juni 2011
CHEPOS 3.6 3.7
23
THEORETISCHE UTOPIEËN Een ideale samenleving, een ultieme cultuur waarin de architectuur een onmiskenbare plaats inneemt aangezien het een prominente rol speelt in ons dagelijks leven. Het tekenen van een skyline en de onvermijdelijke samenstelling van sociale ruimten hangen direct samen met ieders eigen persoonlijke walhalla. Wanneer men aan een utopie denkt, denkt men alleen nog maar aan woorden die het allerbeste proberen aan te duiden. Superlatieven schieten tekort en hoe meer ophemelende woorden er gebruikt worden, des te meer het op een droom gaat lijken. Een ideale wereld, die niet bestaat. We kijken naar verschillende droomwerelden vanuit verschillende idealen. Van de klassieke film Metropolis tot Rem Koolhaas en van Archigram tot MAD architects. Utopie, in theorie. Een ideale wereld, die niet bestaat. Deze
en ontdekt. Het is altijd al zo geweest; wanneer
van geld, inwoners doen alleen werk dat hen
beschrijving van een utopie geeft volop de
de mens iets niet kan verklaren, zoekt men daar
bevalt en daarbij een gemeenschappelijk doel
ruimte om te dromen en de fantasie de vrije
een andere reden voor. Dit is vrijwel altijd een
dient en vrije tijd wordt ingevuld met aandacht
loop te laten. Dit is dan ook veelvuldig gedaan
‘hogere macht’, het lot, geluk, diverse Noorse
voor kunst en wetenschap.2 Wetenschappelijke
door
kunstenaars,
goden of slechts één God. Niet tastbaar,
en technische utopieën spelen zich af in
idealisten, architecten en eigenlijk een ieder die
verschillende
filosofen,
alleen bestaand in een soort fantasiewereld.
de toekomst, waarbij men gelooft dat
maar dromen kan. De een nog neigend naar
Wanneer het verhaal het toelaat, past het
geavanceerde wetenschap en technologie
een realiseerbare droomwereld, de ander
binnen de definitie van een utopie; een niet
utopische leefstandaarden mogelijk maakt.
trachtend een onmogelijke maar perfecte
bestaande ideale plaats. De wetenschap heeft
Hierbij kan men aan alles denken, van kunnen
toekomst te schetsen. In deze wereld van
deze ontwikkeling enigszins ontkracht; niemand
vliegen tot de afwezigheid van pijn. Een ander
theoretische utopieën kan men uiteindelijk twee
gelooft meer – op een enkeling na – dat Thor
voorbeeld is het in balans leven met technologie,
erkende paden van ontwikkeling herkennen.
met zijn hamer voor donder en bliksem zorgt. Zo
waar de technologie alleen gebruikt wordt om
Aan de ene kant heb je het utopische concept
zijn er door de tijd heen vele fantasiewerelden
het menselijk bestaan te verrijken. Tegenover
dat staat voor de behoefte een ideale
ontstaan, maar ook gesneuveld.
deze optimistische insteek zijn er echter ook
samenleving met een perfect werkend sociaal-
vele voorstellingen gemaakt van misbruik of
politiek systeem te vormen waar zich enkel
De meest bekende droomwerelden vinden we
ongeluk van de technologie wat uiteindelijk het
beperkte condities aandienen. Aan de andere
terug in de religie. Wanneer we dan richting
einde van de aarde of de mensheid betekent;
kant heb je het utopische plan, of project, als
een utopie gaan zoeken, komen we al snel bij
de zogenaamde techno-dystopieën.
een baanbrekend ontwerp die de sociale en
het leven na de dood, een fenomeen dat de
politieke situatie juist beweert te veranderen
wetenschap (nog?) niet heeft weten te verklaren.
Toekomstvisies in architectuur
en op te lossen via deze werkelijk te bouwen
We vinden bijvoorbeeld het Walhalla uit de
De
situatie. Overeenkomst tussen deze twee is
Germaanse mythologie, voorbehouden voor
uiteindelijk klassiek geworden film Metropolis
het vormen van een beter toekomstbeeld. Dit
de gesneuvelden in de strijd. De Vikingen
van Fritz Lang uit 1926 kunnen nog steeds tot
toekomstbeeld kan in de architectuur sterk
waren er van overtuigd dat het Walhalla een
de mooiste uit de filmgeschiedenis worden
voorgesteld worden vanwege het tastbare
enorme zaal was met gigantische afmetingen.
gerekend. Metropolis was een futuristisch
gebruik van materiaal en constructie en de
Het Hof van Eden, ook wel het paradijs
verhaal over een reusachtige, onheilspellende
samenstelling van sociale ruimten. Van alle
op aarde, wordt vaak voorgesteld als een
stad in de eenentwintigste eeuw waar de mens
kunstvormen is het ook juist de architectuur die
groots en prachtig natuurgebied. Economische
de slaaf van een dolgedraaide, door machines
niet functioneert zonder een concept wat betreft
utopieën worden voor het eerst beschreven in
beheerste maatschappij is geworden. Niet
ontwikkeling. Architectuur is altijd gericht op de
de negentiende eeuw, waar de ontwikkeling
bepaald een utopie, maar het is fascinerend
nog te komen wereld, een potentiële utopie.¹
van commercialisatie en het kapitalisme
te zien dat het toekomstbeeld van Lang
sociaal veel teweeg brengt. Een voorbeeld is
geënt is op steden vol spitse hoogbouw, zoals
Verschillende idealen
Edward Bellamy’s Looking Backward 2000-
Chigago en New York. Het is een toekomstvisie
Droomwerelden bestaan al sinds de oermens
1887 (1888) waarin ‘utopische socialisten’
die akelig dicht bij de werkelijkheid lijkt te
begon met fantaseren. Hoe verder we in de
leven in een economisch ideale wereld: een
komen en daardoor erg verontrustend is.3 In
tijd vooruitgaan, hoe meer er wordt verklaard
gelijke verdeling van goederen, afwezigheid
Delirious New York reflecteert Rem Koolhaas
24
FILE:UTOPIA
decors van de indrukwekkende en
op de utopische waarde van de toren en
Er bestaat al lang een streven naar een situatie
bouwwerk dat kan bewegen, zowel op het
de hieraan verwante hoogbouw, een van de
waar mensen zich dankzij de technologie in
land als op het water. Alle voorzieningen
grootste architectonische prestaties voor het
steden meer op hun gemak zouden kunnen
zijn beschikbaar, en de (ietwat eigenzinnige)
bepalen van de skyline in de moderne tijd:
voelen en niet het gevoel zouden hebben dat
bewoners kunnen overal naartoe reizen.5
“the Skyscraper as utopian device for the
ze in Metropolis leefden. Wanneer we het dan
production of unlimited numbers of virgin sites
ook over de steden van de toekomst hebben,
on a single metropolitan location.” Verdieping
waar hedonisme zich moeiteloos zou kunnen
bovenop verdieping met identieke kamers
vermengen met ultramoderne technologie,
konden nu gebouwd worden op slechts een
kunnen we Archigram niet onvermeld laten.
klein bouwkavel; de massaproductie van
Archigram bestaat uit een zestal architecten,
verticale ruimte. Voorheen was alles boven
welke inspiratie putten uit technologie om
de tweede verdieping ongeschikt bevonden
een nieuwe, vaak futuristische realiteit te
voor commercieel gebruik en alles boven
creëren. De ideeën van Archigram worden via
de vijfde verdieping onbewoonbaar. Met
hypothetische projecten uitgewerkt met behulp
de komst van de lift van uitvinder Elisha
van expressieve schetsen, stripverhalen en
Otis rond 1870 kwam de droom van de
animaties. Zo heb je Plug-in City (1966), van
projectontwikkelaar om de waarde van een
Peter Cook. Bovenop Cook’s stedelijke utopie
bouwkavel omhoog te schroeven eindelijk uit.
stonden grote hijskranen, zodat de bewoners
Lucht kon worden omgetoverd in onroerend
hun
goed met de theoretisch eindeloze toevoeging
verplaatsen. Cook had het uitgangspunt dat
van verdieping na verdieping zonder nog te
mensen plezier moesten kunnen hebben in een
moeten klauteren op vervelende trappen. De
nieuwe, makkelijk aan te passen architectuur.
mogelijkheden leken (lijken) eindeloos. Alsof de
Zo komen we al snel bij een ouder project
bebouwde wereld er een dimensie bij kreeg.
van Archigram, dat niet gebaseerd was op
Toekomstvisies speelden hier natuurlijk op in;
het verplaatsen van een enkele wooncapsule,
Metropolis is een van de eerste voorbeelden
maar op de gehele stad. Walking City (1964)
te noemen.
van Ron Herron is een stad als een gigantisch
4
wooncapsule
naar
believen
FILE: UTOPISCHE ARCHITECTUUR
>>
Walking City
konden
¹ Craig B Johnson, Utopia and the Dirty Secret of Architecture (2007)
² Edward Bellamy, Looking Backward 20001887 (1888)
³ Jonathan Glancey, De moderne architectuur 1900-2008 (Bussum: THOT, 2007) p. 418 4
Rem Koolhaas, Delirious New York: A
Retroactive Manifesto for Manhattan (New York: Monacelli, 1994), p. 83. 5
Jonathan Glancey, De moderne architectuur
420 Metropolis
CHEPOS 3.7
1900-2008 (Bussum: THOT, 2007) p. 419-
25
FILE:UTOPIA
Met een combinatie van vooruitstrevende
Yona Friedman ontwikkelde zijn concept
de vorm van performances, fotocollages,
architectuur,
enige
Ville spatiale (1960) gebaseerd op twee
sketches en films uitte Superstudio haar
rebellie, werd Archigram enorm bekend op
fundamentele gedachten: Architectuur moet
ideeën over een nieuwe ‘anti-designcultuur’. Il
het terrein van de stedebouwkunde. Deze
alleen een geraamte bieden, in welke de
Monumento Continuo (1969) werd uiteindelijk
‘megastructuralisten’ waren echter niet de
inwoners hun huizen kunnen bouwen volgens
het symbool van Superstudio: een eindeloze
enigen die zich in de jaren zestig bezighielden
persoonlijke eisen en ideeën. Vrij van elke
rasterachtige megastructuur, zich uitstrekkend
met het creëren van utopische megastructuren.
bemoeienis van een aannemer of architect.
over de gehele wereld die de kritiek op
Onder andere Constant Nieuwenhuys’ New
Verder was hij overtuigd van het feit dat
de abstracte stedenplanning en absurde
Babylon en Yona Friedmans La ville spatiale
de snel ontwikkelende automatisering van
urbanisatie weergeeft. Hun punt was wellicht
scharen zich moeiteloos naast de utopische
productie - en resulterend hieruit meer te
wat overdreven, maar in ieder geval gezet.
ontwerpen van Archigram. New Babylon,
besteden vrije tijd – de samenleving wezenlijk
Superstudio was kritisch over het feit hoe de
ontworpen
en
zou veranderen. De traditionele structuur van
globalisering de wereld in zijn greep had.
begin jaren zeventig, lijkt de wat sombere
de stad was, volgens Friedman, niet klaar voor
Gezien de ontwikkeling van de wereld, konden
tegenhanger van de popartachtige Plug-in
deze nieuwe samenleving. Hij suggereerde
we net zo goed in één anonieme megastructuur
City. De verschillende ‘sectoren’ – Nieuwenhuys’
mobiele, tijdelijke en lichte constructies in plaats
leven, zonder lokale culturen.8 Een punt waar
districten – zijn van de grond af getild en op
van de strikte, inflexibele en dure middelen
tegenwoordig ook wel weer eens aan gedacht
kolommen gezet. Het geheel vloeit geleidelijk in
van de traditionele architectuur. Een hele rits
mag worden.
elkaar over en vormt een netwerk van niveaus,
aan overeenkomsten kan gevonden worden
passages en constructie. Er is geen oriëntatie
tussen Ville spatiale en Nieuwenhuys’ New
of masterplan, noch heeft New Babylon een
Babylon en in iets mindere mate met Plug-in
centrum, begin of eind. New Babylon is echter
City. Ten eerste zijn in het presenteren van hun
niet alleen een utopische en stedebouwkundige
ideeën, in de vorm van schetsachtige collages
visie; gedetailleerde plattegronden, technische
en maquettes, overeenkomsten te herkennen
tekeningen en precieze beschrijvingen van het
tussen Nieuwenhuys en Friedman, die elkaar
immense plan volgden en Nieuwenhuys was
ontmoetten in 1960. De mix van popart en
er stiekem van overtuigd dat er in de nabije
hightech, karakteristiek voor de ontwerpen van
toekomst met de bouw begonnen zou kunnen
Archigram vinden we niet terug, maar New
worden.6
Babylon en Ville spatiale zijn beiden verheven
popcultuur,
tussen
eind
kunst
jaren
en
vijftig
boven het aardoppervlak. Een onafhankelijke megastructuur zweeft als het ware boven oude steden of uitgestrekte landschappen. Het participerende aspect onderscheidt hier Friedmans ideeën van Nieuwenhuys’ visie, die juist meer een autoritair karakter bezit.7 Il Monumento Continuo
Een andere groep die zich rond de jaren zestig
De kritische visie van Superstudio wordt deels
bezig hield met megastructuren is Superstudio.
gedeeld door Léon Krier, een ware traditionalist
Superstudio was een radicale experimentele
wat betreft zijn opvattingen over architectuur.
architectuurgroep opgericht in Florence in
De architect onderscheidde zich met zijn
1966 en kwam in opstand tegen heersende
vreemde, surrealistische ontwerpen en scherpe
modernistische
verwierp
opvattingen gericht tegen het modernisme en
Superstudio de modernistische gedachte dat
doctrines.
de hype rond de ontwikkelende technologie.
architectuur de wereld kan verbeteren en
Zijn opvattingen waren echter meer nostalgisch
dat technologie ongekende mogelijkheden
van aard in tegenstelling tot Superstudio.
heeft.
modernistische
Hierbij kan de nostalgie gezien worden als de
Superstudio
anti-utopie. Waar Archigram en Superstudio
negatieve utopieën (dystopieën). Aandacht
‘over the top’ gaan met hun voorstellingen,
trekkend met uiteenlopende projecten in
grijpt Krier juist terug naar het verleden. De
Tegenover
vooruitgangsgeloof
dit stelde
Zo
FILE:UTOPIA 26
New Babylon en Ville Spatiale
“realist” weerlegt bijvoorbeeld de visie van Le Corbusier, die steden voorstelt als strakke, verticale machines. Mensen moeten volgens Krier weer op loopafstand van hun werk wonen en er moet een gezonde mix ontstaan van wonen, werken en recreatie. Hij neemt
FILE: UTOPISCHE ARCHITECTUUR
Door: Thomas Henry
zelfs een voorbeeld aan de middeleeuwen, waar de mensen vaak nog boven hun werkplek woonden.
Zijn
provocerende
gedachten
weerspiegelen in de volgende uitspraak uit zijn boek The Architecture of Community (2009): “If, one day, for some mysterious reason, all the buildings, settlements, suburbs and structures built after 1945 – especially those commonly called ‘modern’ – would vanish from the face of the earth, would we mourn their loss?” Ja,
Floating Island over the Central Business District
natuurlijk, denkend aan prachtige ontwerpen
transformatie laat het bekende project Floating
Af te vragen valt of de tegenwoordig
van Mies van der Rohe, Louis Kahn, Frank
Island over the Central Business District, deel
heersende iconische architectuur ooit zal
Lloyd Wright, enzovoorts. De toon – wederom
van het (vrij utopische) masterplan Beijing
leiden tot de prachtige architectonische
enigszins overdreven – is in ieder geval weer
2050 (2006), dit goed zien. Het ontwerp
ideaalbeelden die ontstonden in de opmars
gezet.
heeft een enorm effect op de conventionele
naar het modernisme, of die in de jaren
gebouwen onder het imposante bouwwerk. We
zestig zo mooi opbloeiden in een verzet tegen
Wanneer we kijken naar de actuele situatie in
zijn ons nog wel bewust van hun aanwezigheid,
datzelfde modernisme. De samenhang tussen
de architectuurwereld lijken we tegenwoordig
maar zullen ze nooit meer op dezelfde manier
de uit de grond schietende iconen is namelijk
overspoeld te worden met hypermoderne
zien; als de sterren tijdens een vuurwerkshow.
ver zoek. Zoals het er dan ook naar uitziet is
architectuur. Utopische ontwerpen, al dan niet
Hiernaast is de indeling in massa natuurlijk
er eerder een strijd gaande tussen starchitects
realistisch, vliegen ons om de oren op websites,
buitengewoon. Ondertekenend architect Ma
en verwante architectenbureaus en is het op
hippe magazines en ontwerpcompetities. Mooie
Yansong is hierbij van mening dat horizontale
utopisch gebied misschien wachten op een
plaatjes moeten overtuigen om een ontwerp te
connectie gezocht moet worden, in plaats van
moderne versie van Archigram of Superstudio
realiseren en lijken alleen nog maar op zichzelf
simpelweg de hoogte in te bouwen. Dit alles
die de architectuurwereld weer even op haar
te staan. Het gaat hand in hand met wat wordt
zwevend boven het CBD in zijn visie wat betreft
grondvesten laat schudden. Laat die (echte)
genoemd ‘Iconic Architecture’, de drang om een
de nieuwe organisatie van de stad Beijing.
dromers van de 21e eeuw maar opstaan.
icoon te creëren door de grootste, de meest
Ook het vermelden waard is MAD’s utopische
opvallende of vernieuwende te zijn. Iconische
ontwerp Superstar: A Mobile China Town, een
architectuur vraagt dan ook om kritiek. Wat
mobiele stad in de vorm van een gigantische
zijn de waarden, de criteria? Wat moeten we
ster die zo de ‘mooie-plaatjesversie’ zou
denken van de ‘starchitects’ die over de hele
kunnen zijn van Archigrams Walking City.
wereld gevraagd worden om een stad of een
6
bedrijf een icoon te geven? Een voorbeeld van
en/constant/ (09-05-2011)
een architectenbureau die zich bezighoudt met
7
iconische architectuur is het Chinese MAD. Hun
uit Ruth Eaton, Ideal Cities: Utopianism and
ontwerpfilosofie neigt sterk naar het utopische:
the (Un)built Environment (Londen, 2002)
“MAD’s design embraces the advent of a
8
new era. It reflects the office’s architectural
Guardian (31 maart 2003)
exploration of contemporary art and the
9
transformation of lifestyle and multimedia
(lezing maart 2011)
formats in contemporary Chinese cities”10,
10
9
Yona Friedman, Architecture Mobile (1960),
Jonathan Glancey, Anti-matter, The Gijs Wallis de Vries, Iconstructivisme http://www.chinese-architects.com/mad/
CHEPOS 3.7
aldus de website van MAD. Wat betreft die
http://www.megastructure-reloaded.org/
(14-05-2011)
27
FILE:UTOPIA
Superstar: A Mobile China Town