Από την Gotham City στην Athens City

ΑΠΟ ΤΗΝ GOTHAM CITY ΣΤΗΝ ATHENS CITY Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΚΟΜΙΞ ΤΗΣ

Διάλεξη 9ου Εξαμήνου Σπουδαστές: Τριανταφυλλίδης Θεόκλητος Σουρλαντζής Γιάννης Επιβλέπων Καθηγητής: Τουρνικιώτης Παναγιώτης Σύμβουλος: Γιαμαρέλος Στέλιος

ΑΠΟ ΤΗΝ GOTHAM CITY ΣΤΗΝ ATHENS CITY

ΑΠΟ ΤΗΝ GOTHAM CITY ΣΤΗΝ ATHENS CITY Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΚΟΜΙΞ ΤΗΣ Ε.Μ.Π. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ακαδημαϊκό Έτος 2010-2011 Χειμερινό Εξάμηνο Διάλεξη 9ου Εξαμήνου Σπουδαστές: Τριανταφυλλίδης Θεόκλητος Σουρλαντζής Γιάννης Επιβλέπων Καθηγητής: Τουρνικιώτης Παναγιώτης Σύμβουλος: Γιαμαρέλος Στέλιος

1 Στο Understanding Comics (1993) o Scott McCloud ορίζει ως κόμικ τις “παρατεταγμένες εικονογραφικές και άλλες εικόνες σε σκόπιμη ακολουθία, με στόχο να μεταδώσουν πληροφορία ή/και να παράγουν μία αισθητική αντίδραση του θεατή.” φωτογραφίες που πάρθηκαν κρυφά με το κινητό, σε μερικά από τα καθημερινά μας ταξίδια με τον ηλεκτρικό

Αν μπορούσαμε να κλείσουμε τον κόσμο των κόμικ σε έναν ορισμό, τότε θα επρόκειτο για “μία αλληλουχία εικόνων που συνθέτουν μία αφήγηση”1...

Έτσι, σε μία πρωινή μας βόλτα με τον ηλεκτρικό, θα βλέπαμε μέσα από το παράθυρο να εκτυλίσσεται ένα κόμικ της Αθήνας σε τομή...

Μία διαδοχή από στιγμιότυπα της πόλης, μικρές ιστορίες ανθρώπων και τυχαία συμβάντα, που συνθέτουν ένα πάτσγουορκ αφήγησης της Αθήνας...

Η αφήγηση αυτή δεν έχει συγκεκριμένη δομή, αρχή-μέσητέλος, αλλά μονάχα μία γραμμική ραχοκοκαλιά, παράλληλη με τις ράγες του ηλεκτρικού...

Η ίδια η γραμμική πορεία του βλέμματος του θεατή οργανώνει αυτή την σπονδυλωτή ιστορία...

Η δομή αυτή, που μοιάζει συνειρμική, παραπέμπει στον τρόπο που σκέφτεται ο ανθρώπινος νους, ανακαλεί μνήμες ή ονειρεύεται.

ΓΡΑΜΜΗ 1_ΚΟΜΙΞ

Αφετηρία_Gotham City . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Αρκάς_Κορυφογραμμή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Παπαδάτος_Αρχαιολογία. . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Λώλος_Υπόσκαφη. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

Ταξής_Ασπρόμαυρο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Pan Pan_Κοινότοπο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Μιλονόγιαννης_Cyberpunk. . . . . . . . . . . . . . . . 72

Τερματικός Σταθμός_Athens City . . . . . . . . . 82 Βιβλιογραφία. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

10

Αφετηρία_ Gotham City

Από την Gotham City στην Athens City

11 Σχέδιο της Γκόθαμ Σίτυ από τον Anton Furst

Αφετηρία_Gotham City

“[όσων αφορά την ατμόσφαιρα] ...η Γκόθαμ Σίτυ είναι το Μανχάταν κάτω από την 14η λεωφόρο, 11 λεπτά μετά τα μεσάνυχτα, την πιο κρύα νύχτα του Νοέμβρη.”

Dennis O’Neil, Batman writer and editor O’Neil, Dennis. Afterword. Batman: Knightfall, A Novel. New York: Bantam Books, 1994. 344.

12

Από την Gotham City στην Athens City

Από τη Gotham City στην Athens City Ακόμα και οι σούπερ-ήρωες των κόμιξ δεν μπορούν να ξεφύγουν από την επιρροή της πόλης. Έτσι μία πόλη, μία γειτονιά η ένα κτήριο γίνονται συχνά μέρος της ταυτότητας και των υπερδυνάμεων κάθε σούπερ-ήρωα. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Μπάτμαν και την Γκόθαμ Σίτυ, μία από τις πιο καλοσχεδιασμένες πόλεις των κόμιξ. Ο Μπάτμαν δεν θα μπορούσε να είναι ο Μπάτμαν χωρίς τα σκοτεινά σοκάκια και την ανήσυχη κορυφογραμμή της Γκόθαμ Σίτυ, με τον ίδιο τρόπο που η Γκόθαμ δεν θα μπορούσε να έχει κάποιον άλλο για προστάτη.

Η Gotham City μέσα από τους χάρτες της Ξεκινώντας από την γεωγραφική της δομή, παρατηρούμε ότι το Gotham ως σύμπλεγμα τριών νησιών, που συμβολίζουν την uptown, midtown και downtown πόλη, θυμίζει τη γεωγραφική δομή της Νέας Υόρκης. Ως περίγραμμα στο σύνολό της δε, έχει σαφή αναφορά στο νησί του Μανχάταν. Τα μεγάλα ποτάμια, ο Χάντσον και ο Ηστ ρίβερ, καθώς και η επιπεδότητα του νησιού θύμισαν στους πρώτους αποίκους της, οι οποίοι ήταν Ολλανδοί, το Άμστερνταμ, για αυτό και η πρώτη ονομασία της Νέας Υόρκης ήταν Νέο Άμστερνταμ. Με έκπληξη διαπιστώνουμε στην εγκυκλοπαίδεια της DC, ότι η παλιά ονομασία της Gotham City ήταν Nieuw Rotterdam, μοιάζοντας να αφορμάται από την ιστορία του ονόματος της Νέας Υόρκης φωτογραφίζοντας την ως νοητική αφετηρία και έμπνευση. Η εσωτερική τριμερής υποδιαίρεση της πόλης σε νησιά, αποτελεί τέχνασμα του δημιουργού για να εντείνει τις ταξικές διαφορές μεταφέροντάς τες σε χωρικό επίπεδο. Ο υδάτινος αυτός αποκλεισμός δεν χρησιμοποιείται πρώτη φορά. Ανέκαθεν επιστρατεύεται από τους δημιουργούς του κινηματογράφου, της λογοτεχνίας ή των κόμιξ για να ενισχύσει την αδυναμία για απόδραση ή αναζήτηση νέων πιο ελπιδοφόρων τόπων.

Χάρτης της Gotham City του Christofer Nolan, για την ταινία Batman Begins Αφετηρία_Gotham City

13

14

Από την Gotham City στην Athens City

Μορφολογικό συνονθύλευμα Παρατηρώντας ένα καρέ μιας γειτονιάς του Gotham, ανακαλούμε τη μελαγχολική ατμόσφαιρα ενός σχεδίου του Πιρανέζι. Η ίδια η εμμονή του Πιρανέζι για το σχεδιασμό φυλακών ή μεγακατασκευών, που οι δομές τους ανακλούν την εσωτερική κοινωνική διαστρωμάτωση, φανερώνει την παραίτηση του από οποιαδήποτε ιδέα ταξικής ανατροπής. Η αγωνία του Πιρανέζι να αποδώσει την εικόνα μιας πόλης του μέλλοντος σημαδεύεται από τα δυστοπικά χαρακτηριστικά μιας πόλης της εποχής του. Η απαισιόδοξη μελλοντολογία του μοιάζει να είναι ακλόνητα θεμελιωμένη στο δικό του σήμερα, όπως ακριβώς και τα θεμέλια των κτιρίων που σχεδιάζει. Την εικόνα αυτή, και την αντίληψη για την κοινωνία που φέρει, δανείζεται και ο Anton Furst για την ταινία Μπάτμαν. Μια πόλη ξεκάθαρα ευάλωτη και παραδομένη στο κακό.

Χαρακτικό του Πιρανέζι από τη σειρά “Φαντασιακές Φυλακές”, Ρώμη, 1761

Αφετηρία_Gotham City

Οι δημιουργοί της Gotham εγκατέλειψαν το zoning. Φαντάστηκαν την πόλη τους χωρίς Πολεοδομική Υπηρεσία ,έτσι όπως θα ήταν πριν 200 χρόνια, και την απέδωσαν σύμφωνα με το απαισιόδοξο σενάριο εξέλιξης της. Διατήρησαν την άναρχη ρυμοτόμηση και απλά αύξησαν το ύψος των κτιρίων, με βάση τις σύγχρονες απαιτήσεις, καθώς και ανάγκες μεγαλύτερης πυκνότητας, ώστε να τις προσδώσουν στοιχεία μητρόπολης. Η παραμόρφωση των κτιρίων καθ’ ύψος, με βάση σχέδια φυλακών, όπως και η επιστράτευση μορφολογικών χαρακτηριστικών από την αρχιτεκτονική του φασισμού, την Art Deco, την Art Nouveau, τους ουρανοξύστες του Sullivan στο Chicago, μέχρι τις Βικτοριανές γέφυρες, αποσκοπούν στην απόδοση μιας αβάστακτης ασχήμιας, μιας πόλης σε αισθητική παρακμή. Όπως ο ίδιος ο Furst δηλώνει “προσθέσαμε μοντέρνο μόνο για να μπερδέψουμε και λίγο.”5 5 Anton Furst, για τα σκηνικά της ταινίας Batman, Πηγή: “Comic Book Resources Forums-Gotham City Architecture Influences” 2010

Καρέ από το Batman, Year One των Miller/Mazzucchelli

15

Ο Anton Furst στην κατασκευή της μακέτας για τα γυρίσματα του Μπάτμαν

Καρέ από το “Batman: Year 100,” του Paul Pope, 2006

16 Από την Gotham City στην Athens City

Αφετηρία_Gotham City

17

Η Gotham City σαν μία φθαρμένη μηχανή κατοίκησης Η μηχανή συναντάται στην πόλη ως εργαλείο για τη διαβίωση του ανθρώπου αλλά ενυπάρχει και σε αυτήν ως έννοια. Οι βιομηχανίες, ως κτιριακές μηχανές αλλά και οι κινητές μηχανές, όπως τα αυτοκίνητα, οι μοτοσυκλέτες και τα τρένα, μαζί με τα δίκτυα που χρησιμοποιούν ως υποδομή, μοιάζουν με εξαρτήματα μιας μεγαλύτερης μηχανής, μιας μηχανής που προορίζεται για κατοίκηση. Τα δίκτυα είναι άλλοτε τα νεύρα της και άλλοτε οι φλέβες της, άλλοτε μεταφέρουν μηνύματα και άλλοτε πολύτιμες ύλες. Η κυκλοφορία μοιάζει με παλμό που επαναλαμβάνεται ρυθμικά, υπό κανονικές συνθήκες. Το Gotham όμως πεθαίνει. Μια πόλη σχεδόν πάντοτε χρεοκοπημένη δεν μπορεί να συντηρήσει τον εαυτό της, να τον προστατέψει. Τα σάπια δίκτυα, οι παραμελημένοι δρόμοι, τα γεμάτα σκουπίδια σοκάκια και τα εγκαταλελειμμένα από τον χρόνο και τον άνθρωπο κτίρια, αποτελούν συμπτώματα μιάς πόλης σε αποσύνθεση, μιας σκουριασμένης μηχανής. “[η σκόπιμη ανάμειξη διαφωνούντων αρχιτεκτονικών στυλ] κάνουν την Γκόθαμ την πιο άσχημη και ζοφερή μητρόπολη που θα μπορούσε να φανταστεί κανείς.[...] Έχουμε φανταστεί πως θα μπορούσε να γίνει η πόλη της Νέας Υόρκης, ελλείψει κεντρικού σχεδιασμού. Μια πόλη υποταγμένη στο έγκλημα, με μια πανδαισία αρχιτεκτονικών μορφών. Ένα δοκίμιο στην ασχήμια.”6 Η Gotham έχει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που μπορεί να προσδώσει ένας δημιουργός σε μία φανταστική πόλη ώστε αυτή να φαντάζει η πιο τρομακτική και σάπια πόλη στον κόσμο. Η Gotham γίνεται το στερεότυπο7 της άσχημης και ζοφερής πόλης και η μεταμόρφωση αυτή οδηγεί σε ρήξη της σχέσης με την Νέα Υόρκη, ως νοητική αφετηρία.Tο αισθητικό συνονθύλευμα από αρχιτεκτονικές και στυλ μοιάζει με ένα ντανταϊστικό κολλάζ που δεν έχει τόπο και σε συνδυασμό με την έλλειψη του προσδιορισμού του χρόνου στην αφήγηση, μπορεί ο αναγνώστης να ταυτίσει τη Gotham με οποιαδήποτε πόλη*. Η Gotham καταφέρνει να γίνει το σύμβολο της πόλης-κολάσεως, της πόλης σε παρακμή, ο μεγαλύτερος φόβος του ανθρώπου του άστεως, δίνοντας μας τη δυνατότητα να την ανακαλούμε και να την προβάλουμε στην Αθήνα.

6 Anton Furst, για τα σκηνικά της ταινίας Batman(1989).Το ίδιο 7 Μαρτινίδης Πέτρος, Μεσιτείες του Ορατού, Νεφέλη, Αθήνα 1997, σ253

18

Από την Gotham City στην Athens City

Η συνεπτυγμένη μητροπολιτική κορυφογραμμή της Αθήνας. Ψηφιακό Κολλάζ

Αφετηρία_Gotham City

19

Βρώμικη, σκοτεινή, διεφθαρμένη, πολλές φορές βίαιη και με δικούς της κανόνες η Αθήνα τη νύχτα μοιάζει με την πόλη που δημιούργησε τον Batman. Οι δομές της κοινωνίας, η συνονθυλευματική ύπαρξη μορφών και εποχών και σίγουρα η φωτογενής ασχήμια της, εύκολα μας παραπέμπουν στο στερεότυπο της Gotham. Ιδιαίτερα μετά τη δύση του Αττικού ηλίου,το πέπλο του σκοταδιού φαίνεται να αγκαλιάζει την πόλη και να αναδεικνύει τις ζοφερές πτυχές της. Με την εγκληματικότητα στο κέντρο της να έχει αυξηθεί αισθητά, η Αθήνα φαίνεται να εκπέμπει το σινιάλο της νυχτερίδας πιο έντονα από ποτέ. Το ταξίδι από τη Gotham ξεκίνησε, για να καταλήξουμε στην Αθήνα εικονογραφημένη πάνω στο χαρτί. Στα Αθηναϊκά κόμικς δεν αναζητούμε μονάχα τον προορισμό του ταξιδιού μας, αλλά και την περιγραφή των πορειών που χαρτογραφούνται, μεταξύ του φανταστικού κόσμου τους και της πραγματικής πόλης. Με αφορμή λοιπόν την εικονογραφημένη πόλη και με σκοπό να επισημάνουμε παραθετικά, σεινιρμικούς συσχετισμούς, που αυτή αναπτύσσει με την πραγματική, χρησιμοποιούμε ως όχημα την αφηγηματική δομή των κόμιξ. Αυτό που μένει να εξερευνήσουμε είναι το πώς η Αθήνα δημιουργεί τους “ήρωες” της και πώς αυτοί με τη σειρά τους πλάθουν την εικόνα της...

20

Από την Gotham City στην Athens City

Η αφηγηματική δομή των κόμιξ Η αφηγηματική δομή των κόμιξ αποτελείται από διαδοχικά ‘’καρέ’’, τα οποία απεικονίζουν μεμονωμένες σκηνές δράσης, μια τεχνική που βασίζεται στην φωτογραφία αλλά κυρίως στον κινηματογράφο. Με αυτόν τον τρόπο οργανώνεται ένα είδος απεικόνισης που απαιτεί την ενεργό συμμετοχή του αναγνώστη, καθιστώντας τη δομή των κόμιξ παρόμοια με ένα είδος μοντάζ. Σύγχρονοι αρχιτέκτονες δεν δανείζονται μόνο διάφορες τεχνικές των κόμιξ σε σχέδια τους,αλλά στήνουν όλο και πιο συχνά τις παρουσιάσεις τους σε μορφή κόμικ. Αυτό συμβαίνει διότι οι διαδοχικές εικόνες βοηθούν άλλοτε στο να αναπαραστήσουμε καρέ-καρέ την χρονική συγκρότηση της ιδέας σε κατασκευή, και άλλοτε στο να αντιληφθούμε τη ροή των κινήσεων στον χώρο, μέσω της αναπαράστασης ανθρώπων σε διαδοχικά στιγμιότυπα. Επίσης η διαδοχική παράταξη των σχεδίων ενός κτιρίου ή γενικότερα μιας μελέτης, με την ταυτόχρονη παράθεση κειμένου και εικόνας,μας βοηθά να ολοκληρώσουμε στο νου μας τη τρισδιάστατη δομή του κτιρίου στον χώρο. Η αφηγηματική ικανότητα των κόμιξ προκύπτει από τη σχηματοποίηση του χώρου άρα από και από την ίδια τη δομή της αστικής ζωής. Ίσως αυτός να είναι ένας τρόπος με τα κόμιξ ως εργαλείο να αντιληφθούμε την πόλη. Μια διαδοχή από στιγμιότυπα, τα οποία συνδέονται χαλαρά μεταξύ τους μέσω διαφόρων παρατηρητών και τελικά μέσω της ίδιας της πόλης. Κόμικ λοιπόν μπορεί να είναι ένας απλός περίπατος στην Αθήνα, που αν γίνει χωρίς το άγχος του χρόνου ή του σκοπού, μπορεί να ξετυλίξει πολλές μικρές ιστορίες, να αποκαλύψει λεπτομέρειες που δίνουν τροφή στο νου και εικόνες που κινητοποιούν την φαντασία.

Αφετηρία_Gotham City

21

Το κυνήγι του Βίσονα Η ιστορία των κόμιξ ξεκινά με έναν πολύ τριχωτό άνθρωπο μέσα σε μία σπηλιά. Ξεκινά με ένα μυτερό ξύλο που με την τριβή σχηματίζει πάνω στα τοιχώματα της σπηλιάς το περίγραμμα ενός βίσονα. Ξεκινά με το θαύμα της τέχνης. Ξεκινά από την αρχέγονη ανάγκη του ανθρώπου να επικοινωνήσει να εκφραστεί, αλλά κυρίως ξεκινά από την ανάγκη του να αφηγηθεί ιστορίες. Αυτή η ανάγκη θα τον οδηγήσει να παραθέσει εικόνες και σύμβολα το ένα δίπλα στο άλλο με σκοπό να αφηγηθεί μια καθημερινή αλλά ταυτόχρονα μυθική ιστορία, το κυνήγι του βίσονα. Αυτή η ιστορία είναι μόνο η αρχή. Θα ακολουθήσουν χιλιάδες ακόμα. Από τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίων μέχρι τα αγγεία και τις ζωοφόρους των Αρχαίων Ελλήνων και από τα εσωτερικά των ναών των Μάγια μέχρι τη Στήλη του Τραϊανού στη Ρώμη, τα εικονογραφημένα κείμενα του Βυζαντίου και ρολά της Ιαπωνίας. Μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας και ιδιαίτερα μετά το 1900, τα κόμιξ θα γνωρίσουν μεγάλη διάδοση, για να φτάσουν ,μόνο σχετικά πρόσφατα και μετά από πολλές διαμάχες, να κατακτήσουν μια ισότιμη θέση μεταξύ των τεχνών και να αποκαλούνται η “9η Τέχνη”. Από τις αρχές του περασμένου αιώνα δημιουργήθηκαν τρεις σημαντικοί πόλοι για τα κόμιξ. Οι Η.Π.Α., το Βέλγιο και η Ιαπωνία. Η Αμερικανική σχολή, με κύριους εκφραστές της τον Σταν Λι των υπερηρωικών κόμιξ της Μάρβελ και τον Ουόλντ Ντίσνεϊ, με στοιχείο κλειδί τη δράση στην αφήγηση. Η Γάλλο-Βελγική σχολή, με ιδρυτή τον Hergé του Τεν-Τεν, με την καθαρή γραμμή και περισσότερο σοφιστικέ ύφος και τέλος η Ιαπωνική, του Osamu Tezuka, με πιο συνειρμική αφήγηση, με αξία στο κενό και την παύση και με χαρακτηριστικό σχέδιο. Οι σχολές αυτές εξακολουθούν μέχρι σήμερα να ασκούν τεράστια επιρροή σε αναγνώστες και δημιουργούς. Στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης όμως τα σύνορα των κόμιξ καταρρέουν, με ταλαντούχους δημιουργούς να εφορμώνται από την Κίνα, τη Νορβηγία, τα Βαλκάνια και την Τουρκία, την Αργεντινή και την Αφρική.

22

Από την Gotham City στην Athens City

Εικονογραφηγήματα1

ή μια σύντομη περιήγηση στην Ελληνική Σκηνή Κόμιξ Η ιστορία των κόμιξ στην Ελλάδα είναι μια πονεμένη... ιστορία. Όταν στις αρχές του 20ου αιώνα η Ευρώπη βρισκόταν σε αναβρασμό, όσον αφορά τα κόμιξ, η Ελλάδα δεν είχε πάρει χαμπάρι. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο, στις αρχές του ‘50, τυπώνεται έγχρωμο το πρώτο τεύχος από τα “Κλασσικά Εικονογραφημένα”, μεταφρασμένο από την Αμερική. Η αποδοχή του από το αναγνωστικό κοινό είναι θερμή. Αργότερα τεύχη των Εικονογραφημένων εμπνευσμένα από την Ελληνική Μυθολογία και Παράδοση θα σχεδιαστούν και από Έλληνες Δημιουργούς. Ακολουθούν ιστορίες του Τεν-Τεν, του Μίκυ Μάους και μαζί με αυτά διάφορα πιο δεύτερα κόμιξ από το εξωτερικό. Σε αυτή την περίοδο καλλιεργείται το στερεότυπο ότι τα κόμιξ είναι για παιδιά και είναι κατά κανόνα κακής ποιότητας, ένα στερεότυπο που στιγματίζει ακόμα και σήμερα τα κόμιξ στην Ελλάδα. Φτάνοντας στα ογδόντα’s ξεκινά η επίσημη Ελληνική παραγωγή κόμιξ. Το πρώτο εξ ολοκλήρου Ελληνικό κόμικ αυτής της περιόδου είναι η σειρά “Κωμωδίες του Αριστοφάνη”, σε κείμενο του Τάσου Αποστολίδη και σχέδια του Γιώργου Ακοκαλίδη. Κατάφερε να συνδυάσει με επιτυχία τα κείμενα του Αριστοφάνη με σύγχρονη πολιτική κριτική. Αυτό φάνηκε και στην απεικόνιση της (Αρχαίας) Αθήνας που αναμιγνύει με χιούμορ, την κλασσική αρχιτεκτονική με τον οικοδομικό παροξυσμό της εποχής, τονίζοντας πως και η ιστορία είναι μία κατασκευή. Το περιοδικό Βαβέλ ξεκινά με έντονα πολιτικό χαρακτήρα και φιλοξενεί ξένους αλλά και Έλληνες δημιουργούς, οι οποίοι πρώτοι θα εκφράσουν προβληματισμούς πάνω στο κτιστό περιβάλλον της Αθήνας. Καθαρόαιμοι κομιξάδες δεν υπάρχουν ακόμα. Από την, δυναμική στην Ελλάδα, σκηνή της πολιτικής γελοιογραφίας κάποιοι δημιουργοί μεταπηδούν στα κόμιξ2. Το ποιό πετυχημένο παράδειγμα είναι ο Γιάννης Καλαϊτζής και η “Τσιγγάνικη Ορχήστρα”. Ο Αρκάς, εκδίδει τον Ισοβίτη που διαπραγματεύεται την εικόνα των φυλακών και στα τέλη της δεκαετίας ο Ανθρωπόλυκος του Soloup μιλά, μεταξύ άλλων, και για τη σχέση της Αθήνας με τη φύση.

1 Η Ελληνική απόδοση του όρου κόμικ από τον Πέτρο Μαρτινίδη 2 Κρητικός Πάνος, Σαμπανίκου Εύη, Ιχνηλατώντας το Φανταστικό: Τα Ελληνικά Κόμικς του Φανταστικού 1978-2004, Futura, Αθήνα 2005, σ32

Αφετηρία_Gotham City

Σελίδα από την Τσιγγάνικη Ορχήστρα του Γιάννη Καλαϊτζή

23

24

Από την Gotham City στην Athens City

Στις αρχές του 1990, η δημιουργικότητα της προηγούμενης δεκαετίας ελκύει ακαδημαϊκούς και ανθρώπους του πνεύματος να ασχοληθούν σοβαρά με τα κόμιξ. Το βιβλίο του Πέτρου Μαρτινίδη3 για παράδειγμα έχει κατακτήσει μία σημαντική θέση στη βιβλιογραφία γύρω από τα κόμιξ. Η Βαβέλ διοργανώνει το πρώτο φεστιβάλ κόμιξ το ‘96 στο Γκάζι4. Δημιουργοί όπως ο Λέανδρος και ο Κ. Παππαμιχαλόπουλος όχι μόνο προβληματίζονται έντονα γύρω από την εικόνα της Αθήνας, αλλά καταφέρνουν να σχεδιάσουν ολόκληρους δικούς τους κόσμους, βασισμένους σε αυτή. Όλο αυτό το κλίμα, αποδεικνύει στο κοινό ότι τα Ελληνικά κόμιξ δεν απευθύνονται πλέον μόνο σε τινέιτζερς και μπορούν να εμβαθύνουν σε ζητήματα της κοινωνίας και της πόλης. Η αρχή της νέας χιλιετίας θα μπει με μία χωρίς προηγούμενο άνθιση των Ελληνικών κόμιξ, τόσο σε ποιότητα όσο και σε ποσότητα. Με το περιοδικό “9” που εκδίδεται μαζί με την “Ελευθεροτυπία” τα κόμιξ μπαίνουν στο Ελληνικό νοικοκυριό. Σε συνδυασμό με εκδηλώσεις, διαγωνισμούς, πολύ καλό υλικό και μεγάλη αναγνωσιμότητα, το “9” καταφέρνει περισσότερο από ποτέ να διαδώσει τα κόμιξ στην Ελλάδα και να δημιουργήσει κοινότητα. Ταυτόχρονα φέρνει στο φως νέους Έλληνες δημιουργούς και μαζί με νέα τμήματα σχολών με αντικείμενο τα κόμιξ, ανατρέφει την πρώτη γενιά καθαρόαιμων δημιουργών κόμιξ. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους ΚΩΝ, Παπαϊωάννου, Κυριαζή, Μπίμπα, Λώλο, Ρουμπύλια, Πανταζή, Μαραγκό, κα. Comic shops, φεστιβάλ, η λέσχη φίλων των κόμιξ, φόρουμ και σάιτ στο ίντερνετ αλλά και ερευνητικές ομάδες όπως η Iconotopia ενισχύουν την κοινότητα των κομιξόφιλων και προσελκύουν νέα μέλη. Η Αθήνα πλέον απεικονίζεται από μία πληθώρα δημιουργών, με διαφορετικό σχέδιο, 3 Πέτρος Μαρτινίδης, Κόμικς, Τέχνη και τεχνικές της εικονογράφησης, Θεσσαλονίκη, ΑΣΕ, 1990, 1991, Σελ. 186.

4 Το 2ο Φεστιβάλ της Βαβέλ με θέμα “πόλεις”(1997) έχει ιδιέταιρο ενδιαφέρον, βλ. κατάλογο έκθεσης

Λέανδρος, Ο Παρίας

Τ. Παπαιωάννου, Populart

Η. Κυριαζής, Blast Comics

25

Αφετηρία_Gotham City

γραφή, ύφος και οπτική, άλλοτε ως φόντο και άλλοτε ως αναπόσπαστο μέρος της πλοκής. Η νέα δεκαετία ξεκινά με ανάμεικτα συναισθήματα. Η ΚΡΙΣΗ είχε τις επιπτώσεις της. Η Βαβέλ και το “9” μας τελείωσαν. Εκδοτικοί οίκοι και δημιουργοί αντιμετωπίζουν οικονομική δυσχέρεια. Στον αντίποδα, τα φάνζινς, η σιωπηλή δύναμη των Ελληνικών κόμιξ, γνωρίζουν μία παραγωγική έκρηξη, με δεκάδες νέα τεύχη να κυκλοφορούν κάθε μήνα. Το Logicomix, με διεθνή εμπορική επιτυχία, απέδειξε στους Έλληνες εκδότες τις εμπορικές προοπτικές των graphic novels. Έλληνες δημιουργοί όπως ο Βασίλης Λώλος κερδίζουν βραβεία στο εξωτερικό. Κοινό και δημιουργοί είναι ανοικτοί σε νέες προτάσεις, αλλά ταυτόχρονα έχουν κατακτήσει μια κάποια καλλιτεχνική παιδεία και ωριμότητα. Από την άλλη, η ίδια η Αθήνα βρίσκεται σε κρίση, με πολλά προβλήματα, κοινωνικές αναταράξεις αλλά και νέες προοπτικές για αλλαγή. Ο διάλογος των Ελληνικών κόμιξ με την Αθήνα έχει μόλις ανοίξει... Σε αυτή την καίρια στιγμή, επιλέγουμε 6 Αθηναϊκά κόμιξ, που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα της τελευταίας εικοσαετίας, με κριτήριο τον τρόπο που εικονογραφούν την πόλη και την εντάσσουν στην πλοκή τους. Παρουσιάζουμε λοιπόν την Αθήνα έτσι όπως την είδαμε μέσα από τα κόμιξαυτά, αλλά και όπως τη βλέπουμε μπροστά μας, σαν ήρωες ενός άλλου κόμικ που αφηγείται μια ιστορία ενώ ταυτόχρονα συνομιλεί με το περιβάλλον που το δημιούργησε, αλλά και με τα προσωπικά ερωτήματα που θέτει η βιωματική εξερεύνηση της.

Σκίτσο του Νεκτάριου Σταματόπουλου

26

Από την Gotham City στην Athens City

Αρκάς_ Κορυφογραμμή Χαμηλές Πτήσεις Αν Πετάξει το Πουλί

Αρκάς_Κορυφογραμμή

πρωταγωνιστές: 2 ΣΠΟΥΡΓΙΤΙΑ, ΠΑΤΕΡΑΣ ΚΑΙ ΓΙΟΣ | τόπος: ΑΘΗΝΑ ΑΠΟ ΨΗΛΑ | αρχιτεκτονική: ΚΟΡΥΦΟΓΡΑΜΜΗ

27

28

Από την Gotham City στην Athens City

Ο Αρκάς (Αντώνης Ευδαίμων) αποτελεί αναμφισβήτητα τον πιο γνωστό Έλληνα δημιουργό κόμικ. Μετρά 30 χρόνια δημιουργίας (Ο Κόκκορας: Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό “ΒΑΒΕΛ” 1981) και τα έργα του έχουν μεταφραστεί σε πάνω από 10 γλώσσες. Πίσω από την μυστική του ταυτότητα κρύβεται ένας ευφυής δημιουργός με σήμα κατατεθέν το χιούμορ του, κυνικό και ειρωνικό. Ως υπόβαθρο για τις ιστορίες του κατά κανόνα πλάθει χώρους πέρα από την κοινή εμπειρία1. Στους χώρους αυτούς τοποθετεί τους ήρωές του και μέσα από ακραίες καταστάσεις επιδιώκει να προκαλέσει το γέλιο αλλά και να ασκήσει κριτική για διάφορα ζητήματα που τον απασχολούν. Στις Χαμηλές Πτήσεις(7 άλμπουμ στο σύνολο), ήρωες είναι 2 σπουργίτια, πατέρας και γιος, κατά το πρότυπο της σύγχρονης μονογονεϊκής οικογένειας. Ο Αρκάς χρησιμοποιεί και εδώ το μέσο της ζωομορφικής αλληγορίας2, προσδίδοντας στα σπουργίτια ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Ο πατέρας είναι ένας ήρωας γεμάτος ανασφάλειες, επειδή τον παράτησε η γυναίκα του, που αδυνατεί να εμπνεύσει το σεβασμό στο γιο του. Ο γιος είναι ένας κυνικός έφηβος, χωρίς ηθικές αναστολές και με οργή προς την κοινωνία. Οι δυό τους ενσαρκώνουν το αντιθετικό δίπολο χαρακτήρων του Αρκά, πάνω στο οποίο κτίζει το χιούμορ του. Ένα καστ από δευτερεύοντες χαρακτήρες, όπως η νέα σχέση του πατέρα ή διάφορα πουλιά της πόλης και της υπαίθρου πλαισιώνουν τους ήρωες αυτούς. Πέρα από τη σχέση πατέρα-γιου, ο Αρκάς διαπραγματεύεται θέματα, όπως η ελευθερία και η μετανάστευση, καθώς και το δομημένο περιβάλλον της Αθήνας. Εδώ έγκειται και το αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον του συγκεκριμένου κόμικ. Ο Αρκάς στις Χαμηλές Πτήσεις εκφράζει το μοτίβο της απομόνωσης τοποθετώντας τους ήρωές του σε ένα ήρεμο από ανθρώπους περιβάλλον. Έτσι τους βάζει να κατοικούν την Αθήνα από πάνω προς τα κάτω. Να χρησιμοποιούν ανεξερεύνητα από τους κατοίκους της Αθήνας σημεία της κορυφογραμμής της. Να ζουν τα πάθη τους πάνω σε στύλους της ΔΕΗ, καλώδια, κεραίες TV, σταματημένες οικοδομές, δώματα πολυκατοικιών και 1 Κρητικός Πάνος, Σαμπανίκου Εύη, Ιχνηλατώντας το Φανταστικό: Τα Ελληνικά Κόμικς του Φανταστικού 1978-2004, Futura, Αθήνα 2005, σ 36 2 Μαρτινίδης Πέτρος, Μεσιτείες του Ορατού, Νεφέλη, Αθήνα 1997 σ243

Αρκάς_Κορυφογραμμή

Τυπική σελίδα από το κόμικ (σ22)

29

30

Από την Gotham City στην Athens City

κυκλοφοριακές πινακίδες. Μέσα από τα μάτια των δύο σπουργιτιών, ο Αρκάς, δεν παρουσιάζει την Αθήνα με αναγνωρίσιμα τοπόσημα3. Η κορυφογραμμή που παρουσιάζει είναι αντίθετα η επιτομή ολόκληρης της Αθήνας. Ένα συνονθύλευμα4 από στερεοτυπικές εικόνες της που τελικά είναι η Αθήνα, αλλά όχι κάποιο συγκεκριμένο σημείο της. Αυτό βοηθά τον εκάστοτε αναγνώστη να ταυτιστεί με την εικόνα αυτή και να προβάλλει πάνω της τις δικές του μνήμες και εμπειρίες. Αυτή η τεχνική χρησιμοποιείται ευρέως στα κόμιξ και σε αυτή εν μέρει οφείλεται η επιτυχία τους ως μέσο5. Από τη συνολική κορυφογραμμή που έχει κατασκευάσει ο Αρκάς (μια ανακατασκευή της φαίνεται στο παρακάτω σχέδιο) επιλέγει διάφορα σημεία για να τοποθετήσει τη δράση του. Στα περισσότερα στριπάκια ξεκινά με κάποιο γενικό πλάνο της πόλης που μας τοποθετεί στο χώρο, για να εστιάσει στη συνέχεια στους χαρακτήρες του. Εν τέλει η καρτουνίστικη απεικόνιση της Αθήνας του Αρκά πλέκεται με τους ήρωές του και την πλοκή σε ένα αναγνωρίσιμο και αποτελεσματικό, αφηγηματικά και εικαστικά, σύνολο. Περνώντας από της κορυφογραμμή του Αρκά στην πραγματική κορυφογραμμή της Αθήνας θα αντιληφθούμε με πόσο ευφυή τρόπο την συμπύκνωσε στο ελάχιστο στερεότυπό της6.

3 ο Παρθενώνας για παράδειγμα δεν παρουσιάζεται ποτέ, χωρίς να μας είναι αδύνατο να τον φανταστούμε εκεί 4 Βλασόπουλος Μιχαήλ, “H αρχιτεκτονική του συνονθυλεύματος, Απογραφή μιάς Αθηναϊκής Αστικότητας”, διάλεξη,ΕΜΠ Μάρτης 2008 5 McLoud Scott, Understanding Comics: the Invisible Art, HarperPerennial, NY, 1994, σ36-45 6 Στεφάνου Ιουλία, Στεφάνου Ιωσήφ, Περιγραφή της εικόνας της Πόλης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα 1999, σ 36

Αρκάς_Κορυφογραμμή

Ανάλυση σελίδας: Το πρώτο καρέ μας τοποθετεί σε ένα σημείο της κορυφογραμμής. Στη συνέχεια αποκόπτεται ένα κομμάτι του και οι σωλήνες στην κάτω δεξια γωνία χρησιμοποιούνται σαν σημείο αναφοράς-υπενθύμισης για τον αναφερόμενο χώρο

31

32

Από την Gotham City στην Athens City

Η Αθήνα μοιάζει με ομελέτα7. Αυτό το παρατηρούμε βλέποντας την από ψηλά, από αεροπλάνο, δορυφόρο, ή απλά ανεβαίνοντας σε ένα από τα βουνά της. Ένα ομοιογενές στρώμα χτισμένου όγκου, πάχους περίπου 6-7 ορόφων, απλώνεται στο Αττικό Λεκανοπέδιο όπως μία ομελέτα στο τηγάνι. Μέσα από την ομελέτα ξεπροβάλλει αγέρωχα ο ιερός βράχος της Ακρόπολης, ο λόφος του Λυκαβηττού και μερικές ακόμα πράσινες λεπτομέρειες. Έτσι η ομελέτα αποκτά εξογκώματα και βαθουλώματα κυρίως εκεί που συναντά την ιστορία και το ανάγλυφο της Αθήνας. Τέλος την συμπληρώνουν οι δρόμοι, οι πλατείες και τα πάρκα, ως ένα δίκτυο δημόσιου χώρου στο βάθος της ομελέτας, εκεί που ακουμπά το τηγάνι. Τι θα γινόταν όμως αν ξαφνικά, όλα τα layers της Αθήνας, η τοπογραφία της, τα υπόγεια δίκτυα, οι διαφορετικές στάθμες της ιστορίας της, οι δρόμοι ,οι πλατείες της και όλος ο κτιριακός όγκος της Αθήνας συσσωματώνονταν σε ένα ενιαίο τοπίο; Αυτό το τοπίο είναι η κορυφογραμμή της Αθήνας.

7 Κοτιώνης Ζήσης,Πες, πού είναι η Αθήνα, Αγρα 2006, σελ 103-104

ική

Το

μ

αφ ογρ

μα

α κέτ

α

ασί

εργ

ια ςγ

την

χή

π

ο ερι

ν

τω

ων

χεί

αρ Εξ

Η πρόταση ενοποίησης δωμάτων, του Αριστείδη Αντονά, Πινακίδα διαγωνισμού, Κάτοψη Δωμάτων, βλ. σημ. 10 Αρκάς_Κορυφογραμμή

33

34

Από την Gotham City στην Athens City

Όπως και στις ιστορίες του Αρκά, έτσι και στην κορυφογραμμή της Αθήνας, κυριαρχεί ένα αντιθετικό δίπολο. Από τη μία έχουμε την Ακρόπολη και από την άλλη τη στερεοτυπική Πολυκατοικία8 στην αέναη επανάληψή της. Αυτό το δίπολο συνοψίζει τις αντιφάσεις της Αθήνας, το αρχαίο και το νέο, το μνημειακό και το καθημερινό, το μοναδικό και το πολλαπλό, την αίγλη και τη σαπίλα, την τεχνική τελειότητα και την συμβατική κατασκευή, το ένδοξο παρελθόν και το αβέβαιο μέλλον. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το πώς, για την απεικόνιση της Αθήνας, χρησιμοποιείται το δίπολο αυτό. Όταν θέλουμε να την προβάλλουμε προς τα έξω, απομονώνουμε τον Παρθενώνα(πχ καρτ ποστάλ), ενώ όταν θέλουμε να δείξουμε την “δική μας” Αθήνα απομονώνουμε τις Πολυκατοικίες(όπως ο Αρκάς). Τέλος, όταν μας ενδιαφέρει ακριβώς αυτή του η ένταση, παρουσιάζουμε το δίπολο στο σύνολό του. Κτίρια όπως το Νέο Μουσείο Ακρόπολης, το Hilton ή ο Πύργος των Αθηνών επιχειρούν να επαναδιαπραγματευτούν αυτή τη σχέση της Ακρόπολης με την πόλη, με πολύ διαφορετικούς τρόπους. Δημιουργούν δηλαδή (εν)τάσεις μέσα στο δίπολο. Αυτό το θέμα δεν είναι άλλο από τη μεγάλη συζήτηση για το high-rise9 της Αθήνας. Ταυτόχρονα, προτάσεις, το νέο κτίριο της Εθνικής Τράπεζας στην οδό Αιόλου, που επιδιώκουν να εκμεταλλευτούν τον ιστορικό πλούτο του υποστρώματος της Αθήνας, το χαράσσουν φέρνοντας στην Αρχιτεκτονική επιφάνειά αρχαιολογικούς χώρους. Από την άλλη μεριά λεπτομέρεια: Η προβολή της έχουμε προτάσεις, όπως η πρόταση ενοποίησης δωμάτων του κορυφογραμμής στο επίπεδο Αντονά10, οι οποίες επιδιώκουν να διευρύνουν τη συζήτηση, του δρόμου από τις αλλά πλέον από την πλευρά των Πολυκατοικιών και σε άμεση ορίζεται κουτσουλιές των συνομιλία με αυτές. Συνηθέστερες είναι οι προτάσεις που πουλιών. συμπληρώνουν τα αστικά κενά, διατηρώντας την ισορροπία του διπόλου. Παρατηρούμε λοιπόν πως από αυτή την οπτική υπάρχουν αρχιτεκτονικές προτάσεις που είτε δημιουργούν εξάρσεις στην κορυφογραμμή επιδιώκοντας να εντείνουν το ανάγλυφο της, είτε λειτουργούν στο σώμα και την επιφάνειά της, εξομαλύνοντάς το.

8 Woditsch Richard, Die Polykatikien 9 Θέλουμε ουρανοξύστες και στην Αθήνα, Facebook http://www.facebook.com/group.php?gid=26504913281&v=wall http://www.skyscrapercity.com/forumdisplay.php?f=671 10 Αντονάς Αριστείδης, Πρώτο Βραβείο, Πανελλήνιος Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμού Ιδεών “Μελέτες Ιδεών Φύτευσης Δωμάτων-Στεγών Κατοικιών και Πιλοτικές Εφαρμογές, 2008

Αρκάς_Κορυφογραμμή

Η κορυφογραμμή της Αθήνας, όπως την είδαν οι αρχιτέκτονες point supreme, στο σκίτσο Tribute to Madelon Vriesendorp

35

36

Από την Gotham City στην Athens City

Παπαδάτος_ Αρχαιολογία Logicomix* *Οι ενότητες που περιέχουν την Αθήνα

πρωταγωνιστές: ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΔΟΞΙΑΔΗΣ, ΧΡΗΣΤΟΣ Χ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

Παπαδάτος_Αρχαιολογία

τόπος: ΠΛΑΚΑ αρχιτεκτονική: ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΝΕΟΚΛΑΣΣΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ

37

38

Από την Gotham City στην Athens City

Ο Απόστολος Δοξιάδης αφηγείται σε μορφή κόμικ, με όχημα τον Ράσελ, ένα παραμύθι για την αναζήτηση των θεμελίων της λογικής. Ταυτόχρονα στο κόμικ παρουσιάζονται οι διάλογοι των δημιουργών, στο εργαστήρι τους ή στις βόλτες τους στην Αθήνα, όπου που λαμβάνει χώρα η αναζήτηση της αλήθειας για την ιστορία της λογικής. Στεκόμαστε μονάχα στα μέρη του κόμικ, όπου η Αθήνα προβάλλεται διερευνώντας πώς συσχετίζεται με τους ήρωες και τις ιδέες τους, αλλά και πως εντάσσεται τεχνικά στην αφήγηση, ως τόπος. Η πνευματική αναζήτηση των πρωταγωνιστών-δημιουργών για τα “θεμέλια της λογικής” έχει τις ρίζες της στην κλασσική Αθήνα και τους Έλληνες φιλοσόφους. Η εικόνα της Αθήνας μέσα από τους περιπάτους στις νεοκλασικές γωνιές της Πλάκας, αποτελεί αταλάντευτη υπόμνηση της κλασσικής Αθήνας νοηματοδοτώντας το παγκόσμιο Ελληνικό στοιχείο και το πώς αυτό εξάγεται. Οι πρωταγωνιστές ερευνούν μέσα στο εργαστήριο τους,ένα νεοκλασικό σπίτι στην πλάκα και οι περίπατοί τους μοιάζουν, είτε με παρενθέσεις που βοηθούν στο να μειωθεί ο ρυθμός της αφήγησης, είτε με καταδύσεις σε ένα περιβάλλον απόμακρο ιστορικά αλλά εγγύτατο σε επίπεδο ιδεών. Ο Απόστολος Δοξιάδης και ο Χρήστος Παπαδημητρίου μετεμψυχώνουν τον Αριστοτέλη, τον Ευκλείδη, τον Ράσελ, τον Τούρινγκ και μέσα σε αυτήν την αναδημιουργία που επιτελείται μέσα μας ως αισθητική εμπειρία μπορούμε να τους δούμε, εδώ μπροστά μας, στην Αρχαία Αθήνα, να διαφωνούν και να επιχειρηματολογούν. Χωροχρονικοί ταξιδιώτες μέσα από τα φαντάσματα των ιδεών τους. Το εικαστικό αποτέλεσμα του Logicomix σαν εικαστική θεώρηση της Αθήνας αλλά και βιωματικής περιπλάνησης μέσα σε αυτήν, μοιάζει να παραμορφώνει την εικόνα της πραγματικής πόλης. Η Αθήνα αποτελεί ένα αστικό συνονθύλευμα με πολλά πρόσωπα και διαφορετικές χωρικές ποιότητες. Η επιλογή απεικόνισης της Πλάκας ως σκηνικό για τη μεγαλύτερη διάρκεια δράσης των ηρώων, αποτελεί μια αποσπασματική απεικόνιση της πόλης, με αποτέλεσμα να παραμορφώνει την αντίληψη που έχουμε για την αστική της πραγματικότητα. Ακόμα και το σημείο της ιστορίας όπου ένας από τους ήρωες πέφτει θύμα κλοπής, μοιάζει ένθετο, χωρίς να αμαυρώνει την εικόνα μας για την πόλη αλλά, εξυπηρετώντας την προσπάθεια για αληθοφανή απόδοση της, την καθιστά τρωτή άρα πιο πραγματική. Η τεχνική αυτή μας

Παπαδάτος_Αρχαιολογία

39

40

Από την Gotham City στην Athens City

επαναφέρει στο νου τη Gotham, όπου μικροκλοπές ή άλλα καθημερινά ατυχήματα με Οι περιπτώσεις που μπορούμε να διακρίνουμε για τις επιλογές των δημιουργών, είναι είτε η αποσπασματική τους γνώση για την Αθηναϊκή πραγματικότητα (εύλογο για εκείνους που είναι κάτοικοι εξωτερικού), είτε η στοχευμένη απόδοση μιας αισιόδοξης εικόνας της. Αγνοώντας πολυάριθμα και πασιφανή προβλήματα μιας πόλης σε οικονομική και κοινωνική κρίση,και αποδίδοντας την επιτηδευμένα εξωραϊστική και αποσπασματική εικόνα της Πλάκας , γίνεται σαφές, πως η πρόθεση των δημιουργώ είναι να τονιστούν οι πιο φωτογενείς εκδοχές της Αθήνας.

Από τον Πικιώνη στον Αντονά Η Αθήνα Έκθεμα Η μανιέρα του αρχαιοελληνικού πλούτου ως τουριστικό προϊόν δεν εξαντλείται μόνο στα καρτ ποστάλ και τις ειδυλλιακές απεικονίσεις που προκαλούν να ζήσεις το μύθο σου στην Ελλάδα. Το απολίθωμα της ιστορίας της Αθήνας, είτε θάφτηκε κάτω από τις πολυκατοικίες της, είτε μπήκε σε γυάλινες προθήκες σε κάποιο μουσείο, είτε αφέθηκε σαν θραύσμα στον ιστό, σε κάποια σημεία της πόλης ,από άποψη. Η μνημειοποίηση αποκτά αρνητική χροιά διότι ενώ δηλώνει την ουσιαστική αναγνώριση και προστασία των αρχαίων, ταυτόχρονα τα μετατρέπει σε έκθεμα, αποστασιοποιώντας τα με έναν τρόπο παθητικό, που δε σε καλεί πάντα να τα ανακαλύψεις. Η πολιτιστική αυτή δραστηριότητα αποτελεί μια από τις πολλές αστικές δραστηριότητες και σε μία πόλη με πλήθος σημείων ιστορικού ενδιαφέροντος, που θα μπορούσε να είναι η ίδια ένα οργανικό μουσείο, μοιάζει να μη διεισδύει στη ζωή μας διδακτικά αλλά να παθητικοποιείται. Πολύ λίγες, έως σημειακές, είναι οι αναφορές σε ιδέες ή έργα που θέλησαν να εντάξουν τον ιστορικό πλούτο στην ενεργό ζωή της σύγχρονης Αθήνας σε αντίθεση με το όραμα της μνημειοποίησης.

Παπαδάτος_Αρχαιολογία

41

Ο Δημήτρης Πικιώνης στον περίπατο του λόφου του Φιλοπάππου1 κατασκεύασε ,με δομική ύλη τα αρχαία λείψανα και τις πέτρες που έβρισκε κατά τις εκσκαφές, μια εκδοχή, έναν τρόπο να ενταχθεί το παλιό, οργανικά, στη σύγχρονη Αθήνα. Εφηύρε με παλιά και νέα υλικά ένα νέο συντακτικό με το οποίο ο τόπος επικοινωνεί την ιστορία του. Μέσα από την διαρκή αυτή απτική επαφή με την ιστορία μας κατά τον Πικιώνη, επιτυγχάνεται η σύνδεση με την παράδοση. Στο άλλο άκρο ο Αριστείδης Αντονάς2 στην τεκμηρίωσή της πρότασής ενοποίησης των δωμάτων με ένα σύστημα σχαρών, δέχεται την σύγχρονη Αθήνα ως ενιαία στάθμη που πατάει στη στάθμη των αρχαίων. Δηλαδή ενώ αφορμάται για να αναφερθεί στο ιστορικό βάθος της Αθήνας, όπως ο ίδιος δηλώνει, από τον Πικιώνη,έπειτα απομακρύνεται από αυτόν,προτείνοντας διαφορετικές ποιότητες σε ένα νέο επίπεδο αστικής ζωής. Εδώ όμως το αποτέλεσμα της ιδέας είναι πολύ συγγενές στην ιδέα του Πικιώνη. Το συντακτικό του Αντονά που δομείται μέσα από τη συνένωση του υποστρώματος της Αθήνας με το στρώμα της σύγχρονης πόλης, σε ένα ενιαίο παλιό στρώμα, θυμίζει έντονα την τεχνική του Πικιώνη απλά σε άλλη κλίμακα. Όπως ο Πικιώνης συνέταξε το υβριδικό σύγχρονου και αρχαίου, όπου περπατώντας πάνω του, στον Φιλόπαππο, εξοικειωνόμαστε με την ιστορία του τόπου, ο Αντονάς ενώνει το ιστορικό υπόστρωμα με το στρώμα των σύγχρονων πολυκατοικιών και μας καλεί να περπατήσουμε και να ζήσουμε πάνω από αυτό. Αυτό αποτελεί αφορμή για να μιλήσουμε για την στάθμη των αρχαίων ως ποιότητα υπόγειου χώρου αλλά περισσότερο θέτει ένα νέο ερώτημα. Τι θα συνέβαινε αν δημιουργούσαμε μία νέα στάθμη δημόσιου χώρου πάνω από τα ρετιρέ, μια νέα πόλη πάνω στην πόλη που ζούμε σήμερα? Πώς θα εκτιμούσαμε την πόλη που θα υπήρχε κάτω από την νέα πόλη?Ιεραρχικά η αναγωγή μπορεί να γίνει και για τη σχέση που έχει σήμερα η Αθήνα με τα αρχαία της δηλαδή με το στρώμα που βρίσκεται από κάτω.

1 Δημητρης Πικιωνης 1887-1968, Κατάλογος Έκθεσης, Μουσείο Μπενάκη,2010 Πικιώνης, Δημήτρης, Κείμενα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2008 2 Αντονάς Αριστείδης, Πρώτο Βραβείο, Πανελλήνιος Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμού Ιδεών “Μελέτες Ιδεών Φύτευσης Δωμάτων-Στεγών Κατοικιών και Πιλοτικές Εφαρμογές, 2008, περίληψη

42

Από την Gotham City στην Athens City

Δεν θα ήταν δύσκολο να φανταστούμε, όπως ακριβώς θα θεωρούσαμε από τη στάθμη των σχαρών του Αντονά τη σύγχρονη Αθήνα, ως παλιό πεδίο δράσης και διαβίωσης, να αντικατασταθούν οι δημόσιοι χώροι της σύγχρονης στάθμης με εσχάρες, ώστε να αιωρούμαστε συνεχώς πάνω από την αρχαία Αθήνα. Το βλέμμα μας άλλοτε θα καρφωνόταν σε αυτά και άλλοτε θα τα αποστρεφόταν βιαστικά. Θα επιζητούσαμε την κάθοδο μας σε αυτόν τον χώρο ή θα απορούσαμε καχύποπτα για το λόγο ύπαρξής του. Ο κάθε πεζός μπορεί να διεκδικήσει διαφορετική χρήση του χώρου όμως και στις δύο περιπτώσεις το απολίθωμα της Αθήνας έχει ενεργοποιηθεί. Η συνεχής αυτή αιώρηση πάνω από την αρχαία πόλη θα ενισχύει άλλοτε την τάση μας για λήθη,πορεία προς το μέλλον χωρίς το ‘’πένθιμο φόβο της ιστορίας’’, και άλλοτε την τάση μας για νοσταλγία και αναζήτηση του μέλλοντος μέσα από τη βιωμένη και ιχνογραφημένη παράδοση του τόπου.

Παπαδάτος_Αρχαιολογία

Η πλακόστρωση του Πικιώνη στο Λόφο του Φιλοπάππου

Η πρόταση ενοποίησης δωμάτων, του Αριστείδη Αντονά, Προοπτικό Δωμάτων

43

44

Από την Gotham City στην Athens City

Λώλος_Υπόσκαφη Γεννήτρια πρωταγωνιστής: VICTOR τόπος: ΜΝΗΜΗ αρχιτεκτονική: μη-τόποι της μνήμης και του ονείρου

Λώλος_Υπόσκαφη

45

46

Από την Gotham City στην Athens City

Ένας πανκ παραμυθάς πλάθει την Αθήνα Ο Βασίλης Λώλος συνδυάζει στην αφήγηση του την πανκ αισθητική, τον γοτθικό τρόμο, την προσωπική γραμμή και τη σύγχρονη αφήγηση. Ο Γιάννης Κουκουλάς τον έχει αποκαλέσει τον “αλαφροΐσκιωτο” των Ελληνικών κόμιξ, λόγω της λατρείας του για το χώρο του φανταστικού και των μυθοπλαστικών του δεξιοτήτων1. Η Γεννήτρια αποτελεί το πρώτο του προσωπικό άλμπουμ. Η ιστορία αρχίζει με το απόλυτο σκοτάδι, μέσα από το οποίο αναδύεται η γλυπτική φόρμα του Victor. Στη συνέχεια περιπλανιέται σε μία σκοτεινή σπηλιά η οποία σταδιακά μεταλλάσσεται σε ένα ψυχρό μη-τόπο και στη συνέχεια σε ένα γοτθικό χωριό2. Ο πρωταγωνιστής εισέρχεται σε ένα οίκημα, απροσδιορίστου μεγέθους, και μέσα από ένα διάδρομο οδηγείται σε ένα αχανές εσωτερικό, μόνο για να βρεθεί αντιμέτωπος με τους φόβους του προσωποποιημένους. Μετέωρος ανάμεσα σε δύο τόπους, τον τόπο των ονείρων του και μία ψυχιατρική κλινική, ο Victor ψάχνει έναν τρόπο να ξεφύγει από τον εφιάλτη του. Ο Λώλος δημιουργεί ονειρικά τοπία και εύπλαστες πραγματικότητες3. Τις περισσότερες φορές στα έργα του, η αρχιτεκτονική μιλά με την απουσία της. Ο χώρος ορίζεται από το μαύρο και τα υποδηλωτικά πάττερνς, ενώ μεταβάλλεται κατά την διάρκεια της πλοκής με παράξενους τρόπους. Δεν χρησιμοποιεί συγκεκριμένους τόπους, αλλά αναδύει και βυθίζει διαφορετικά σκηνικά μέσα από το σκοτάδι. Αυτό που πετυχαίνει πάνω απ’ όλα είναι να αποδώσει μια δική του ατμόσφαιρα. Ξεκινώντας από έναν σκοτεινό όγκο, ο Λώλος λειτουργεί αφαιρετικά και με το απόκοσμο φως του σκαλίζει το χώρο. Αυτή η διαδικασία μας θυμίζει την αφαιρετική σύνθεση στην αρχιτεκτονική. Το πώς από έναν όγκο αφαιρούμε κομμάτια, τον “σκάβουμε”, ώστε να δημιουργηθούν διάφοροι χώροι, ή το πώς σε ένα τοπίο αφαιρούμε όγκο για να το πλάσουμε. Οι στοές και τα υπόγεια της Αθήνας είναι χώροι που δημιουργήθηκαν με αυτή τη διαδικασία, οι μεν με την αφαίρεση όγκου από κτήρια και οι δε από την αφαίρεση ύλης από το υπόστρωμα της.

1 Κουκουλάς Γιάννης, “The truth is in there”, εισαγωγικό σημείωμα στη Γεννήτρια 2 με κάποιες ίσως αναφορές στην ορεινή αρχιτεκτονική της Ελλάδας 3 Κρητικός Πάνος, Σαμπανίκου Εύη, Ιχνηλατώντας το Φανταστικό: Τα Ελληνικά Κόμικς του Φανταστικού 1978-2004, Futura, Αθήνα 2005, σ77

Λώλος_Υπόσκαφη

47

48

Από την Gotham City στην Athens City

Ανασυγκρότηση των χώρων που υποδηλώνονται στη Γεννήτρια του Λώλου, όπως προέκυψε από την ανάγνωση του κόμικ

Λώλος_Υπόσκαφη

49

Στο...Α της Αθήνας Το να γράφεις για τη στοά και συγκεκριμένα την αθηναϊκή στοά, είναι σα να ψηλαφίζεις κατασκευές της Ακρόπολης στην μετά Κορρέ εποχή4. Η σύγχρονη αθηναϊκή στοά μοιάζει με ένα υβρίδιο της ιερής, υπό το βλέμμα θεών και αρχιτεκτόνων, αρχαιοελληνικής και της προπολεμικής Ευρωπαϊκής στοάς, έτσι όπως εκείνη αναθεωρήθηκε και εισήχθηκε στην Ελλάδα. Οι παραλλαγές του αρχετύπου μπορούν να συναντηθούν άλλοτε ως περίστυλα των πολυκατοικιών και άλλοτε ως δίοδοι που οδηγούν στον πυρήνα του κτιρίου ή και διαπερνούν. Είναι δύο διαφορετικές αισθητικές εμπειρίες. Όλοι μας έχουμε βρεθεί εκτεθειμένοι έξω στο δρόμο μια βροχερή μέρα του Σεπτέμβρη ή μία καυτή μέρα του Ιούλη, και τρέξαμε βιαστικοί να κρυφτούμε μέσα σε μια στοά. “Μέσα στη στοά”, “έξω στη στοά”, “κάτω από τη στοά” μοιάζουν σκέψεις ενός νου που ακόμα δεν έχει κατασταλάξει για το ποια είναι η φύση του χώρου. Αναμφισβήτητα αυτή η αισθητική εμπειρία διαφέρει, ανάλογα με τον τρόπο που προσεγγίζουμε τη στοά και κατ’ επέκταση τον τρόπο που προσεγγίζουμε το κτίριο. Από τη μία μεριά, οι περίστυλες στοές είναι το μέρος του κτιρίου που έχει την ιδιότητα να αποτελεί ταυτόχρονα και μέρος του δημόσιου χώρου. Ο χώρος ανάμεσα στην κιονοστοιχία και το σηκό της πολυκατοικίας πάσχει από αυτή την εννοιολογική κρίση ταυτότητας, ενώ καθιστά (α)σαφές το ποίο είναι το περίγραμμα του κτιρίου. Μοιάζει επομένως με έναν χώρο που δεν προορίζεται για κατοίκηση, περισσότερο με μια χειρονομία που σκοπεύει να δώσει βάθος στο κτίριο. “Η περίμετρος του κτιρίου αποτελεί την υψηλότερη διαβεβαίωση για κάτι που υπάρχει πέραν αυτού”5, και η στοά αποτελεί το μέσο. Από την άλλη, η στοά μπορεί να αποτελεί εκείνο το μέρος του κτιρίου, που σαν οισοφάγος τροφοδοτεί το στομάχι του. Οι χρήσεις που συναντούμε εκατέρωθεν, περιδιαβαίνοντας μια τέτοια στοά, προσδίδουν στο κτίριο μια αυτονομία, μεταμορφώνοντάς το σε μια κρυφή πόλη. Η στοά γίνεται ο δρόμος της. Αν είμαστε τυχεροί, μπορεί να υπάρχουν και διάδρομοι, μικρότεροι 4 βλ. το κόμικ(;) του Μανόλη Κορρέ(“Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα”, Μέλισσα, Αθήνα, 1995) που αφηγείται την πορεία των μαρμάρων του Παρθενώνα από το λατομείο, μέχρι την τοποθέτησή τους στο μνημείο.

5 Κοτιώνης Ζήσης, “Το άγγιγμα του Κτιρίου”, 44 Ιστορίες της Αρχιτεκτονικής, Εκκρεμές, Αθήνα 2001

50

Από την Gotham City στην Athens City

και σκοτεινοί, που οδηγούν σε μυστικές γωνιές ή υπόγεια, και καλούν να τα ανακαλύψουμε. Το παιχνίδι αυτό, στο οποίο ο θησαυρός είναι το εύρημα και όχι το εύρημα ο θησαυρός, φαίνεται να γίνεται τόσο βαθειά στον οργανισμό του κτιρίου, ώστε η πόλη και η μελέτη της μοιάζει περισσότερο μακρινή. Το σύμπλεγμα των δαιδαλωδών διαδρόμων μοιάζει να κολυμπάει μέσα στο περίγραμμα που ορίζει ο όγκος του κτιρίου και μία πιθανή αξονομετρική χαρτογράφησή τους θα έμοιαζε με αυτές των Πυραμίδων της Αιγύπτου. Αντίθετα οι στοές που συγκροτούνται με κιονοστοιχία σε καλούν να τις αποδόσεις κατοψικά, σαν να μην πρέπει να διαταράξεις την αρχετυπική αυτή διάταξη ή προοπτικά για να αναδείξεις το εσωτερικό κανόνα της, το ρυθμό της. Ξεκινώντας λοιπόν αντίστροφα την πορεία, η εσωτερική αναδημιουργία της στοάς μέσα μας, μας βοηθά να αντιληφθούμε καλύτερα το πώς τη διαβάζουμε και αυτό είναι εννοιολογικά εγγύτερο σε αυτό που η στοά είναι.

Οδοιπορικό: 485 μέτρα ή 730 βήματα, από τη Βιβλιοθήκη στη Βαρβάκειο Αγορά. Μανιδάκη Eύα, Δεμίρης Θανάσης, “Περπατώ εις την πόλη όταν ο λύκος είναι εδώ”, περιοδικό “κοντείνερ”, τεύχος 3, αφιέρωμα_πόλη, Ιανουάριος 2010

51

Λώλος_Υπόσκαφη

Η Αθήνα Υπόσκαφη Νέος Κόσμος, Χριστούγεννα 19926_ Άγνωστοι δράστες εισέρχονται ανενόχλητοι στο θησαυροφυλάκιο της Τράπεζας Εργασίας στην οδό Καλλιρρόης 19 και διαρρηγνύοντας 300 θυρίδες αποσπούν αντικείμενα υπολογιζόμενης αξίας 10 εκατομμυρίων ευρώ. Το μεγάλο ριφιφί στην Καλλιρρόης θα μείνει στην ιστορία, όχι μόνο για το σχεδιασμό και εκτέλεση επιπέδου Χολιγουντιανής παραγωγής, αλλά κυρίως για τον τρόπο που οι δράστες μπήκαν στο θησαυροφυλάκιο. Προσποιούμενοι τους εργάτες της ΕΥΔΑΠ, μέσα από ένα φρεάτιο στην κοίτη του Ιλισσού και με αυτοσχέδιο εξοπλισμό, έσκαψαν τούνελ 23,8 μέτρων. Αυτό τους οδήγησε στις θυρίδες και μάλιστα με τρόπο που δεν κινούσε υποψίες στην επιφάνεια7.

6 ΣΠΥΡΟΣ ΚΟΥΝΤΟΥΡΗΣ, Έθνος 7 αυθαίρετη αυτή στοά προκάλεσε σάλο, μεταξύ άλλων, και στην Αρχαιολογική υπηρεσία, καθώς δεν έλαβε τις απαραίτητες προφυλάξεις για την προστασία των αρχαίων

52

Από την Gotham City στην Athens City

Στοές στο λόφο του Αρδηττού. Σκαρίφημα κάτοψης από ερασιτεχνική ομάδα εξερεύνησης. Πηγή: www.iranon.gr, από το χρήστη Cernavus, η ταυτότητα του οποίου παραμένει κρυφή.

Λώλος_Υπόσκαφη

53

Η υπόσκαφη Αθήνα αποτελεί έναν ανεξερεύνητο παράδεισο (ή μάλλον κόλαση), που έχει δώσει τροφή για τη σύλληψη δεκάδων αστικών μύθων. Πίσω από ακραίες θεωρίες για υπόγειες σήραγγες κάτω από τον Παρθενώνα, τη σύνδεση του Λυκαβηττού με τον Στρέφη, ή ακόμα και με την Πεντέλη, κρύβεται μία αλήθεια. Η Αθήνα έχει ένα πλήθος φυσικών και τεχνητών κοιλωμάτων στο υπέδαφος της, μεμονωμένα ή σε δίκτυα, τα οποία την διατρέχουν. Το τελευταίο χρονικά τέτοιο δίκτυο, και το πιο σημαντικό για την Αθηναϊκή καθημερινότητα, είναι το Μετρό. Κατά τη διάρκεια των εκσκαφών, το αρχαίο υπόστρωμα της Αθήνας διατρήθηκε και έφερε στο φως εκατοντάδες αρχαιολογικά ευρήματα, τα σημαντικότερα από τα οποία εκτίθενται σήμερα σε ειδικά διαμορφωμένους σταθμούς. Ένας άλλος σταθμός, αυτός της Ομόνοιας, είναι αρκετά πιο αδικημένος. Πάρα τη σπουδαιότητα του και τις ροές πληθυσμών που φιλοξενεί, το εσωτερικό του είναι ένας αχανής σε κάτοψη χώρος με αποπνικτικά χαμηλό ύψος. Από την άλλη, η πλατεία που βρίσκεται ακριβώς από πάνω του, για διαφόρους λόγους, είναι δυσλειτουργική και δυσανάλογα μεγάλη για τον πληθυσμό που την χρησιμοποιεί. Για αυτούς τους λόγους, ο αρχιτέκτονας Χάρης Σαββίδης προτείνει την “ανατίναξη” της πλατείας Ομονοίας, με σκοπό να φέρει στην επιφάνεια το πρώτο επίπεδο του ηλεκτρικού8.

8 Ρηγόπουλος Δημήτρης, “Ομόνοια, η ώρα για την επόμενη ημέρα”, έντυπο Τέχνες και Γράμματα της Καθημερινής, 24/10/10, σ3

Διαγραμματική τομή του Χ. Σαββίδη για την Ομόνοια μετά την έκρηξη

54

Από την Gotham City στην Athens City

Ταξής_Ασπρόμαυρο Kuroshiro_Dragons χαρακτήρες: 2 αντίπαλοι γκραφιτάδες

Ταξής_Ασπρόμαυρο

τόπος: Αθήναπεδίο μάχης αρχιτεκτονική: ελεύθερες επιφάνειες

55

56

Από την Gotham City στην Athens City

Ο Δημήτρης Ταξής είναι νέος δημιουργός, απόφοιτος της Α.Σ.Κ.Τ., και δραστηριοποιείται στο χώρο της street art και των κόμιξ. Αφηγείται σκληρές αλλά ταυτόχρονα λυρικές, μικρές ιστορίες δρόμου, με φαντασιακές προεκτάσεις. Η αστικότητα της Αθήνας είναι αναπόσπαστο στοιχείο του έργου του και αυτό φαίνεται στον τρόπο που παρουσιάζει την πόλη. Από το πρώτο άλμπουμ του, Kuroshiro(ασπρόμαυρο στα Ιαπωνικά), ξεχωρίσαμε την ιστορία “Dragons”. Είναι μία ιστορία χωρίς λόγια που μας αφηγείται την μάχη ανάμεσα σε δύο γκραφιτάδες για την διεκδίκηση μίας γειτονιάς. Η ιστορία ξεκινά με ένα δορυφορικό πλάνο της Αθήνας. Το σημείο λήψης κατεβαίνει για να μας αποκαλύψει τον πρωταγωνιστή να την ατενίζει από το δώμα μιας πολυκατοικίας, ψάχνοντας το κατάλληλο σημείο για να γράψει. Όταν θα εμφανιστεί και ο αντίπαλος γκραφιτάς, το αστικό τοπίο και οι ελεύθερες επιφάνειες του θα γίνουν το πεδίο της μάχης τους. Η ιστορία τελειώνει δείχνοντας δύο δράκους(άσπρο και μαύρο) που συμβολίζουν τα πνεύματα των δύο ηρώων, να πολεμούν πάνω από την Αθήνα. Πέρα από το συμβολισμό του άσπρου, ως καλού και αγνού, και του μαύρου, ως κακού και σκοτεινού, η αντίθεση τους εκφράζεται από τον Ταξή σε αυτή την ιστορία σε πολλά επίπεδα. Συγκεκριμένα, ο δημιουργός επιλέγει να την αφηγηθεί χωρίς χρώμα και χωρίς λόγια. Έτσι η γραμμή του και η ευρηματική χρήση του ασπρόμαυρου γίνονται κομβικά σημεία της αφήγησης. Η έμφαση δίνεται στη γραμμή του. Παχιά, αδρή, με ενιαίο πάχος και έντονη σχηματοποίηση. Το μαύρο μελάνι, χωρίς καν τόνους του γκρι, γεμίζει τα περιγράμματα και τα νοηματοδοτεί, δίνοντάς τους όγκο, βάθος και σκιά. Το φως και η σκιά σε συνδυασμό με την παραστατική ακρίβεια δίνουν τελικά το χαρακτήρα και την ατμόσφαιρα της ιστορίας αυτής.

Ταξής_Ασπρόμαυρο

57

58

Από την Gotham City στην Athens City

Η αφήγηση του Ταξή παρουσιάζει πολλά κοινά με αυτή του Κωνσταντίνου Παπαμιχαλόπουλου στον Γιάπωνα1. Όπως και σε άλλους Έλληνες κομίστες, θα δούμε και στους δύο την εμφανή επιρροή του γιαπωνισμού2. Σημαντικότερο όμως, για μας, κοινό τους είναι η ασπρόμαυρη απόδοση της Αθήνας και ο τρόπος με τον οποίο αυτό εντάσσεται στην πλοκή. Ερωτώμενος σε συνέντευξή του ο Παπαμιχαλόπουλος για την εμμονή του στο ασπρόμαυρο, απαντά: “ [...] Γεννημένος στην Αθήνα, δεν μπορώ να ισχυριστώ πως οι προσλαμβάνουσες εικόνες γύρω μου ήταν αμιγώς έγχρωμες.”3 Αντίθετα όμως με τον Ταξή που σχεδιάζει λεπτομερή ασπρόμαυρα σκηνικά της Αθήνας, ο Παπαμιχαλόπουλος δουλεύει με μεγάλες λευκές ή μαύρες επιφάνειες και σημειακή χρήση κάποιον σκηνογραφικών κατασκευών που μας υπονοούν την Αθήνα.

1 Παππαμιχαλόπουλος Κωνσταντίνος, Ο Γιάπωνας, Futura, Αθήνα 2000 2 Η Ιαπωνία σε πολλά σημεία της ιστορίας επηρέασε (και επηρεάστηκε) από τον δυτικό πολιτισμό. Στις μέρες μας ένα νέο ρεύμα γιαπωνισμού, που προέρχεται κυρίως από τα Manga, τα Anime, τον Ιαπωνικό κινηματογράφο και τις διάφορες δυτικοποιημένες εκδοχές τους, είναι εμφανές στη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία.

3 “Επιλαρχία: Ζωή σε Άσπρο-Μαύρο”, συνέντευξη του Κ.Παπαμιχαλόπουλου από τον Χρήστο Ξανθάκη, ‘9’ της Ελευθεροτυπίας, τεύχος 304, 2006, σ9

Ο Γιάπωνας του Παπαμιχαλόπουλου, την πρώτη φορά που αντικρίζει την Αθήνα

Ταξής_Ασπρόμαυρο

59

Η Αθήνα Ασπρόμαυρη Ιστορικά το ασπρόμαυρο επιβλήθηκε στα κόμιξ λόγο τεχνολογίας και κόστους. Σήμερα όμως που το χρώμα είναι η αυτονόητη επιλογή στα περισσότερα έντυπα ευρείας κυκλοφορίας και η διαφορά κόστους με το ασπρόμαυρο είναι μικρή, το ασπρόμαυρο είναι καλλιτεχνική επιλογή. Από την πανκ μουσική, στα φτηνά αυτοσχέδια περιοδικά, στα άντεργκραουντ φωτοτυπημένα κόμιξ, το ασπρόμαυρο δημιούργησε τη δική του κουλτούρα. Οι περισσότεροι δημιουργοί κόμιξ ξεκίνησαν από μικρά, χαμηλού κόστους έντυπα (φάνζιν). Κάποιοι από αυτούς διατήρησαν την αισθητική αυτών τον εντύπων και στο μετέπειτα έργο τους, εξελίσσοντάς το σε μία ολοκληρωμένη εικαστική άποψη. Όπως και στη φωτογραφία4, έτσι και στα κόμιξ, το ασπρόμαυρο χρησιμοποιείται για την ικανότητα του να περιγράφει την πραγματικότητα με μια αφαίρεση. Ταυτόχρονα προστατεύει τον δημιουργό από κινδύνους της εικαστικότητας και της αληθοφάνειας. Μόνο και μόνο η μεταφορά της χρωματικής Καρέ από το Sin City του Frank Miller πληροφορίας του πραγματικού κόσμου στην κλίμακα του γκρι, ή ακόμα πιο δραματικά μόνο σε μαύρο και άσπρο, οδηγεί τον καλλιτέχνη ένα βήμα πιο κοντά στην μεταμόρφωση του κόσμου αυτού σε κάτι νέο. Η αφαίρεση αποτελεί σημαντική επιδίωξη του δημιουργού ιδιαίτερα στα κόμιξ, καθώς μέσω αυτής είναι ευκολότερο να επιτευχθεί η ταύτηση του αναγνώστη με τα πρόσωπα του έργου και άρα η συμμετοχή του στην αφήγηση5. Τέλος, με τα χρώματα του πραγματικού κόσμου να συνενώνονται και να ακεραιοποιούνται σε άσπρο ή μαύρο, η ατμόσφαιρα αποφορτίζεται από το συναισθηματισμό και τη διάθεση των χρωμάτων, κορυφώνεται η πλοκή της ιστορίας και δίνεται έμφαση στο σχέδιο.

4 Ριβέλης Πλάτων, Εισαγωγή στην Καλλιτεχνική Φωτογραφία, Φωτοχώρος, Αθήνα, 2000, σ 55 5 McLoud Scott, Understanding Comics: the Invisible Art, HarperPerennial, NY, 1994, κεφ. 2

60

Από την Gotham City στην Athens City

“[...] ο τόπος ετούτος είναι σαν μαχαίρι[...] αποτελείται από δύο κομμάτια ενωμένα αλλά αντίθετα. Το ένα είναι όπως η λαβή, από μαλακό στην υφή, τορνευμένο ξύλο. Το άλλο είναι όπως η λεπίδα, από σκληρό γυμνό ατσάλι. Το ένα είναι για να πιάνεται. Το άλλο είναι για να κόβει.” μιλώντας για την Ελληνικότητα. Τάσος Μπίρης6 6 Μπίρης Κ. Τάσος, Με την σκέψη στην αρχιτεκτονική, Παπασωτηρίου, Αθήνα 1999, σ114

δισέλιδο από το apeb.o.t., αρ.3, μία έκδοση της κολλεκτίβας “Ατίθασα Νιάτα”, Αθήνα, 2007

Ταξής_Ασπρόμαυρο

61

Αυτό που έχει περισσότερο ενδιαφέρον είναι το κατά πόσον ο ίδιος ο χαρακτήρας της Αθήνας έχει οδηγήσει τους περισσότερους δημιουργούς κόμιξ στο να την αποδώσουν ασπρόμαυρα. Το φως, τα υλικά , η πυκνότητα της οπτικής της πληροφορίας και τα ίδια τα χρώματα της κάνουν την Αθήνα να επιζητά το ασπρόμαυρο σχέδιο. Πυκνό μαύρο μελάνι πλάθει τους όγκους της Αθήνας με τρόπο αντίστοιχο προς τις σκληρές σκιές που γράφει επάνω της ο Αττικός ήλιος. Ένα πάττερν από zip-a-tone ή μια πιτσιλιά εικονογραφεί το στερεοτυπικό γκρι του τσιμέντου, της ασφάλτου, της σκόνης και του καυσαερίου της. Αδρές γραμμές και τραχύ σκίτσο αποτυπώνουν την ατμόσφαιρα των δρόμων της. Εν τέλει ίσως η Αθήνα να είναι μία πόλη των ακραίων αντιθέσεων, άσπρη ή μαύρη. Από την άλλη, αυτή η ασπρόμαυρη αντίληψη για την πόλη και την αρχιτεκτονική, που έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα, αλλά υποστηρίχθηκε εκ νέου και σχεδόν δογματικά από τον μοντερνισμό, ενδεχομένως ενέχει κάποιους κινδύνους. Ο Kengo Kuma, μιλώντας για μία οργανική αρχιτεκτονική, αναφέρει πως το δίπολο ως εργαλείο είναι μάλλον ξεπερασμένο7.

7 Kengo Kuma and Associates, Studies in Organic, Toto, Tokyo, Japan, 2009

62

Από την Gotham City στην Athens City

Τα δύο πρόσωπα της Αθήνας Η πόλη μπορεί να ιδωθεί ως ένας οργανισμός που λειτουργεί το πρωί και κοιμάται το βράδυ. Μέσα από το ρυθμό ζωής των κατοίκων της, παρουσιάζει περιοδικότητα κατά τη διάρκεια της μέρας. Ωστόσο, η μέρα με την νύχτα δεν φαίνεται να έχουν τόσο σαφή όρια για τους Αθηναίους. Η ειδική κατηγορία των ξενύχτηδων, για παράδειγμα, βγαίνει από το σπίτι μετά τα μεσάνυχτα και πολλές φορές επιστρέφει μετά το ξημέρωμα. Η Αθήνα φαίνεται να είναι ένας οργανισμός που μεταμορφώνεται τη νύχτα όπως και οι κάτοικοί της. Αν το πρωί μιας Αθηναϊκής μέρας, οφείλει την τουριστική του εικόνα στον λαμπερό ήλιο, το ξενύχτι υπόσχεται να την συνεχίσει με τους δικούς του κανόνες. Αυτή η μεταμόρφωση της Αθήνας είναι περισσότερο ορατή στο κέντρο της, όπου συγκροτούνται νησιά νυχτερινής διασκέδασης όπως στο Γκάζι, αλλά και σε συγκεκριμένους δρόμους όπως η Λ. Συγγρού. Ειδικότερα στη δεύτερη, έχουμε την ακραία αντίθεση της σιωπής του πρωινού στα γραφεία πολυεθνικών εταιριών με την νυχτερινή εικόνα της, τύπου Ελληνικού Βέγκας. Η Συγγρού το βράδυ μεταμορφώνεται στο strip των Μπουζουκιών, των Στρίπ Κλάμπ και των εκδιδόμενων transvestite. Η μεταμόρφωση αυτή υφίσταται σε δύο επίπεδα. Στο επίπεδο του δρόμου, που χρησιμοποιούν όχι μόνο οι χρήστες αλλά και οι περαστικοί, αλλά και στο επίπεδο μεμονωμένων κτιρίων. Η Συγγρού αποκτά μια δεύτερη αναγνώσιμη όψη τη νύχτα. Αυτή με τις διαφημίσεις των νυχτερινών μαγαζιών, που όντας πιο λαμπερές, με περίεργα σχέδια και προκλητικά χρώματα, επισκιάζουν τις υπόλοιπες. Το πρωί βγάζει τη μάσκα της. Τα κτίρια που φιλοξενούν τα κέντρα αυτά, χωρίς τα φανταχτερά τους σύμβολα, που σε καλούν να εισέλθεις, κρύβονται τις πρωινές ώρες, στην ομογενοποιημένη όψη των μεγάλων γραφειακών συγκροτημάτων. Τα ίδια κουφάρια μεταμορφώνονται. Έτσι, χώροι που στο εσωτερικό τους φιλοξενούν διαφορετικά θεάματα, ανά τακτά χρονικά διαστήματα, ανάλογα με τη νέα σκηνογραφία που επιλέγεται ή τη νέα διάταξη που αυξάνει την χωρητικότητα, σχεδιάστηκαν με την πρόθεση να στεγάσουν γραφεία, εμπόριο ή υπηρεσίες. Η ολική μεταμόρφωση της Συγγρού, από τα ενδότερα των κτιρίων της μέχρι την επιδερμίδα που συγκροτούν οι όψεις τους στον δρόμο, αποτελεί αφορμή για να μιλήσουμε για το δεύτερο πρόσωπο της Αθήνας, όχι αυτό του φωτός αλλά εκείνο της σκιάς. Το αυθαίρετο, το ανήθικο και το παράνομο, κρύβονται στο σκοτάδι της Αθηναϊκής νύχτας ενώ ταυτόχρονα, κατά έναν οξύμωρο τρόπο, κάνουν τα πάντα για να προβληθούν.

Ταξής_Ασπρόμαυρο

63

Το κτίριο της Αυτοκίνησης του Π. Τουλιάτου, ένα από τα πιο σημαντικά παραδείγματα ξύλινης αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Κάτω, η διασκευή του σε νυχτερινό κέντρο.

64

Από την Gotham City στην Athens City

Pan Pan_Κοινότοπο Common Comics#5 Πρωταγωνιστής: Οδυσσέας

Pan Pan_Κοινότοπο

65

Τόπος: Αθήνα, Κέντρο/ Νησί Αρχιτεκτονική: σπίτι στην Αθήνα/ σπίτι στο νησί

καρέ από το “Τώρα ξυπνάω με τον Ήλιο”, του Π.Πανταζή

66

Από την Gotham City στην Athens City

Απόφοιτος αρχιτεκτονικής σχολής, ο Pan Pan, κατά κόσμον Παναγιώτης Πανταζής, αποτελεί μια ιδιότυπη περίπτωση δημιουργού. Η αρχιτεκτονική της πόλης και η απόδοση της στα κόμικ του προσεγγίζεται με ιδιαίτερη ανησυχία. Έχοντας μεγαλώσει στο κέντρο της Αθήνας, έχει μάθει από μικρός να παίζει στους δρόμους της, να την εξερευνεί και να βρίσκει μικρούς παραδείσους μέσα στην ασχήμια της. Με τον ίδιο ακόμα ενθουσιασμό, εμπνέεται για τις ιστορίες του από πραγματικά γεγονότα και βιώματά, κάτι που βοηθά στη ρεαλιστική και άμεση απόδοσή τους. Αν και με την πρώτη ματιά δεν είναι τόσο εντυπωσιακά όσο άλλα κόμικ, τα έργα του Πανταζή δεν αργούν να κερδίσουν τον αναγνώστη1. Η δύναμή τους έγκειται στην γοητεία του κοινότοπου, την ιδιότητά του να μας απορροφά και να μας κάνει να ταυτιστούμε μαζί του. Στο συγκεκριμένο κόμικ, το 5ο μέρος της σειράς Common Comics, ο Πανταζής αφηγείται την ιστορία τριών παιδικών φίλων, του Οδυσσέα, του Βασίλη και της Ουλένκα. Το τρίγωνο περιπλέκεται όταν βρεθεί ανάμεσα στον έρωτα και τη φιλία. Ο Οδυσσέας πρωταγωνιστεί σε δύο παράλληλες ιστορίες. Τις διακοπές του στο Νησί, και τη ζωή του αφού επιστρέψει στην Αθήνα. Οι δύο ιστορίες πλέκονται δίνοντας ρυθμό και ποικιλία στην αφήγηση. Στιγμές της μίας εισβάλουν στην άλλη, άλλοτε σαν νοσταλγικές σκέψεις στο μυαλό του Οδυσσέα και άλλοτε σαν υπόμνηση μιας πιεστικής πραγματικότητας. Η αλληλεπίδραση των δύο ιστοριών, που μοιάζει με το ιδεολογικό ή διαλεκτικό μοντάζ του Αϊζενστάιν, έχει σκοπό να δώσει ένταση στην αφήγηση και να φορτίσει συναισθηματικά τον αναγνώστη. Η αρχιτεκτονική αποδίδεται στο έργο του Πανταζή με αντιπροσωπευτικές εικονογραφήσεις της πόλης και της ζωής σε αυτήν όπως η τυπική Αθηναϊκή πολυκατοικία, τα ρετιρέ και η ζωή στο δρόμο. Ταυτόχρονα ο δημιουργός εφαρμόζει μια μορφή αφαίρεσης στη γραμμή, ενώ συνειδητά δε δίνει τα ονόματα των τόπων όπου εκτυλίσσεται η πλοκή. Με αυτόν τον τρόπο οι τόποι που απεικονίζονται ανήκουν μεν στην Αθήνα ή στα Ελληνικά νησιά αντίστοιχα αλλά ταυτόχρονα ο κάθε αναγνώστης μπορεί να προβάλει πάνω τους τα δικά του βιώματα και έτσι να τα ιδιοποιηθεί. Κορυφαία στιγμή του κόμικ αποτελεί ένα τετρασέλιδο διασπασμένο σε ένα κάναβο από σύντομα καρέ, το οποίο αποδίδει με ξεχωριστό τρόπο τη ροή του χρόνου στην πόλη.

1 σημείωση: κάποια από τα στοιχεία προέκυψαν από τη συζήτηση που είχαμε με το δημιουργό το Νοέμβριο του 2010

Pan Pan_Κοινότοπο

67

68

Από την Gotham City στην Athens City

Ο ήχος της Αθήνας ως το άυλο δομημένο περιβάλλον της Σημαντικό στοιχείο για την αποκρυπτογράφηση των κόμιξ του Πανταζή είναι ο ήχος. Εμπνεόμενος από τον ήχο της Αθήνας, μεταγράφει το θόρυβο, την ηχορύπανση αλλά και τους ευχάριστους ήχους της σε μουσική που συνοδεύει τα κόμιξ του, με τη μορφή σάουντρακ. Ο ήχος του 5ου Common Comics είναι “μία μικροκαμωμένη συμφωνία τζαζ πιάνου και εσωστρεφούς beat που μπορεί να συνοδεύσει πολλές αθηναϊκές ιστορίες”2. Ο συνδυασμός της ανάγνωσης του κόμικ, με την ακρόαση μουσικής ειδικά γραμμένης για αυτό, το ανάγει σε συνολική εμπειρία των αισθήσεων, αντίστοιχη του κινηματογράφου. Η σχέση όμως ήχου και αφήγησης δεν σταματά εδώ. Οι μεγάλες σιωπές, η έλειψη διαλόγου και αφηγητή και η αντίστιξή τους με σημειακούς ήχους είναι τεχνικές που ο Πανταζής χρησιμοποιεί συχνά για να αποδώσει το ηχητικό τοπίο της Αθήνας. Η πολύβουη Αθήνα έχει κτίσει μία κακή φήμη σχετικά με το ηχητικό της περιβάλλον. Οργανισμοί μελετούν τους δείκτες ηχορύπανσής της, ενώ οι εφημερίδες δημοσιεύουν ανά τακτά χρονικά διαστήματα χάρτες θορύβου. Από την άλλη μεριά, όπως λέει ο Δ. Φιλιππίδης, ο θόρυβος είναι ταυτόχρονα ένδειξη ζωντάνιας για μία πόλη3.

2 Νένες Γιάννης, “Η ζωή ειναι κόμικς, μωρό μου”, Athens Voice τεύχος: 298 - 21/04/2010 3 Φιλιππίδης Δημήτρης, Εφήμερη και Αιώνια Αθήνα, Π.Ι. Ομίλου Πειραιώς, Αθήνα, 2009, σ83

Pan Pan_Κοινότοπο

69

Μουσικοί του δρόμου, πάγκοι με CD, τελάληδες σε αγορές και ήχοι εργοταξίων συμπληρώνουν ένα πλούσιο ηχητικό τοπίο4 το οποίο, ανεξάρτητα από την Δυτική ή Ανατολίτικη καταγωγή του, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της Αθηναικής αστικότητας. Ο Οδυσσέας, ήρωας του δημιουργού, προσπαθεί να δραπετεύσει από το ηχητικό συνονθύλευμα της πόλης και τους ρυθμούς της, καταφεύγοντας είτε στο νησί είτε στο ρετιρέ όπου διαμένει. Το ρετιρέ της ελληνικής πολυκατοικίας επιτυγχάνει συχνά την αποσύνδεση του από το δρόμο, τόσο οπτικά όσο και ηχητικά, με αποτέλεσμα να γίνεται το στερεοτυπικό καταφύγιο των κατοίκων της. Η μετάφραση της λέξης retirer στα ελληνικά, ως απομονώνομαι, καθιστά την ονομασία αυτού του χώρου, στο έργο του Παν Παν, σχεδόν ταυτόσημη με το σκοπό που εξυπηρετεί. Το ρετιρέ υιοθετήθηκε και δόμησε με τον κανόνα του την κορυφογραμμή των Αθηναϊκών δρόμων, καθιστώντας το έναν από τους πιο αναγνωριστικούς τύπους της. Με αυτόν τον τρόπο ενώ το ρετιρέ εκφράζει τον πιο ιδιωτικό και απόμακρο χώρο της πόλης, ησυχαστήριο και τόπο περισυλλογής, ταυτόχρονα η επαναληπτικότητά του τον καθιστά κοινότοπο.

4 Για μία συστηματική καταγραφή, ανάλυση και παρουσίαση του ηχιτικού τοπίου της Αθήνας, βλ. Athens By Sound, Ελληνική συμμετοχή στην 11η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στη Βενετία. Επιμελητές: Καρανδείνου Αναστασία, Αχτύπη Χριστίνα, Γιαμαρέλος Στυλιανός

Σελίδα από το Acme Novelty Library, του Chris Ware

70 Από την Gotham City στην Athens City

Pan Pan_Κοινότοπο

71

Κοινά Κόμιξ, Κοινή Αθήνα, Κοινός Τόπος Σε μία εποχή που ακόμα και τα πιό κρυφά όνειρα της επιστημονικής φαντασίας του ‘80 έχουν γίνει πραγματικότητα, η τέχνη και η δημιουργία στρέφονται στην καθημερινότητα. Καλλιτέχνες και κοινό έχουν κορεστεί από τα δημιουργικά Εγώ και τις υπερβολικές κατασκευές της φαντασιάς και οδηγούνται σε μία ανάγκη για περισσότερη αλήθεια, όπως λέει ο Θ. Μουτσόπουλος5. Αυτή η έννοια, ξεχασμένη από την εποχή του Μοντερνισμού, φαίνεται να επιστρέφει και στο έργο νέων δημιουργών κόμιξ. Ο Chris Ware, ένας από τους πρωτοπόρους αυτού του κινήματος, κατάφερε να δημιουργήσει ιστορίες με εσωτερικότητα, ήρωες βαθύτατα ανθρώπινους και τοπία με πρωταγωνιστικό ρόλο στην εξέλιξη της πλοκής. Μέσα στα πλαίσια των κόμιξ και με πολύ αφαιρετικό σχέδιο απέδειξε πως το μέσο αυτό έχει απεριόριστες δυνατότητες να αφηγηθεί ιστορίες που ξεφεύγουν κατά πολύ από τα επικρατέστερα υπέρ-ηρωικά κόμιξ. Ομοίως, τα κόμιξ του Πανταζή, μας προκαλούν να αναζητήσουμε το κοινότοπο στην Αθήνα. Το ρυθμικό μοτίβο με το οποίο αναπτύχθηκαν οι Αθηναϊκές Πολυκατοικίες, την επαναληπτικότητα των ανθρώπινων συμπεριφορών, την απομόνωση των προαστίων και την αλήθεια που κρύβεται στην καθημερινότητα. Αυτός είναι και ο λόγος που κάνει την γραφή του Πανταζή τόσο σύγχρονη. Από την άλλη μεριά, αυτή η έμφαση στην απλότητα και την καθημερινότητα, μπορεί να μην είναι και τόσο κοντά στην αλήθεια. Ο Αθηναίος στην καθημερινότητά είναι αναγκασμένος να αλλάζει διαρκώς ρόλους στις συναναστροφές του με άλλους ανθρώπους. Αυτή του η ιδιότητα, σε συνδυασμό με τις διαρκείς προσπάθειές του να επιβιώσει μέσα στο αστικό πεδίο μάχης, που είναι η Αθήνα, μας οδηγεί στον ισχυρισμό πως οι περισσότεροι Αθηναίοι είναι σούπερ-ήρωες με μυστικές ταυτότητες. Από όποια πλευρά κι αν το δούμε, αυτή η στροφή προς το κοινότοπο(ή τον κοινό τόπο), προς την εσωτερικότητα και τη λιτότητα, στην μετά-κρίσης εποχή, μοιάζει επιβεβλημένη. Η μιντιακή αρχιτεκτονική, η αρχιτεκτονική της εμφάνισης και της προβολής, και η αρχιτεκτονική που στέκεται καλύτερα σε σελίδες περιοδικών παρά όταν βιώνεται, δεν είναι αποτελεσματική στην ελληνική πραγματικότητα. Το παράδοξο είναι πως σε αυτή την κατεύθυνση μας ωθεί ένα κατά τα άλλα οπτικό μέσο, τα κόμιξ.

5 Μουτσόπουλος Θανάσης, “Το ανεξέλεγκτο κατοικείν”, Ιστορία και Θεωρία 6, Σημειώσεις Μαθήματος, σ96

72

Από την Gotham City στην Athens City

Μιλονόγιαννης_ Cyberpunk OLD CITY BLUES

Μιλονόγιαννης_Cyberpunk

73

Πρωταγωνιστής: Ντετέκτιβ Σολάνο Τόπος: Νέα Αθήνα Αρχιτεκτονική: Μετα-αποκαλυπτική

74

Από την Gotham City στην Athens City

Ο δημιουργός γεννήθηκε στο Meryland των Ηνωμένων Πολιτειών το 1988 και μεγάλωσε στην Κρήτη. Είναι κάτοικος Αθηνών από το 2006 και σπούδασε Σκίτσο και Κόμικ. Στην απόδοση της μελλοντικής Αθήνας εντάσσει διεθνή στοιχεία, γιατί όπως ο ίδιος δηλώνει δεν τον ενδιαφέρει μόνο η μελλοντική Αθήνα, αλλά και ο σχολιασμός της διεθνούς πραγματικότητας. Το Old City Blues είναι το πρώτο του κόμικ που δημοσιεύεται σε ηλεκτρονική μορφή, στο διαδίκτυο, και ανήκει στη cyberpunk αισθητική. Σε αυτή τη σειρά κόμικ ο νεαρός δημιουργός αφηγείται μια ιστορία δράσης η οποία εκτυλίσσεται στην Αθήνα, έτσι όπως την φαντάζεται στο μέλλον μετά από μία μεγάλη πλημμύρα. Η Παλιά Αθήνα προβάλει με το βράχο της Ακρόπολης μέσα από τα τείχη που έχουν κτιστεί και οριοθετούν τον χώρο της Νέας Αθήνας. Ξένοι επενδυτές, εταιρίες υψηλής τεχνολογίας και μεγαλοεργολάβοι δόμησαν τη Νέα Αθήνα και τώρα εξουσιάζουν με τη δύναμη που τους δίνει ο πλούτος και ψηφιακή εξάρτηση των κατοίκων. Άνθρωποι και cyborg συμβιώνουν σε μια πόλη που κυριαρχείται από δίκτυα αυτοκινητοδρόμων στους οποίους κινούνται με μεγάλη ταχύτητα τα οχήματα των πρωταγωνιστών. Η ανθρώπινη κατοικήσιμη πλευρά μιας χαώδους, και υπό κατάρρευσης, πόλης διαφαίνετα μονάχα στη Chinatown, στοιχείο της παγκόσμιας πολυπολιτισμικής Βαβέλ, αλλά και της μαζικής μετανάστευσης, που υπάρχει στην Ελλάδα και ιδιαίτερα το Αθηναϊκό κέντρο. Γενικότερα στη γραφή του δημιουργού παρατηρούμε την υπεροχή της cyberpunk αισθητικής σε βάρος της ελληνικότητας και του τοπικού αρχιτεκτονικού ιδιώματος. Η πρόθεση του δημιουργού να αντιμετωπίσει το ερώτημα για το πώς φαντάζεται την εικόνα της πόλης το 2045, εκφράζεται μέσα από την απεικόνιση ξενόφερτων τοποσήμων όπως γοτθικών εκκλησιών και γεφυρών πανομοιότυπων με εκείνη του Μπρούκλυν (!), αλλά και τις εικονογραφήσεις πτήσεων πάνω από την πόλη όπου τα ρετιρέ εξαφανίζονται προς χάριν του διεθνούς στυλ. Όλα όσα γέννησαν το ρεύμα του cyberpunk διεθνώς, δείχνουν να απουσιάζουν από την Αθήνα. Το αποτέλεσμα μπορεί να αποτελέσει εφαλτήριο για προβληματική πάνω σε αυτήν την αισθητική και τα ηθικά προβλήματα χώρου και τεχνολογίας που φέρει, παρά στο πρόβλημα της Αθήνας, ως τόπο σε κρίση.

Μιλονόγιαννης_Cyberpunk

75

76

Από την Gotham City στην Athens City

Ένας Αθηναϊκός Νείλος Οι λεωφόροι του Μιλονόγιαννη θυμίζουν τις λεωφόρους της σύγχρονης Αθήνας,όχι με την έννοια της υπερδομής αλλά με την ένταση της ροής της κυκλοφορίας. Η ροή αυτή άλλοτε γρήγορη και άλλοτε όχι, λόγω των εμποδίων, μας θυμίζει ποταμούς. Δεν θα ήταν δύσκολο να φανταστούμε τη Λεωφόρο Κηφισίας ως έναν Αθηναϊκό Νείλο. Οι Αιγύπτιοι καλλιεργούν την τέχνη της ζωής στις όχθες του Νείλου. Η αστικότητα συγκροτείται με γεωγραφικούς και κλιματικούς περιορισμούς γύρω απο αυτόν. Μοναδική πηγή ζωής σε μια αχανή και αφιλόξενη έρημο ο Νείλος θεοποιείται από τους πρώτους Αιγύπτιους, υμνείται την περίοδο πρίν ή μετά τις πλημμύρες και δαιμονοποιείται κατά τη διάρκεια αυτών,όπως ακριβώς και η Λεωφόρος Κηφισίας άδεια ή μποτιλιαρισμένη. Ο πολύ σημαντικός αυτός οδικός άξονας δεν ενώνει απλά ένα ακόμα προάστιο με την Αθήνα, αλλά δύο διαφορετικούς οικονομικά και εισοδηματικά κόσμους. Η Κηφισιά ήταν από τη δεκαετία του ‘60 περιοχή κατοικίας των ανώτατων εισοδηματικών τάξεων όταν ακόμα το Χαλάνδρι και το Μαρούσι ή άλλα σημερινά βόρεια προάστια, ήταν χωριά. Ένα μεσοαστικό κενό ανάμεσα στο κέντρο και την περιοχή αυτή. Η ασυμμετρία αυτή είναι ορατή ακόμα και σήμερα που η πόλη γέμισε όλα τα κενά του λεκανοπεδίου Αττικής και αυτές ενδιάμεσες ζώνες, και μετριέται με δομικούς όρους κυρίως. Παρατηρώντας τις όχθες της Κηφισίας με τις συνεχείς εναλλαγές χρήσεων και μορφών αδυνατούμε να βρούμε έναν δομικό κανόνα. Τα γιγαντωμένα κτίρια πολυτελών γραφείων και τα μεταμοντέρνα γυάλινα κτίρια εμπορικών χρήσεων, ανακλούν το όραμα των προηγούμενων δεκαετιών και το αισθητικό αποτέλεσμα ανακλά την οικονομική ασυμμετρία, δομική αναρχία και ασυνέπεια με την οποία αυτό το όραμα μεταφράστηκε από την αγορά και δομήθηκε. Η ‘’τριτοκοσμική Defence’’ όπως έχει χαρακτηριστεί1, δεν θέτει ερωτήματα μονάχα για το αισθητικό παρόν, αλλά επαναφέρει ερωτήματα που είχαν τεθεί στο πολεοδομικό παρελθόν της Αθήνας. Η έρημος Σαχάρα ήταν το εμπόδιο που απαγόρευε την οικιστική ανάπτυξη των Αιγυπτίων, πέραν κάποιας απόστασης από το ποτάμι, όπου η μεταφορά νερού θα ήταν αρκετά δύσκολη και το μικροκλίμα λιγότερο ευχάριστο. Το τέλος των πόλεων οριζόταν με τεχνική σαφήνεια από τις παραμέτρους αυτές.

1 Σαρηγιάννης Μ. Γεώργιος, AΘΗΝΑ 1830-2000, Συμμετρία, Αθήνα, 2000, σ.251

Αεροφωτογραφία της Λ. Κηφισίας, πηγή: www.greekscapes.gr Μιλονόγιαννης_Cyberpunk

77

78

Από την Gotham City στην Athens City

Αντίθετα στην αμοιβαδοειδούς δομής Αθήνα, που σαν ρευστή μάζα σταματά μονάχα στα τοιχώματα (Πάρνηθα, Αιγάλεω, Υμηττός,Πεντέλη), το sprawling των προαστίων συνεχίστηκε ανεμπόδιστο, οδηγώντας σε όλα αυτά τα συσσωματώματα του κέντρου, με δορυφερικές περοχές2. Τα όρια των έκκεντρων αυτών πόλεων δεν είναι διακριτά τη μέρα, ενώ τη νύχτα, που οι ρόλοι αλλάζουν, μοιάζουν με αχανείς αστικές ερήμους. Οι οδοί, που παραλαμβάνουν ροές από αυτούς τους δήμους και τις διοχετεύουν στην Λ. Κηφισίας, ή το αντίστροφο, μπορούν να παραλληλιστούν με το σύστημα καναλιών των πόλεων του Νείλου. Σε αντίθεση όμως με τα λόγια του Ομήρου, όπου η σημασία του Νείλου υποκαθιστά την Αίγυπτο και έτσι ο Νείλος λέγεται πλέον Αίγυπτος και η Αίγυπτος Νείλος3, η Λεωφόρος Κηφισίας δεν μπορεί να διατηρεί αυτό το όνομα. Μοιάζει να εξυπηρετεί περαστικούς που όλοι τους έρχονται από κάπου αλλού. Δεν έχει σημασία αν αυτό είναι κάποιο προάστιο, το Κέντρο ή κάποια άλλη έκκεντρη περιοχή, όλοι φαντάσματα μιας πόλης δίχως τέλος. Ταξιδιώτες στον δικό τους Νείλο.

2 Τουρνικιώτης Παναγιώτης, Η Αρχιτεκτονική στη σύγχρονη εποχή, Futura, Αθήνα, 2006, σ103-105 3 Μπούρας Θ. Χαράλαμπος, Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής Τ.1, Συμμετρία, Αθήνα, 1999, σ.24

Το συγκρότημα Polis του Μπάμπη Βωβού επί της Κηφισίας

79

πηγή: βήμα online, φωτ. αρχείου

Μιλονόγιαννης_Cyberpunk

Η Αθήνα ως Πεδίο Μάχης Η Αθήνα, σαν δομημένη κατασκευή, καθημερινά παραλαμβάνει τις εντάσεις πολλών μαζικά κινούμενων φορτίων, των κατοίκων της. Το αστικό έμφραγμα που δημιουργείται στους δρόμους της πόλης καθημερινά, οδηγεί, όπως γράφει ο Σταύρος Σταυρίδης,τους κατοίκους στην έκφραση “ωμής βίας μιας αναμέτρησης για την προτεραιότητα”4. Δεν είναι όμως μόνο η σύγκρουση πολυάριθμων ιδιωτικοτήτων αφορμή, για να αναγνώσουμε την πόλη ως πεδίο μάχης. Η Αθήνα της Κρίσης,υπόκειται σχεδόν καθημερινά σε μαζικές κοινωνικές δράσεις όπως πορείες, απεργίες ή άλλες μορφές διαμαρτυρίας σε τέτοια κλίμακα, που θυμίζει τις ταραχώδεις cyberpunk μητροπόλεις.

4 Σταυρίδης Στάυρος, Διαφήμηση και το νόημα του Χώρου, Στάχυ, Αθήνα, 1996, σ.188

80

Από την Gotham City στην Athens City

Η διαφορετικότητα της Αθήνας Η πόλη, μέσα την οπτική της cyberpunk αισθητικής. ακολουθεί μια δομική ιεραρχία που ανακλά την κοινωνικοοικονομική δομή της. Η πόλη ζιγκουράτ βρίσκεται στο κέντρο της μητροπολιτικής περιοχής, εκεί όπου κατοικούν οι ανώτερες οικονομικές και διοικητικές τάξεις, σε αντίθεση με τα κατώτερα οικονομικά στρώματα που συνήθως κατοικούν στα παλαιότερα τμήματα της πόλης ή στα υποανάπτυκτα προάστιαγκέτο. Πέραν όμως των δομών που δρουν ως σύμβολα ή στερεότυπα για να τονίσουν την ταξική ανισότητα και τα προβλήματα που δημιουργεί, η ίδια η μορφολογία των κτιρίων, τα στενά σοκάκια με τα υπόγεια που κρύβουν κάποια παράνομη δραστηριότητα, τα γκραφίτι στους δρόμους και οποιαδήποτε άλλη αισθητική παρακμής, επιστρατεύονται για να τονίζουν το χαώδες της πόλης, μιας πόλης που δε μπορεί να ελεγχθεί. Αντίθετα, στην πολεοδομία της Αθήνας παρατηρούμε μια αντίστροφη δομή, όπου το ιστορικό κέντρο προσομοιάζει μια εικόνα χάους, με αποτέλεσμα οι κάτοικοί της να την εγκαταλείπουν για τα “πιο υγιή” προάστια. Ακόμα και οι πιο υγιείς, για κατοικία, περιοχές του κέντρου είναι οι πιο ομογενοποιημένες περιοχές, εκείνες που κατάφεραν να διατηρήσουν είτε τη λαϊκή, είτε τη νεοκλασική αρχιτεκτονική τους και συνήθως βρίσκονται κοντά σε κάποιον αρχαιολογικό χώρο ή κάποιο άλλο ιστορικό κτίριο. Η πυκνότητά του ιστού, η έλλειψη χώρου και η ρυμοτομία του κέντρου της Αθήνας, οδήγησαν αναπόφευκτα στην αναζήτηση-μεταφορά της πόλης έξω από το κέντρο της, οδηγώντας στην κατασκευή μιας πιο διευρυμένης μητροπολιτικής περιοχής, με έκκεντρα ασαφούς χαρακτήρα.

cyberpunk: κυβερνοπάνκ, ρεύμα λογοτεχνίας που εμφανίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του ‘70 (τέλη δεκαετίας ‘80 κόμικς και κινηματογράφος). κυβερνό απο την κυβερνητική, τους υπολογιστες, το διαδίκτυο (κυβερνοχώρος) και τη σύγχρονη τεχνολογία, και πανκ (παρίες/αλήτες) που αναφέρονται σε μια κοινωνική παρακμή. cyborg: κυβερνόοργανισμός, έμβιος οργανισμός με οργανικά και τεχνητά (ρομποτικα, μηχανικά ή ηλεκτρονικά) μέρη.Υβρίδιο ανθρώπουρομπότ.

Μιλονόγιαννης_Cyberpunk

81

Η πόλη cyborg Την ίδια ώρα που η δόμηση της προαστιακής Αθήνα, ή καλύτερα το συνονθύλευμα της με την έκκεντρη πόλη, ακολουθεί τον κανόνα της αντιγραφής-επικόλλησης(copy paste) εργολαβικής αισθητικής κτιρίων, το ιστορικό κέντρο μοιάζει να έχει καταστήσει σαφή την έλλειψη μορφολογικού κανόνα. Η εικόνα της Gotham επανέρχεται στο νου μας. Η παραχθείσα εικόνα της Αθήνας δομήθηκε μέσα από συγκροτημένες μελέτες αρχιτεκτόνων και ταυτόχρονα από τη συνήθεια του χρήστη να παρεμβαίνει προσθετικά στη διαμόρφωση του χώρου του. Το αποτέλεσμα των χειροποίητων και συνήθως αρκετά ευρηματικών παρεμβάσεων που άλλοτε παρασιτούν σε βάρος των κτιρίων, άλλοτε λειτουργούν ως προσθήκες, που θα μπορούσαμε να παραλληλίσουμε με τεχνητά μέλη σε ακρωτηριασμένα σώματα, και άλλοτε ως προσωρινές μεταμφιέσεις για κάποιο έθιμο, μεταμορφώνει την πόλη σε ένα ζωντανό οργανισμό. Παρότι η Αθήνα, ως πόλη της Ευρωπαϊκής περιφέρειας, όπου παρατηρείται απουσία υπερδομών και έλλειψη τεχνολογικής εξάρτησης ή hi-tech αισθητικής, δεν προσομοιάζει cyberpunk μητρόπολη,μπορεί να παραλληλιστεί με cyborg, όπου το γενετικό υλικό της συνδυάστηκε με ξένες ουσίες και τεχνητά μέλη.

Ο Τέτσουο στα τελικά στάδια της μετάλλαξής του.

Otomo Katsuhiro, Akira, Kodansha, Japan, 1982

82

Από την Gotham City στην Athens City

Τερματικός Σταθμός_ Athens City

Τερματικός Σταθμός_Athens City

83

84

Από την Gotham City στην Athens City

Μέσα από τα κόμιξ ανακαλύψαμε μια Αθήνα πολύ διαφορετική από την Αθήνα που βλέπουμε στα βιβλία αρχιτεκτονικής ή στους πολεοδομικούς χάρτες. Ο Αρκάς μας προσέφερε μια ανάγνωση της Αθήνας από πάνω προς τα κάτω, σαν να είμαστε πουλιά που κάθονται σε αυτήν, ύστερα από μια πτήση τους. Αυτήν την οπτική δεν την έχουμε περπατώντας στο επίπεδο του δρόμου, ούτε όμως και από το παράθυρο ενός ρετιρέ. Η Αθήνα ως ομελέτα στο Αττικό λεκανοπέδιο, δεν είναι ένας παραλληλισμός που κάνει κάποιος, αν δεν έχει μπροστά του μια δορυφορική εικόνα της Αθήνας. Ο Δοξιάδης μέσα από το Logicomics μας έδειξε πως υπάρχει λαμπερή Αθήνα, ενώ ταυτόχρονα μας έκανε καχύποπτους μπροστά σε αυτήν την εξιδανίκευση. Οι μελέτες των Πικιώνη και Αντονά δεν επιλέχθηκαν με κριτήριο τις χωρικές τους ποιότητες, αλλά ως κριτική για το πως βλέπουμε και χειριζόμαστε την στρωματογραφία της Αθήνας. Μια τομή της Αθήνας, σαν αυτή μιας τούρτας παντεσπάνι, θα ήταν αδύνατη με οποιοδήποτε φυσικό μέσο. Ο Λώλος με τα ζοφερά υπόγεια δεν μας έφερε στο νου σκοτεινές και ανθυγιεινές καταστάσεις, που συμβαίνουν μονάχα στο μυαλό ενός “τρελού’’. Ευχάριστες εκπλήξεις μπορούν να συμβούν σε στοές, που έχουν τη δαιδαλώδη και σκοτεινή ατμόσφαιρα του Λώλου. Το φαντασιακό σκοτάδι ως δομικό υλικό και το φως στο τέλος του διαδρόμου μπορούν να δημιουργήσουν τελικά πολύ ευχάριστες διαδρομές. Με τον Ταξή είδαμε την Αθήνα ασπρόμαυρη. Δεν περιοριστήκαμε στο δίλημμα, αν η επιλογή της τεχνικής είναι πρόθεση των καλλιτεχνών λόγω αισθητικής ή αν όντως η Αθήνα είναι μια άχρωμη πόλη. Η εικόνα της Αθήνας σε φόντο λευκό, τις πρωινές ώρες, και σε φόντο μαύρο, τις βραδινές, εντείνει τη διπλή φυσιογνωμία της. Η διπλή ταυτότητα του Batman ανακαλείται στη μνήμη μας και η μεταμόρφωση της πόλης παρομοιάζεται με αυτήν των κατοίκων της. από τους δυο γκραφιτάδες που διεκδικούν την πόλη ως χώρο, καταλήγουμε ανάστροφα στο πως ένας άνθρωπος της πόλης, διεκδικεί δύο διαφορετικά πρόσωπά της. Αντίστοιχα ο Παν Παν ως αρχιτέκτονας καταφέρνει να εικονογραφήσει το αόρατο, πως δηλαδή η πόλη έρχεται στο νου ακόμα και όταν απουσιάζει. Όπως οι καλοκαιρινές διακοπές αποτελούν την παύση των καθημερινών υποχρεώσεων όλης της χρονιάς, έτσι επιζητούμε

Τερματικός Σταθμός_Athens City

85

την βραδινή απομόνωση, κατά τη διάρκεια της ημέρας,στο δωμάτιό μας. Το κοινότοπο της πόλης ανακαλεί το βόμβο, την πίεση, τις υποχρεώσεις, ενώ το ρετιρέ την σιωπή,την ανεμελιά, την περισυλλογή, υπενθυμίζοντάς μας, πως η πόλη βιώνεται μέσα από το άυλο που μεσολαβεί. Τέλος ο Μιλονόγιαννης μας παρουσίασε μια Αθήνα σε κατάρρευση. Τα ερωτήματα της cyberpunk ξυπνούν τους φόβους και τις ανησυχίες για το μέλλον της πόλης. Ενώ αντιλαμβανόμαστε την πρόθεση του δημιουργού για μια μελλοντολογική απόδοση της Αθήνας, δε μπορούμε να σταθούμε μονάχα, στην σύγκριση της εικονογραφημένης Νέας Αθήνας με την πραγματική. Όπως οι λεωφόροι μας καλούν να μιλήσουμε για τους δικούς μας οδικούς άξονες, έτσι και η ατέρμονη δομή της Νέας Αθήνας μας καλεί να αναφερθούμε στην δική μας Αθήνα, ως πόλη υπό κατασκευή ή ως έναν οργανισμό που λαμβάνει συνεχώς προσθήκες. Η αφήγηση της ιστορίας στα κόμικς,διέπεται από μια δομή αρχιτεκτονική ως προς τις τεχνικές αφήγησης, αλλά και την παρουσίαση. Τα καρέ αποτελούν την δομική μονάδα της ιστορίας που εκτυλίσσεται. Το μέγεθός τους ποικίλει, ανάλογα με το στόχο του δημιουργού, που άλλοτε θέλει να διηγηθεί παρελθοντικά γεγονότα, άλλοτε να μεταφερθεί εσπευσμένα σε άλλες τοποθεσίες, άλλοτε να κορυφώσει την ένταση ή να δημιουργήσει τους γρίφους που προετοιμάζουν την ανάγνωση του επόμενου κελιού. Η αφήγηση μέσα στα κελιά συγκροτείται με εικόνες και λέξεις, ώστε να μεταφέρει στον αναγνώστη, συναισθητικά, μηνύματα και ερεθίσματα για συνειρμούς, που αφορούν τους ήρωες και την πλοκή. Εδώ βρίσκεται το μυστικό της γοητείας που ασκούν τα κόμικ. Ενώ πλέον το ανθρώπινο μάτι είναι εκπαιδευμένο μέσω του κινηματογράφου και άλλων εφαρμογών εικονικής πραγματικότητας να δέχεται ολοκληρωμένες, ‘’αληθινές’’, εικόνες με ρεαλιστικά στοιχεία ακόμα και όταν αναφέρονται στο φανταστικό, τα κόμικ με την πιο ζωγραφική απεικόνισή τους, άλλοτε με περισσότερη και άλλοτε με λιγότερη αφαίρεση, επιτρέπουν στον αναγνώστη να ολοκληρώσει την αφήγηση. Ο αναγνώστης μετατρέπεται ταυτόχρονα σε σκηνοθέτη, αλλά και πρωταγωνιστή της ιστορίας που διαδραματίζεται. Οπότε με τις σχεδιαστικές εντάσεις ο δημιουργός είναι σε θέση να κατευθύνει τον αναγνώστη σε συναισθηματικές υφέσεις ή εντάσεις, σαν άλλος αρχιτέκτονας που δομεί τον χώρο, όπου ο χρήστης θα κινηθεί.

86

Από την Gotham City στην Athens City

Η εικόνα της πόλης είναι προσωπική και προκύπτει μέσα από την αναδημιουργία αυτής στο νου, ανάλογα με τα προσωπικά μας μορφώματα ή τις δικές μας και μόνο εμπειρίες. Ως εκτουτου ο τόπος της Αθήνας είναι μέρος της δικής μας ερμηνείας μέσα από διατυπωμένες απόψεις για αυτήν,που συγκρατούμε στη μνήμη μας και αναμνήσεις παλαιότερων περιπλανήσεων ή εμπειριών, κάθε χρονική στιγμή που είμαστε παρόντες στον τόπο. Ο χάρτης αυτός είναι μια προσπάθεια να καταγράψουμε και να οργανώσουμε την πληροφορία που ανακτήσαμε από την πόλη μέσα από τα κόμικς της. (Αναγνώστη, τώρα είναι η ώρα να ανοίξεις τον χάρτη της Athens City που σε περιμένει στο τέλος του τεύχους). Πάνω στο τηγάνι του τοπογραφικού υποβάθρου ανακατεύουμε και ανακινούμε το ρευστό υλικό της δικής μας καταγραφής. Έτσι, αναδεικνύονται τελικά η δυναμικότητα και η ένταση που αναπτύσσεται στην σχέση των διαφορετικών τομών της πόλης, που προέκυψαν από την ανάγνωση των κόμικς / της πόλης. Η τοπογραφία της Αθήνας αλλοιώνεται φτάνοντας μερικές φορές ακόμη και να ακυρώνεται, καθώς περιοχές της πόλης μεγεθύνονται, σκοτεινιάζουν ή και σβήνονται ολοκληρωτικά, για να δοθεί χώρος στην τρισδιάστατη τοπολογία της Athens City.

Τερματικός Σταθμός_Athens City

87

Σκίτσο εργασίας για τον συνολικό χάρτη μας

Σκίτσο εργασίας για τον συνολικό χάρτη μας

88 Από την Gotham City στην Athens City

Τερματικός Σταθμός_Athens City

89

Οδηγίες Πλοήγησης στην Athens City Ανασυγκροτώντας το σύνολο των θραυσμάτων της Αθήνας, που αλιεύσαμε από την ανάγνωση των κόμιξ της, προέκυψε μία σαφής ανάγνωσή της. Με τη βοήθεια της αναντίρρητα κοφτερής ακτίνας λέιζερ των κόμιξ κόβουμε έτσι την Αθήνα σε 3 τομές, που την περιγράφουν στο χώρο και στο χρόνο. Αυτές είναι κατά 3 άξονες, τον οριζόντιο, τον κατακόρυφο και τον άξονα του χρόνου. Η πρώτη τομή, μία κάτοψη, οργανώνει τα δεδομένα μας, συνδέοντας εικόνες, καρέ, σκίτσα και ιδέες, με τόπους της Αθήνας. Επιχειρεί έτσι να τα συσχετίσει χωρικά μεταξύ τους και να επανανοηματοδοτήσει γνωστά σημεία της Αθήνας, να φωτίσει άλλα, άγνωστα, και εν τέλει να δομήσει ένα πολυλειτουργικό πάτσγουορκ. Η οριζόντια τομή μετατρέπει την αναγνώσιμη όψη, εικόνα, σε αρχιτεκτονική όψη, αποκαλύπτωντας τον χώρο που βρίσκεται πίσω από την κοινότοπη επιδερμίδα των κτιρίων.Το κοινότοπο της κάτοψης φανερώνεται, με αποτέλεσμα να θεωρούμε την Αθήνα ως ένα σχεδόν ομογενοποιημένο αρχιπέλαγος πολυκατοικιών, όπου ο ίδιος τύπος επαναλαμάνεται ξανά κια ξανά. Η δεύτερη, μία διαμήκης τομή, θα χωρίσει την Αθήνα σε 4 κατακόρυφες ζώνες, το ιστορικό της υπόστρωμα, το ισόγειο(δημόσιος χώρος αγοράς), το σώμα(ιδιωτικός χώρος κατοικίας και λοιπών χρήσεων) και την κορυφογραμμή της. Στην πορεία της έρευνάς μας ανακαλύψαμε το πάνω και το κάτω της εξαώροφης στάθμης στην οποία αιωρούμαστε συνεχώς. Στο αρχαίο υπόστρωμα και στα δώματα των πολυκατοικιών, που έχουμε σχεδόν απορρίψει ως στάθμες διαβίωσης, ανακαλύψαμε ποιότητες που δεν αξιοποιούνται , τις οποίες διαστέλλουμε ώστε να αναδειχθεί η σύγχρονη ανάγκη τους στη μητροπολιτική Αθήνα, Προβάλαμε, τα μεταξύ τους, ενοποιητικά στοιχεία, και τα ενδυναμώσαμε για να ενταθεί η επικοινωνία τους. Η τρίτη τομή, και η πιό αόριστη, είναι αυτή κατά μήκος του άξονα της ιστορίας της Αθήνας. Εξερευνήσαμε τη σχέση του παρόντος με το παρελθόν. Το πως η Αθήνα του σήμερα αναδομεί, κατασκευάζει και διασκευάζει το παρελθόν της, αλλά και την πορεία της προς το κυβερνοπάνκ και αβέβαιο μέλλον Η Αθήνα των αναμονών και των μισοτελειωμένων κουφαριών μεταφέρεται στον χάρτη με την υπονοητική αφαίρεση. της τεχνικής non-finito.Ο ίδιος ο χάρτης αποτελεί μια ημιτελή κατασκευή σαν το αντικείμενο που αναπαριστά. Συνολικά, αυτή η απεικόνιση της Αθήνας είναι το αποτέλεσμα(output) όλης μας της ερευνητικής διαδικασίας. Επιχειρεί να οργανώσει το υλικό μας με τρόπο που να είναι περαιτέρω αξιοποιήσιμο. Επιθυμία μας είναι να στέκεται πλάι σε χάρτες πολεοδομικούς, δορυφορικές φωτογραφίες και χρήσεις γής και να παρέχει μία ακόμη ματιά πάνω στην πόλη.

Η Athens City είναι μόνο η αρχή.

90

Από την Gotham City στην Athens City

Σκίτσο εργασίας για τον συνολικό χάρτη μας

Τερματικός Σταθμός_Athens City

91

Η εξερεύνηση της τομής της Αθήνας. Σύντομο κόμικ των συγγραφέων

92

Από την Gotham City στην Athens City

Τερματικός Σταθμός_Athens City

93

Ο χάρτης της Athens City, στην ψηφιακή του εκδοχή. Μπορείτε να τον επισκευθείτε στο: http://goo.gl/maps/ ky5i ή στο google maps/ Από την Gotham City στην Athens City

94

Από την Gotham City στην Athens City

Επίλογος Όπως ακριβώς, η αρχιτεκτονική αναφέρεται στον δομημένο χώρο, παρατηρούμε πως έτσι και τα κόμικ, αφορμούνται από αυτόν και καταλήγουν σε αυτόν. Μία σελίδα κόμικ μπορεί να παρομοιαστεί με μία πινακίδα που περιλαμβάνει όψεις, κατόψεις, τομές και περιγραφή με τη μορφή κειμένου. Όπως η γραμμογραφία και οι σκιές, στις σελίδες ενός κόμικ, συμβολίζουν το φως και το σκοτάδι, αποδίδοντας την τρίτη διάσταση του χώρου, έτσι το μαύρο και το άσπρο συμβολίζουν το πλήρες και το κενό, το άνοιγμα και τον τοίχο. Το σχέδιο των δημιουργών στο χαρτί διαχειρίζεται ποιότητες γραμμών, όπως ακριβώς και ένας αρχιτέκτονας στο σκίτσο του, για να αποδώσει την πραγματικότητα, περιγραφικά ή αφηρημένα. Η αρχιτεκτονική σαν εργαλείο επιστρατεύεται για τη δημιουργία κόμικ, και τα κόμικ μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή αρχιτεκτονικής. Κατ’επέκταση κόμικ και αρχιτεκτονική αποκτούν κοινό τόπο, τους προβληματισμούς για την πόλη, την κοινωνία και το μέλλον. Σκοπός της εργασίας ήταν να περιγράψει τις διαδικασίες με τις οποίες το κόμικ εισβάλει στην αρχιτεκτονική και το αντίστροφο. Όπως ακριβώς στο τυπικό strip του Αρκά, η αφήγηση του κωμικού επεισοδίου έχει στην πρώτη εικόνα την αφορμή του επεισοδίου, έτσι και εμείς επιλέγουμε τη Gotham για να αναφερθούμε στην εικονογραφημένη πόλη, αλλά και για να αντιληφθούμε πως εκείνη, με τη σειρά της, αναφέρεται στην πραγματική. Ο “ψυχολογικός μηχανισμός” είναι ο σκοπός μας να χαρτογραφήσουμε την Αθήνα μέσα από τα κόμιξ που επιλέξαμε και τα βιώματα που αποκτήσαμε εξερευνώντας την. Επειδή λοιπόν η γνώση που έχουμε για την Αθήνα, οι εμπειρίες, οι φόβοι και τα όνειρα μας, είναι απανταχού παρόντα κατά την περιπλάνησή μας στην πόλη, και ανακαλούνται αυθόρμητα και συνειρμικά, το κόμικ, με την ιδιαίτερη αφηγηματική δομή του,επιστρέφει ως το πλέον ιδανικό εργαλείο για την καταγραφή αυτής της πληροφορίας. Ο χάρτης αυτός ως συνθετική χειρονομία που ανακλά τα συμπεράσματά μας,αποτελεί την “ενίσχυση των προσδοκιών που γέννησε η αρχική αφορμή”*1.Συνεπώς δεν μένει παρά…

1 σύμφωνα με την ανάλυση του strip του Αρκά από τον Π. Μαρτινίδη. Βλ. Μαρτινίδης Πέτρος, Μεσιτείες του Ορατού, Νεφέλη, Αθήνα 1997, σ241

Τερματικός Σταθμός_Athens City

95

...Η ΑΝΑΤΡΟΠΗ Η αφηγηματική δομή των κόμιξ δεν είναι μόνο εργαλείο ανάλυσης της πόλης, αλλά ταυτόχρονα είναι και μια πηγή σχολιασμού για τον τόπο. Η τομή στον ιστορικό χρόνο της Αθήνας, όπως και οι κατακόρυφες και οριζόντιες τομές, αποκαλύπτουν το παρελθόν και διαγράφουν το μέλλον,φανερώνουν το πάνω και το κάτω,ξεχωρίζουν το μέσα και το έξω,φέροντας το δικό μας σχόλιο για την πόλη. Οι αλλεπάλληλες πορείες μεταξύ του εικονογραφημένου φανταστικού και του αρχιτεκτονημένου πραγματικού, προσπαθούν να περιγράψουν την πραγματική Αθήνα, μέσα από την μεταγραφή της στα κόμικ, η οποία δεν είναι άλλη από την μετάπλαση της ίδιας Αθήνας “λίγο νωρίτερα”. Η συνεχής αυτή ανατροφοδότηση μας αποκαλύπτει πως η Αθήνα ήταν πάντα εκεί, όχι μόνο προορισμός αλλά και αφετηρία. Η εικονογραφημένη πόλη ήταν μόνο το πέπλο της πραγματικής, το εργαλείο που προκάλεσε την “κομική ψευδαίσθηση”. Το κόμικ, ενώνοντας τα θραύσματα της μνήμης και της σκέψης σε μία ενιαία αφήγηση, καταφέρνει να αναδείξει το αποσπασματικό, όσο και να συγκροτήσει το όλον. Έτσι λοιπόν η x-ray ματιά μας στην Αθήνα με την οποία φανερώνονται τα κρυφά της υπόγεια, το αρχαίο υπόστρωμα και οι στοές μέσα στα κτίρια, όπως και η πτήση μας πάνω από την πόλη, με τη οποία αποκαλύπτεται η κορυφογραμμή της καθιστούν εφικτή τη δική μας μεταμόρφωση.

Μήπως γίναμε σούπερμαν?

96

Από την Gotham City στην Athens City

Βιβλιογραφία Κομιξογραφία (Ελληνική) 1. Αρκάς(Ευδαίμων Αντώνης), Αν Πετάξει το Πουλί, Σειρά Χαμηλές Πτήσεις, Γράμματα, Αθήνα 1995 2. Δοξιάδης Απόστολος, Παπαδημητρίου Χρίστος, Παπαδάτος Αλέκος, Donna Annie Di, LOGICOMIX, Ίκαρος , Αθήνα 2008 3. Λώλος Βασίλης, Γενήτρια: Victor Van Dread, Giganto, Αθήνα 2004 4. Ταξής, KuroShiro, Giganto, Αθήνα 2008 5. Πανταζής Παναγιώτης (Pan Pan), Common Comics #5, Giganto, Αθήνα 2009 6. Μιλονόγιαννης Γιάνης, Old City Blues, www.oldcityblues.com ,2009 *Η εικονογράφηση των 6 κεφαλαίων προέρχεται από τα αναφερόμενα κόμιξ. Σε αντίθετη περίπτωση αναφέρεται η πηγή.

• • • • • • • •

Ατίθασα Νιάτα, κολλεκτίβα, “Apeb.o.t.” , αρ.3 (φάνζιν), Αθήνα 2007 Soloup, Ο Ανθρωπόλυκος (επανέκδοση), ΚΨΜ, Αθήνα 2009 Καλαϊτζής Γιάννης, Τσιγγάνικη Ορχήστρα, Πολύτυπο, Αθήνα 1984 Κοκόρης Λέανδρος, Ο Παρίας, Βαβέλ, Αθήνα 1999 Κυριαζής Ηλίας, Manifesto, Συλλογή ’9’, Χ.Κ.Τεγόπουλος, Αθήνα 2006 Παπαϊωάννου Τάσος, Populart #1, Giganto, Αθήνα 2005 Παππαμιχαλόπουλος Κωνσταντίνος, Ο Γιάπωνας, Futura, Αθήνα 2000 Φυντανίδης Σεραφείμ(διεθ.), Μαστοράκης Άγγελος(υπεύθ. εκδ.), Περιοδικό ‘9’ της Ελευθεροτυπίας, Χ.Κ. Τεγόπουλος, Αθήνα 1999-2010

Ειδική Βιβλιογραφία (κόμιξ) • Καούα Αβραάμ, Κρητικός Πάνος, Σαμπανίκου Εύη, Τσελέντη Μυρτώ, Αποχρώσεις δύο Κόσμων: Κόμικς και [Επιστημονική] Φαντασία, 1ο Διεθνές Συνέδριο για τη Μελέτη της Θεωρίας και Ιστορίας των Κόμικς, Futura, Αθήνα 2005 • Κουκουλάς Γιάννης, Ένατη Τέχνη: από το παρελθόν στο μέλλον, ΚΨΜ, Αθήνα 2006 • Κρητικός Πάνος, Σαμπανίκου Εύη, Ιχνηλατώντας το Φανταστικό: Τα Ελληνικά Κόμικς του Φανταστικού 1978-2004, Futura, Αθήνα 2005 • Πέτρος Μαρτινίδης, Κόμικς, Τέχνη και τεχνικές της εικονογράφησης, Θεσσαλονίκη, ΑΣΕ,

Βιβλιογραφία

97

1990, 1991, Σελ. 186.

• Ταρλαντέζος Λευτέρης, Ιστορία των Κόμιξ, Αιγόκερος, Αθήνα 2006

Γενική Βιβλιογραφία (Ελληνική) • Αντονάς Αριστείδης, Πρώτο Βραβείο, Πανελλήνιος Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμού Ιδεών “Μελέτες Ιδεών Φύτευσης Δωμάτων-Στεγών Κατοικιών και Πιλοτικές Εφαρμογές”, Περίληψη Πρότασης, 2008 • Καρανδείνου Αναστασία, Αχτύπη Χριστίνα, Γιαμαρέλος Στυλιανός, Athens By Sound, Ελληνική συμμετοχή στην 11η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στη Βενετία, Κατάλογος Έκθεσης, Υπ. Πολιτισμού, Αθήνα 2008 • Καρύδης, Ν. Δημήτρης, Τα Επτά Βιβλία της Πολεοδομίας, Παπασωτηρίου, Αθήνα 2008 • Κορρές Μανόλης, Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, Μέλισσα, Αθήνα 1995 • Κοτιώνης Ζήσης, 44 Ιστορίες της Αρχιτεκτονικής, Εκκρεμές, Αθήνα 2001 • Κοτιώνης Ζήσης,Πες, πού είναι η Αθήνα, Αγρα 2006 • Μαρτινίδης Πέτρος, Μεσιτείες του Ορατού, Νεφέλη, Αθήνα 1997 • Μουτσόπουλος Θανάσης, “Το ανεξέλεγκτο κατοικείν”, Ιστορία και Θεωρία 6, Σημειώσεις Μαθήματος • Μπίρης Κ. Τάσος, Με την σκέψη στην αρχιτεκτονική, Παπασωτηρίου, Αθήνα 1999 • Μπούρας Θ. Χαράλαμπος, Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής Τ.1, Συμμετρία, Αθήνα 1999 • Πικιώνης, Δημήτρης, Κείμενα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2008 • Ριβέλης Πλάτων, Εισαγωγή στην Καλλιτεχνική Φωτογραφία, Φωτοχώρος, Αθήνα 2000 • Σαρηγίαννης, Μ. Γεώργιος, Αθήνα 1830-2000, Συμμετρία, Αθήνα 2000 • Σταυρίδης Στάυρος, Διαφήμηση και το νόημα του Χώρου, Στάχυ, Αθήνα 1996 • Στεφάνου Ιουλία, Στεφάνου Ιωσήφ, Περιγραφή της εικόνας της Πόλης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα 1999 • Τουρνικιώτης, Παναγιώτης, Η Αρχιτεκτονική στη Σύγχρονη Εποχή, Futura, Αθήνα 2006 • Φιλιππίδης Δημήτρης, Εφήμερη και Αιώνια Αθήνα, Π.Ι. Ομίλου Πειραιώς, Αθήνα 2009 • Φιλιππίδης Δημήτρης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, Αθήνα 1984

Διαλέξεις-Διπλωματικές Ε.Μ.Π.

• Βαρνάβα Μαρία – Πελαγία, Batman : από το κόμικς στο σινεμά, Διάλεξη: 2007/62.

• Βλάντη Χριστιάνα, Τσάγκα Αναστασία, Το κόμικ ως χωρική εμπειρία : οι περιπέτειες του Tintin, Διάλεξη: 2010/67.

• Βλασόπουλος Μιχαήλ, “H αρχιτεκτονική του συνονθυλεύματος, Απογραφή μιάς Αθηναϊκής Αστικότητας”, διάλεξη, ΕΜΠ Μάρτης 2008

98

Από την Gotham City στην Athens City

• Γιαμαρέλος Στέλιος , Από τον αρχιτέκτονα-programmer στον αρχιτέκτονα-gamer : η ανάδυση του βιντεοπαιχνιδιού ως εργαλείου του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, ΔΠΜΣ Διπλωματική Εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 2009.

• Κτιστάκης Κωστής, Εγχειρίδιο : η αρχιτεκτονική των κόμικς, Διάλεξη: 2010/79.

• Μαϊοπούλου Μαρία, Η σημερινή Αθήνα.... υποβάθμιση και απαξίωση, Διάλεξη: 2010/23.

• Μπίρη Μαριάννα, Μια περιπλάνηση στα χωρικά μοτίβα των κόμικς : νοητικές αναπαραστάσεις και αντιληπτικές αποτιμήσεις του εικονογραφημένου τοπίου, Μεταπτυχιακή εργασία στα πλαίσια του μαθήματος “Η ανθρωπολογική διάσταση στην πολεοδομική σύνθεση”. ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική και Σχεδιασμός του Χώρου / Κατεύθυνση Β’ / Σπουδαστική Εργασία: 2004/169.

Φιλμογραφία (Ελληνική) • • • • • • •

Ζώης Γιώργος, Casus Beli (μηκρού μήκους), 2010 Λάνθιμος Γιώργος, Κυνόδοντας, 2009 Νούσιας Γιώργος, Το Κακό, 2005 Οικονομίδης Γιάννης, Μαχαιροβγάλτης, 2010 Παναγιωτόπουλος Νίκος, Τα Ωποροφόρα της Αθήνας, 2010 Παπαδημητράτος Μάκης, Τσίου, 2006 Χαραλαμπίδης Ρένος, No Budget Story, 1997

Έντυπα • Νένες Γιάννης, “Η ζωή ειναι κόμικς, μωρό μου”, Athens Voice τεύχος: 298 - 21/04/2010 • Ρηγόπουλος Δημήτρης, “Ομόνοια, η ώρα για την επόμενη ημέρα”, έντυπο Τέχνες και Γράμματα της Καθημερινής, 24/10/10, σ3 • Κοντέινερ, Τευχος 3_Πολη, Έντυπο Ελευθεροτυπίας, Αθήνα, Ιανουάριος 2010

Κομιξογραφία (Διεθνής) • • • •

McLoud Scott, Understanding Comics: the Invisible Art, HarperPerennial, NY 1994 Miller Frank, Sin City, Dark Horse Comics, NY 1993 Moore Alan, Bolland Brian, Batman: The Killing Joke, DC comics, NY 1988 Otomo Katsuhiro, Akira, Kodansha, ΤΟΚΥΟ 1982

Βιβλιογραφία

99

Ξένη Βιβλιογραφία • • • • • •

Archi & BD: La ville desinee, κατάλογος έκθεσης, Παρίσι 2010 Archigram Group, Archigram Magazines IssueNo. 1- 9 1/2, 1961- 1974 Gibson William, Neuromancer, 1984 Gibson William, New Rose Hotel, Omni 1981 Herzog Jacques, Meuron Pierre de, Herz Manuel, MetroBasel, ETH Studi Basel, 2009 Ingels Bjarke, Yes Is More: An Archicomic on Architectural Evolution, Evergreen, 2009 • Koolhaas Rem, Delerious New York, Thames & Hudson, 1978(original) • Koolhaas Rem, S,M,L,XL , Monacelli Press, 1995 • Kuma Kengo and Associates, Studies in Organic, Toto, Tokyo, Japan, 2009 • MVRDV, KM3: Excursions on Capacities, MVRDV, Rotterdam 2003 • Tschumi Bernard, Manhattan Transcripts: Theoritical Projects, St. Martin’s Press / Academy Editions, 1995 Φιλμογραφία (Διεθνής) • • • • •

Burton Tim, Batman, US, 1989 Miller Frank, Robert Rodriguez, Sin City, US, 2005 Nolan Christopher, Batman Begins, US, 2005 Otomo Katsuhiro, Akira, Japan, 1988 Studio 4°C, Tekkonkinkreet , Japan, 2006

100

Από την Gotham City στην Athens City Γιούπι!

archipunks.blogspot.com

Βρώμικη, σκοτεινή, διεφθαρμένη, πολλές φορές βίαιη και με δικούς της κανόνες η Αθήνα τη νύχτα μοιάζει με την πόλη που δημιούργησε τον Batman, την Gotham City. Οι δομές της κοινωνίας, η συνονθυλευματική ύπαρξη μορφών και εποχών και σίγουρα η φωτογενής ασχήμια της, εύκολα μας παραπέμπουν στο στερεότυπο της Gotham. Ιδιαίτερα μετά τη δύση του Αττικού ηλίου,το πέπλο του σκοταδιού φαίνεται να αγκαλιάζει την πόλη και να αναδεικνύει τις ζοφερές πτυχές της. Με την εγκληματικότητα στο κέντρο της να έχει αυξηθεί αισθητά, η Αθήνα φαίνεται να εκπέμπει το σινιάλο της νυχτερίδας πιο έντονα από ποτέ. Με αφορμή τον φανταστικό κόσμο Gotham, αναζητούμε την πραγματική Αθήνα μέσα από 6 εικονογραφηγήματά της. Σκοπός είναι να επισημάνουμε παραθετικά, συνειρμικούς συσχετισμούς, που αναπτύσσει η εικονογραφημένη Αθήνα, με την πραγματική, χρησιμοποιώντας ως όχημα την αφηγηματική δομή των κόμιξ. Ε.Μ.Π. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ακαδημαϊκό Έτος 2010-2011 Χειμερινό Εξάμηνο