çevre veya cinsiyet vb. meselelerine değindiklerinden, kendilerini gerçekçi olarak göstermektedirler. 2) Büyük ‘R’ ile yazılan Realizm terimi ise 19. yy ortalarında, özellikle Fransa’da, egemen olan, sosyal gerçekliklere ilgi duyan ve idealler ya da estetik yerine olguları göstermeyi tercih eden, ilerici sanat ve edebiyat akımını belirtir. Zola’nın erken dönem romanları iyi örneklerdir.

Gerçeküstücülük (Sürrealizm): 1930’ların öncü avangard akımı. Mantığı alt ederek ve bilinçaltına ulaşmaya çalışarak (Freud’un teorilerinden fazlasıyla etkilenmiştir) yeni bir ‘süper gerçeklik’ yaratma peşine düşmüştür. Soyutlamadan realizme kadar her tür sanatsal üslubu kullanmıştır.

Magritte, normal deneyimleri karıştırarak, gerçekliği, şoke edici olmaktan çok şiirsel bir şekilde tepe taklak etmiştir.

Gizli Görüntü: Fotoğrafik duyarkatta, pozlama sonunda oluşan ancak gözle görülemeyen görüntü. Duyarkat üzerindeki gizli görüntü, geliştirme banyosunda gerçek görüntüye dönüşür.

Görsel Kültür

Görüntü: Üçboyutlu nesnelerin, ışık kullanılarak, yüzey üzerinde elde edilen ikiboyutlu sureti.

Görüş Açısı: İnsanın, çevresinde net olarak görebildiği açı.

Bu sınırları kesin olarak belirlenmemiş bir açıdır.

Grotesk: Hayal ürünü insan, hayvan ve bitki ayrıntıları içeren dekoratif tasarım. 16. yy. Başlarında Roma’da kazılarda ortaya çıkarılan yer altı odalarındaki, özellikle Nero’nun Altın Evi, tasarımlardan esinlenilmiştir. 18. yy.’da kelime, saçma ve doğal olmayan şeyleri tanımlamak üzere kullanılır olmuştur.

Gutenberg İncili: Ünlü Gutenberg İncili, hareketli metal harflerle basılan ilk kitap olarak 1455 yılında tamamlanan, 42-Satırlık İncil, Kırk İki Satırlı Kutsal Kitap, Mazarin Kutsal Kitabı olarak da adlandırılan bu eser iki sütundan oluşan bir tasarıma sahiptir.

Güvenlik kameraları: Kurum, özel mülk veya kent caddelerinde güvenliği sağlamak üzere kullanılan video kayıt kameraları.

H Harita: Bir alanın nesneler, bölgeler ve temalar gibi farklı öğelerinin karşılıklı bağıntısını semboller ile ortaya koyan görsel sunumdur.

Hedef Kitle: Mesajın gönderildiği ve harekete geçirilmeye çalışılan insan veya insan topluluğu Helenistik Dönem: Büyük İskender Dönemi’nden sonraki tarihsel dönemi niteleyen terim.

Helenistik: MÖ 4. yy’la 1. yy arasındaki dönemin Yunan ve Yunan etkisi altındaki sanatı. (Kimi zaman Büyük İskender’in MÖ 323’deki ölümünden, Antony ve Kleopatra’nın MÖ 31’deki Actium yenilgisine kadar olan dönemle özdeşleştirilir.)

Helyografi: Nièpce’in ışığa duyarlı yüzey üzerinde görüntü elde etmek için kullandığı yöntem. Kurşun ya da kalay karışımından oluşan levha, lavanta yağıyla karıştırılmış yahuda bitümü maddesiyle duyarlı hale getirilerek pozlandırılıyor.

Google: Internet arama motoru, reklam teknolojileri, bilgisayar yazılım geliştirme şirketi.

Heykel: Yontma, modelleme (biçimlendirme), birleştirme (yapılandırma) veya döküm yoluyla üretilen üç boyutlu sanat eseri. Resim gibi, kendi içinde yararlı bir fonksiyonu yoktur.

Gotik: Gotlara ait anlamında olup, temel özelliği sivrilik olan ve 12. yy’dan sonra Avrupa’da gelişen sanat dönemini anlatmak için kullanılan terim.

Hiyeroglif: Yunanca “Hieros (Kutsal) + Glypho (Yazıt)” kelimelerinden oluşur ve “Kutsal Yazıt” demektir. Hiyeroglif yazısı altında şematik şekillerden oluşan bir yazı anlaşılır

Görsel iletişim: Düşüncelerin ve bilginin farklı biçimlerde aktarılmasında görsel yardımcılara bağlı olarak gerçekleşen iletişim.

189

I-İ

K

İğne Deliği Fotoğraf Makinesi: Dört tarafı kapalı içine ışık sızdırmayan, objektif yerine iğne deliği olan fotoğraf makinesi. İğne deliğinden giren ışık kutu içinde deliğin tam karşısında görüntü oluşturur. Görüntünün oluştuğu yere duyarlı malzeme konularak fotoğraf çekilir. Kalotip Talbot’un geliştirdiği, kâğıt negatif olarak fotoğraf elde etme yöntemi. Talbottype olarak da adlandırılır.

Kablosuz Bağlantı: Wi-Fi olarak da bilinen, herhangi bir kabloya bağlı olmaksızın, kablosuz modem aracılığıyla internet erişimini sağlayan teknoloji.

İkon, İkona: 1) Kutsal bir imge – özellikle İsa, Meryem ve azizlerin Yunan ve Rus Ortodoks kiliseleri için üretilmiş imgeleri. 2) Çok etkili ve geniş hayranlık toplayan kültürel figür. İkon (Sembol olarak): Bir görüntü, resim, sunum veya benzeri için temsilen kullanılan temsil eden işaretler veya semboller. İllüstrasyon: Başlık, slogan yada metin gibi sözel unsurları görsel olarak betimleyen yada yorumlayan bütün unsurlara genel olarak “İllüstrasyon” adı verilir. İllüstrasyonların hazırlanmasında geleneksel çizim ve boyama malzemelerinin yanı sıra, fotoğraf, kolaj ve bilgisayar tekniklerinden de yararlanılmaktadır İnternet: Dünya genelindeki bilgisayar ağlarını ve kurumsal bilgisayar sistemlerini birbirine bağlayan elektronik iletişim ağıdır. TDK, İnternet sözcüğüne karşılık olarak “genel ağ” sözcüğü de kullanılır. iPad: Apple şirketi tarafından geliştirilen bir tablet bilgisayar. iPhone: Apple şirketi tarafından geliştirilen bir akıllı cep telefonu.

Işık-Gölge Karışımı: Bkz. Chiaroscuro.

Işın: Hareket halindeki ışık. Hareket eden yani ilerleyerek yayılan ışık dalgaları. iTunes: Apple şirketi tarafından geliştirilen bir müzik yazılımı. İyon Düzeni: Eski Yunan Mimarlığı’nda sütunlarının biçimi ve sütun başlıklarının süs öğeleriyle özellik kazanan mimarlık düzenidir.

J Johannes Gutenberg: (1398 –1468) 1447 yılında hareketli harfler ile yazı baskısını Avrupa’da başlatan, kuyumcu, matbaacı ve yayıncıdır.

Kağıt: Hamur haline getirilmiş, çeşitli nebati maddelerden yapılan, üzerine yazı yazılan, ince, kuru yapraktır. İnce bitki liflerinin keçeleşmesi ile meydana gelen bugünkü kağıdın ilk olarak M.S. 1. yüzyılda Çin’de yapıldığı sanılmaktadır.

Kalotip Talbot’un geliştirdiği, kâğıt negatif olarak fotoğraf elde etme yöntemi. Talbottype olarak da adlandırılır.

Karanlık Kutu: Latince Camera Obscura. Fotoğraf makinesinin çok eskilere uzanan bir türü. Dört tarafı kapalı bir karanlık odanın, bir duvarının tam ortasına bir delik açıldığında; delikten giren güneş ışığı, deliğin karşısındaki duvara yansır böylece deliğin önündeki nesnelerin görüntüsü, sağ-sol ve alt-üst ters olarak duvara yansır. Karanlık kutu diye adlandırılan bu basit aygıt, onuncu yüzyılda Arap astronomi bilginlerince, güneş ve ay tutulması izlemek için kullanılmıştır.

Karanlık Oda: Film ve fotoğraf kâğıdı banyo işlemlerinin yapılmasını sağlayan, özel araçlar ve gereçlerle düzenlenmiş, ışık sızdırmayan oda.

Kelmscott Basımevi: Grafik tasarıma ve özellikle kitap tasarımına katkılarda bulunarak büyük bir hizmet vermiş, William Morris’in kurucusu ve sahibi olduğu basımevi.

Kemer: Far. İki sütun veya iki ayak arasındaki bir açmanın üstünü örtmek için, uçları bu sütun veya ayaklara oturmak üzere yay şeklinde yapılan ahşap, maden ya da kâgir yapı parçası. Kemerde basınç gerilemesi oluşur, çekme oluşmaz.

Kervansaray: Far. Eskiden anayollarda kervanların konaklaması için yapılan büyük han, Sultan Hanı.

Kil Tabletler: Çiviyazısını yazmada kullanılan, parşömen ve kağıt öncesinde yazıyı taşıyan ve kilden yapılan tabletler.

Kilise: Yun. (ekklesia). Hıristiyan tapınağı.

Kindle: Amazon.com’un piyasaya sürdüğü elektronik kitap okuyucuyu.

Klavye: Bilgisayarda yazı yazmada kullanılan gereç.

Kodeks: Kağıtların üst üste sayfalar halinde bir araya getirilerek bir kenarından birleştirilmesiyle ve bir kapak yardımıyla korunması ile üretilen bilinen en yaygın kitap formu.

Konstrüktivizm (Oluşturmacılık): Soyutlama, uzam, yeni malzemeler; üç boyutlu form ve sosyal reformla ilgilenmiş çok önemli bir avangard akım.

190 Korent Düzeni: Yunan Mimarlığı’nda iyon düzeninden yalnızca sütun başlığı biçimiyle ayrılan düzendir. Korent Düzeninde başlık iki sıra kenger yaprağı üzerindeki başlık tablasının dört köşesine doğru yükselen ince uzun kıvrımlarından ibarettir.

Kubbe: Arp. Küre takkesi, yarım küre veya toparlakça kümbet biçimi verilen yapı örtüsü.

L Linotype makinesi: Matris diye adlandırılan metal harf kalıpları kullanarak erimiş metal alaşımlar halinde döküm yapan sıcak dizgi makinesi.

M-N Manastır: Yun. (monasterion inziva yeri). Hıristiyan din adamlarının kent yaşamından uzakta yaşayıp, tapınmaları için kırlık veya dağlık yerlere kurulmuş dinsel yapı.

Maniyerizm: Yaklaşık 1520-1600 arasında baskın üslup.

Uzatılmış figürler, doğal olmayan pozlar, karmaşık veya açık olmayan konu, canlı renkler, gerçekdışı dokular, kasıtlı bir uyum ve orantı eksikliği. En iyi örnekleri İtalya ve Fransa’da görülmüştür.

Manzara Resmi (Peyzaj): Doğal görünümün ana konusunu ve harekete geçiren fikrini oluşturduğu resim çeşidi.

17. yy’da önem kazanmaya başlamış. 19. yy sonlarında hırslı bir genç sanatçının başlıcı hedefi olma konusunda tarih resminin yerini almıştır.

Mastaba: Ar. (Mastaba kürsü). Eski Mısır’da kaya veya toprak içine oyulmuş mezarların üzerine kurulan, üstü yatay olarak kesilmiş, dört yüzlü piramit biçiminde taş yapı. Her piramitin çevresinde mastabalardan meydana gelen bir ölüler kenti bulunmaktadır.

Matbaa: Metin ve görüntülerin genellikle kâğıt gibi yüzeyler üzerine basılarak çoğaltılma yapıldığı basımevi.

Megalit: Yun. (Megas, Alos, Büyük, Lithos, taş). Tarih öncesi çağlarda dikilmiş anıtsal taş.

Megaron: 1.Miken ve Girit saray ya da evlerinde büyük, dikdörtgen hol veya erkeklere ayrılmış bölüm. Megaronlar, dorik tapınakların kökeni sayılırlar. 2.Önünde bir giriş bölümü, içinde bir odası, odanın ortasında bir ocak bulunan ve bütün Yunan mimarlığına örnek olan, taştan yapılmış Eski Yunan konutu. Ocağın dört köşesinde bulunan dört sütun hem dumanın çıkmasını, hem de ışığın girmesini sağlayan kademeli bir çatıyı tutarlar.

Microsoft Windows: (Türkçe: pencereler) kullanıcıya grafik arabirimler ve görsel iletilerle yaklaşarak, yazılımları

Görsel Kültür

çalıştırmak, komut vermek gibi klavyeden yazma zorunluluğunu ortadan kaldıran, Microsoft şirketinin geliştirdiği dünyada en çok kullanılan bir işletim sistemi ailesidir.

Minyatür: Fildişi, vellum veya kart üzerine incelikle boyanmış, çok küçük resimler. Terim Latince ‘minium’ –Ortaçağ süslemeli elyazmalarında baş harfleri vurgulamak için kullanılan kırmızı mürekkebin elde edildiği kırmızı kurşun– kelimesinden türemiştir. Latince minutus ‘küçük’ kelimesiyle ilgisi yoktur.

Mizanpaj: Sayfa düzeni anlamına gelen mizanpaj, resim ve metinlerin sayfa üzerinde kompoze edilmesine denir.

Modern Sanat: Modern sanatın en canlı dönemi 1880 ile 1960 yılları arasında olmuştur ve bu tarihler arasında üretilmiş bütün avangard eserleri kapsar. Manet ve Empresyonistler’le başlar ve Newyork Okulu’na kadar devam eder. Üç özelliğinden söz etmek gerekir: 1) Geçmişten kopuş iddiası –daha önceki tüm diğer akımlar geçmişin sanatından miras aldıklarını veya onu canlandırdıklarını vurgulmamışlardır. 2) Var olan sanat kurumlarının reddi ve hiçbir kuruma bağlı olmayan anlamında, ‘evsiz’ sanat eserleri yaratımı. 3) Üslup ve fikir bolluğu. Modern sanatçılar, ifade ve fikir özgürlüğünün en fazla tehlikede hatta tehdit altında olduğu yerlerde en aktif durumlarında olmuşlardır.

Modernizm: Son zamanlarda Modern Mimarlık’a verilen ad.

Mozaik: Küçük taş, renkli cam veya başka malzeme parçalarından yapılmış tasarım veya resim. Yunanlılar ve Romalılar tarafından yaygınca kullanılmış, Bizans Sanatının gözde tekniği olmuştur.

Müzik Kasedi: 1960’lardan 1990’ların sonuna kadar yaygın olarak kullanılan manyetik bir ses kayıt ortamıdır.

Natürmort: Fransızca ‘ölü doğa’ anlamındaki natüre morte teriminden. Meyva, çiçek, sürahi, tabak, şişe veya ölü hayvanlar gibi cansız nesnelerin tasviri. 17. yy Hollandası’nda zengin natürmortlar tercih ediliyordu (Jan Davidsz de Heem bunlarda mükemmelliğe ulaşmıştı.) Aydınlanma döneminde daha basit olanları revaçtaydı. Modern sanatın öncüleri, görme biçimlerinde yeni bir çığır açmak için natürmortları kullanmıştı. Sanatçı tarafından nerdeyse tamamen kontrol edilebilen ve önceden hazırlanabilen tek Algısal sanat konusu.

Negatif: Ters tonları olan fotoğrafik görüntü. Pozitif fotoğraf elde etmek için kullanılır.

Neo-Ekspresyonizm: 1970’lerde moda olan, agresif biçimde ham ve Dışavurumcu bir tavırda yapılmış, kalın boya veya bazen kırık tabak çanaklar gibi nesneler kaplı ağır yüzeyleri olan, bir çeşit büyük boyutlu resim. Felaket habercisi veya uğursuz konuları işlediği iddiası yaygındır.

191 Neo-Empresyonizm (İzlenimcilik): Empresyonist konuları, Divizyonizm’in bilimsel renk ve teorilerini sıkı sıkıya uygulayarak resmeden akım.

düşünülür. Dünyanın en büyük kültürel abidelerinden biri olarak Parthenon, Antik Yunan`ın ve Atina demokrasisinin de sembolüdür. Tapınak Dor üslubu ile inşaa edilmiştir.

Neo-Klasisizm: Yaklaşık 1770 ile 1830 arasında hâkim, Klasik Yunan ile Roma ruhunu ve görünümünü vurgulayan üslup. Sert, öğretici, iyi yapılmış ve mimari yönelimlidir (düz çizgileri tercih eder.) En fazla mimari, mobilya tasarımı ve heykelde başarı gösterir. İngiltere’de (Adam üslubu) ve Fransa’da (XVI. Louis üslubu) en iyi örnekleri görülür.

Pastel: Reçine veya sakızla karıştırılmış toz pigment. Doğrudan kağıt üzerine uygulanır ve daha sonra genellikle parmakla yayılıp yumuşatılarak, tebeşirimsi tonlar elde edilir.

Kırılgandır ve kolay hasar görür.

Nintendo: 1889’da Japonya’da kurulan, dünyanın en büyük oyun konsolu ve oyun geliştiricisi firmalarından biridir.

O-Ö Ofset Litografi: Matbaalarda kullanılan bir baskı tekniği olan ofset litografi, yağ bazlı baskı mürekkebi ile suyun birbirine karışmaması prensibine dayanır.

Opentype: Ölçümlendirilebilir bir bilgisayar yazı karakteri formatıdır.

Optik Bakış: Bir konuya, çıplak gözle değil optik aracılığıyla bakmak, örneğin; fotoğraf makinesinin objektifinden bakmak.

Ortam: Bilgi ya da düşünceyi taşıyan araç. Radyo, televizyon, sinema gibi. İngilizece media karşılığı kullanılır.

Ottmar Mergenthaler: (1854-1899) Linotype makinesini geliştirilen ve böylece baskı sanatı ve teknolojisinde bir devrim yaratan mucit.

P Pac-Man: Namco tarafından yapılmış bir arcade oyunudur. 1980 yılında çıkmış ve kısa sürede popüler bir oyun olmuştur.

Papirüs: Bir su bitkisinin gövdesinden hazırlanan yazı kağıdı adıdır. Eski Mısır’dan sonra Yunanlılar ve ardından da Romalılar kullanmıştır.

Papirüs: Eski Mısırlıların yelken, bez, hasır ve yazı kağıdı olarak kullandıkları Papirüs, bir su bitkisi ve eski çağlarda bu bitkinin gövdesinden hazırlanan yazı kağıdının adıdır.

Parşömen: Hayvan derisinden elde edilen ve özellikle Bergama Krallığı’nda kullanılmış kağıt türü.

Parşömen: Üzerine yazı yazmak veya resim yapmak için kullanılan özel hazırlanmış hayvan derisidir.

Parthenon Tapınağı: Antik Yunan’dan günümüze kalan yapılar arasında en iyi bilinenidir ve Yunan mimarisinin en büyük eseri olarak kabul edilir. Dış cephesinde kullanılan heykeltıraşlığın Yunan sanatının en yüksek noktası olduğu

PDF (Portable Document Format; Taşınabilir Belge Biçimi): Platformlar arası taşınabilir ve yazdırılabilir belgeler oluşturmak amacıyla üretilmiş sayısal bir dosya biçimidir.

Performans Sanatı: 1960’ların ‘happeningler’inin takipçisi olarak 1970’lerde ortaya çıkmıştır; aynı türden olsa da, daha planlı, teatral ve hatta bazen metne dayaılıdır. Halen de bu alanda birçok eser üretilmektedir.

Perspektif: Rönesans döneminde ortaya konan ve geliştirilen geometrik veya çizgisel perspektifin temel kurallarına göre, sabit, tek bir görüş açısıyla, ufukta bir kaçış noktasında birleşen çizgiler, düz bir yüzeyde üç boyutlu mekân yanılsaması yaratır.

Peyzaj: Bkz. Manzara Resmi Piramit: Yun. Eski Mısır’da firavun mezarı olarak yaptırılmış kare tabanlı piramit biçiminde çok büyük anıtlara verilen ad.

Plastik Sanatlar: Dar anlamda, biçimlendirme ve modle etmeyi (kilden yapılan heykel gibi) içeren sanatlardır. Pratikte, çoğu zaman tüm görsel sanatları ifade eder.

PlayStation (PS, PS1, PS one), Sony firmasının “PlayStation” adı verdiği oyun konsollarının ilkidir.

Pop Sanat: 1950 ve 190’ların, özellikle ABD ve İngiltere’de hakim olan akımı. Tüketim toplumunun popüler fetişleriyle (reklamlar, çizgi romanlar ve Coca-Cola gibi çok tanınmış marka imgeleri gibi) oynamıştır. Çoğu kez pahalı olmayan ve hızlı ticari sanat tekniklerini kullanmıştır. Amerika versiyonu özellikle çağdaş imgelere yer vermiştir; İngiliz versiyonuysa ağır bir nostalji ve mizah yaklaşımı taşır.

Post-Modernizm: Üslubun anlam karşısındaki galibiyeti.

Gerçek anlamı veya özü hakkında söylenebilecek fazla bir şey olmayan (tersi iddia edilse de), çok serinkanlı, kendisiyle ilgili ve şık bir tavırda sunulan 1980, 1990 ve günümüzün sanat ve mimarlığı (aslında tam anlamıyla moda, siyaset, müzik, edebiyat vb. içindeki herkes ve herşey). Sanat için sanat değil ancak üslup için üslup. ‘markalaşma’ ve tasarımcı giysileri gibi bir çok ‘.com’ şirketleri ve İnternet siteleri de çok post-moderndir.

Pozitif: Konunun aslı gibi aynı ton değerinde olan görüntü.

192 Pozlama: Işığa karşı duyarlı malzemenin ışıktan etkilenmesi. Fotoğraf makinesinde film, agrandisörde fotoğraf kâğıdına ışık verilerek görüntü oluşturma.

Puantilizm (Noktacılık): Divizyonizm’in, Seurat, Signac ve Camille Pisarro tarafından uygulanan biçimi.

Q QuarkXPress: WYSIWYG (What You See Is What You Get: Türkçe: Gördüğünüz Şey Aldığınız Şeydir) ortamında karmaşık sayfa yapıları oluşturma ve düzenleme için tasarlanmış bir bilgisayar yazılımıdır.

R Radyo: Elektromanyetik radyo dalgalarındaki ses modülasyonunu önce elektronik ortama sonra da sese çeviren elektronik alet.

Rokoko: Fr. (Rococo). XV. Louis dönemi ile XVI. Louis dönemi başı. Fransa’da Barok ve Palladyen’den sonra moda olan eğri çizgileri bol gösterişli bir bezeme üslubu.

Görsel Kültür

eseri – mekân, ışık, insan figürü veya manzaraya bakıyor olma yanılsaması. 2) Her şeyin ölçütü olarak insan – sanatın merkezi teması ve ölçme aracı olarak insan boyutu, orantısı, duygusu, idealleri veya maneviyatı. 3) Hıristiyanlık, İncil ve Klasik antikiteye saygı ve hayranlık – Eski ve Yeni Ahit’ten tasvirlerle Hıristiyanlık mesajının yorumlanması, Klasik (Yunan ve Roma) fikirlerin, edebiyatın ve imgelerin kullanımı, adaptasyonu.

Rötuş: Bir görsel üzerinde bulunan çizik, toz ve benzeri kusurları kapatmak için yapılan işleme denir. Günümüzde rötuş elektronik ortamda bilgisayarlar aracılığıyla gerçeklestirilmektedir. Bilgisayar ortamında rötuş yapmak için kullanılan en yaygın programlardan birisi Adobe firmasının bir ürünü olan Adobe Photoshop’tur.

S-Ş Sanal Gerçeklik (Virtual reality), bilgisayarlar tarafından simüle edilen ortamlara denir. Çoğu sanal gerçeklik ortamı bir bilgisayar ekranı yoluyla edinilen görsel tecrübelerden ibarettir. Bunun yanında bazı ortamlar duyma, hareket gibi başka duyulardan da yararlanır.

Roma Mimarlığı: MÖ 78. yy’de Latinler sonradan Roma adını alacak bölgeye yerleştiler. Daha önce Etrüsklerin egemenliği altında kalmış olan Latin halkı komşu kabilelerle savaşarak bütün İtalya’yı ve Akdeniz Havzası’nı ele geçirerek 1. yy.’de sınırları Ren’e, Tuna’ya, Mısır’a, Kuzey Afrika’ya ve İspanya’ya ulaşan büyük bir imparatorluk kurdu. 4. yy.’da imparator Konstantin Hıristiyanlığı devlet dini yaparak Batı uygarlığının temelini atmış oldu. Soyut güzellik ve uyum arayan Yunan Mimarisine karşılık Roma Mimarisinin en önemli niteliği faydacı oluşudur.

Sanal: Hayali, gerçek olmayan, farazi, zihinde tasarlanmış.

Romanesk: (İngilizce: Romanesque), sözcük anlamıyla “Roma soyundan gelen”, “Romalılardan gelen” anlamlarında bir önaddır. Genellikle “Roma tarzından gelen” anlamında kullanılır.

Sosyal Medya: Internet ve taşınabilir teknolojilere sayesinde etkileşimli paylaşıma dönüştürülmüş olan iletişim biçimi.

Romantizm: Tüm zamanların bazı en sevilen ve en büyük eserlerinin üretildiği, 18. yy sonları ve 19. yy başları sanat, müzik ve edebiyat akımı. Romantikler, yeni deneyimlere, bireyselliğe, yeniliğe, risk almaya, kahramanlığa, hayal gücünün özgürlüğüne, aşk ve hayatı dolu dolu yaşamaya inanmışlardır.

T

Rölyef Baskı: Baskı kalıbı üzerine yapılan yükseltme ya da çökertmelerle elde edilen görselin kağıda ya da başka bir yüzeye aktarıldığı baskı tekniğidir.

Tipografi (Etimoloji: Yunanca’da “typos” (form) ve “graphia” (yazmak) sözcüklerinden türemiş olan) typographia sözcüğünün Türkçe halidir. Yazı tipi, punto büyüklüğü, satır uzunluğu, satır arası boşluk ve benzer etkenlerin kombinasyonları ile yapılır.

Rönesans: Tam anlamı ‘yeniden doğuş’ olan Fransızca kelimeden. Tüm Batı Sanatı’nın daha sonraki gelişimini etkileyen, İtalyan sanatında 1300 ve 1550 arasında yeni fikirlerin filizlenmesi, Rönesans’ta ortaya çıkan ve gelişen üç önemli fikir şunlardır: 1) Dünyaya açılan bir pencere olarak sanat

Sayısal Görüntü: Sayısallaştırılmış elektronik sinyallerden oluşan görüntü. En tipik örneği bilgisayar ekranındaki görüntü.

Sezession Grubu: 1890’larda akademilerin fikir ve otoritesini sorgulayan, Alman ve Avusturyalı ilerici sanatçı grupları. Viyana’da Sezession grubunun öncü üyesi Gustav Klimt, hem muhafazakârların hem de radikal modernleşmecilerin takıntısı olan aşk ve cinsellik temalarını incelemiştir.

Televizyon veya kısaca TV, bir vericiden elektromanyetik dalga hâlinde yayınlanan görüntü ve seslerin, ekranlı ve hoparlörlü elektronik alıcılar sayesinde yeniden görüntü ve sese çevrilmesini sağlayan haberleşme sistemidirtipo baskı

Tomar: Kodeks formu yaygınlaşmadan önce kullanılan, kağıdın rulo biçiminde uzun bir şerit halinde olduğu kitap formudur.

193 Tomografi: Radyolojik teşhis yöntemidir. 1915 yılında fransız hekim Boccage tarafından icat edilmiştir. Fakat kullanıma geçilmesi 1930’ları bulur.

Tonoz: Yun. Biçimi alttan içbükey olmak üzere taş ya da tuğla harçla örülmüş, yarım silindir biçimde tavan.

Twitter: Bir sosyal ağ ve mikroblog sitesidir. Kullanıcılarına tvît (tweet, İng. cıvıldama) adı verilen 140 karakterlik metinler yazma imkânı veren Twitter, çeşitli araçlarla daha etkin kullanılabilen bir yeni nesil iletişim aracıdır.

V Veri: Sayısal veri, dijital veri veya dijital sinyal, sayısallaştırılmış sinyal. Bir analog sinyalden belirli örnekler alınır ve analog sinyalin tam karşılığı olmayan dijital sinyal oluşturulur. Girişteki verinin saklanma veya aktarılma şeklinin değiştirilmesiyle elde edilir.

VHS: Video Home System, ya da kısa adıyla VHS, JVC tarafından geliştirilip Eylül 1976 tarihinde Asya ve Avrupa’da piyasaya sürülen video kayıt formatıdır.

W Web Sitesi: Web üzerindeki sayfa ve hizmet bütünüdür.

Web siteleri, çoğunlukla bir alan adı (Domain name) üzerinden hizmet verir.

Web: Dünya Çapında Ağ (İngilizce: World Wide Web, kısaca WWW veya web), örümcek ağları gibi birbiriyle bağlantılı sayfalardan, İnternet üzerinde çalışan ve “www” ile başlayan adreslerdeki sayfaların görüntülenmesini sağlayan servisi.

Wii: Nintendo firmasının geliştirdiği ve 17 Kasım 2006’da piyasaya sürmüş olduğu bir Oyun konsoludur. Wii’nin en önemi parçası olan oyun kumandası (Wii Remote) harekete duyarlı sensörler içermekte ve bambaşka bir deneyim sunmaktadır.

Wikipedia: Kullanıcıları tarafından ortaklaşa olarak birçok dilde hazırlanan, özgür, bağımsız, ücretsiz, reklamsız, kâr amacı gütmeyen bir İnternet ansiklopedisi. Türkçe olarak vikipedi adı altında yayınlanmaktadır.

William Morris: 1834-1896 yılları arasında yaşamış İngiliz şair, desinatör, roman ve sanat yazarı, ressam. Morris aynı zamanda mobilya, kumaş, vitray, duvar kağıdı tasarımlarıyla Sanatlar ve Zanaatkarlar (Arts and Crafts hareketi) akımına öncü olmuş bir endüstri tasarımcısı, el sanatçısı, desinatördür. Kelmscott Basımevi’nin kurucusu ve sahibidir.

WYSIWYG: İngilizce’de “What You See Is What You Get” teriminin başharflerinden oluşan bir bilgisayar terimidir. Türkçesi gördüğün alacağındır . Yani ekranda görülene çok benzer bir çıktı alabileceğiniz ortamları tanımlar.

X X-ışınları (ya da Röntgen ışınları): 0.125 ile 125 keV enerji aralığında veya buna karşılık, dalgaboyu 10 ile 0,01 nm aralığında olan elektromanyetik dalgalar veya foton demetidır. X ışınları özellikle tıpta tanısal amaçlarla kullanılmaktadırlar Xbox: Microsoft firmasının oyun konsolu piyasasında pay sahibi olmak amacı ile ürettiği ve piyasaya sürdüğü bir konsoldur.

Y Yazılım: Elektronik aygıtların belirli bir işi yapmasını sağlayan programların tümüne verilen isimdir.

Yeni Gerçekçilik: 1960’larda, örtülü ama belli belirsiz simgesel ya da mistik anlamları olan, sıradışı görünüşlü eserler üretmek üzere, gündelik kullanıma ait malzemelerle çalışan Avrupalı sanatçılar grubudur.

YouTube: Bir video barındırma web sitesidir.

Z Zigurat: Asur. Birbirine rampalarla bağlana katlardan meydana gelen, tepesi kesik piramit biçiminde olan Asur veya Babil kule tapınağı.

194

Notlar

Görsel Kültür