Rusland Cul

Antropologisch Tijdschrift | Jaargang 27 | Nummer 1

Skaten door Russische Straten

Een ode aan het openbaar vervoer

Verkopers van de vlooienmarkt

cul Rusland

Colofon Onafhankelijk antropologisch tijdschrift Cul is verbonden aan de afdeling Culturele Antropologie en Ontwikkelingssociologie van de Universiteit van Amsterdam.

Hoofdredactioneel

D

eze zomer vloog de redactie van de Cul richting het prachtige Rusland. De reis begon in Moskou. Dit is de op één na grootste stad binnen de Europese grenzen en telt ongeveer Hoofdredacteur Paola Leijssen 12 miljoen inwoners. In deze wereldstad zijn vele Russisch-orAdjunct hoofdredacteur Pascal de Haas thodoxe kerken bezocht, is er optimaal gebruik gemaakt van het wereldberoemde metronetwerk, zijn er walking tours gevolgd en is er veel gesproken met de lokale mensen. Na een verblijf van Voormalige Hoofdredactie drie dagen vertrok de redactie richting Sint-Petersburg. Deze Hoofdredacteur

Roos de Wijs stad verschilt enorm van Moskou. De stad bevat vele grachten Adjunct hoofdredacteur Carolien den Boer en kanalen, grote ruime parken, en gebouwen van allerlei verschillende stijlen. Naast Moskou en Sint-Petersburg is de redacVormgeving Marcella Grasdijk tie naar een van de oudste stadjes van Rusland gegaan, Veliky Beeldredactie Jolijn Sterk Novgorod. Hier is onder andere een openlucht museum bezocht Mark Schaap om te zien hoe mensen in de negentiende woonden. Het con Robin Stark trast tussen de twee wereldsteden en de kleine stad werd enorm Roos de Wijs duidelijk.

De redactie heeft zoveel mogelijk verhalen, interviews, report Sammy Stasse ages en artikelen geschreven en daarnaast is er ook veel beeld Eindredactie Joosje Slot gemaakt, zodat wij jullie in een vogelvlucht mee kunnen nemen

Lise van der Veer naar het prachtige Rusland!

Pascal de Haas

Eventmanager Yasmine Fikken Reiscoördinator Susan Goldman Penningmeester Paola Leijssen Acquisitie Jasper Knegt Webredacteur Max van Zon Coverfoto Sammy Stasse Speciale dank aan Siem Slond, Anna Pivovarova, Anastasia Kulagina, Pavel Kanygin.

Tijdschrift Cul is altijd op zoek naar nieuw schrijftalent. De redactie heeft het recht bijdragen in te korten of te weigeren. Voor informatie en advertentiemogelijkheden mail naar redactie@tijdschriftcul.nl Drukkerij Andeko Graphic Oplage: 500 ISSN: 18760309 Tijdschrift Cul Nieuwe Achtergracht 166 1018 WV Amsterdam redactie@tijdschriftcul.nl www.tijdschriftcul.nl Volg ons nu ook op Facebook, Twitter en Instagram! @tijdschriftcul

2

Tijdschrift Cul

Paola Leijssen Hoofdredacteur

Pascal de Haas Adjunct-Hoofdredacteur

Inhoud

Essay 18 Leven in een gouden kooi

Susan Goldman

20

Interview Het wordt eerst erger Mark Schaap

Achtergrond 22 Herinneringen aan Afghanistan

Yasmine Fikken

4

Achtergrond Één met de stadsnatuur Robin Stark

6

Achtergrond Een “Westers” eilandje Joosje Slot

8

Interview Nederland in de schappen Pascal de Haas

11

Reportage

De kathedraal die met haar gouden koepel de lucht kust

12

Essay De verkopers van Udelnaya Sammy Stasse

15

Column Een ode aan het OV Marcella Grasdijk

16

Verhaal Een Moskouse droom Max van Zon

24

Verhaal Een dag in de sovjet Carolien den boer

26

Column Lelijke wateren, diepe gronden Jolijn Sterk

28

Interview Interview met Anastasia Kulagina Roos de Wijs

Paola Leijssen

Tijdschrift Cul

3

Achtergrond

S E D T E M N EE De politiek ach Skateboarden op straat is een creatieve herinterpretatie van de stad. Skaters gebruiken de openbare ruimte op manieren die de ontwerpers van deze straten niet kunnen voorzien. Een trapleuning bedoeld voor veiligheid transformeert tot een gevaarlijke uitdaging om te trotseren.

Een stoeprand beschilderd met de juiste soort verf is perfect om over te glijden. De skater kijkt anders, ziet potentie daar waar andere mensen overheen kijken. De ogen van een skater scannen de straten op zoek naar skatespots.

Tekst en beeld Robin Stark De stad leeft Sporten zoals surfen of rotsklimmen zijn speelse reacties op natuurlijke verschijnselen. De surfer heeft geen con­ trole op de golven die hem of haar toerollen. Die worden bepaald door complexe weersystemen en de vorm van de zeebodem. De rotsklimmer heeft evenmin controle over de de vormen van een rotsformatie. Een skater heeft meestal ook vrij weinig controle over de processen die de urbane ruimte vormgeven. Een stad is in feite een soort ecosysteem. De gemeente, stadsplanners en archi­ tecten hebben allemaal een politieke visie op de stad die ze proberen te verwerkelijken. Tegelijkertijd heb je eco­ nomische factoren; wat gebeurt er bijvoorbeeld met het straatbeeld als de fabrieken binnen een stad, één voor één sluiten? De natuur speelt ook mee; is de stad gebouwd in een heuvelachtig gebied of in een gebied met veel water?

Techno­logische ontwikkelingen hebben ook invloed; zo heeft de opkomst van de auto straten over de hele wereld veran­derd. Migratiestromen, bombardementen, wederop­ bouw en verwaarlozing, dit alles en meer maakt een stad tot wat het is. Wat het stadse ecosysteem anders maakt dan een ‘normaal’ ecosysteem is dat het is ontstaan uit de bezigheden van mensen en daarmee doordrongen is van politiek. Achter elke skatespot gaat een sociologischhistorische verklaring schuil.

Lang leve de droogte Skatespots kunnen uit pure toevalligheden ontstaan. Het begin van poolskaten is een mooi voorbeeld hiervan. De Californische zomer van 1976 was uitzonderlijk droog.

Om het watertekort tegen te gaan nam het stadsbestuur van Los Angeles verscheidene maatregelen. Het was tij­ delijk verboden om je auto te wassen, je gazon te besproe­ ien en zwembaden moestten leeg blijven. In de duurdere buurten hadden veel mensen kleine privé zwembaden in hun achtertuin. Er ontstond een subcultuur van skaters die stiekem achtertuinen betraden om in de lege zwem­ baden te skaten. Veel van deze baden hadden namelijk een ronde bodem in plaats van een hoekige waardoor je ze kon berijden alsof je aan het surfen was. Het was de eerste keer dat skateboards over verticale wanden reden.

4 6

Tijdschrift Cul Tijdschrift Cul

De marmeren stad Moskou is voor een skateboarder de hemel op aarde. De stoepen zijn gemaakt van heerlijke tegels, het wegdek is van nieuw glad asfalt en het stikt er van de pleinen met monu­ menten, fonteinen en andere obstakels. Het straatbeeld in het centrum is hier en daar versierd met semi-functionele sculp­ turen zoals gek gevormde bankjes of plantenbakken. Vaak zijn deze gemaakt van egaal geschuurd steen zoals graniet, of nog beter: marmer. Marmer is namelijk een geliefde steensoort voor skaters omdat het super glad is maar toch grip geeft aan je wielen. Bovendien is het geschikt om te grinden. Grinden betekent dat je ergens overheen glijdt op je trucks; de stalen stangen waar de wielen aan vast zitten.

Het interessante van marmer en ander glad gesteen­ te is dat het vaak door architecten wordt gebruikt voor gebou­ wen die een bepaalde grandeur moeten uitstralen. Marmeren grafstenen zijn niet voor niets voor de rijken. Als skater vind je het geliefde marmer dus op plekken met status. Financiële districten, luxe appartementenblokken, musea, paleizen en monumenten zijn de plaatsen met de marmeren blokken en gladde glimmende oppervlaktes die skaters waarderen.

Waarom heeft Moskou dan zulke fijne stoeptegels, een zo goed onderhouden wegdek, een openbare ruimte vol stenen versier­sels? En waarom zó veel marmer?

Het antwoord is simpel: Voetbal. Op 2 december 2010 werd bepaald dat Rusland het gastland zou worden voor het wereldkampioenschap voetbal van 2018. Voor de Rus­ sische regering was dit sportevenement een kans om Rusland in het zonnetje te zetten, in een rumoerige periode van sanc­ ties en wankele relaties met andere wereldmachten. In de

Achter elke skatespot zit een verhaal

Achtergrond

STADSNATU

hter skatespots

woorden van Putin in 2018: “Ondanks de sancties, weten we zo een mooi WK te organiseren. Ondanks de sancties gaan we door met de oorlog in Syrië. De wereld heeft het recht niet om ons de les te lezen”. Moskou was een van de gaststeden en de belangrijkste. Het moest daarom hét visitekaartje van Rusland worden. Dit was een aanleiding voor het Kremlin om een grote investering te doen in het opknappen van de straten van Moskou. Het herontwikkelingsproject heet “my street” en is een van de grootste en duurste investeringen in de publieke ruimte die modern Moskou ooit gezien heeft. Het zou oorspronkelijk af moeten zijn in 2018 voor het WK wat toevallig ook voor de burgemeestersverkiezingen plaatsvond.

Echter is het project flink vertraagt en in The Moscow Times wordt er geschat dat het wordt afgerond in 2020. De uitein­ delijke kosten worden geschat rond de 200 biljoen roebel, wat neerkomt op 3.5 biljoen Amerikaanse Dollars.

De geasfalteerde stoepen zijn vervangen voor gladde luxe stoeptegels, die heerlijk rollen met een skateboard. Wel zijn er klachten geweest van bewoners omdat al deze tegels los zijn gaan zitten in de winter als de grond bevriest. Dit probleem was niet voorzien omdat er voorheen nooit tegels werden gebruikt in dit gebied. Ook de marmeren sculpturen zijn recent geplaatst voor dit project. Het is deze gebeurte­ nis die Moskou recent heeft omgetoverd tot een goudmijn aan skatespots. Bovendien zijn er plannen om dergelijke in­ vesteringen voor veel andere Russische steden te doen, en de

UR

herontwikkeling van Moskou moet dienen als een blauwdruk om uit te rollen over andere steden. Deze stadsplanning kan er onbedoeld voor zorgen dat de skateboardscènes van Rus­ sische steden ontzettend zal groeien en dat Rusland veel meer skatetoerisme zal aantrekken dan het nu doet.

Skaters hebben door hun zoektocht naar spots en gladde oppervlaktes een goed oog voor de materialiteit van een stad. Kleine keuzes in ontwerp van straten en gebouwen kunnen een enorme betekenis zijn voor skaters. Dingen op straat die alledaags en puur functioneel lijken, zoals een stan­ daard parkeerblok dat voor een heel stadsdeel wordt gebruikt kunnen voor skaters heel belangrijk zijn. Is een parkeerblok in de juiste vorm en van het juiste materiaal? Dan kan het een heel stadsdeel tot een betere skateplek maken.

Het punt is dat skaters bewust zijn van ook maar de meest minimale aanpassing van een straatbeeld. Hierdoor heb je als skater een unieke blik op het stadse ecosysteem. Achter elke skatespot zit een verhaal en verschillende politieke situaties leiden tot verschillende spots. Een droogte kan leiden tot het begin poolskaten. Een voetbaltoernooi kan een stad omto­ veren tot een skate-Mekka. Een economische depressie kan leiden tot het leegstaan van oude gebouwen waar in geskate kan worden. Hoe een stad zich ook ontwikkelt, skaters zullen zich er bewust van zijn en nieuwe manieren vinden om er gebruik van te maken. ◆

Tijdschrift Cul Tijdschrift Cul

7 5

Achtergrond

Een “Westers” eilandje Antropologie aan de Europese Universiteit in Sint-Petersburg Antropologen werden in de communistische tijd in Rusland geweerd, maar sinds de val van de Sovjet-Unie in 1991, ging er ook voor antropologen een wereld open in Rusland. Geen toeval dat er in 1994 een Europese Universiteit opende in Sint-Petersburg, mét een antropologie afdeling.

Maar hoe werkt deze institutie binnen het huidige Rusland van Putin? En hoe is het om antropologie te studeren op dit “Westerse” eilandje?

Tekst Joosje Slot Beeld Robin Stark Antropologische beginnersfouten Anna Pivovarova studeerde in 2013 af aan de Europese Universiteit in Sint-Petersburg, de stad waarin zij geboren en getogen is. Ze vertelt dat ze eerst één jaar grondige antropologische training kreeg voordat ze überhaupt ei­ gen onderzoek mocht doen. ‘Er zijn in Rusland name­ lijk geen bachelor programma’s in antropologie, en dus komt iedereen binnen met een grote achterstand’. In haar voorafgaande bachelorstudie Russische literatuur aan de staatsuniversiteit, maakte ze voor het eerst kennis met het doen van etnografisch onderzoek. ‘Folklore en literatuur horen in Rusland binnen de kunstafdeling van de univer­ siteit. In het laatste jaar van mijn bachelor zijn we toen een maand helemaal in het Noorden geweest van Rusland om de rituelen en praktijken te onderzoeken van de mensen die daar in kleine, traditionele samenlevingen wonen’.

Daar maakte ze ook voor het eerst antropolo­ gische “beginnersfouten” en werd ze met haar neus op haar eigen vooroordelen gedrukt over Russen die niet in de stad wonen. Zo had ze, samen met een aantal andere vrouwelijke medestudenten, bedacht dat ze lange rokken zouden dragen, voortkomend uit het idee dat vrouwen in het dorp deze “traditionele” kleding ook dragen. Een­ maal aangekomen werden ze echter vierkant uitgelachen omdat lange rokken niet erg praktisch zijn als je aan landbouw doet. Ook volgde ze op het moment van haar eerste veldwerkervaring een strikt veganistisch dieet wat voor de nodige problemen zorgde. Ze deed namelijk veel interviews bij de inwoners thuis die haar als gast ontvin­ gen. Echter kon ze de bijbehorende giften, zoals melk en zoetigheid, niet accepteren. ‘Ik was niet echt een leu­ ke gast’. Zo beleefd mogelijk probeerde ze de giften af te slaan, maar hiermee ontkende ze impliciet hun gast te willen zijn. ‘Uiteindelijk heeft één vrouw mij zelfs gedwon­gen om melk te drinken’.

6

Tijdschrift Cul

Anna’s masterscriptie Geïnspireerd door de ervaringen die zij had opgedaan in het verre Noorden, besloot ze haar master in antropologie te behalen aan de Europese Universiteit van Sint-Petersburg.

Daar schreef ze uiteindelijk haar masterscriptie over de infor­ mele markt van thuisbevallingen in Rusland. ‘Thuis bevallen wordt in Rusland niet gereguleerd, voor de wet bestaat het niet. Het is voor vroedvrouwen en verloskundigen dan ook verboden om thuis te assisteren bij een bevalling. Hierdoor worden ze gedwongen om te opereren in de informele grijze markt en werken ze dus eigenlijk illegaal. De relatie tussen de vroedvrouw en de moeder is daarom veel meer op vertrouwen gebaseerd’. Door gesprekken met haar eigen vriendinnen die kinderen kregen of zwanger waren, kwam ze erachter dat dit toch vaak gebeurt. In de verhalen van deze vriendinnen hoor­ de ze echter een ander narratief dan degene die ze altijd van haar eigen moeder en tante had gehoord. Vooral de ervaring van pijn werd door haar vriendinnen anders beschreven en had een an­ dere functie binnen hun verhalen.

De manier waarop van deze licha­ melijke ervaringen een narratief

Achtergrond wordt gemaakt, werd uiteindelijk de focus van haar scriptie.

Tijdens dit onderzoek en ook nu ze haar PhD doet aan de Universiteit van Helsinki, waarbij ze onder­ zoek verricht naar pleegzorgpraktijken in Rusland, richt ze zich vooral op de privé- en familiesfeer van Russen die in steden wonen. Op de vraag of ze ooit moeilijkheden heeft onder­vonden vanuit de Russische staat tijdens het doen van onderzoek, reageert ze dan ook laconiek. ‘Het ligt eraan waar je onderzoek naar doet. Daarnaast is de institutionele con­ trole vanuit de staat op antropologisch onderzoek sowieso klein, wat je kan merken aan het ontbreken van een ethische commissie. Alles wat te maken heeft met ethiek is de verant­ woordelijkheid van de onderzoeker zelf ’.

De Europese Universiteit De Europese Universiteit waaraan zij studeerde neemt bin­ nen het Russische onderwijsveld een interessante plek in.

Deze private universiteit voor de sociale wetenschappen, is een product van de tijd direct na de val van het communisme.

Er was toen weinig geld maar er kwamen veel grassroot initia­ tieven op. Het idee kwam van een aantal enthousiastelingen die probeerden de brain drain in Rusland tegen te gaan. Hun idee was het samenbrengen van de voornaamste sociale weten­ schappers in een institutie naar Westers voorbeeld.

De universiteit is in vergelijking met de staatsuniver­ siteiten, op hun onderwijslicentie na, volledig onafhankelijk van de staat. En mochten hier nou net de meeste problemen mee zijn. In 2017 werd deze ingetrokken naar aanleiding van zogenaamde con­ structiefouten in het universi­ teitsgebouw en pas aankomend collegejaar zullen studenten terugkeren voor de verschillen­

Ethiek is de verantwoordelijkheid van de onderzoeker zelf de masterprogramma’s. Dit was niet het eerste incident. In 2008 werd de academie al een keer eerder voor zes weken gesloten nadat er brandgevaar zou zijn geconstateerd. Dit viel samen met het aannemen van een grote beurs van de Europese Commissie voor onderzoek om de transparantie van de ver­ kiezingen te verbeteren. Na veel protest vanuit de studenten en het afslaan van de beurs, werden de aanklachten ingetrokken.

Een artikel van The New York Times uit zomer 2018, beschrijft de verschillende aanvallen en spreekt met docenten en wetenschappers van de universiteit. Een politiek wetenschapper beschrijft in dit artikel dat de principes die de school volgt – academische vrijheid, zelforganisatie, en internationale openheid – het tegenovergestelde zijn van de principes die het huidig Russische systeem volgt, namelijk: gecentraliseerde controle en isolementspolitiek. In het artikel wordt vervolgens de vraag gesteld of Rusland onafhankelijke instituties van wereldklasse in stand kan houden, wanneer zij constant onder druk wordt gezet door bepaalde elementen van het Russisch leiderschap.

Het Venetië van Rusland De stad Sint-Petersburg komt voort uit eenzelfde spanning tussen Rusland en het Westen. Binnen dit Westerse moder­ niseringsproject van Peter de Grote bouwde hij in een van de enorme gebouwen aan de rivier de Neva een heus antro­ pologisch en etnografisch museum: de Kunstkamera. Met dit eerste publieke museum probeerde hij de Russische bevolking dichter bij de wetenschap te brengen en vooroordelen weg te nemen over misvormingen bij mens en dier. Hij hoopte dat men deze zou beginnen toe te schrijven aan de natuur en niet aan demonen en monsters. Om zijn persoonlijke collectie uit te breiden schafte hij de beste en bekendste Westerse collec­ ties aan. Peter de Grote was hiermee de eerste Russische tsaar die zich buiten de grenzen van zijn land begaf en hiermee kwam er grootschalige cultuurimport op gang in het eerste kwart van de achttiende eeuw.

De Kunstkamera en de Europese Universiteit werken niet geheel toevallig veel samen om antropologie in Rusland innovatief en hedendaags te houden. Om antropologie te kunnen bedrijven is kritisch denkvermogen nodig dat enkel binnen een onafhankelijk instituut werkelijk kan bestaan.

Maar een onafhankelijke universiteit naar Westers voorbeeld blijkt in Putin’s Rusland nog niet zo makkelijk. Het streven van Peter de Grote om wetenschap voor iedereen toegankelijk te ma­ken en zo vooroordelen te elimineren leeft voort in Sint-­ Petersburg, maar de toekomst van Westers-georiënteerde instituties zal altijd samenhangen met het politieke klimaat in het grootste land op deze aardbol. ◆

Tijdschrift Cul

7

Interview

Nederland in de schappen Rusland als toekomstig migratieland?

‘Oost West, thuis best’. Het is een uitspraak die bijna elke Nederlander kent. In het buitenland wordt de uitspraak gebruikt om een vergelijking te maken met het thuisfront, en het duidt erop dat het thuis het best is. In de meeste gevallen ten minste, want wanneer dat niet het geval is migreren we met alle liefde. In Moskou spreek ik Siem Slond, die sinds 1992 in Rusland woont.

Hij is er inmiddels gepensioneerd en heeft nog geen intenties om permanent terug te gaan naar Nederland.

Tekst Pascal de Haas Beeld Mark Schaap

8

Tijdschrift Cul

Toch is de uitspraak ook op een andere manier te benaderen.

Vaak wordt het Westen tegenover het Oosten gezet, en zo kan dat ook geïnterpreteerd worden in dit gezegde. Of we nou in het Oosten of in het Westen van de wereld wonen, we be­schouwen ons thuis het beste. Vanuit Nederland wordt er vaak naar andere Westerse landen verhuisd, maar naar het Oosten lijkt niet vaak te gebeuren. Toch gebeurt het wel, al is het in mindere mate. Als reden voor de migratie van Siem, zegt hij: ‘Ik moet wel eerlijk toegeven dat een deel van mijn roots hier liggen. Mijn moeder is een Russin. Zij is als krijgs­gevangene in de Tweede Wereldoorlog naar Duitsland afgevoerd en heeft daar mijn vader leren kennen. Geluk­ kig werden we bevrijd door de Geallieerden, en vertrokken mijn ouders naar Nederland. Vervolgens ben ik daar in 1946 geboren’. Inmiddels is hij getrouwd met een Russische vrouw.

Interview Hij geeft aan dat hij zich meer Russisch voelt dan Nederlands, door zijn moeders familie en zijn huwelijk. ‘Mijn DNA zegt dat ook. Ik ben voor 49% Russisch en voor 20% Nederlands’.

Siem vertelt dat hij op meerdere plekken in de wereld heeft gewoond en gewerkt. Naast Rusland en Ne­ derland, heeft hij ook ooit Curaçao, Turkije, Saudi-Arabië, de Emiraten en Nigeria zijn thuis mogen noemen. Hij heeft als stuurman gewerkt, en is daar ook tot opgeleid. Daarvandaan kwam hij in de logistiek terecht, en werd hij de hele wereld over gestuurd. ‘In 1961 kwam ik voor het eerst in Rusland, samen met mijn moeder en broer. Op dat moment werd Joeri Gagarin als eerste mens de ruimte ingeschoten. Hij kwam niet ver. Maar hij was er wel.’ Siem is vóór 1992 in Rusland, de toenmalige Sovjet-Unie, geweest voor familiebezoeken.

Dit was wel lastig, omdat er streng gecontroleerd werd op visa en paspoorten, vooral na het Stalin-tijdperk werd hier streng op gecontroleerd. Gelukkig voor meneer Slond, geldt er in Rusland een matrilineair systeem in familiestructuren.

Dat houdt in dat de moeder voor het overdragen van de ach­ ternaam zorgt. Op die manier kwam hij snel aan een Russisch paspoort naast zijn Nederlandse paspoort. ‘Na mijn zestiende heb ik hem wel snel ingeleverd, vooral omdat de dienstplicht hier niet aantrekkelijk was’.

wordt gedaan. Dat lijkt veel meer op het Oosten.’

Rusland lijkt niet alleen op het Oosten, ook Europese cultuur is te zien in de culturele mix. ‘We hadden in Nederland ooit een aanwezigheidspremie op de werkvloer. Nou dat lijken ze hier nu pas te hebben. Er wordt gedaan alsof er hard gewerkt wordt, maar er gebeurt simpelweg weinig. De werkinstelling van Russen is niet te vergelijken met hoe Nederlanders nu werken.’ In het openbaar is het te merken dat er banen zijn die weinig nut hebben voor de samenleving, en er puur zijn voor de mensen om wat te verdienen. Mensen vegen de we­ gen die er hartstikke schoon uitzien, en mensen staan naast bewakings poortjes zonder te reageren als ze piepen. Er zijn banen gecreëerd om mensen aan het werk te houden. ‘Dat komt voort uit de communistische periode: banen werden ge­ creëerd om de werkloosheid laag te houden. Dat is een niet-­ Westerse mentaliteit die er nog steeds in zit’.

Rusland lijkt een mix van Oosterse en Westerse cultuur. Siem geeft daarentegen aan dat Russen nauwelijks Europeanen zijn. ‘Je moet ze niet vergelijken met de Westerse Europeanen. Ze hebben dezelfde kleur als wij, ze zijn redelijk ontwikkeld, maar daar houden de meeste overeenkomsten wel mee op. Rusland is niet Europa, maar Azië, en dat geldt ook voor de mensen.’

Europa of Azië?

‘Enige roots met dit land heb ik dus wel. En dat maakt het in sommige opzichten wel makkelijker. Ik heb bijvoorbeeld een stuk minder moeite met sommige zaken in Rusland, dan mensen die 100% Nederlands zijn.’ Siem is kritisch op het feit dat er vanuit het Westen vaak zoveel kritiek is op ‘de Rus­ sische cultuur’. Hij geeft aan dat mensen het concept van cul­ tuur serieuzer moeten nemen, voordat mensen gaan oordelen.

‘Het is natuurlijk belangrijk om te begrijpen dat cultuur een enorm groot iets is, en iets wat over eeuwen is opgebouwd.

De manier waarop er nu in Rusland geleefd wordt, heeft te maken met de geschiedenis’. In het tijdperk van Stalin werd een groot gedeelte van de geschiedenis en cultuur van voor het communisme om zeep geholpen. Ook het menselijk ge­ drag is veranderd onder invloed van het communisme. Het Russische gedrag wat in de negentiende eeuw te zien was, is niet veel meer terug te vinden in Rusland door de overheer­ sing van het communisme. Het communisme heeft geleid tot bijvoorbeeld passiever gedrag, op de werkvloer bijvoorbeeld.

‘Cultuur is een moeilijk iets in Rusland. Hebben we het over de cultuur van voor de communistische revolutie? Of over de cultuur van heden? Want tussen deze periode mist er een groot gedeelte van cultuur qua kunst en literatuur, maar ook van cultureel gedrag.’

Daarentegen zijn volgens Siem Russische emoties nooit verdwenen. ‘Aan de ene kant zijn emoties gesloten en verborgen, zoals dat in Azië gebeurt. Aan de andere kant worden emoties vol passie getoond op uitzonderlijke mo­ menten, zoals dat in Zuid-Europa gebeurt’. Tijdens het in­ terview wordt dit aangekaart als een belangrijk contrast met Nederland. Hij ziet dat emoties daar altijd gecontroleerd en context-gebonden zijn. Tijdens begrafenissen in Nederland zijn de emoties heel beperkt, ze worden bijna niet getoond.

Siem geeft aan dat dat in Rusland wel anders is, de emoties staan duidelijk centraal tijdens de ceremonies. Er zit hier geen controle op. ‘Hoe de overledenen geëerd worden tijdens een ceremonie, is niet te vergelijken met hoe dat in het Westen

Boodschappen, transport en familie Siem bezoekt zeker nog regelmatig Nederland. ‘Mijn kin­ deren wonen daar, en inmiddels heb ik kleinkinderen. Die wil ik natuurlijk zo vaak mogelijk zien’. Verder mist hij niet veel uit Nederland, en zodoende heeft hij zeker niet de behoefte om voorgoed terug te gaan naar het Hollandse platteland.

‘We hebben hier alles. Je loopt een supermarkt in en je vindt veel goederen die je ook bij de Albert Heijn koopt.’ En dat klopt. Stroopwafels, producten van Calvé en veel Hollandse groenten liggen in de schappen van de Moskouse supermarkt.

‘Een van de weinige dingen die hier toch niet te vinden is, is de échte pindakaas. Ze hebben hier alleen de Amerikaanse variant. Dat is die romige, zonder nootjes. Ik heb zelfs een keer drop zien liggen. Bovendien verbouwen we de groenten die niet te vinden zijn in de supermarkt, in onze eigen tuin.’

Niet alleen de Nederlandse invloed op het super­ marktaanbod is een voorbeeld van de West-Europese cultuur in het gemixte land. ‘Voordat je naar Rusland ging, heb je vast al gehoord over de metrostations? Die zijn schitterend.

Vooral hier in Moskou, maar misschien zijn ze nog wel beter in Sint-Petersburg. Die systemen werken zo ontzettend goed.

Ze verbinden echt de hele stad, en om de twee minuten ver­ trekt er een nieuwe metro. Dat is bijna niet te vergelijken met het metronetwerk in Amsterdam hoor!’. De Russische open­ baar vervoer netwerken zijn gebaseerd op de toen al bestaan­ de systemen in Engeland en andere West Europese steden.

Siem is lovend over hoe goed het openbaar vervoer is geregeld in de Russische grote steden. Hij ziet dit juist als een contrast met de meeste Aziatische steden, waar het openbaar vervoer enorm chaotisch is. Daarentegen maakt hij ook duidelijk dat zelfs de netwerken in Europa een chaos zijn vergeleken met de Russische netwerken.

Het is niet vreemd dat Rusland een mix is tussen Aziatische en Europese invloed. ‘Het grenst aan China en Finland. De oude provincie die nu Turkmenistan vormt, grenst aan Iran. Rusland is een enorm groot land. Er bestaat niet één ‘echte Rus’, al zijn er wel veel overeenkomsten tus­

Tijdschrift Cul

9

Interview

sen Russen onderling. Maar hetzelfde geldt voor mij. In mijn paspoort staat dat ik in Amsterdam geboren ben, maar mijn DNA zegt heel iets anders. Ben ik wel een echte Nederland­ er? En hoeveel echte Nederlanders zijn er dan echt?’

Rutte versus Putin In de Nederlandse media zijn regelmatige negatieve berichten te zien over de Russische samenleving. Volgens Siem zit hier vaak geen enkele kern van waarheid in. Hij is vooral sceptisch over de positie van Rusland in de Nederlandse media omdat mensen vergeten wat cultuur is. ‘Ten eerste vergeten mensen dat cultuur iets is wat over eeuwen is opgebouwd, en ten tweede is de cultuur van Rusland enorm divers’. Siem vindt het kwalijk dat mensen de geschiedenis van Rusland onderschatten, en dat het lijkt alsof mensen vergeten zijn hoe Rusland de afge­ lopen anderhalve eeuw is veranderd. ‘Mensen hebben in 150 jaar een verandering meegemaakt van een Tsaren tijdperk, naar het communisme, naar het nu groeiende kapitalisme. Dat is een verandering die je niet moet onderschatten en die enorme invloed heeft op ‘de’ Russische cultuur’.

Daarnaast vindt Siem dat Nederlanders vooral meer naar hun zelf mogen kijken, voordat ze over Rusland oor­ delen. In de antropologische wetenschap is dit ook terug te vinden; om een andere cultuur te bestuderen, moet je eerst je eigen cultuur en vooroordelen goed kennen. Op die manier verdwijnen de onjuiste vooroordelen, en lijken twee culturen veel meer op elkaar te lijken, dan van te voren wordt ver­ wacht. Bovendien is het daarom ingewikkeld om te zeggen dat Rusland een mix is van Oosterse en Westerse cultuur.

De twee liggen niet werkelijk gescheiden in twee blokken en zijn veel meer verweven. Rusland is hier een goed voorbeeld

10

Tijdschrift Cul

van. ‘Je kan zeggen dat het niet goed gaat in Rusland, en dat Putin een verschrikkelijke leider is. Maar gaat het zo goed in Nederland? Heeft Mark Rutte echt alles op orde? We zijn in Nederland gewend aan het zeuren. Terwijl we in Neder­ land vaak niet echt iets over Rusland weten, behalve datgene wat we in de Europese media horen. Ik vind dat mensen niet zo snel moeten oordelen over dit land. Bovendien wonen er ruim acht keer zoveel mensen in Rusland, als dat er in Neder­ land wonen en is er een gigantische culturele diversiteit. Het land heeft een enorm sterke leider nodig om die 144 miljoen mensen te leiden. Putin is daar nog niet zo slecht in, als je je beseft dat het Mark Rutte niet eens lukt over 17 miljoen mensen. Kijk eerst even naar je eigen land, voordat je over een ander gaat oordelen.’

Siem reageert heftig tijdens zijn standpunt, en er zit een kern van waarheid in. Het is namelijk niet eerlijk om zonder echte voorkennis te oordelen over een land. Ondanks dat, is het natuurlijk moeilijk om een vergelijking te maken tussen Vladimir Putin en Mark Rutte. Mark Rutte probeert op een democratische wijze het land te besturen, terwijl Putin een autoritaire leider is.

Tijdens het interview wordt er een duidelijke boodschap meegegeven. Niet alleen maakt hij duidelijk dat Rusland een cultureel divers land is met Oosterse en Westerse invloed, maar ook is hij kritisch op de Westerse media die Rusland negatief representeert. We zouden Rusland sneller als een mi­ gratieland kunnen beschouwen, als we niet te snel uitgaan van onze, vaak onjuiste, vooroordelen over Rusland. Wellicht staat Rusland over enkele decennia wel naast Frankrijk, Spanje en Duitsland als favoriet vakantie- en migratieland. ◆

Reportage

De kathedraal die met haar gouden koepel de lucht kust Het Rode Plein. Als je aan Rusland denkt en aan Moskou, dan is het Rode Plein onmisbaar. De kleuren van het Kremlin overdonderen je. Maar dat niet alleen. Moskou is omgeven met grootse gebouwen, kerken en monumenten. Dus loop iets verder dan het bekendste plein van Rusland en laat je overrompelen door de schoonheid van de bouwwerken.

Tekst Paola Leijssen Beeld Roos de Wijs Het is zondagmiddag. De klok is net de drie voorbijge­ gaan en het weer is grauw. We lopen over het Rode Plein en overal zijn toeristen te zien die selfies maken voor het Kremlin of hun reisleider vermoeid volgen. In de verte is een prachtig grote kathedraal te zien. We willen erheen. De route is langer dan gedacht, en hoe dichterbij we komen hoe groter de kathedraal wordt. Na een half uur lopen zijn we er. Het megalomane bouwwerk kust met zijn gouden koepel de donkere lucht. Hij is intimiderend mooi. Over het plein waar de kathedraal staat lopen vrouwen die hun hoofd heb­ ben bedekt met gekleurde doeken. De twijfel of we wel naar binnen mogen, schiet door ons hoofd, gelukkig voldoet de capuchon van onze regenjas. Wanneer we naar binnen lopen zijn we verwonderd. Het is enorm. Overal zijn schilderingen te zien. Er is geen enkel stukje leeg. Veel goud, maar het oogt chique, niet kitsch. We lopen rond en weten eigenlijk niet zo goed waar we kijken moe­ ten, omdat er te veel indrukken zijn. We

gaan voor een schilderij staan en naast ons kust een vrouw hetzelfde schilderij waarnaar wij kijken, waarna ze drie keer een kruisteken slaat. Het duurt niet lang voordat we opmerken dat het normaal is om dat te doen. Tientallen mensen kussen een schilderij of beeld waarvoor ze staan.

Sinds de val van het communisme heeft religie in Rusland zijn wederkeer genomen. Daarvoor, tijdens de Sovjet-Unie, werd het orthodox christelijke geloof afgeschaft. Wanneer we denken de hele kathedraal te hebben gezien, stuiten we op een trap die naar beneden leidt. Boven de trap staat een bordje in het Russisch. Echter, we weten niet wat er staat.

Een man van middelbare leeftijd wenkt ons en loopt vervolgens de trap af naar beneden. We volgen hem.

Het zijn veel trappen. Eenmaal aangekomen zijn we ver­ baasd over de grootsheid van de onderkerk. Een harde lage stem, die door je hele lichaam vibreert, weergalmt door de hele verdieping. We lopen niets vermoedend richting het geluid. Na wat zoeken staan we met ons gezicht naar een zijvleugel van de kathedraal die afgesloten blijkt. Van daarachter komt het gezang. Een klein scheurtje in het doek waarmee de ruimte is afgesloten geeft ons de kans om te kijken wat erachter schuilt. We zien de doop van een baby die nog géén jaar oud is. De priester, ietwat stevig met een lange baard, houdt een grote bijbel in zijn hand en zingt de teksten uit het heilige boek. Alleen de familie en peetouders staan erbij. Na enkele minuten kijken, verlaten we het doek met de scheur erin die ons de kans gaf om deze belevenis mee te maken. We lopen nog wat rond, om de laatste be­ wonderingen van de kathedraal in ons op te nemen, voordat we ons weer in de drukke straten van Moskou werpen.

Het prachtige bouwwerk is in opdracht van Sta­ lin in 1931 afgebroken, omdat hij er een communistisch monument wilde hebben staan. Deze is er echter nooit ge­ komen gezien de grond niet goed zou zijn om op te bouwen. Het bouwpunt werd veranderd in het Moskva Zwembad. Met de val van het communisme in 1989 nam de religie zijn wederkeer. In 1990 gaf Jeltsin toestemming de kathedraal te her­ bouwen.

Als je naar Moskou gaat, bezoek dan meer dan alleen het Rode Plein.

Loop een half uurtje verder en je bent bij de grootste en de hoogste kathedraal van de wereld. Het bezoeken van de Christus Verlosserkerk is een vereiste.

Het neoclassicistische gebouw met zijn gouden koepels en prachtige werken zal je overdonderen. ◆

Tijdschrift Cul

11

Reportage

De verkopers van Udelnaya Tekst en beeld Sammy Stasse

Langs het treinspoor in een buitenwijk van SintPetersburg ligt de grootste vlooienmarkt van Rusland: Udelnaya. Het is vijf uur ‘s middags en de verkopers beginnen langzaam aan met opruimen.

De meeste stonden er al om vier uur ‘s ochtends om een goed plekje te bemachtigen.

Een blik op al het koopwaar, en je waant je gelijk in de Sovjettijd. Een blik op de verkopers, en je voelt langzaam een glimlach op je gezicht tevoorschijn komen.

12 22

Tijdschrift Cul

Reportage

‘Ho ho, wacht even’, gebaart de man streng. Onder

zijn arm vandaan haalt hij een cowboyhoed en zet deze op zijn hoofd. Nu mogen er foto’s gemaakt worden.

Tijdschrift Cul

23 13

‘Laat die foto eens zien!’ zegt de verkoper nadat er een foto

van hem is gemaakt. ‘Zo moet dat niet, ik zal het je leren’. Hij gaat op zijn knieën tegen de muur aan zitten en kijkt uitdagend in de lens. Na een paar foto’s te hebben beoordeeld is hij uiteindelijk tevreden; ‘Ja, dat is beter.’

Column

Een ode aan het OV Tekst Marcella Grasdijk Beeld Sammy Stasse Als een klein meisje uit een niet heel veel groter dorpje, ging ik vaak met de bus naar de stad. Voor mij was de busrit het uitje op zich. Wanneer je instapte kreeg je een nieuwe stempel op je kinderstrippenkaart van de altijd vriendelijke buschauf­ feur. Ik mocht bij het raam zitten, om tijdens de route die ik al tientallen keren had gereden weer allemaal nieuwe dingen te ontdekken. En als moment suprême de anticipatie van het wachten op mijn moeder die groen licht gaf om op het rode ‘stop’ knopje te drukken wanneer we bijna waren aangekomen op onze bestemming.

Hier is mijn voorliefde voor het openbaar vervoer begonnen. Nog steeds kan ik in de bus helemaal tot rust komen. Zowel binnen als buiten de bus is er ontzettend veel te zien. Dat gaat hobbelend over de niet altijd goed geasfal­ teerde wegen gepaard met de achtergrondgeluiden van mijn jeugd. De sissende remmen, openslaande deuren en het irritante piep­geluid wanneer het rode lampje gaat branden.

Toen ik naar Amsterdam verhuisde ging er een hele nieuwe wereld voor me open wat betreft het openbaar vervoer. Een immens station met treinen die je naar alle uithoeken van het land en zelfs daarbuiten kunnen brengen. Op ongeveer elke 400 meter vind je in het centrum wel een tramhalte en de metro brengt je zo van de ene naar de andere kant van de stad.

In Sint-Petersburg kon ik mij ook weer even dat kleine meisje voelen. Want waar de nostalgische busreis zoals we hem vroeger kenden in Nederland is vervangen met de OV-chipkaart, betaal je in Rusland nog gewoon met een paar muntjes. De mevrouw, die al flink op leeftijd is, houdt vanuit haar speciale controleursstoel de hele bus in de gaten en wurmt zich tussen de vele mensen door om ieder­ een zijn kaartje te laten betalen.

De metrostations in Moskou laten je weer op een andere manier klein voelen. Daar speelt niet alleen de hoe­ veelheid mensen een rol in maar ook de rijke geschiedenis die voortvloeit uit de bombastische stationshallen.

Het begon allemaal bij Joseph Stalin, die in de Sovjettijd het

meest magistrale metronetwerk wilde bouwen wat er bestond.

Architecten uit Londen werden overgebracht naar Rusland om Moskou te leren kennen en een metrosysteem op te stel­ len. De Koltsevaja lijn, ook wel Circle line werd later toe­ gevoegd en volgens een urban legend behoorde het origineel niet bij het plan. Men zegt dat toen Stalin de plannen bekeek zijn koffiekopje een bruine cirkel op het midden van de kaart heeft achtergelaten. Stalin stond bekend als een man waar je dingen niet twee keer aan vroeg, dus omdat niemand hem durfde tegen te spreken is de lijn gebouwd. De lijn wordt tot op de dag van vandaag in het bruin afgebeeld op de kaart.

Tijdens de oorlog fun­ geerde de metrostations als schuilplaats bij bomaan­ vallen, omdat veel van de stations zo diep onder de grond liggen. Tegenwoor­ dig is het metronetwerk van Moskou het metro­ netwerk dat de meeste pas­ sagiers per dag transporteert, en door zijn schoonheid ook een absolute toeristentrekker.

Hetgeen dat mij zo intrigeert aan het openbaar vervoer is het sys­ teem, wat vrijwel altijd door blijft gaan.

In mijn hoofd vergelijk ik het vaak met stromend water, waar ik ook uren naar kan kijken en helemaal bij tot rust kom. Het is een continue stroom en als mens kun je instappen zonder een directe invloed uit te oefenen. Je kunt het water ingaan, waardoor de stroming ver­ andert, maar het water vindt zich altijd een weg om je heen.

In het openbaar vervoer zal de conducteur misschien een paar seconden wachten als je op het allerlaatste moment nog net de wagon in wilt rennen, maar de trein zal ongeacht jouw aanwezigheid alsnog doorgaan volgens haar ritme.

Dit soort systemen laten mij me weer klein voelen als mens en doen mij eventjes realiseren dat ik maar een heel klein onderdeel ben van een ontzettend groot geheel. In een sta­ tionshal, bij de bushalte of in een metrowagon zie je, zonder dat ze zich er zelf bewust van zijn, al die kleine onderdeeltjes samenkomen. ◆

Tijdschrift Cul

15

Verhaal

Een Moskouse droom Op Tinderdate met een Russin Evgenya was net zo mager als haar hondje. Ze droeg veel make-up en had geen oven of fornuis. Ze at enkel kant-en-klare maaltijden bij de supermarkt of menu’s, die soms vegetarisch zijn, bij fastfoodzaken. Haar hondje zag eruit als Iggy Pop; hij was kaal afgezien van lange slierten pluizig, blond haar die aan zijn hoofd en staart hingen, die meer aan de slierten van een opgebruikte spons deden denken. Kortom, één van de meest lelijke honden die ik tot nu toe heb mogen aanschouwen.

Tekst Max van Zon Beeld Robin Stark

Het was mijn laatste avond in Rusland. Ik had aan het begin van de reis de datingapp Tinder geïnstalleerd om in contact te komen met de lokale bevolking, en stiekem misschien meer dan dat.

Ik had al drie dates achter de rug, die allen mede door de taalbarrière niet bijster interessant waren. Nu was daar echter Evgenya, die ook amper Engels sprak, maar met een aura om zich heen van autonomie en crea­ tiviteit die haar aantrekkelijk maakte. Ze kwam een half uur te laat aan op metrostation Kitay-Gorod, stoned en lachend om de situatie. Ze was hier als kind opgegroeid en had nog een bijzondere affiniteit met de wijk. We wilden alcohol drinken om het meer naar ons zin te heb­ ben en ik wist toevallig nog een zaakje, want mijn hostel zat er praktisch om de hoek.

De ‘minimarkt’, zoals de 24-uurszaken meestal worden genoemd in Rusland, stond op de Pokrovkastraat, een veryupte plek waar heel jong liberaal Moskou lijkt te zijn samengeperst. Hier vind je uitgaansgelegenheden

die hun namen in paarse neonletters etaleren, tientallen gloednieuwe BMW’s met Ray Ban-dragende bestuurders die achter het stuur kauwgom zitten te kauwen en groe­ pen luidruchtige meisjes met chokers en blauwe haren.

Evgen­ya was haar ID-kaart vergeten en na een discussie met een snauwerige kassamedewerker kregen we gelukkig de biertjes en appelciders mee.

Het skatepark was meer een plein. Het was – in Sovjet-stijl – een compleet grijze, ruime open plek, waar Russische skaters een zeldzame plek hadden om ongestoord hun trucjes op een glad plaveisel te kunnen uitproberen. We namen op een trappetje nabij het pleintje plaats en keken wat naar de skaters en elkaar. Evgenya had stijl, donkerbruin haar met een glans erin. Haar lipgloss was van dezelfde kleur als roze koeken en haar kleding zouden we hier als ´typische hipsterkleding’ om­schrijven: een korte broek met een visnetpanty eronder en een wit t-shirt van een of andere Russische synthpopband erin weggestopt.

Haar lipgloss was van dezelfde kleur als roze koeken en haar kleding zouden we hier als ´typische hipsterkleding’ omschrijven

16

Tijdschrift Cul

Verhaal

We hadden een lang en hobbelig gesprek en ik kan niet meer zo makkelijk de inhoud ervan herinneren, maar het ging vaak over muziek en ze moest constant woorden opzoeken via Google Translate. Ik probeerde nog interes­ sant te doen door over overeenkomstige woorden tussen het Nederlands en Russisch te praten, maar toen ik ‘stoel’ probeerde te vertalen in het vertaalprogramma kwam er niet het verwachte ‘stul’ uit, maar ‘sidenye’. Gelukkig vond ze mijn muziek leuk en wilde ze graag met me bij haar thuis jammen. Ze woonde ver buiten het centrum, maar ik kon er slapen.

Zoals vele Russen had ze het beeld dat de Verenigde Staten het einddoel waren, de culminatie van al wat goed en voortvarend is. Je hoeft maar een willekeurige club bin­ nen te lopen en je wordt verwelkomd door een horde aan Russen die op een trapbeat hun hand op hun kruis druk­ ken, veinzend Amerikaanse gangsters te zijn. Kortom, het idee van de American dream is er momenteel springlevend.

Evgenya verlangde ernaar op te zijn gegroeid in de suburbs, een cheerleader te zijn geweest voor het football team van haar middelbare school, met een bijbehorende quarterback als vriendje. Haar oogleden stonden zwaar als ze over haar dromen vertelde, en ik begreep pas later waarom. Daar­ voor moesten we eerst nog een uur durende busrit nemen die ons buiten het centrum bracht.

Ik kuste haar en ze nam me in zich op. We wisselden woorden met elkaar terwijl we onze kleding uittrokken en aanstalten maakten om naar bed te gaan. Ze maakte zich zorgen om haar hond, maar ik adviseerde haar het dier daar te laten, uit angst dat het mij in mijn slaap zou berijden. Terwijl ik haar omhelsde voelde ik haar ribben in mijn buik prikken.

Onze herinneringen lijken soms net op dromen, en mis­ schien verschillen die twee wel niet zoveel. Hoe ik de dag erna me haastte om naar het hostel te komen, mijn spullen in te pakken en de bus naar het vliegveld te nemen, voel­ de allemaal aan als een ontwakingsproces. Nu ik weer in West-Europa ben blijft er niet veel meer over dan een waas van Rusland, Moskou, Evgenya en haar Chinese gekuifde naakthond. ◆

Haar oogleden stonden zwaar als ze over haar dromen vertelde

Terwijl je soms nog positief verbaasd wordt door de mo­ derne Moskouse infrastructuur, zijn de buitenwijken precies wat men zou verwachten: een grijze brij met zo af en toe een leeg krot ertussen die sinds de Sovjettijd niet meer is bewoond. In een van die grijze gebouwen woonde Evgenya.

In haar appartement luisterden we wat muziek die ze had aangezet. Haar hond, de eerdergenoemde, was een Chinese gekuifde naakthond. Hij bleef maar tegen me aanrijden en we besloten hem in een andere kamer op te sluiten. Ik vroeg haar wat ze normaal at zonder fornuis of oven en ze vertelde me dat ze enkel bij fastfoodketens at, en als ontbijt een mueslireep nam. Ze lachte weer en vertelde me over haar leven. Ze had haar vader al 8 jaar niet gezien, hoewel ze kon overleven op zijn kosten.

Hij woonde ook in Moskou en ik vroeg me af hoe het moest zijn als ze hem eens per ongeluk zou tegenkomen.

Tege­lijkertijd woonde haar moeder op Cuba. Die had ze nog een paar maanden geleden gezien, maar ook met haar kon ze niet goed opschieten. Het leek me niet juist om zo snel naar de achterliggende haat jegens haar ouders te vragen, want die moest diepgeworteld zijn.

Tijdschrift Cul

17

Essay

Leven in een gouden kooi De val van het tsarendom in Rusland

Niet alles kan eeuwig duren, maar de Romanovs daagden dit gezegde wel uit. Driehonderd jaar lang regeerde deze familie met ijzeren hand over het enorme Russische rijk. Totdat er bruut een einde aan werd gemaakt. Wanneer kwamen de eerste scheurtjes in het eens zo machtige tsarenrijk? En wat voor een gevolgen heeft dit voor Rusland gehad? Geschiedenis is belangrijk, en daarom duiken we er even kort in.

Tekst Susan Goldman Beeld Jolijn Sterk

18

Tijdschrift Cul

Onaantastbare macht De tsaar had alle macht en dit was wat Rusland bij elkaar hield. Overleg werd niet tot nauwelijks gehouden, en aan het volk werd al helemaal niets gevraagd. Toch hebben de tsaren bijgedragen aan het Rusland van nu. Een interes­ sant figuur dat Rusland voor altijd op de kaart heeft gezet is tsaar Peter de Grote. Hij was een energieke, nieuwsgie­ rige en ambitieuze man. Van jongs af aan ontwikkelde hij een grote fascinatie voor Europa. Hierdoor begon hij vraagtekens te zetten bij de gang van zaken in zijn eigen rijk. Hij wilde Rusland moderniseren, zodat het niet meer achterliep op Europa. Maar dit ‘nieuwe’ Rusland had ook een nieuw visitekaartje nodig om te laten zien aan de rest van de wereld. Te midden van een enorm moerasgebied in het noordwesten van Rusland liet Peter de Grote de stad Sint-Petersburg bouwen. Hierin verwerkte hij allerlei

Essay Europese aspecten, want Europa was tenslotte zijn voor­ beeld. Zo zijn de kanalen die door het centrum lopen ge­ baseerd op de Amsterdamse en Venetiaanse grachten, en de brede straten met arcadebogen doen denken aan Parijs.

Maar wat Sint-Petersburg werkelijk interessant maakt, is dat deze stad tot in detail laat zien waar het tsarendom werkelijk om ging, en dat was het tonen van verhevenheid en macht. De ‘gewone’ mensen waren hier volledig aan ondergeschikt. Deze vertoning van pracht en praal kende echter een grote schaduwzijde. Alleen al bij de bouw van de stad zijn meer dan dertigduizend doden gevallen. Dit waren boeren en lijfeigenen die van het plat­ teland waren geplukt om vervolgens onder dwang bij te dragen aan het prestigeproject van de tsaar. Grote opstan­ den bleven uit, want je moet niet vergeten dat Rusland een streng orthodox land was. De macht van de tsaar was door God aan hem gegeven. Hierdoor was zijn positie onaan­ tastbaar. Daarnaast hield het in dat hij vooral kon doen wat hij wilde.

De realiteit als poppenkast Lange tijd is er nog doorgegaan met het idee om van Rusland het centrum van de moderne beschaving te ma­ken.

Een kentering was de Franse Revolutie in 1789. Frankrijk verkeerde in grote chaos en in heel Europa had het grote impact. Ook met Rusland deed het iets. De Franse revo­ lutie schaafde het beeld bij dat de Russische elite het be­ langrijkste moest worden van Europa. Het gevolg was dat Rusland zich begon af te wenden van het Westen, en zich meer ging richten op ontwikkelingen in eigen land. Dit betekende echter niet dat de tsaar zich meer ging bezig­ houden met de gemoedstoestand van zijn bevolking.

De Romanovs bleven meer interesse tonen in het laten voortbestaan van hun dynastie. Hierdoor werden ze steeds conservatiever. Alle macht en rijkdom bleven ze vasthouden in de kleine rijke top van Rusland. Hierdoor bleef er ook altijd een grote afstand tussen tsaar en volk bestaan. Naast vele andere factoren, was dit een belangri­ jk punt dat uiteindelijk gezorgd heeft voor de ondergang van het tsarendom. De tsaar en zijn familie leefden als het ware in een gouden kooi waar ze zich hun hele leven al in be­vonden. De mensen buiten de paleismuren hebben er­ gens als een poppenkast voor hun moeten voelen, gewoon­ weg omdat ze niet begrepen hoe het er in de harde realiteit werkelijk aan toe ging. Bovendien bestond de Romanov dynastie al honderden jaren. Het volk zou niet meer zonder hen kunnen.

Het vergaan van het vertrouwen Het tegendeel bewees zich later, aan het begin van de 20ste eeuw. Rusland was ondertussen flink veranderd.

Veel mensen waren arbeiders in fabrieken geworden, en steden waren flink gegroeid. Wat echter onveranderli­ jk was gebleven, was de armoede in het land. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd er toch besloten door de toen­ malige tsaar Nicolaas de Tweede om in oorlog te gaan met Duits­land en Japan. Dit terwijl heel Rusland dat helemaal niet aankon. De oorlog was voor het volk een bewijs dat de tsaar niet erg bezig was met zijn mensen, maar meer met zijn prestige. Er ontstonden opstanden. Het begon met groe­pen vrouwen die massaal de straat opgingen omdat er grote voedseltekorten waren. Arbeiders sloten zich bij hun aan, omdat zij onder barre omstandigheden overuren draaiden in de wapenfabrieken. Binnen een paar weken stond het hele land op zijn kop. Op een gegeven moment liepen zelfs Russische soldaten weg van het front tegen Duitsland.

Het vertrouwen in de monarchie was volledig weg. Nicolaas werd met zijn vrouw en kinderen geëxecu­ teerd en daarmee was er een gruwelijk einde gekomen aan de Romanov dynastie. De Russen schreeuwden om radi­ cale verandering, en daarom kreeg het socialisme enorm veel aanhang. Na eeuwenlange onderdrukking van de elite zou nu de ‘gewone’ man zijn eigen lot bepalen. Maar het was slechts een kwestie van tijd voordat een nieuwe leider zich aandeed en Rusland in de greep zou houden. Dat ge­ beurde. En dat had een hoge prijs.

Verandering of continuïteit?

Het is moeilijk om conclusies te trekken uit de levendige en rommelige geschiedenis van Rusland. Toch kunnen we er dingen uit opmaken. De tsaren hebben Rusland veel gebracht, maar het moest op een gegeven moment vallen.

Dit had grotendeels met de kern van het tsarendom te maken. Je kunt als tsaar niet steeds meer van je volk blijven vragen, zonder dat zij hier iets voor terugkrijgen. Daar­ naast paste het hele fenomeen, door het conservatisme van de Romanovs, niet meer in de tijd van toen. De wereld veranderde steeds sneller, en de mensen werden mondiger.

Toch kun je je afvragen hoeveel er nu eigenlijk veranderd is in relatie die het Russische volk heeft met de machtige leiders. Van meer democratie is nog steeds geen sprake, en de zelfverrijking gaat onbeschaamd door. Wat hieruit voort zal vloeien is alarmerend en onzeker. Alleen de tijd zal het leren. ◆

Waar het tsarendom werkelijk om ging was het tonen van verhevenheid en macht Tijdschrift Cul

19

Essay

Het wordt eerst erger Een interview met een onafhankelijke journalist in Moskou over het leven als oppositiejournalist Het is vakantie op de redactie van Novaya Gazeta, een krant die trots is om de grootste onafhankelijke oppositiekrant van Rusland te zijn. Er zijn maar een paar mensen aan het werk waaronder Pavel Kanygin, die al lang geen vrije dagen meer kent. Internationaal is zijn werk geliefd. De Russische overheid deelt deze liefde echter niet. ‘Elke keer als je uit je appartement komt moet je voorzichtig zijn,’ vertelt Pavel.

Tekst en beeld

20

Mark Schaap

Tijdschrift Cul

In Rusland werkt het begrip journalistieke vrijheid net iets anders dan in Nederland. Bijna alle grote kranten en televisiekanalen worden gecontroleerd of gefinancierd door de overheid. Een pro-overheid stem wordt beloond, een anti-­ overheid geluid wordt gestraft. Die straffen vallen niet mee.

Zeven journalisten van de oppositiekrant Novaya Gazeta zijn vermoord en Pavel is zelf in Oekraïne een keer gekidnapt en in elkaar geslagen. Daar deed en doet hij nog steeds onder­ zoek naar wat er gebeurd is met vlucht MH17. Pavel vertelt hoe het is om als journalist te leven in een land dat niet op onafhankelijke journalisten zit te wachten en waarom hij wei­ gert te stoppen met schrijven.

Interview Jij en je collega’s worden bedreigd of vermoord. Is dat niet een te groot offer om je werk te doen?

‘Het is een enorm offer maar iemand moet het doen. Ik zie dat alles in dit land de verkeerde kant op gaat. De overheid neemt alles met een groot publiek onder zijn controle zoals radiostations, filmstudio’s en tv-kanalen die niet eens nieuws uitzenden. Wij werken voor een relatief klein publiek maar het is nog steeds erg belangrijk dat wij dit werk doen. We kunnen niet verwachten dat mensen die vergiftigd zijn door propaganda actie gaan ondernemen. Ze hebben een soort mist voor hun ogen. De mensen met macht, zoals de elite en de academici, houden nog wel van Novaya Gazeta. Zij hebben een betrouwbare bron nodig over wat er in dit land gebeurt.’

Iemand moet het doen, maar waarom jij? Jij en je familie lopen gevaar.

‘Neem je me het kwalijk dat ik een onafhankelijke journalist ben? Voor mij is dat de enige optie. Voor mijn familie is het een ander verhaal. Het kan gevaarlijk voor hen zijn omdat het gevaarlijk voor mij is. Maar daar moet je niet altijd aan denken. Als je altijd denkt dat er iets verschrikkelijks gaat gebeuren dan kan je je werk niet doen. Je moet natuurlijk wel wat trucjes weten hoe je jezelf en je dierbaren veilig houdt.

Je moet slim zijn in hoe je weggaat van huis, hoe je je huis in gaat en hoe je over straat loopt. Je moet je routes veranderen, dat is erg belangrijk. Anders kunnen ze je makkelijk vinden.’

Word je daar niet stapelgek van?

‘Je went er enorm snel aan. Het wordt routine, net als tan­ denpoetsen. Je moet verdachte situaties, objecten en mensen opmerken. Dat is niet erg lastig, dat wordt heel snel een ge­ bruik. Er gebeuren niet elke dag verdachte dingen. Maar soms willen mensen je interviewen en dan stellen ze vragen zoals: “Wanneer heb je besloten om een verrader te worden van het moederland? Je werkt voor Nederland!” Soms bekogelen ze je met stront, letterlijk. Dat is mij gelukkig nooit overkomen maar een collega van me wel. Zij liep elke ochtend hetzelfde rondje hard. Op een dag wachtte een man haar op en beko­ gelde haar met koeienstront.’

Pavel vertelt dat haar auto later ook bekogeld was met stront. Maar aan die stront zat een gek luchtje. Dat luchtje bleek, na onderzoek in een lab, vergif te zijn dat enkel gebruikt wordt door de Spetsnaz. De Spetsnaz zijn de Russische commandotroepen.

Als mens, hoe voel je je door dit soort dingen?

‘Vooral verdrietig en teleurgesteld. We begrijpen dat we door moeten gaan met ons werk, ondanks dat daar een enorm risi­ co aan vast zit. We begrijpen ook dat er niemand is om ons te beschermen, ook de overheid niet. De overheid zal ons nooit direct aanvallen. Zij benadrukken altijd dat we geen vijanden van hun zijn. Ze bepalen grenzen en beperkingen voor ons.

We mogen alles doen wat we willen maar we moeten binnen hun onzichtbare grenzen blijven. Als we die overtreden dan krijgen we bijna altijd direct een agressie van mensen die in opdracht van de overheid werken. Dat zijn niet de politie of het leger, het zijn gewone mensen.’

Wens je dan nooit dat je een ander beroep had gekozen?

‘Toen ik begon met dit werk was de situatie niet zoals die nu is. Het was een sprookje vergeleken met nu. Hoe ik mezelf en de huidige situatie zie weet ik niet. Ik moet gewoon doorgaan.

Ik vind het niet fijn om te bedenken of dat goed of slecht is.

Maar natuurlijk ben ik erg moe. De bewegingsruimte waarin wij ons werk mogen doen, wordt steeds kleiner. Dat is enorm stressvol. Hoe strikter onze limieten worden, des te bozer worden wij. Als journalist moet je de overheid kunnen con­ troleren. Maar de overheid is niet meer aanspreekbaar voor ons. Onze woorden en artikelen slaan volgens hen nergens op.

We kunnen ze geen pijn meer doen.’

Het klinkt zo hopeloos. Hoe blijf je dan toch gemotiveerd?

‘Daar heb ik niet zo snel een antwoord op. Wat ik wel weet is dat deze situatie niet voor altijd zal zijn. Niks is voor altijd. Zelfs Putin is niet voor altijd. Iedereen moet dat begrijpen. Het is een eeuwige regel dat hoe erger dingen worden, des te dichter kom je bij je doel. Hoe erger, hoe beter. Het is altijd wanneer je moe en ziek bent of hopeloos en ongelukkig dat dingen beter worden.’

Soms bekogelen ze je met stront... letterlijk Wat is jouw doel?

‘Dat mensen gelukkig zijn. Iedereen moet gelukkig zijn en elkaar respecteren. De overheid moet mensenrechten respect­ eren en ambtenaren moeten transparant zijn. Ooit hebben we respect met haat vervangen, niet alleen hier, maar overal.

Die haat gebruikt Putin. Daarom zien mensen hem nu als een onvervangbaar persoon, maar dat is niet zo. Mensen zien hem zo door de propaganda. Wij willen de mensen helpen te emanciperen. We willen ze laten voelen dat zij degene zijn met de macht in handen. Langzaam maar zeker komen we dichter bij dat doel.’

Hoe weet je dat je werk daarbij helpt?

‘We weten het door statistieken, door enquêtes, hoe mensen met elkaar op straat praten en hoe ze reageren op internatio­ naal nieuws. Mensen beginnen aan de overheid te twijfelen, ze beginnen zelfs aan Putin te twijfelen.’

Dus de overheid wordt strenger tegenover jou als journalist maar de propaganda-mist verdwijnt langzaam voor de mensen?

‘Ja, dat gebeurt tegelijkertijd. Dat is waarom ik zei dat hoe erger dingen worden voor ons, hoe beter dingen worden voor het geheel. De grenzen waarin wij ons werk kunnen doen worden krapper maar dat is enkel en alleen de overheid die ons in toom probeert te houden. Dat is hun reactie op het fenomeen dat meer mensen beginnen te twijfelen aan de overheid.’

En dat is waarom jij ondanks alles nog steeds door wil gaan?

‘Ja.’ Pavel’s telefoon gaat en dat betekent dat hij weer terug moet aan het werk. Naast zijn veiligheid heeft Pavel ook vrije tijd moeten opgeven voor zijn werk. Hoe groot zijn offers soms ook mogen zijn, stoppen kent hij niet. Niet voordat mensen gelukkig zijn. ◆

Tijdschrift Cul

21

Achtergrond

Herinneringen aan Afghanistan Een bezoek aan de Serafimovskoe begraafplaats in Sint-Petersburg Zes klaprozen sieren zijn graf. Misschien toeval of wellicht een knik naar de zes mannen in eeuwige wacht boven zijn laatste rustplaats, hun stenen gezichten voor altijd jong. Vladimir Vladimirovich Kopylenko was eenentwintig op de dag dat hij in de strijd stierf in het verre Afghanistan. Zijn lichaam zou teruggestuurd worden naar zijn geboortestad waar zijn herinnering veertig jaar later nog steeds voortleeft ter nagedachtenis aan de Sovjet-Afghanistan oorlog.

Tekst Yasmine Fikken Beeld Mark Schaap Van 1979 tot 1989 woedde er een bloedige oorlog tussen het Sovjetleger en Afghaanse verzetsstrijders in Afghanistan. Op de Serafimovskoe begraafplaats in Sint-Petersburg staat een van de weinige Russische monumenten ter ere van de deze oorlog waarin vele slachtoffers zijn gevallen. Zes jonge stenen mannen in toga’s kijken uit over twee rijen van vijf graven die het oorlogsmonument vormen. Wat zegt dit monument over de negenjarige oorlog in Afghanistan? En, misschien veel belangrijker, wat zegt het niet?

Uitgestrekt over 59 hectares in het noordwesten van Sint-Petersburg ligt de Serafimovskoe begraafplaats.

De begraafplaats heeft sinds haar opening aan het begin van de vorige eeuw verschillende steden en haar doden gekend.

22

Tijdschrift Cul

Na de Russische revolutie en de dood van haar grote leider, veranderde Petrograd, ‘de stad van Peter’, in Leningrad. Hier zou Vladimir Kopylenko geboren zijn en ten ruste gelegd worden. Zijn eerste rustplaats zou aan de rand van de Serafimovskoe begraafplaats van Leningrad zijn.

Na de val van de Sovjet-Unie moest ‘de stad van Lenin’, wiens erfgoed inmiddels omstreden was, plaatsmaken voor Sint-Petersburg. In Sint-Petersburg zou Vladimir ver­ eeuwigd worden: zijn graf en beeltenis kregen een centrale plek op het Afghanistan monument van de Serafimovskoe begraafplaats van Sint-Petersburg. Vladimirs verhaal is niet uniek, oorlog steelt talloze jonge levens, maar juist daarom blijft het een belangrijk verhaal.

Achtergrond De soldaat uit Leningrad Vladimir Kopylenko was zestien toen de eerste troepen van het Sovjetleger in 1979 de Afghaanse hoofdstad Kabul binnenvielen. Het jaar daarvoor was het land, ook wel the graveyard of empires genoemd, als gevolg van een revolutie communistisch geworden. Het nieuwe regime met al haar veranderingen stuitte op oncontroleerbare rebellie onder haar burgers. Een deel van de Afghaanse regering vroeg de assistentie van het Sovjetleger om de situatie onder con­ trole te krijgen en het kremlin beantwoordde deze oproep.

De aanwezigheid van het Sovjetleger in Afghanistan werd op internationaal gebied als een overtreding gezien: buitenlandse inmenging in een burgeroorlog.

Hoogstwaarschijnlijk had Vladimir in deze begin­ jaren van de oorlog geen enkel idee van de strijd waar zijn herinnering mee vereeuwigd zou worden. Het volk van de Sovjet-Unie kreeg in tegenstelling tot de rest van de wereld niks mee van de inval of de wereldwijde commotie erover. Het nieuws sprak niet van een oorlog, maar een humanitaire missie waarvoor er troepen naar Afghani­ stan ge­stuurd werden. Alleen diep in het Kremlin werd de waarheid besproken. Door de stemmen van enkele Rus­ sische activisten en de toenemende stroom van gewonde en gestorven soldaten uit Afghanistan, werd het volk zich langzaamaan bewust van wat er zich afspeelde.

Ondertussen werd de strijd om the graveyard of empires steeds bloederiger. Na de inval van de Sovjet-Unie riepen de tegenstanders van het regime een heilige oor­ log, oftewel jihad, uit. De jihadstrijders verenigden zich in Afghanistan onder de naam Mujahideen, een term die nog steeds wordt gebruikt voor verschillende groepen jihad­ strijders. Al snel kreeg de Afghaanse Mujahideen veel internationale steun. De Verenigde Staten, verwikkeld in de Koude Oorlog, bood de Mujahideen financiële en tech­ nologische hulp via de regering van Pakistan. De Muja­ hideen bleek een fellere tegenstander dan de Sovjet-Unie had gedacht en na negen jaar strijd was er nog steeds geen winnaar. Zonder dat er ook maar een einde in zicht kwam bleven de verliezen zich opstapelen.

Op 8 augustus 1985 raakte Vladimir gewond in de strijd en hij overleed een aantal dagen later aan zijn ver­ wondingen, vier jaar voor de Sovjet-Unie haar leger terug zou trekken uit Afghanistan. Zijn lichaam werd terug­ gestuurd naar zijn geboorteplaats Leningrad en hij werd begraven op de Serafimovskoe begraafplaats. Vladimirs verhaal eindigt hier niet, tien jaar later zal hij namelijk onderdeel worden van een nieuwe natie.

In 1989 verliet de laatste Sovjettroep het door oorlog verscheurde land zonder de strijd ooit te beëin­ digen. Deze oorlog, waar verschillende grootmachten elkaar ontmoetten, laat nog steeds diepe sporen na op de wereld van vandaag. Na de terugtocht van het Sovjet­ leger duurde de burgeroorlog tussen de Afghaanse re­ gering en de Mujahideen voort tot 2001. In 2001 raakte Afghanistan verwikkeld in een nieuwe episode van geweld nadat de Taliban, een van de opvolgers van de Mujahi­ deen, verwikkeld raakte in een oorlog met Amerika na de terroristische aanslagen van 9/11. Dit is een conflict dat tot de dag van vandaag voortduurt. Sinds de inval van de Sovjet-Unie in 1979 heeft Afghanistan geen periode van vrede meer gekend.

De stenen bewaker uit Sint-Petersburg In 1996, meer dan tien jaar na zijn dood, wordt Vladimir Ko­ pylenko verplaatst naar de Alley of Heroes. Één van de tien grafstenen verdeeld over twee nette rijen is versierd met zijn rang en naam: ‘bewaker’ en ‘soldaat’ Vladimir Vladimirovich Kopylenko. De voorste stenen man in toga, die boven de graven uitsteken heeft veel van zijn gelaatstrekken: de ge­zichten van de zes jonge mannen in toga’s zijn gemodelleerd naar die van enkele van de gestorven jonge mannen uit de regio.

Pas na de val van de Sovjet-Unie kregen de vete­ranen en families van de gestorven soldaten na veel aandringen een monument in the Alley of Heroes op de Serafimovskoe begraaf­ plaats in Sint-Petersburg. Want hoewel Vladimir geboren en gestorven is als Leningrader zijn de tijden veranderd en is de stad onder een nieuwe regering naar haar oudste naam teruggekeerd.

Tragedie is voor mensen, niet voor herinneringen In Leningrad was Vladimir één van de vele gesneuvelde sol­ daten in een conflict dat een donkere vlek op de laatste jaren van de Sovjet-Unie vormde. Hij is ten ruste gelegd aan het uiteinde van de overvolle begraafplaats. In Sint-­Petersburg is hij een held, een stenen bewaker van de woorden ‘Afgha­ nistan 1979-1989’. Talloze namen van de gesneuvelden en tien graven staan tegenover elkaar in eeuwige verbintenis. De stenen spreken niet van de tijd dat ieder van deze mannen verspreid over de begraafplaats lagen; toen noch de oorlog noch deze soldaten deel van de natie waren. Ze spreken niet van de voortdurende oorlog in Afghanistan waar nog steeds soldaten het lot van Vladimir Kopylenko delen. Tragedie is immers voor mensen, niet voor herinneringen.

Tijdschrift Cul

23

Achtergrond

Een dag in de Sovjet Het is lang geleden dat ik tijd had om te schrij­ven. Daarom zal ik bij het begin beginnen.

We zijn eindelijk verhuisd van het dorp naar Moskou. Omdat vader een nieuwe baan heeft gekregen als politie officier, konden we snel verhuizen naar dit nieuwe appartement. Door zijn nieuwe functie stonden we bovenaan de wachtlijst en hoefden we niet een paar jaar te wachten. Het huis is zelfs helemaal voor onszelf. Oma woont nog steeds bij ons, want er is nu zo veel ruimte. Stiekem mis ik de vorige flat ook wel. Het was fijn dat er altijd mensen waren.

Tekst Carolien den Boer Beeld Sammy Stasse Mijn ouders willen er niet veel over vertellen, maar vaders nieuwe baan heeft er niet alleen voor gezorgd dat we zo snel dit huis hadden, ook kan ik hierdoor studeren. Als ik toch vragen wil stellen herhalen ze steeds oma’s woorden: ‘Het Sovjet-rijk zorgt voor ons allemaal.’ Ik moet geen vra­ gen stellen en gewoon dankbaar zijn. Geen vragen stellen is voor mij nogal lastig. Ookal zegt vader niets, denk ik dat ik er toch achter ben gekomen. Moeder zei een keer: ‘Jouw vader kent mensen’. Dus misschien waren mijn cijfers toch niet hoog genoeg. Dan heeft hij me naar binnen gepraat. Het is zo oneerlijk. Nu pak ik een plek af van iemand die wel goed genoeg is. Maar tegelijkertijd wil ik ook niet zeuren. Als vader dit niet had kunnen doen, dan had ik nu al een paar maanden in een fabriek staan werken.

Nu ik toegelaten ben probeer ik zo min mogelijk na te den­ ken over hoe dat kan, en probeer ik mij volledig in te zetten voor mijn studie. Ik studeer hard en heb veel nieuwe mensen leren kennen. Een goede vriend van mij is Oleg. Wij stud­ eren samen en hij woont al zijn hele leven in Moskou. Om­ dat ik hier nog maar net woon, heeft hij mij rondgeleid in de stad. We hebben een maand geleden een stuk gereden met de me­tro. Het systeem werkte perfect en alles zag er zo mooi uit. Ik was erg onder de indruk. Overal zijn beelden, mozaïeken en schilderijen. Ze vertellen het verhaal van onze grote natie. Als het rijk zo’n groots metronetwerk kan bou­ wen, dan zullen ze mijn toekomst toch ook goed kunnen verzorgen?

24

Tijdschrift Cul

Oleg en ik spreken soms na college af, om samen te studeren, of ergens te eten. Een paar weken geleden liet hij mij zijn muziek horen. Terwijl hij de koptelefoon aan mij gaf, keek hij gespan­ nen. De harde elektronische klanken schalden door mijn oren.

Ik had deze muziekstijl wel eens gehoord, maar eerlijk gezegd, schrok ik een beetje. Het is heel anders dan wat we thuis lui­ steren. Mijn ouders zetten altijd traditionele muziek op. Die teksten zijn simpel en niet belangrijk voor mij, ze gaan over de oogst en onze leiders. Wat Oleg mij liet horen was niets van dat alles. Snelle muziek, teksten over corruptie en honger, niet zachtjes zingen maar schreeuwen over wat er werkelijk gebeurt.

Ik merkte na een tijdje dat Oleg nog steeds naar mij staarde en goedkeuring zocht. ‘Je geheim is veilig bij mij’, zei ik tegen hem terwijl ik een blik probeerde te geven om hem gerust te stellen.

Toen ontspande hij pas weer een beetje. Hij wist dat ik soms mopperde over mijn toelating op de universiteit en dat ik twijfels heb over het communisme. Misschien durf­ de hij mij daarom de muziek te laten horen. Maar ik mocht dit aan niemand laten weten. Het hele bandje stond vol met punkmuziek, tegen het Sovjet-regime. Oleg gaf me het bandje cadeau zodat ik er thuis ook naar kon luisteren, dat heb ik al een paar keer gedaan. Gelukkig heb ik nu een eigen kamer, zodat ik het geheim kan houden. Mijn fa­ voriete band is “Grazhdanskaya Oborona”, wat burger­ bescherming betekent, mijn favoriete nummers zijn God­ damn Youth, Totalitarianism, War, en Russian Field of Experiments.

Achtergrond

Mijn favoriete nummer is van “Televisor” en heet Get Out Of Control. Een van de coupletten gaat zo: We were watched from the days of kindergarten Some nice men and kind women Beat us up. They chose the most painful places And treated us like animals on the farm.

So we grew up like a disciplined herd.

We sing what they want and live how they want.

And we look at them downside up as if we’re trapped.

We just watch how they hit us.

Get out of control.

Get out of control.

And sing what you want.

And not just what is allowed.

We have a right to yell.

Oleg vroeg een paar dagen terug of ik mee wilde naar een optreden. Grazhdanskaya Oborona gaat waarschijnlijk spe­len, al is het nog onduidelijk vertelde Oleg. Het moet geheim blij­ ven tot het laatste moment. Als er een underground plek is, wordt er pas een paar uur van tevoren het woord verspreidt.

Via vrienden hoort iedereen dan waar het is. Oleg zou mij dan komen halen om erheen te gaan.

Gisteravond stond hij ineens voor de deur, ik wist me­ teen wat dat betekende. Met een smoesje ben ik uiteindelijk weggegaan, mijn ouders mochten namelijk niets weten. We moesten haasten naar de locatie, omdat het ver weg was. Alle mensen die bij het concert waren, en iedereen die deze mu­ ziek luistert, behoort volgens Oleg tot de de punkbeweging.

De KGB, de geheime dienst, heeft een andere benaming voor

ons, zij zien ons als ‘publieke vijanden’. Op weg naar het concert werd de macht van de KGB mij nog eens pijnlijk duidelijk. We liepen langs het station waarnaast een van de goelags stond.

Gelukkig is deze nu gesloten, maar ik blijf het een vreemd idee vinden dat er midden in de stad mensen werden opgesloten.

Zonder pardon kon iemand zo van straat worden geplukt en vast worden gezet. Wat hadden die mensen fout gedaan? Ik weet dat de punkmuziek mij ook in gevaar brengt, maar ik denk dat deze muziek iets kan veranderen. Oleg vind mijn optimisme soms grappig. Hij vindt het naïef dat ik denk dat er zonder een revolutie verandering kan komen. Voordat hij tegen mij in kon gaan, kwamen we aan bij het gebouw. Het leek een verlaten fabriek. Van buitenaf zou je niet zeggen dat er een concert zou zijn. Daarentegen was het binnen fantastisch.

Terwijl ik naar huis liep na het concert, heb ik de hele tijd nagedacht. Oleg was nog langer gebleven. Ik liep alleen over de verlaten straten naar huis. Dat ik geheim moet houden wat voor muziek ik luister, voor mijn eigen ouders, doet mij pijn. Ze zouden het niet begrijpen, misschien zou­ den ze mij wel aangeven. Vader is niet voor niets een politie officier. Ik houd de bandjes goed verstopt in mijn kamer, zo­ dat niemand ze kan vinden. Veel van Olegs vrienden zijn door de KGB thuis opgehaald. Soms wordt er midden in de nacht op de deur geklopt, en maandenlang is iemand dan weg. Ik kan midden in de nacht rustig over straat lopen, ik weet dat niemand mij iets zal doen. We worden allemaal in de gaten gehouden. Ik kijk nu zelf ook steeds vaker over mijn schouder.

Volgt iemand mij? Horen ze mij zingen? De afgelopen maan­ den is Moskou mijn thuis geworden, maar ik twijfel steeds meer of de Sovjet-Unie wel mijn thuisland is. Geloof ik wel in dezelfde toekomst? ◆

Snelle muziek, teksten over corruptie en honger, niet zachtjes zingen maar schreeuwen over wat er werkelijk gebeurt

Tijdschrift Tijdschrift Cul Cul

25 25

Column

Lelijke wateren, diepe gronden Een oppervlakkige observatie, en een poging om hieronder te duiken Na met een hoofd van piepschuim in de rij te hebben gestaan bij de visumcontrole, een lange nachtbusrit en een paar onrustige uurtjes slaap, zit ik met een vieze bak koffie aan een plakkerig terras in Moskou. Een reisgenoot is meegegaan, en knipperend tegen het zonlicht in, nemen we de nieuwe stad in ons op. Te moe om het subtiel te zeggen, zucht ze: ‘Waarom zijn de mannen hier zo veel lelijker dan de vrouwen?’

Tekst en beeld Jolijn Sterk

Dit is een uitgekauwd cliché, maar het was moeilijk te ontkennen dat de stellen die langsliepen weinig jaloersmakend waren. De mannen zouden echter al opknappen van een nieuw kapsel, en eventueel een bezoek aan een winkel die niet het Russische equivalent is van een C&A in de jaren ‘90. Het leek alsof ze de keuze hadden gemaakt om er ongeluk­ kig uit te zien. De daaropvolgende tien dagen heb ik zo veel mogelijk Russische mannen gesproken over hun uiterlijk. Ik besloot via dating-app Tinder te werken, voor online vragenlijstjes en persoon­lijke afspraken. Ik beloofde koffie voor de mannen te kopen als ze een half uurtje met me wilden praten over de Russische man: over zijn idealen, zijn ang­ sten en zijn ongelukkige kapsel.

Ik heb uiteindelijk maar twee mannen gesproken. Één hiervan leek bij aankomst verrast dat ik écht alleen een interview wilde afnemen. Hij antwoordde op de meeste vragen met dat hij écht te brak was om te antwoorden. Sergej, een jonge rechtbankjournalist, werd mijn grootste bron van informatie. Engels is geen vanzelfsprekende vaar­ digheid in Rusland, zelfs niet voor de jonge kos­ mopolieten, het gesprek voerden we daardoor deels via Google Translate.

Sergej zijn haar hing over zijn oren, hij droeg een trui van een skateboardmerk en hij had een klein, onpraktisch mutsje op. Hij leek in niets op de doorsnee Russische man. Toen ik voorzichtig iets zei over zijn atypische kapsel snoof hij en zei:

Waarom zijn de mannen hier zoveel lelijker dan de vrouwen?

26

Tijdschrift Cul

Column ‘Yes, I was bullied a lot when I grew up.’ Hij nam een slok koffie. ‘With looking like a faggot, of course’.

Homofobie is een enorm probleem in Rusland. Bij een enquête in 2013 bleek maar 13% van de Russen te vinden dat homoseksualiteit geaccepteerd moest worden. In een recentere poll bleek 40% te vinden dat homoseksualiteit bestraft moest worden met isolatie, en 5% ondersteunde de doodstraf. Dit beïnvloedt niet alleen homoseksuele mannen, maar voor­ oordelen tegen homo’s worden ook gebruikt om jongens en mannen te disciplineren tot ze de gewenste vorm van masculiniteit vertonen.

‘In Russia, men should be men’. Sergej schetst een beeld van de man die stil is, geld verdient, sterk is en zijn emoties niet toont. ‘So yes, like Vla­dimir Putin.’ De man toont volgens hem geen zwakte, en uiterlijke beslommeringen vallen hieronder. Het ontkennen van zwakte is geen puur Russisch fenomeen: dit doet denken aan de vorm van machismo die je in je rug voelt prikken op Braziliaanse straten, of zelfs op een Spaans strand.

Gek genoeg lijkt Russische masculiniteit niet op vrouwen gericht te zijn.

De zorg die macho’s hebben voor hun lichaam is hier afwezig. Houden Russische vrouwen misschien niet van knappe mannen? Sergej lacht. ‘Russian women like Chris Hemsworth. But if you go to the gym here, you’re a homosexual.’ Russische masculiniteit, of Russisch machismo, lijkt niet te worden uitgeoefend tegenover vrouwen, maar puur tegenover andere mannen.

Dit is ergens vreemd. Een deel van hegemonische mannelijkheid is toch meestal ook het versieren van vrouwen.

Volgens Sergej is er een probleem ontstaan in de voormalige Sovjet-­Unie. Door constante oorlog was de ratio tussen man en vrouw volledig scheefgegroeid. Met zo weinig mannen had de Russische vrouw het niet meer voor het uitzoeken. Omdat een man toch nog nodig was voor het onderhouden van een gezin, werd er een machtsverschil geboren binnen relaties. Decennia later, met een parlement en een bedrijfsleven vol vrou­wen, zijn scheve relaties nog steeds normaal. Huiselijk geweld is bijvoor­beeld een enorm probleem: de maximale straf hierop is een boete, en de politie neemt aangiftes vaak niet serieus of zet serieuze bedreigingen weg als onhandige uitingen van passie. Toen in 2012 een groep wetgevers probeerden om straffen te verzwaren, werd dit door de machtige orthodoxe kerk weggezet als radicaal feminisme.

Feminisme is overigens taboe, zelfs bij de progressieve Sergej. ‘We do not need feminism, Russian women are emancipated. Fuck pussy riot. Pussy Riot is a group of stupid girls who dance naked in church.’ Als ik hem vraag naar hoe hij dit verenigt met alles dat hij me net heeft verteld over huiselijk geweld, verandert hij het onderwerp. Ondanks alles, is Sergej positief over de toekomst. Zijn vrienden zijn minder emotioneel afgesloten dan hun vaders. Op de straten van Moskou ziet hij steeds meer diversiteit in uiter­ lijk, en zelfs sportscholen beginnen langzaam iets populairder te worden.

Onze tijd is op. Ik bedank hem voor het interview, en grijp naar mijn por­ temonnee om voor onze koffie te betalen. Een lichte paniek stijgt in hem op. ‘No, no, wait!’ sputtert hij. ‘I can’t let you pay. Really, please, no!’ ◆

Tijdschrift Cul

27

Interview

Interview met Anastasia Kulagina Over de nieuwe internetwet en het corrupte Russische regime In Moskou vertelt journaliste Anastasia Kulagina over de nieuwe internetwet. De internetwet is een van de manieren om de Russische bevol­ king te onderdrukken. Kulagina is onder andere producer van een documentaire waarmee meer inzicht en kennis over deze wet onder het volk gebracht wordt. Censuur en propaganda zijn in Rusland volgens haar namelijk al zo ver gevorderd dat er veel mensen zijn die niet eens meer doorhebben wat er gebeurt.

Tekst Roos de Wijs Beeld Lise van der Veer Het Russisch parlement heeft een paar maanden geleden ingestemd met de nieuwe internetwet. Ondanks dat deze nog niet van kracht is, maken veel mensen zich zorgen. Het idee van dit digitale ijzeren gordijn is het creëren van een dubbel netwerk dat alleen toegankelijk is voor Rusland. Al het internetverkeer zal het land voortaan binnenkomen via speciale knooppunten die onder controle staan van de over­ heid. Het Russische internet kan op deze manier in het geval van een aanval van buitenaf onmiddellijk worden afgesloten.

Het ge­bruikelijke internet zal nog steeds bestaan, maar op elk gewenst moment kan de overheid beslissen dit uit te zetten. Hetzelfde geldt andersom, als Russische providers geen verbinding meer kunnen krijgen met de buitenlandse netwerken zal de nieuwe infrastructuur ervoor zorgen dat het Russisch internet alsnog goed blijft werken. Hierdoor zorgt de overheid er tegelijkertijd ook voor om strikte controle te hebben over het netwerk. Hoe de wet in de toekomst daad­ werkelijk zal uitrollen is nog maar de vraag.

Ondanks dat de regering de nieuwe wet aankon­ digt als een bescherming van Rusland tegen bedreiging van buitenaf, ziet Kulagina in de komst van dit reglement vooral een grote bedreiging van de mediavrij­ heid. Ze vertelt dat er al langer censuur heerst op websites en kritische journalisten geïnti­ mideerd worden door de politie. Alle media in Rusland worden gecontroleerd en sites die zich kritisch uitlaten over het regime worden geblokkeerd. Alle internetproviders in Rusland zijn namelijk verplicht (bepaalde) websites te verbieden die zich kritisch of negatief uit­ laten over het Russische regime. Hierdoor is het voor veel Russen gebruikelijk geworden VPN op hun mobiel te hebben, dit stelt hen in staat verbinding te maken met servers over de hele wereld. Via deze manier krijgen ze toch toegang tot deze ‘verboden’ websites.

De wet zou de controle op het inter­ netgebruik volgens Kulagina weleens flink kun­ nen verergeren. Op dit moment heeft de staat al veel macht, maar als de wet van kracht wordt is het mogelijk dat er nog strikter gehandhaaft zal worden op het gebruik van VPN services. ‘Als de politie iemand in de toekomst op straat aan­ houdt en dwingt zijn telefoon te deblokkeren en ze vinden zulke software is er een mogelijkheid dat ze hiervoor de gevangenis in zullen moe­ ten’, stelt de journaliste. Daarnaast vertelt ze dat experts beweren dat een bijkomstigheid van de nieuwe wet is dat de uitvoering voor veel pro­ blemen zal zorgen met de servers waardoor alles langzamer en slechter zal werken.

Veel mensen zijn blind voor de realiteit en proberen niet te begrijpen wat er gebeurt 28

Tijdschrift Cul

Interview Totale controle Een grote groep Russische burgers was tegen de komst van de nieuwe wet, wat in Moskou ook tot protesten leidde. Kulagi­ na legt uit dat dit allemaal niets uitmaakt; of het volk het wil of niet, de wet komt er toch wel. Weinig mensen weten wat de wet exact inhoudt, dit komt doordat deze inhoudelijk heel complex is. Na de protesten zou het een en ander aangepast zijn in de wet, maar de experts die Kulagina gesproken heeft beweren dat dit meer schijn is dan realiteit. Volgens de jour­ naliste zijn de protesten nu gestopt, veel Russen hebben het gevoel dat het toch geen zin heeft hiermee door te gaan. Ze legt uit dat velen zich machteloos voelen tegenover de staat, en dat anderen geen probleem zien of dit niet willen zien.

Deze wet is iets wat deze machteloosheid alleen maar kan versterken. De overheid krijgt hiermee nog meer controle over de toegang die de bevolking heeft tot infor­ matie en kennis – een ideale manier om het volk dom te houden en slechts met het nieuws van de eigen overheid te voeden. Volgens Kulagina is dat nu al één van de groot­ ste problemen in Rusland: veel mensen zijn blind voor de realiteit en proberen niet te begrijpen wat er gebeurt.

Alle media in Rusland worden gecontroleerd

Tijdschrift Cul

29

Interview

Sites die zich kritisch uitlaten over het regime worden geblokkeerd Een deel van de bevolking krijgt bijvoorbeeld alleen het Russische nieuws en propaganda voorgeschoteld, en daarin wordt verkondigd dat de slechte omstandigheden waarin zij leven de schuld zijn van Westerse landen. Ze legt uit dat veel mensen hierin geloven, denken dat president Putin niks te maken heeft met hun slechte leefomstandigheden en dat de schuld altijd bij iemand anders ligt. ‘Ze zien geen corruptie of domme wetten’, aldus de journaliste.

Zo zijn er eigenlijk twee groepen. De groep mensen die zich bewust is van het probleem maar zich te machte­ loos voelt hier iets aan te doen, en de groep die helemaal niet gelooft dat het probleem bij de Russische overheid ligt.

Kulagina legt uit dat de overheid zich hier bewust van is, en het idee heeft de totale macht te hebben en alles te kun­ nen doen. Het doorvoeren van de internetwet draagt daar­ door bij aan de alomvattende macht van de overheid, en het steeds machtelozer maken van de bevolking. Kulagina geeft aan dat het onmogelijk is te weten hoeveel Russen daad­ werkelijk achter de nieuwe internetwet staan – het kan niet werkelijk geteld worden omdat de opiniepeilingen worden gemanipuleerd en het maakt de overheid eigenlijk ook niks uit.

Wakker worden De bevolking is de afgelopen jaren langzaamaan meer en meer opgeslokt door de steeds machtiger wordende regering – waardoor de bevolking onbewust steeds meer macht verloor. Deze situatie verge­lijkt Kulagina met het koken van een kikker: gooi je de kikker in een pan met water dat al kookt, springt hij er meteen uit, maar leg je hem in de pan met koud water en draai je zachtjes het vuur aan dan kookt hij levend zonder verzet. Kulagina vindt het daarom belangrijk dat de mensen beseffen dat zij de kikker zijn en gaan inzien wat er om hen heen ge­ beurt. Mensen bereiken is alleen een stuk lastiger nu veel media geblokkeerd wordt.

Volgens de journaliste zijn er slechts een paar kleine onafhankelijke media netwerken actief zoals tvrain.ru en MBK Media, waar zij zelf voor werkt. Deze raken constant in de problemen met de politie en ver­ slaggevers worden regelmatig opgepakt. Maar Kulagi­ na gelooft dat ze hiermee iets heel belangrijks doet, ze

30

Tijdschrift Cul

probeert de muur van censuur te doorbreken. Ze moeten volgens de journaliste op zijn minst stoppen met het ver­ pesten van zaken als het internet. Ze ziet dit als het juiste moment om een grote bewe­ging te starten die vecht voor haar rechten. Verder hoopt ze dat de situatie zich in de toekomst zal verbeteren door non-­p rofit organisaties en kleine gratis medianetwerken. Via deze weg kan ook het nieuws dat zich kritisch uitlaat over het Russisch regime de burger bereiken, zodat mensen hun gedachten stapvoor-stap kunnen veranderen. ‘Als de mensen dan wak­ ker geworden zijn, zal de overheid zien dat zij niet bereid zijn dit allemaal toe te laten en verandering willen’, aldus de journaliste. Kulagina zelf geeft aan dat als deze wet zich echt doorzet, dit best de laatste druppel zou kunnen zijn en ze Rusland zal verlaten.

Laten zien dat je bestaat Er zijn al genoeg redenen voor de bevolking om te emi­ greren volgens Kulagina. De internetwet zal volgens haar niet de enige reden zijn waar mensen om vertrekken, maar wel datgene wat ze de grens over duwt, om toch die stap te maken. Eerder zijn er al een aantal migratiegolven geweest, bijvoorbeeld op het moment dat duidelijk werd dat Putin hoogstwaarschijnlijk aan de macht blijft tot hij dood gaat. Deze mensen realiseren zich dat de situatie niet snel zal verbeteren.

Ze probeert de mensen die enkel propaganda voorge­ schoteld krijgen te laten zien hoe het echt zit. Om diezelf­ de reden heeft ze de afgelopen maanden samen met col­ lega Dmitry Andreev aan een documentaire gewerkt over de nieuwe internetwet. Hiervoor hebben ze mensen uit verschillende vakgebieden gesproken die allemaal vanuit hun eigen perspectief uitleggen wat de wet bete­k ent. Met deze documentaire hopen Kulagina en haar collega meer bewustzijn onder het volk te creëren en hen informatie te geven over de realiteit van deze wet. Ondanks dat veel Russen het gevoel hebben geen macht te hebben is er volgens Kulagina maar één manier om uit deze situatie te komen. Ze moeten laten zien dat ze bestaan, dat er mensen zijn die dit niet steunen. Dit moeten ze blijven doen. Dit is de reden dat zij het werk doet wat zij doet. ◆

Ziezoprint.nl is onderdeel van:

. .

DRU KKE RI J & G RA F I SCH E VO RM GEVING

�i� D�����! ds����� j � � � i � � O� � do�� i� ������r .�� � ���z����n

DRUKKEN PRINTEN RECLAME

Andeko Graphic Bocksmeulen 22 9101 RA Dokkum info@andekodokkum.nl www.andekodokkum.nl T 0519 - 22 03 67

V�n� & � H��� �� es��� . �v �� vo�r �u�i� ���i�!

flyers - folders - posters - brochures - briefpapier - enveloppen - visitekaartjes - geboortekaarten uitnodigingskaarten - menukaarten - kalenders - memo/notitiebloks - stoepborden - stickers - belettering magneetplaten - reclameborden en nog veel meer!

www.ziezoprint.nl

cul Meer verhalen lezen in de toekomst? Steun Tijdschrift Cul WORD ABONNEE | ONTVANG 4 EXEMPLAREN VOOR MAAR 15,- PER JAAR of ga naar tijdschriftcul.nl