Cul 23(1) - Rusland in Georgië by Cul Magazine

Antropologisch Tijdschrift | jaargang 23 | nummer 1

Rusland in GeorgiĂŤ

Tijdschrift Cul

EDITORIAL

este lezer,

Voor je ligt de eerste Cul van het nieuwe collegejaar, waaraan de redactie van vorig jaar met bloed, zweet en tranen heeft gewerkt. Tijdens de brainstorm over de reportagereis vlogen de onderwerpen en landen over tafel: van vluchtelingen op Lampedusa, naar educatie in Finland, tot religie in bedevaartsoord Santiago de Compostella; het kwam allemaal over tafel. Na uren van vergaderen bleek postcommunisme een terugkerend onderwerp, waarbij landen als Roemenië, Polen en Wit-Rusland aan bod kwamen. Uiteindelijk werd het Georgië, onbekend en interessant. Niet in de laatste plaats omdat het ruimte bood om een breed scala aan onderwerpen te onderzoeken zoals vluchtelingen, gender, religie en politiek. Dit alles onder het hoofdthema van deze Cul: ‘Rusland in Georgië’. De invloed van dit grote buurland is in alle aspecten van de Georgische samenleving terug te vinden. Hiermee doelen we op het communistische verleden, maar ook op de recentere gebeurtenissen bij de grens tussen Rusland en Georgië. Wat doet de invloed van Rusland met de inwoners van een land, en op welke manier framen zij de geschiedenis, de toekomst en het heden? Er zijn veel verschillende antwoorden op deze vraag denkbaar. Zo lees je in de reportage van Lisanne hoe het leven op de grens van Zuid-Ossetië en Georgië is, terwijl de Russen letterlijk in je achtertuin staan. Verder vroeg Peer naar de reacties van verschillende generaties Georgiërs op Sovjetpropaganda en hedendaagse marketing, en schetst Dunya de situatie voor lesbiennes, homo’s en transgenders in Georgië. We hopen dat je bij het lezen van deze Cul de geur van Chatsjapoeri kunt ruiken (je komt er nog wel achter wat dat is), dat je de Georgische politieke sfeer kunt voelen en het leven van alledag kunt beleven, maar bovenal dat je een inzicht krijgt in het land waar Europa, Rusland, CentraalAzië en het Midden-Oosten samenkomen. Vul je glas met een goede rode (bij voorkeur Georgische) wijn, zet je favoriete reismuziek op en waan je voor even in het land waar wij deze zomer zijn geweest. Veel leesplezier en madloba!

Nina Rijnierse & Mark Middel

Tijdschrift Cul

INHOUD

COLOFON Onafhankelijk antropologisch tijdschrift Cul is verbonden aan de afdeling Culturele Antropologie en Ontwikkelingsociologie van de Universiteit van Amsterdam. Voormalige Hoofdredactie Jaargang 22 Sacha Tijmstra, Dunya Veenhof Hoofdredactrice Nina Rijnierse Adjunct-Hoofdredacteur Mark Middel Reiscoördinator Nina Rijnierse Acquisitie Ernst Spaans, AnneGoaitske Breteler Beeldredactie Lotje van den Dungen, Jip van Steenis, Bob van Helden Eindredactie Leonie de Waard, Chris Hellwig, Lisanne Hekman Lay-out Lotje van den Dungen Penningmeester Peer van Tetterode Webredactie Mark Middel Cover Lotje van den Dungen Tijdlijn Alex de Ruiter Met dank aan Het Amsterdams Universteitsfonds, Medea Kalichava, European Union Monitoring Mission, Kakheti Regional Development Foundation, Tamar Bekauri, Nederlandse Ambassade in Tbilisi, Paul Rimple, Nino Zuriasjvili, Nino Orjandikidze, Tamar Kintsurasjvili, Iveta Gogava, Levan Kakhishvili, Jeroen de Vries, Khatuna Kharkheli, Simon Appleby, Khala, Avtandil en Marina Kurashvili van Hostel Nest, Macha en Taco, Maria Michalashvili, Nino Getsadze, Giorgi Kinkladze

Drukkerij Stetyco Oplage 500 ISSN: 18760309 Tijdschrift Cul is altijd op zoek naar nieuw schrijftalent. De redactie heeft het recht bijdragen in te korten of te weigeren. Voor informatie en advertentiemogelijkheden mail naar redactie@tijdschriftcul.nl Tijdschrift Cul Nieuwe Achtergracht 166 1018 WV Amsterdam e-mail: redactie@tijdschrijftcul.nl www.tijdschriftcul.nl

Tijdlijn Beknopte geschiedenis van Georgië

Achtergrond De nieuwe zoektocht naar Europa Ernst Spaans

Profiel Sandra Roelofs Mark Middel

In Beeld Fotoreportage

Achtergrond Conflict en milieuproblematiek in Georgië Sacha Tijmstra

Reportage Kleinschalige Koude Oorlog Lotje van den Dungen

In Beeld Fotoreportage

Reportage De staat die geen staat is Lisanne Hekman

Achtergrond Rusland vs. Gayropa Dunya Veenhof

Reportage Tsjetsjenen in de Pankisivallei Nina Rijnierse

In Beeld Fotoreportage

Column Gewoon gaan Bob van Helden

Reportage Zwetende overtuiging Leonie de Waard

Reportage Generatie EU Chris Hellwig

30 In Beeld Fotoreportage 31

Interview Tbilisi Billboard Peer van Tetterode

Strip van Jip Lingua Franca Jip van Steenis Tijdschrift Cul

TIJDLIJN

Tijdschrift Cul

ACHTERGROND

De nieuwe zoektocht naar

Europa

Tbilisi 2003: president Saakasjvili begint aan zijn eerste ambtstermijn als president van Georgië. In de twaalf jaar na het loskomen van de toenmalige Sovjet-Unie is Georgië veranderd en hebben ze na de lange Sovjetonderdrukking eindelijk hun eigen koers kunnen varen. Paradoxaal genoeg ligt de focus binnen die koers lange tijd richting Rusland en is het pas sinds Saakasjvili dat men in Georgië een meer pro-Europese dan pro-Russische visie tentoonspreidt. Hoe zien we deze transitie van Rusland naar Europa terug in het straatbeeld van verscheidene Georgische steden? Is de Sovjet-Unie en haar bijbehorende taal en symboliek nog sterk zichtbaar in het dagelijks leven? Buitenlandreporter ter plaatse zocht het voor u uit. TEKST /// ERNST SPAANS ILLUSTRATIE /// JASMIJN DE NOOD

Tijdschrift Cul

Verboden taal Tbilisi, nu anno 2015 en wederom 12 jaar verder, is een stad die in grote delen in vervallen staat verkeert. Het is echter ook een stad die op het eerste gezicht haar geschiedenis binnen de Sovjet-Unie gauw heeft willen vergeten en een duidelijke eigen identiteit uitstraalt. Er staan weliswaar grote standbeelden, maar in tegenstelling tot in de voormalige Sovjet-Unie en het huidige Rusland zijn ze van Georgische helden, verre van exorbitant en in normale frequentie aanwezig. Het cyrillisch schrift – de geschreven Russische taal – is na de blitzkrieg in 2008 bij vele publieke voorzieningen en winkeltjes verdwenen en vervangen door het Engels. Dit was een maatregel genomen door Georgië, naar aanleiding van de Russische deelname aan de oorlog aangaande de autonomie van zowel Zuid-Ossetië als Abchazië. Het bleef niet bij deze speldenprikjes richting Rusland en haar taal. Zo gaven scholen geen Russisch onderwijs meer en werd de radio volledig Georgisch, met kans op boetes voor het station wanneer er Russische muziek gedraaid werd. Sinds 2013 wordt er weer Russische taalles op de scholen gegeven en zijn de regels wat versoepeld. Dat de oude generatie het Russisch nog volledig omarmt, merken we wanneer we op een markt aanbelanden waar de Georgiër zijn volledige inventaris en anders soortige snuisterijen op straat aanbiedt. De voertaal naar zowel klant als collega is hier volledig Russisch. Ook als enkele heren uit ons gezelschap de volgende dag het badhuis bezoeken wanen ze zich terug in de Sovjet van de jaren ’80. Aan de rand van een pittoresk parkje vinden we de buitenmuur, waarop de enige hamer en sikkel van Tbilisi gevonden worden. Na binnenkomst en het betalen van de niet te onderschatten entreeprijs, bevinden we ons al gauw in een kleedkamer met houten bankjes en wat kluisjes waarvan de uitbater één en dezelfde sleutel bezit. Een minisauna, acht douchestralen harder dan het marmer waar we op lopen en een bad bevinden zich in de sobere ruimte achter de omkleedgarderobe waar iets te dikke, net uit de midlifecrisis ontwakende mannen onder het genot van zware tabak in het Russisch de dag doorspreken.

het ‘prachtige’ leven van de dictator himself. Het museum is, vermoedelijk omdat je anders te negatief over Stalin zal denken (goh), niet toegankelijk zonder gids. De tour werd gegeven door een zwaar emotieloze vrouw die ofwel geïndoctrineerd was, ofwel geen andere baan kon krijgen. Zij vertelde tijdens de rondleiding louter positieve verhalen over de man die vele levens verwoestte. Er werd ook gedacht aan de vreselijke dingen die de dictator op zijn geweten had: in een klein kamertje werd daar onder het mom van ‘iedereen maakt fouten’, tussen neus en lippen door wat over gemeld. De laatste stad van ons bezoek aan Georgië was de vreselijke stad Batoemi. Althans, deze stad is vreselijk fout. In tegenstelling tot Gori haalt het kapitalisme de communistische geschiedenis hier met rasse schreden in. Het is neonreclame, en dan voornamelijk dat van Coca-Cola, wat overal de klok slaat en de horizon boven de olietankers verlicht. Er zijn nog wat oude, Stalinistische gebouwen te vinden, maar dit zijn niet de panden die sterk centraal liggen of waarmee groots wordt geadverteerd. Vele van hen worden afgebroken en vervangen door glimmende gebouwen of trendy koffietentjes. Luxe hotels en de vele casino’s verraden een belangrijke inkomstenbron voor deze stad nabij de Turkse grens: toerisme. Voornamelijk de Russen en de Turken genieten van het Las Vegas aan de Zwarte Zee en haar behagelijke klimaat waar de voormalige Sovjet-Unie allang geen hoogtijdagen meer viert.

Scholen gaven geen Russisch onderwijs meer en de radio werd volledig Georgisch

Stalin en Coca-Cola Dit inkijkje in de Sovjet-Unie bleek het voorproefje op de stad Gori, de geboorteplaats van Jozef Stalin. Mijn verwachting over het typisch socialistische plaatje van het grote, centrale plein aan de voet van een paleis kreeg hier eindelijk gestalte. Het gesproken Russisch was in tegenstelling tot in Tbilisi meer regel dan uitzondering en ook het cyrillisch schrift was hier meer aanwezig dan in de meer tot Europa gerichte hoofdstad. Ook bevond zich in Gori het meest bizarre museum uit de historie van de mens, te weten het Stalin Museum, volledig opgedragen aan

Tijdschrift Cul

Sovjet littekens Wanneer we voor de laatste dagen terugkomen in Tbilisi en langs rijen socialistische flats rijden kunnen we concluderen dat de toenmalige Sovjet-Unie en haar bijbehorende communistische symbolen en idealen door het land Georgië an sich maar al te graag worden vergeten. Pro-Europees, dat is de houding die vele, voornamelijk de wat jongere, Georgiërs aannemen. Er valt echter niet te ontkennen dat de Sovjet-Unie littekens in de geschiedenis van Georgië heeft achtergelaten. Dat Rusland en haar bijbehorende taal nog een belangrijke rol speelt bij de oudere generatie is inmiddels evident. Maar ook als exportpartner, van voornamelijk de niet te versmaden Georgische rode wijn speelt Rusland tegenwoordig weer een belangrijke rol in de ontwikkeling van de economie van het landje middenin de Kaukasus. De Noorderburen van Georgië worden op zakelijk gebied dan ook steeds vaker betrokken bij handelsovereenkomsten. Dit lijkt haaks te staan op de in groten getale aanwezige EU-vlaggen, VN-auto’s, pro-Europese Georgiërs en het conflict met de de-facto onafhankelijke Russisch gesteunde republieken op Georgisch grondgebied. De wil om echt bij Europa en de EU te horen is zeer sterk aanwezig en er wordt op veel vlakken hard aan gewerkt. Echter, als het land zo’n paradoxale houding aanneemt, is er mijns inziens nog een lange weg te gaan. ♦

FOTO: VERLATEN STALIN BEELD IN GORI /// FOTOGRAAF: LOTJE VAN DEN DUNGEN

Tijdschrift Cul

PROFIEL

Sandra Roelofs Moeder van Georgië

Een meisje uit Terneuzen werd verliefd op een gedreven Georgiër. Elf jaar later wordt Micheil Saakasjvili president en is Sandra Roelofs opeens de First Lady van Georgië. Beiden zijn geliefd onder de bevolking, maar die liefde bekoelt snel. In elk geval voor Saakasjvili, die anno 2015 gezocht wordt voor zijn mensenrechtenschendingen. En Sandra Roelofs? Hoe kijkt het volk naar haar? Wat laat zij achter? Een tiendaagse zoektocht door Georgië. TEKST /// MARK MIDDEL BEELD /// PIETER VAN DER MEER

Tijdschrift Cul

In de autobiografie, documentaire en interviews die ik van Sandra Roelofs gelezen en gezien heb, werd één ding duidelijk: Sandra Roelofs is verliefd op Georgië. Na tien dagen het land doorkruist te hebben snapte ik al snel waar die liefde vandaan komt. De aan Tsjetsjenië grenzende bossen in het oosten, waar het jarenlang onveilig was’ zijn zo vol en groen dat het lijkt alsof je door een impressionistisch schilderij wandelt. En de Zwarte Zee in het westen, al decennia omringd door geweld, lijkt zich niks aan te trekken van de ellende en kabbelt rustig voort. Het is een land vol conflicten en contrasten, maar met een onaangeraakt natuurschoon. In een volgepakt busje reed de Nederlandse presidentsvrouw door dit gebied. De ene dag was de wagen afgeladen met schoolboeken, de andere dag bomvol voedselpakketten. In de meest afgelegen dorpjes hielp ze kinderen, zieken en armen met donaties. De hulp verleende ze niet via regeringsinstanties, maar via haar eigen liefdadigheidsinstelling SOCO – een naam die volgens haar ‘lekker bekt’, maar zonder betekenis is. De donaties waren klein, maar het gebaar was groot voor de Georgiërs. Einde van het Sovjettijdperk Sandra Roelofs is een knappe, moderne en westerse vrouw, die de Georgische taal spreekt. Haar man werd gezien als de nieuwe hoop voor het land, door zijn strijd tegen corruptie en openlijke flirts met Europa. Een gouden combinatie eind jaren negentig, waarin de bevolking de Sovjet-dominantie van zich af wilde schudden. Met haar liefdadigheidsinstelling SOCO zette Sandra zich in voor het welzijn van de Georgische samenleving. Ook de nationale cultuur had haar aandacht. Ze richtte Radio Muza op: de eerste klassieke radiozender van het land. En nadat ze als verpleegster actief werd in verschillende ziekenhuizen, had ze de harten van de Georgiërs voorgoed gestolen. Daarmee stapten de Georgiërs in de voetsporen van president Micheil Saakasjvili. In 1993 nam een charmante student plaats naast Sandra Roelofs in het universiteitsrestaurant van Straatsburg. Hij zei uit Georgia te komen (‘the country, not Georgia in America’). Een jaar eerder had Sandra Roelofs het land als toerist bezocht. Ook sprak ze nog een klein woordje Georgisch. Het eerste gespreksonderwerp was daar. Enkele maanden later vertrok het verliefde koppel naar de Verenigde Staten, beiden voor hun studie. Sandra Roelofs trouwde met haar geliefde ‘Misja’ en werd zwanger.

de Georgische hoofdstad Tbilisi. Al snel begon Saakasjvili carrière te maken en werd hij minister van justitie onder toenmalig president Edoeard Sjeverdnadze. Die pleegde in 2003 verkiezingsfraude, waarna Saakasjvili een steeds populairder wordende oppositiepartij oprichtte: de Verenigde Nationale Beweging. Na weken van protest stormden aanhangers van deze partij het regeringsgebouw binnen. Met een roos in de hand liep Saakasjvili namens het volk op de president af en beval hem af te treden. Een historische gebeurtenis die de boeken ingegaan is als de rozenrevolutie. Er volgden verkiezingen en Micheil Saakasjvili werd de nieuwe president. Vanwege de spanningen in Georgië zat het mooiste meisje van de Herman Heijermanstraat in Terneuzen tijdens de rozenrevolutie in Nederland. Bij terugkomst was zij de nieuwe presidentsvrouw van Georgië en vastberaden om Georgië vooruit te helpen. Ze begon een studie verpleegkunde en richtte zich met haar humanitaire hulp voornamelijk op de zieken en minderbedeelden. Ze ontving donaties vanuit het buitenland (zoals van de Nederlandse voetbalclub Willem II, waardoor achtduizend schoolboeken gekocht konden worden voor ontheemde kinderen), organiseerde informatiecampagnes en reisde het hele land door om mensen persoonlijk te helpen. De onafhankelijke presidentsvrouw Haar liefdadigheidsorganisatie was hard nodig in het land dat een transitie onderging van een communistische naar een democratische staat. Na de val van de Sovjet-Unie was volgens de bekende onderzoeksjournaliste Nino Zuriasjvili de kwaliteit van de medische zorg ingestort. Sandra Roelofs sprong in dat gat. Ze hielp in de strijd tegen tuberculose en was een verademing in het corrupte politieke landschap, waarin Georgië verkeerde voordat Saakasjvili president werd. Zuriasjvili herinnert de presidentsvrouw als ‘een stil persoon, met altijd een goede hairjob, die geen misbruik maakte van haar positie’. Met dat laatste duidt de journaliste op het feit dat SOCO geen hulp aannam van overheidsinstanties, dat de presidentsvrouw radio Muza opzette met buitenlandse fondsen en in haar werk politiek onafhankelijk bleef. Uit de rondvraag die ik tien dagen lang deed in Georgië, bleek er onder de bevolking maar mondjesmaat kritiek te zijn op Sandra Roelofs. Mijn vragen naar negatieve verhalen over de presidentsvrouw werden door mijn tolk Medea met tegenzin vertaald. Na enkele dagen begreep ik waarom. ‘Sandra spreekt Mingreels, de taal die ik spreek met mijn ouders’. (Medea behoort tot deze etnische minderheid, die gevestigd is het westen van Georgië.) De Georgiërs sloten Sandra Roelofs voorgoed in hun armen, nadat ze zelfs de taal van een etnische minderheid begon te spreken.

Ze sloot Georgië in haar armen en de Georgiërs denken met warmte aan haar terug.

Bestorming van het regeringsgebouw Misja was politiek geëngageerd en richtte zich voornamelijk op een terugkeer naar zijn vaderland. Nog voordat hun eerste kind geboren was, vertrokken ze naar

Tijdschrift Cul

De fouten van Saakasjvili Als ik kritische noten hoorde over Sandra Roelofs, hadden die doorgaans te maken met de optredens van haar man. Zijn eerste ambtstermijn verliep voorspoedig. Hij zorgde voor een goed werkend ambtelijk apparaat en ontsloeg de hele leger- en politiemacht van Georgië in zijn strijd tegen omkoping. Het resulteerde in een afname van de corruptie en het vertrouwen in de autoriteiten nam onder de bevolking toe. In zijn tweede ambtstermijn sloeg dit vertrouwen om volgens socioloog Levan Kakhisjvili: ‘Misja begon fouten te maken. Hij reguleerde de media, beïnvloedde de rechtspraak en was niet transparant. Voordat Misja aan de macht kwam, werden er voor de verkiezingen nationale tv-debatten uitgezonden. Deze verdwenen tijdens zijn regeerperiode. Daarnaast trad hij hardhandig op tijdens de protesten in 2007 [50.000 – 100.000 demonstranten protesteerden tegen de regering van Saakasjvili, red.]. De politie doodde demonstraten, waardoor hij verloor aan publieke goodwill’. Ook Nino Zuriasjvili merkte een verandering in haar journalistieke vrijheid tijdens de tweede ambtstermijn van Saakasjvili. ‘Ten tijde van president Sjeverdnadze ben ik twee keer met de dood bedreigd, tijdens Misja’s presidentschap nooit’. Een geruststellende gedachte zou je denken, maar volgens Zuriasjvili was het een teken dat de media geen vrij spel meer hadden. Bovenop dit alles provoceerde Saakasjvili Rusland. Dat leidde in 2008 zelfs tot een vijfdaagse oorlog met de afvallige regio Zuid-Ossetië. Nino Zuriasjvili bekritiseert niet alleen Saakasjvili om diens hardhandige optreden, maar ook zijn vrouw: ‘Sandra wist af van Misja’s mensenrechtenschendingen, maar kwam daar niet tegen in opstand.’

Los van die bezoekjes is er tot mijn verbazing maar weinig te merken van Sandra Roelofs nalatenschap in Georgië. In de taxi naar het kantoor van liefdadigheidsinstelling SOCO blijkt Radio Muza onvindbaar op de ether. De klassieke radiozender is alleen nog maar te vinden op het internet, waar Poolse stemmen nu de dorpsdiscohits aan elkaar praten. Ook het oude kantoor, gelegen op een onbeklimbaar steile heuvel, is leeg. De deurklink hangt scheef, de ingang is besmeurd met afgeraffelde posters en het enige teken van leven is het onkruid dat langs een verroeste regenpijp een weg omhoog heeft gevonden. Er is geen naamplaatje of informatiebordjes dat herinnert aan SOCO.

‘Sandra wist af van Misja’s mensenrechtenschendingen, maar kwam daar niet tegen in opstand’

Dorpsdiscohits op Radio Muza Vandaag de dag is Saakasjvili de gouverneur van de regio Odessa in Oekraïne. Zijn eigen land komt hij niet meer in, omdat hij gezocht wordt wegens vermeend machtsmisbruik tijdens de protesten van 2007 en het censureren van de media. Zelf ontkent Saakasjvili alle aantijgingen en moffelt ze weg als ‘politiek scoren van de Georgische regering’ en ‘het sussen van Rusland’. Als gevolg van de aanklachten heeft hij het Georgisch burgerschap opgegeven vanwege ‘gegarandeerde gevangenschap’. Sandra Roelofs duikt nog wel eens op in Georgië. Tot grote vreugde van oud-collega’s van haar – zoals in Tbilisi Spa (een rehabilitatiecentrum waar zij patiënten hielp met donaties zoals rolstoelen) – die allen met waarderende woorden en een nostalgische ondertoon spraken over hun Sandrioesja.

Tijdschrift Cul

Achtervolgd door een complottheorie Hoe kijkt Sandra Roelofs zelf terug op haar periode als presidentsvrouw en haar nalatenschap? Antwoorden op interviewverzoeken deed ze niet. Voormalig assistenten die ik aan de telefoon sprak wilden niet praten en hielden zich van de domme over de liefdadigheidsinstelling. Ook persoonlijke kennissen die ik mocht spreken waren terughoudend op vragen over haar. Volgens andere Georgiërs die ik hierover sprak, is er een verklaring voor hun zwijgen. De oud-assistenten waren volgens hen bang voor represailles van de nieuwe regering. Daarnaast blijkt Sandra Roelofs het slachtoffer te zijn van een complottheorie. Tamar Kintsurasjvili, hoofd van de ngo ‘Media Development Foundation’, doet onder andere onderzoek naar de vrijheid van de media. Zij toonde mij foto’s en artikelen die naar buiten waren gebracht door Russisch georiënteerde media. Daarin werd beweerd dat Sandra Roelofs zou handelen in organen van gesneuvelde Oekraïense soldaten. Volgens Kintsurasjvili is het brede geloof onder de bevolking in dit soort verhalen een erfenis van de Sovjet-Unie. ‘Wij vertrouwden officiële berichten van de regering niet en roddels onder de bevolking bleken vaak waar’, zo concludeert de onderzoekster. Een andere roddel die door de bevolking breed gedragen wordt, is dat Saakasvjili ‘met de gulp open’ regeerde. Het zou zijn huwelijk met Roelofs beïnvloed hebben. Sandra Roelofs is niet meer de First Lady van Georgië, waarmee ook haar Georgische liefdadigheidswerk zo goed als verdwenen is. Wat overblijft is een verrassend positieve waardering onder de bevolking. Alsof ze ondanks haar man, in wiens schaduw ze de geschiedenis ingaat, toch een beetje de moeder van alle Georgiërs is geworden die ze wilde zijn. Vol lof wordt ze herinnerd en zelfs een beetje gemist. ♦

IN BEELD

FOTO: EEN DELEGATIE VAN DE CUL-REDACTIE IN KAZBEGI /// FOTOGRAAF: BOB VAN HELDEN

Tijdschrift Cul

ACHTERGROND

Conflict en milieuproblematiek Bomen die malaria in Georgië weghouden en andere sprookjes

In een land, dat omringd wordt door de hoge bergen van de Kaukasus, waar sommige mensen nog over de bergkammen rennen, waar zeker de helft van de bevolking nog leeft van kleinschalige landbouw en waar het toerisme bloeit aan de Zwarte Zeekust, is het milieu van groot belang. In de conflictgebieden Zuid-Ossetië en Abchazië lijdt het milieu onder het conflict en het conflict wellicht ook onder de milieuproblemen. Drie situaties laten dat in dit artikel zien. TEKST /// SACHA TIJMSTRA BEELD /// BOB VAN HELDEN

Georgie heeft zoveel potentie, maar is redelijk onbekend en ‘onderontwikkeld’, is een veelgehoorde opmerking tijdens ons verblijf in het land. Ten tijde van de Sovjet-Unie was Georgië het vruchtbaarste gebied en daarom het walhalla van de Unie. Maar het belang van het milieu werd volledig overschaduwd door het imperialistische idee van industriële vooruitgang. Boerenbedrijven werden gecollectiviseerd en grootschalig gemaakt, de Zwarte Zee werd vervuild door de toenemende industrieën en de bergen werden doorkliefd door militaire troepen en toevoer van middelen op de Georgian Military Highway. Na de val van de SovjetUnie was het milieu niet meer de eerste prioriteit. Grondstoffen moesten vanaf nu vooral in eigen land gedolven worden en de economie werd omgegooid van planeconomie tot markteconomie. Boeren die voorheen onderdeel waren van een collectief bedrijf konden terug naar hun land en, hoewel zij nog niet vergeten waren hoe het land bewerkt moest worden, hadden zij niet langer de technische

Tijdschrift Cul

middelen om dit te bewerkstelligen. Georgië heeft zich na de val van de Sovjet-Unie kunnen ontwikkelen tot middelmatig ontwikkeld land, maar wordt vandaag de dag ook nog gekenmerkt door conflict in de regio’s Zuid-Ossetië en Abchazië. Wat heeft dit voor gevolgen voor het milieu? En wat heeft het milieu voor gevolgen voor de conflicten? Conflict en milieuproblematiek Dat conflict en milieuproblematiek met elkaar samenhangen is al door vele antropologen en anders geschoolden beargumenteerd en weerlegd. Sommigen beweren dat de milieuproblematiek, zoals waterschaarste en landdegradatie, zorgt voor de verergering van conflict. Zo zorgt schaarste volgens Homer-Dixon voor de toename van machtsongelijkheid omdat de middelen gecentreerd blijven in de gebalsemde handen van de rijken. Anderen, zoals Adano en Witsenburg, weerleggen dit door het belang van demografische en institutionele veranderingen te benadrukken en menen bovendien

dat schaarste ook kan leiden tot een vredig einde. Ook de woordvoerder van het EUMM, die onze groep te woord stond op het hoofdkwartier, is het hiermee eens. Volgens haar is milieuproblematiek juist een goede grond voor gezamenlijke discussie tussen Georgië en Rusland.

De milieuproblematiek is een goede bodem voor een gezamenlijke discussie. De bomen van Abchazië Tijdens het zeer deftige bezoek aan de pas gepoetste vergadertafel bij het hoofdkwartier van de European Union Monitoring Mission (EUMM) had ik het kort over milieuproblematiek in de

conflict gebieden in Georgië. Daaruit kwam onder andere naar voren dat er in de conflictgebieden Abchazië en Zuid-Ossetië weinig mogelijkheid is voor economische groei. Daarom ontstaan illegale praktijken zoals het kappen van bomen. In Abchazië heeft dit geleid tot iets veel erger: de dreiging van de terugkomst van de malariamug. Het verhaal leest als een sprookje dat nog niet tot een ‘en zij leefden nog lang en gelukkig’ is gekomen. Lange tijd geleden werden er in Abchazië bomen geplant op de berghellingen die de malariamug afweerden. Door illegale houtkap is de grond veel losser geworden, omdat de boomwortels de grond niet langer vasthouden. De malariabomen kunnen hierdoor niet langer houvast vinden in de grond en vallen om. Daardoor dreigt malaria terug te komen in Abchazië. Omdat dit ontstaat door onwetendheid, zou er meer energie gestoken moeten worden in educatie, zegt een woordvoerder van de EUMM. Educatie vanaf jongs af aan en voorlichting geven aan de volwassen generaties zijn the key in het bestrijden van milieuproblemen. Olie en gas Ten tijde van ons verblijf in Georgië ging het gerucht dat de Administrative Boundary Line (ABL) een kilometer

verschoven is op Georgisch grondgebied, waarmee Zuid-Ossetië dus meer oppervlakte heeft gekregen. Zo werd dat in de media ook naar buiten gebracht. Gek genoeg hoeft dat voor het oog helemaal niet zichtbaar te zijn. Vele delen van de grens zijn niet aangegeven. Het zou dus zomaar kunnen dat jouw huisje opeens in Zuid-Ossetië staat in plaats van in Georgië. In het grensgebied dat wij bezochten waren ook delen van de grens onzichtbaar. Het is dan alsof je naar een mijnenveld kijkt: je kunt, als je door de akker loopt, onbewust de grens oversteken en gevangen genomen worden door de Russische militairen die op de loer liggen. Wellicht veroorzaakte dit de verwarring: het waren slechts de groene bordjes, die de ZuidOssetische grens moeten markeren, die dichterbij de TAT-grens (Territory Administered by Tbilisi) zijn geplaatst maar nog steeds op Zuid-Ossetisch grondgebied staan. Het verschuiven van de ‘grens’ zou gevolgen hebben voor een internationale olieleiding die onder Georgië naar de Zwarte Zee loopt, de Baku-Supsa leiding die gebruikt wordt door BP. Deze zou nu namelijk deels in Zuid-Ossetië liggen, en dus indirect op Russisch grondgebied. Volgens een Azerbeidjaanse

nieuwspagina wordt er nu overwogen om de pijpleiding uit het bezette gebied weg te halen. De pijpleiding bevindt zich namelijk bovengronds en was toch al aan onderhoud toe. Dat men huiverig is voor de hernieuwde autoriteit over het gebied waar de pijpleiding zich bevindt, is begrijpelijk nu de spanningen met Rusland over grondgebieden in Oekraïne en Georgië oplopen. De gevolgen van de sluiting van de pijpleiding zouden op de Europese markt zeker voelbaar zijn. De pijpleiding ligt al sinds 1984 voor een klein deel in ZuidOssetisch grondgebied, maar voor het verschuiven van de borden ontging dat iedereen. Waste management Elders in Georgië wordt veel aandacht besteed aan een schoon milieu. Overal waar je loopt in de natuur staan bijvoorbeeld bordjes met ‘keep the environment clean’ en dergelijke leuzen. In de gebieden Zuid-Ossetië en Abchazië heeft de Georgische overheid geen invloed op afval management, of met een mooier Engels woord: waste management. Omdat er geen toezicht op is, komt er in Zuid-Ossetië veel vervuiling voor. Volgens een rapport van ProAct Network vormt deze vervuiling een barrière voor ontwikkeling en vrede in de regio door bijvoorbeeld gezondheidsproblemen te creëren en daarmee blijvende ontevredenheid. Een gezamenlijke discussie, zoals reeds in dit artikel is genoemd, of het opzetten van een beter waste management systeem zouden volgens de EUMM kunnen bijdragen aan vredestichting. Verder dan het onderzoek van ProAct Network is het voorlopig nog niet gekomen. Achter de grens die wij bezochten, ligt een land dat grotendeels is leeggelopen qua bevolking en dat verwaarloosd is door het politieke conflict. De drie situaties in Abchazië en Zuid-Ossetië laten zien dat de milieuproblemen die hierdoor ontstaan de situatie kunnen verergeren als er niets aan gedaan wordt, maar geven tevens de mogelijkheid om een gezamenlijke discussie te starten. Zo kunnen de milieuproblemen veroorzaakt door conflict tegelijkertijd de oplossing vormen. ♦

Tijdschrift Cul

REPORTAGE

EEN KLEINSCHALIGE

KOUDE OORLOG Mijn onderzoek naar journalistiek en censuur in Georgië. TEKST & BEELD /// LOTJE VAN DEN DUNGEN

Georgië: een voormalig Sovjetland met religie, weinig inwoners en een Nederlandse first lady. Een land met soms een negatief reisadvies en dat weinig uitnodigend is voor journalisten. Vanuit mijn interesse voor de vrijheid van meningsuiting had ik besloten een onderzoek te wijden aan de journalistiek en censuur in Georgië. Dit zonder enig idee te hebben van de onbegrijpelijke affaires die zich in Georgië hebben afgespeeld omtrent dit onderwerp. Georgië heeft op politiek gebied in de afgelopen jaren veel gevochten voor haar onafhankelijkheid. Ook in de journalistieke sector zijn er verschillende periodes geweest van mediacontrole, protesten en verborgen censuur vanuit de regering. Omdat Georgië een voormalig Sovjetland is, ging ik gedurende een korte periode onderzoeken of de journalisten in dit land nog veel te maken hebben met politieke censuur vanuit Rusland. Is de journalistieke sector van Georgië nu volledig onafhankelijk van Rusland en welke obstakels heeft het daarvoor moeten doorstaan? Van verschillende blogs heb ik de eerste informatie kunnen verzamelen over journalistiek in en vanuit Georgië. Mijn blik gleed over ideeën als ‘deRussificering’ en ‘protests of freedom of press’. Ik besefte me dat Georgië een land is met een recente journalistieke geschiedenis waar ik heel weinig vanaf wist. Een behulpzame tussenpersoon – die anders dan de meeste Georgische informaten wél gelijk zijn email beantwoordde – introduceerde mij bij twee journalisten die ik zou gaan interviewen voor dit artikel.

van de medeoprichtsters van Studio Monitori, een online journalistenplatform dat zich vooral richt op critical investigative journalism in de vorm van onder andere Engels ondertitelde documentaires. Studio Monitori is te vergelijken met het Nederlandse De Correspondent: het is journalistiek tegen de ‘waan van de dag’ in andere nieuwsmedia. Zuriasjvili vertelde mij een beknopte geschiedenis van de journalistiek in Georgië en gaf inzicht in wat het betekent om in dit land een journalist te zijn, zowel toen als nu. In de Sovjetperiode van Georgië werkte zij als journalist bij het programma 60 minutes op Rustavi 2 (een soort NPO 3) waarin maatschappijkritische onderwerpen werden belicht. In het interview legde zij vooral de nadruk op het kritische aspect van haar uitgezonden onderzoeken. ‘If it’s not critical, it is not good journalism’, aldus Zuriasjvili. Juist dat kritische aspect van het programma zorgde er waarschijnlijk voor dat de pro-Russische regering neerkeek op zowel Zuriasjvili als andere onderzoeksjournalisten en dat zij soms zelfs doodsbedreigingen kregen toegestuurd. Kritisch zijn in de media was dus mogelijk, maar het werd in de hogere kringen niet aangemoedigd. Deze tolerantie stond in contrast met het beleid onder de nieuwe president Saakasjvili vanaf 2004 na de

‘If it’s not critical, it is not good journalism’

Journalistiek in Georgië in een notendop Nog bijkomend van de lange reis en de hittegolf in Tbilisi, de hoofdstad van Georgië, ontmoette ik Nino Zuriasjvili voor mijn eerste interview. Zuriasjvili is een

Tijdschrift Cul

rozenrevolutie. Saakasjvili zorgde ervoor dat kritische media niet meer mogelijk waren, vertelde Zuriasjvili ons. Hij controleerde Rustavi 2 en andere zenders op tv, toen de invloedrijkste vorm van media, waardoor programma’s als 60 minutes, of documentaires werden vervangen door entertainmentprogramma’s ‘like Big Brother’, zei Zuriashvili terwijl ze haar tong uit haar mond spuugde. Vele protesten volgden tegen de bedreiging van de vrijheid van pers. Ook Zuriashvili protesteerde en richtte in 2006 Studio Monitori op om kritische journalistiek online voort te zetten. En dat doet zij met andere journalisten tot op heden met veel succes. Nog overweldigd door de veelzijdige en rijke geschiedenis van de Georgische journalistiek vroeg ik voorzichtig aan haar: ‘And now?’. Nu is de situatie rustig. Studio Monitori doet haar maatschappijkritische onderzoeken, Rustavi 2 is nu een gulden middenweg tussen entertainmenttelevisie en een publieke omroep. Daarbij is de televisie door de populariteit van sociale media zoals Facebook niet meer de meest invloedrijke mediavorm. Antiwesterse propaganda Zuriasjvili houdt wel een oogje in het zeil wat betreft invloeden in de Georgische media door de Russische politiek. Omdat kranten en tijdschriften minder populair zijn en weinig geld hebben in Georgië, worden sommige kranten opgekocht door Russische organisaties en partijen. Deze ’dark papers’, aldus Zuriashvili, plaatsen vooral artikelen over homofobie en Gayropa (Gay Europa) en andere antiwesterse propaganda. Er zijn voldoende intellectuelen, alsook een bekende bij Studio Monitori, die Russische invloeden ontdekken en bekend maken aan het volk. De Georgische journalistiek lijkt nu, naast een lichte dreiging van antiwesterse propaganda, op eigen benen te kunnen staan, dacht ik te kunnen zeggen. Alhoewel… Hoe heeft de educatie van journalisten ineens volledig op eigen Georgische benen kunnen staan, na de val van de Sovjet-Unie? Deze vraag heb ik niet gesteld, maar het antwoord kwam toch elke keer subtiel voorbij tijdens mijn

onderzoek. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie heeft Georgië financiële hulp gekregen van de Verenigde Staten om onder andere te investeren in het onderwijs. Hoewel het vroeger voor Georgische studenten alleen mogelijk was om een doctoraal te behalen in Moskou, is dat dankzij de subsidiëring van de VS nu bereikbaar in het thuisland. Ook de school van journalistiek in Georgië heeft door miljoenen Amerikaanse dollars op eigen benen leren staan. Mijn interview met de journaliste, documentairemaakster en docente journalistiek Nino Orjandikidze (Nino schijnt een populaire naam te zijn in Georgië) vond plaats in het Multimedia Education Centre in Tbilisi. Bij binnenkomst hing er naast de informatiebalie een niet-te-missen USAID plakkaat aan de muur, naast nog enkele andere westerse fondsen. Orjandikidze’s visie op de school van multimedia en journalistiek in Tbilisi is dat zij als docent haar studenten voorbereidt op het voeren van onafhankelijke journalistiek. USA versus Rusland De journalistiek in Georgië heeft in de jaren na de val van de Sovjet-Unie gekampt met politieke censuur en een dreigende invloed vanuit Russisch gefundeerde dark papers. Ik heb ervaren journalisten gesproken die mij vertelden dat de Georgische journalistiek nu zo goed als onafhankelijk is, met de regelmatige nadruk op onaf-han-ke-lijk. Toch word ik als antropoloog gedwongen de andere kant van het verhaal te bekijken. Het leek alsof mijn aantekeningen een kleinschalige Koude Oorlog lieten zien, waarbij de belangen van Verenigde Staten tegenover de Russische autoriteiten worden geplaatst. Aan het einde van mijn onderzoek moest mijn onderzoeksvraag aangepast worden. In hoeverre is de Georgische journalistiek onafhankelijk van Russische invloeden, alsook van westerse hulp? Zouden de Georgische journalisten moreel vrij zijn om een kritische documentaire te maken over westerse hulporganisaties of over USAID, bij wijze van spreken? Ik ben benieuwd of er nog een nieuwe periode komt in de journalistieke geschiedenis van Georgië en ik ga zeker nog eens terug om de andere kant van dit verhaal te belichten. ♦

Tijdschrift Cul

IN BEELD

FOTO: GRENSBORD OP DE GRENS MET ZUID-OSSETIË /// FOTOGRAAF: BOB VAN HELDEN

Tijdschrift Cul

REPORTAGE

⇥

De staat die geen staat is De dreiging van Rusland bij de grens met Zuid-Ossetië

⇤

In de verte staat een groen bord. Pas wanneer we onze verrekijkers erop scherpstellen, zien we de woorden die er met witte letters op geschreven staan: BEWARE. STATE BORDER. DO NOT CROSS. We staan aan de grens, of zoals Georgië het noemt, de Administrative Boundary Line (ABL) met Zuid-Ossetië, een afvallige regio van Georgië. Zeven jaar geleden werd er om deze regio een bloederige strijd gestreden, waarbij Zuid-Ossetische separatisten gesteund werden door Rusland. De gevolgen van dit vijfdaagse conflict zijn, vooral hier bij de ABL, nog steeds duidelijk voelbaar. Hoe leven de mensen hier met de constante dreiging van Rusland in hun achtertuin? TEKST /// LISANNE HEKMAN BEELD /// LOTJE VAN DEN DUNGEN & BOB VAN HELDEN

Het conflict Op 7 augustus 2008 stuurde toenmalig president Micheil Saakasjvili zijn troepen naar Zuid Ossetië. De maanden daarvoor hadden Russische troepen zich verzameld in deze regio. Volgens Rusland ging dit om een vredesmissie, Georgië zag het echter als provocatie. Vanaf 8 augustus werd er vier dagen lang gevochten in Zuid-Ossetië, waarbij Rusland de regio binnenviel via land, water en lucht en ook een aantal Georgische steden, zoals Gori, innam. Uiteindelijk zag Georgië zich genoodzaakt terug te trekken en werd er een staakt-het-vuren afgeroepen, waarbij Rusland zich ook terugtrok uit de Georgische steden buiten Zuid-Ossetië. Rusland erkent Zuid-Ossetië en Abchazië nu officieel als onafhankelijke staten. Georgië daarentegen vindt dat deze regio’s nog steeds binnen haar landsgrenzen horen. In auto’s van de European Union Monitoring Mission rijden we naar de ABL met Zuid-Ossetië. Ons konvooi bestaat uit 5 grote zwarte auto’s, die met elkaar communiceren via radiocontact. De EUMM is in 2008 na het conflict ingezet, en is een onbewapende civiele missie van de EU. Elke dag en nacht patrouilleren zij langs de gebieden van de ABL. Zo proberen ze er voor te zorgen dat het gebied stabiel blijft en dat mensen langzaam weer terug kunnen keren naar hun normale leven. We vertrekken vanuit Gori en niet veel later zien we de eerste Georgische ‘grens-’ posten. Deze posten zijn een soort kleine gebouwtjes, gemaakt van autobanden. Ze zouden er knullig uitzien, ware het niet voor de Georgische politieagenten die er met grote geweren naast stonden. We

stappen uit bij een klein dorpje. Eén van de medewerkers van de EUMM laat op zijn GPS zien dat we ons nog net niet in Zuid-Ossetië bevinden. Een grens van prikkeldraad Het groene bord dat we zagen, maakt deel uit van Ruslands ‘borderisation’, waarbij door middel van bijvoorbeeld hekken, surveillance en teksten wordt aangegeven dat de ABL volgens Rusland een grens is. Dit proces van borderisation heeft dramatische gevolgen voor de bewoners bij de ABLs. Zo is het dorpje waar we naast staan, Gugutiantakari, door middel van prikkeldraad volledig in tweeën gedeeld. Omdat Rusland niet toestaat dat mensen de grens overgaan, is de Zuid-Ossetische kant van het dorp volledig ontoegankelijk geworden voor de mensen die zich aan de Georgische kant bevinden, en vice versa. In dorpen langs de ABL zijn mensen hun landgoed en gebouwen op deze manier kwijtgeraakt. Waagt iemand het om toch de grens over te steken, dan loopt diegene het risico opgepakt te worden en in een Russisch detentiecentrum te worden gezet. Pas na een boete van 2000 Russische roebels wordt iemand dan weer vrijgelaten. In Zuid-Ossetië gebeurt dit zo’n tien keer per maand. Wanneer we een wandeling door Gugutiantakari maken, zien we links en rechts van ons kapotte, verlaten huizen. Het zijn directe weerspiegelingen van het conflict dat zich hier zeven jaar geleden afspeelde. We zien een verwoest gebouw, waarvan alleen nog wat afgebrokkelde muren overeind staan. Dit gebouw was ooit een Georgische school, maar is inmiddels neergehaald door Zuid-Ossetiërs.

Tijdschrift Cul

Op die manier worden de sporen van Georgië in ZuidOssetië langzaam maar zeker uitgewist. Overigens wissen de Georgiërs de Zuid-Ossetische sporen in hun gebied net zo goed uit. De onzichtbare douane Hoewel een muur van prikkeldraad dwars door een dorp verre van ideaal is, voelt het voor veel mensen die langs de ABL wonen toch veilig. Het alternatief is namelijk dat de ABL er wel is, maar dat deze niet aangegeven staat. Bij onze volgende stop stappen we uit de auto’s en zien vervolgens een veld voor ons. Een simpel, onschuldig veld voor het oog, maar ergens bevindt zich hier toch echt de ‘grens’. Wat de gevolgen kunnen zijn van deze onduidelijke afscheiding heeft een oude Georgische man die naast dit veld woont, zelf ondervonden. Op een dag liet hij zijn koeien grazen in het veld, en maakte de fout iets te ver door te lopen. Hij werd opgepakt en naar Tskhinvali, de hoofdstad van ZuidOssetië, gebracht waar hij werd vastgezet in een Russisch detentiecentrum. Volgens de man zelf heeft hij nooit de bewuste scheidingslijn overgestoken, hij weet namelijk precies waar die loopt: ‘voorbij het tweede rode bosje’. Gelukkig werd hij na drie dagen, volgens hem met een beetje hulp van een EUMM-medewerker, weer vrijgelaten. Ondanks de problemen die de man heeft gehad, ziet hij Rusland nog steeds als zijn tweede thuisland. Politiek

vindt hij vies, en hij is nog steeds verdrietig dat zijn wortels met Rusland door het conflict zijn afgesneden. Autobanden of legerbasis? De ‘grenzen’ in dit gebied zijn soms dus zo goed als onzichtbaar. Wat echter niet onzichtbaar is, is Ruslands aanwezigheid hier. Bij een verlaten weg zien we op een heuvel een imposant gebouw staan, een Russische basis. Met de verrekijkers zien we iets dichterbij een klein groen gebouwtje, goed verhuld in de omringende bebossing. Het is een Russische observatiepost. Na een tijd deze plek te hebben geobserveerd, vinden de medewerkers van de EUMM het tijd om te gaan: de Georgische politieagenten zijn nieuwsgierig geworden en houden ons scherp in de gaten. Overigens geldt hoogstwaarschijnlijk hetzelfde voor de Russen in de observatieposten. Het prikkeldraad, de groene waarschuwingsborden, de arrestaties van mensen die de ABL oversteken en de imposante basissen: stuk voor stuk zijn het bewijzen van Ruslands boodschap: Zuid-Ossetië is een staat. Het feit dat Georgië juist geen imposante basissen, maar knullige gebouwtjes van autobanden neerzet, straalt precies uit wat zij willen laten zien: namelijk dat Zuid-Ossetië gewoon bij hun land hoort. Aangezien beiden partijen niet bereid zijn concessies te doen, zal het gebied rondom de ABL voorlopig helaas één van spanningen en conflicten blijven. ♦

De Russen in de observatieposten houden ons hoogstwaarschijnlijk scherp in de gaten.

FOTO /// GEORGISCHE MAN OPGEPAKT DOOR RUSSEN NA HET PER ONGELUK OVERSTEKEN VAN DE ONZICHTBARE GRENS

Tijdschrift Cul

ACHTERGROND

RUSLAND vs. GAYROPA: De ideologische strijd tegen homoseksualiteit

Als je de website van de Rijksoverheid bezoekt, is het reisadvies naar Georgië bijna helemaal groen en is Georgië dus een veilig land, uitgezonderd van de ABL (Administrative Boundary Line). Scroll je ietwat naar beneden, dan kom je dit zinnetje tegen: “Homoseksualiteit wordt niet algemeen geaccepteerd in Georgië. Houd daar rekening mee in de manier waarop u zich opstelt en uit.” Altijd als ik dit zie staan, weet ik niet wat ik kan verwachten in een land. Er is een homobar in Tbilisi, is het dan werkelijk zo slecht gesteld met de LGBTQIacceptatie? Ik onderzocht de huidige situatie van de homo-emancipatie in Georgië en kwam erachter dat het verbonden is met anti-westerse propaganda en het fenomeen Gayropa. TEKST /// DUNYA VEENHOF

BEELD /// JIP VAN STEENIS

Een gewelddadige gaypride In Georgië, en met name in Tbilisi, waan je je in een Europees straatbeeld. Overal hangen Europese vlaggen, verkopen westerse winkels dezelfde spullen als in Nederland en de stad geeft je een veilig gevoel. Toch is Georgië anders dan de meeste Europese landen. Toen er voor het eerst op 17 mei in 2013 - de internationale dag tegen homofobie en transfobie - een protest werd gehouden in Tbilisi waarbij mensen meer rechten eisten voor de LGBTQI-community, barstte als het ware de bom. Het protest werd geïnterpreteerd als een gaypride en werd hevig verstoord door agressieve rellen. Het is een publiek geheim dat de kerk mensen heeft aangestuurd om deze demonstratie te verstoren. De conservatieven bestonden niet alleen uit de normale bevolking, maar ook uit ex-politieke gevangenen betaald door de kerk. De kerk heeft niet alleen op het volk veel macht door religie - bijna 90% van de Georgische bevolking steunt de patriarch - ook politiek heeft de patriarch een vinger in de pap. Ik spreek met Iveta, een student sociale wetenschappen, die samen met een aantal anderen het Centre for Post-Soviet Studies heeft opgericht. Zij steunt de LGBTQI-community en was aanwezig tijdens de rellen. “De nieuwe wet die discriminatie van minderheden zou moeten tegengaan, is onder druk van de patriarch aangepast zodat deze zo min mogelijk voor LGBTQI’s geldt” vertelt Iveta. “De politie redde ons van de boze massa door ons weg te brengen in busjes. Het was een ontzettend heftige ervaring. Zelfs in het rechtssysteem heeft de kerk er voor kunnen zorgen dat de verstoorders van 17 mei niet vervolgd zijn voor hun daden, hoewel er duidelijke beelden zijn wie de rellen begonnen.” Veel mensen die niet tegen homoseksualiteit zijn, zijn alsnog tegen de demonstratie van 17 mei omdat deze gezien kan worden als propaganda tegen de Georgische identiteit, waarbij het gezin de hoeksteen van de samenleving vormt. Dat de Orthodoxe Kerk 17 mei

20 Tijdschrift Cul

vanaf nu heeft uitgeroepen tot nationale dag van het gezin geeft een duidelijke boodschap. Iveta is een jonge vrouw die werkt en woont in Tbilisi. Al snel ga ik er van uit dat de gemiddelde bevolking misschien tegen de homo-emancipatie is, maar dat mensen in Tbilisi ruimdenkender zijn. Niets is minder waar als ik spreek met Nino, een 25 jarige vrouw uit Tbilisi. “Ik heb homoseksuele vrienden. Die waren niet bij de propagandaprotesten. Zij leven gewoon hun leven en schreeuwen niet ‘ik ben homo en ik wil vrijheid.’ Homo’s hebben vrijheid en kunnen doen wat ze willen, want niemand geeft er iets om en het is gelegitimeerd om homo te zijn, ondanks dat het botst met de religieuze traditie in Georgië. Mijn levensfilosofie is als volgt: je moet in staat zijn een gezonde nieuwe generatie op de wereld te zetten. Homoseksuelen kunnen dit niet. Georgië is maar een klein land en alleen door reproductie kunnen we blijven bestaan.” Ik schrik hiervan, maar het laat goed zien wat de mening is van mensen over de LGBTQI-community. Georgië is een land waar traditioneel het gezin van belang is, door invloed van de kerk en als erfenis van de Sovjetperiode. In de Sovjettijd zorgde het gezin namelijk voor goede burgers. Propaganda en Gayropa De systematische uitsluiting van LGTBQI’s in Georgië vindt dus haar oorsprong in tegenstrijdigheid met traditie en de kerk, maar heeft ook een onverwachte politieke laag. De haat naar deze groep toe is vermengd met anti-Westerse propaganda en afkeer van Europa. De huidige president Margvelasjvili probeert zowel Rusland als Europa te vriend te houden. De president kiest niet duidelijk een kant, omdat er dan namelijk een cultureel identiteitsconflict kan ontstaan in Georgië. Openlijk pro-Rusland en nationalistisch zijn, staat in Georgië haast synoniem voor antihomoseksualiteit en afkeer tegen het Westen. Een pro-Westerse politieke

richting uitgaan, roept de toorn van Rusland af, terwijl Georgië nog steeds op allerlei vlakken afhankelijk is. Tamar van de Media Development Foundation onderzoekt anti-Westerse propaganda in de Georgische media. In de media is een opvallend fenomeen dat homofobie versterkt. Door Russische zenders op de Georgische televisie, websites en in vage tijdschriften is een vreemd soort propaganda gaande die strijdt tegen Europa en LGTBQI’s: namelijk de strijd tegen Gayropa (gay + Europa). Europa zou Georgië bedreigen met verdorven normen en waarden, want Europa propageert onnatuurlijke seksualiteit. Lid worden van de EU zou niet de redding maar juist de ondergang zijn van Georgië. Europa zou niet alleen economisch of politiek van slechte invloed zijn; ze verpesten zelfs de ziel, identiteit en de traditie van de Georgiërs. Tamar: “Het Westen zou homoseksualiteit aan ons opdringen. Dat is natuurlijk waanzin. Deze media zijn een bedreiging voor de democratie.” Het idee van Gayropa is een ideologisch identiteitsconflict. Homoseksualiteit is datgene wat de Russische en de westerse identiteit onderscheidt waarbij de een zuiver is en de ander verdorven.

zijn geen ideeën die de boventoon voeren in Georgië, maar mensen gaan er ook niet snel tegenin. Door in te spelen op bestaande anti-homoseksuele sentimenten in Georgië die deels door invloed van de kerk bestaan, ontstaat er een collectieve identiteit tussen Rusland en Georgië. En zo zijn we weer terug op een grote ideologische botsing tussen Oost en West. Het zou te gemakkelijk zijn om slechts deze media de schuld te geven van de heersende homofobie. Gayropa zou een anti-Westerse sfeer kunnen veroorzaken, maar het probleem van heersende homofobie is groter. Homoseksualiteit is voor veel Georgiërs gewoonweg onnatuurlijk. Dat LGBTQI’s weinig rechten hebben was duidelijk tijdens de protesten van 2012. Het wordt niet beter. In december vorig jaar werd de Georgische transgendervrouw Sabi Beriani op brute wijze vermoord en verbrand door ene Levan Kochlasjvili. Hij werd wel vervolgd voor twee andere voorvallen, maar deze moord werd afgelopen augustus gezien als ‘zelfverdediging’ en hij kreeg hiervoor geen straf. Op Change.org staat nu een petitie die je kunt tekenen zodat Kochlasjvili toch gestraft wordt. Ik vraag me af of zo’n petitie helpt, aangezien de homofobie bij Georgiërs niet alleen door de kerk, maar ook door de media, traditie en zelfs het rechtssysteem in stand gehouden wordt, maar het is het proberen waard. ♦

“Mijn levensfilosofie is als volgt: je moet in staat zijn een gezonde nieuwe generatie op de wereld te zetten. Homoseksuelen kunnen dit niet.”

Change now! Het is onduidelijk hoe groot het bereik is van de Gayropamedia. De Russische anti-westerse propaganda en Gayropa

Tijdschrift Cul

REPORTAGE

Tsjetsjenen in de Pa Donkere wolken boven een groen paradijs Duisi, de grootste stad in de Pankisivallei, ziet er op het eerste gezicht uit als een groene oase. Er stromen bulderende rivieren en als bezoeker kan je meedoen aan agrotoerisme. Zo staat het tenminste op het foldertje van de toeristeninformatie in Tbilisi. Toch zijn er in deze streek veel verborgen problemen te vinden. TEKST /// NINA RIJNIERSE BEELD /// LOTJE VAN DEN DUNGEN

FOTO /// WOMENâ&#x20AC;&#x2122;S COUNCIL

Tijdschrift Cul

ankisivallei Schijnbare rust Rond de laatste eeuwwisseling stroomden 7000 Tsjetsjeense vluchtelingen de vallei binnen, als gevolg van twee oorlogen tussen Rusland en Tsjetsjenië die plaatsvonden tussen 1994 en 2002. Na het uiteenvallen van de SovjetUnie wilden Tsjetsjeense strijders een onafhankelijke republiek stichten op grondgebied dat officieel Russisch was, waardoor het in een conflict met Rusland belandde. Daarnaast waren er groepen die een Islamitisch Emiraat wilden stichten in Tsjetsjenië. De Pankisivallei, die grenst aan Tsjetsjenië, werd een no-go area: er zouden leden van Al-Qaida en Tsjetsjeense rebellen getraind worden. Mede door deze geruchten kwam het veiligheidsapparaat van de Russen begin deze eeuw in vol ornaat de Pankisivallei binnen waarna een kort conflict tussen de Russische en Georgische overheid volgde. Nu is het er weer ‘rustig’: geen gewapende mannen meer op straat en kinderen spelen buiten tussen de koeien, paarden en schapen. Dat is echter slechts schone schijn: uit mijn gesprekken met vrouwen en jongerenwerkers uit de vallei blijkt dat er wel degelijk problemen zijn in de regio. De problematiek van het wahabisme De Pankisivallei is een bijzondere plek als het gaat om kruispunten tussen talen, culturen en religies. In een overwegend christelijk land is de islamitische bevolking in deze regio, die vooral bestaat uit gevluchte Tsjetsjenen, een minderheid. Tamar van de Kakheti Regional Development Foundation (KRDF, Kakheti is de regio waar de vallei in ligt) vertelt ons dat er jongeren zijn die het wahabisme aanhangen, en dus volgens streng islamitische wetten leven. Ze houden er gewelddadige ideeën op na; zestig jongeren zijn al naar Syrië vertrokken, omdat ze samen met IS een kalifaat willen stichten. De oudere generatie is juist veel gematigder en houdt zich vast aan een meer ‘traditionele’ belijdenis van de islam. Het straatbeeld is de laatste jaren veranderd: steeds meer mannen laten hun baard staan en jonge meisjes dragen een hoofddoek en bedekkende kleding. Ook ik merk dit op wanneer we door de straten van Duisi lopen. Wij vragen Tamar waar deze ontwikkeling vandaan komt, maar daar kan ze geen antwoord op geven. Wellicht is de armoede onder de bevolking een factor en speelt de grote werkloosheid een rol onder de jongeren, die we onderweg vaak zien zitten in groepjes. Dat zou een voedingsbodem kunnen zijn voor radicale ideeën. De idealen van Europa Samen met Tamar bezoeken we het Community Center dat door het KRDF is opgericht. De Tsjetsjeense vrouwen van het Women’s Council, die hun bijeenkomsten hier houdt, vertellen ons over een ander probleem in de vallei: zij zetten zich in om huiselijk geweld aan te pakken en

gezinnen te helpen waarbij de vader uit beeld is. Door oorlogstrauma’s en gebroken gezinnen waarbij de vader omgekomen of gevlucht is, komen dit soort problemen voor. Als ik hen vraag of ze ooit nog voorgoed terug zouden willen naar Tsjetsjenië en of het daar misschien beter zal zijn, schudden velen het hoofd. Nee, ze houden van de Pankisivallei en in Tsjetsjenië heerst op dit moment een dictatuur. Het liefst zouden ze zelfs willen dat Georgië zich mag aansluiten bij de Europese Unie, een vaker gehoorde wens tijdens onze reis door het land. Als ik ze vraag waarom, zijn ‘democratie, rijkdom, werk’ veelgehoorde antwoorden. Zo ook van deze Tsjetsjeense vrouwen: ze willen deze privileges uit Europa ook naar Georgië halen. Sommigen maken met steun van verschillende hulporganisaties in de vallei de keuze zelf naar Europa te vertrekken, zoals een Tsjetsjeense vrouw uit Amsterdam die toevallig aanwezig is tijdens het gesprek. Zij vertelt ons dat ze oorspronkelijk uit de Pankisivallei komt en hier op familiebezoek is. Met steun van andere organisaties was het voor haar mogelijk opnieuw te beginnen in Nederland, waar ze zich zeer positief over uit: ‘Ik hou van Amsterdam!’. Het KRDF Het doel van het KRDF is om bij te dragen aan oplossingen voor de beschreven problemen en om lokale integratie van de Tsjetsjeense vluchtelingen aan te moedigen. Daarnaast willen ze ervoor zorgen dat de vluchtelingen niet meer afhankelijk zijn van financiële hulp van andere organisaties. De Tsjetsjenen worden geholpen met het verkrijgen van de Georgische nationaliteit, waardoor ze zich ook buiten de Pankisivallei kunnen gaan vestigen. Ook biedt de instantie rechtshulp aan vluchtelingen en helpt het gezinnen met het opzetten van bijvoorbeeld een bijenhouderij of een klein veebedrijfje. Naast de vrouwengroep zijn er ook verschillende activiteiten voor jongeren en kinderen: ze krijgen in het Community Center les in het Engels, Russisch en Georgisch, maken er hun huiswerk op de beschikbare computers, spelen er schaakspelletjes en maken gehaakte werkjes die de organisatie later verkoopt op evenementen in grotere steden. Op die manier proberen ze aandacht te vragen voor hun problematiek en het Community Center in stand te houden. Tijdens mijn bezoek aan de Pankisivallei is het mij opgevallen dat Tsjetsjeense vluchtelingen heel trots zijn op hun eigen volk en eigen cultuur. ‘We willen wel leven met een Tsjetsjeense mentaliteit, maar onder Georgische wetten’, werd er door de vrouwen gezegd. Ze willen deze ‘mentaliteit’, waarbij onder andere de islam, familiebanden en feestdagen een rol spelen, behouden en voortzetten, maar ook een nieuw en veiliger leven opbouwen in de Pankisivallei. Daarbij hebben ze, onder andere met hulp van het KRDF, nog een lange weg te gaan op het gebied van traumaverwerking, werkgelegenheid en het tegengaan van radicalisering. ♦

Tijdschrift Cul

IN BEELD

FOTO#1: ANSICHTKAART VAN DE RUSSISCHE GRENS AAN GEORGIË / ANNO 1920 FOTO#2: ANSICHTKAART ‘STOP RUSSIA’ / ANNO 2008 /// BEIDE GEVONDEN DOOR JIP VAN STEENIS

Tijdschrift Cul

COLUMN

gewoon-gaan TEKST /// BOB VAN HELDEN BEELD /// LOTJE VAN DEN DUNGEN

Het verkeer in Georgië is een geval apart. Alvorens onze reis heb ik mij ingelezen over het land en landen uit de omgeving. Zo schreef correspondent en documentairemaker Jelle Brandt Corstius in zijn Universele Reisgids voor Moeilijke Landen: “Zet alle Nederlandse regels die je kent overboord. Er zijn geen regels”. Dit hoef ik vast niet zo serieus te nemen, dacht ik. Helaas bleek niets minder waar. Overstuur De pret begon al op het moment dat wij door de hosteleigenaar van het vliegveld werden opgepikt. Wat gelijk opviel, was dat het stuur van zijn auto aan de rechterkant zat. Dit riep meteen de vraag op: rijden ze hier links? Nee, dat niet. Voor velen zal het logisch klinken dat er binnen een land vaste regels zijn over aan welke kant van de auto het stuur zich bevindt. In Georgië is dit echter niet het geval: of het stuur zich aan de linker- of rechterkant bevindt, wil hier nog wel eens verschillen. Dit heeft volgens onze chauffeur te maken met verschillende stromingen van autoimport. Sommige auto’s komen uit Japan, waar ze links rijden, maar ook links sturende Russische vehikels zijn vertegenwoordigd in Georgië. Russian Military Highway Over Rusland gesproken: de weg naar Kazbegi, een plaatsje in de buurt van de Russische grens, was wat je noemt speciaal. Net als in Nederland werd er op veel plaatsen aan de weg gewerkt, al waren machines in geen velden of wegen te bekennen. Wel was het asfalt alvast verwijderd. Wat doe je als de weg weg is? Gewoon doorgaan,

het is namelijk de enige manier om van A naar B te komen. Deze weg heet trouwens de ‘Russian Military Highway’ en is de enige verbinding over land tussen Tbilisi en Rusland. In 1800 is deze 200 kilometer lange weg door Russische soldaten aangelegd, dwars door de Kaukasus. In het begin werd deze weg met name gebruikt door Russische troepen. Inmiddels wordt de weg vooral door vrachtwagenchauffeurs gebruikt en soms door een groepje studenten dat vol spanning onderweg is om de Russische grens in het echt te zien, zoals wij.

Uit ervaring kan ik zeggen dat heel hard rennen vaak het beste werkt. Taxiplezier Tijdens onze schitterende tijd hebben wij menig keer plaatsgenomen in een taxi. Vol vertrouwen in de chaos, was ik niet snel bang. Van één taxichauffeur kreeg ik echter de kriebels. Na blijven uitleggen waar ons hostel was en een ietwat goedkeurend doch onzeker knikje van de chauffeur, startten we onze rit. In werkelijkheid had hij geen

idee. Hij was druk aan het zoeken op de kaart. Handig, zou je denken, maar misschien niet zo handig om dat te doen terwijl je rustig het gas ingedrukt houdt en verder tuft over de drukke weg. Gewoon doorgaan, dacht hij waarschijnlijk. De als-ik-toeter-moet-jijuitwijken-inhaalmanoeuvre Dan is er nog de als-ik-toeter-moetjij-uitwijken-inhaalmanoeuvre. Op eenbaanswegen wordt heerlijk ingehaald: in bochten, vlak voor heuvels, zonder zicht en met tegenliggers, ondanks het gevaar van op de weg ontspannende koeien dat overal op de loer ligt. Dit vrijwel altijd onder begeleiding van luid getoeter. Zoals Jelle Brandt Corstius dan ook schreef: “In moeilijke landen is toeteren meer een soort bevestiging van je bestaan”. Daarnaast is oversteken een lastige kwestie, omdat zebrapaden er schaars zijn. Op het moment dat je lichaam zich vult met euforie omdat je toch een zebrapad hebt gevonden, zal dit gevoel plaatsmaken voor teleurstelling omdat de regels hiervan niet worden nageleefd. Uit ervaring kan ik zeggen dat heel hard rennen vaak het beste werkt. De auto’s vliegen je dan wel om je oren, maar de kans is groot dat je de overkant gewoon heelhuids bereikt. Werkende chaos Al met al is het verkeer in Georgië één grote chaos. Dit is echter wel een werkende grote chaos. Wat we hebben geleerd is wellicht niet de veiligste oplossing, maar in veel gevallen wel de enige: gewoon gaan dus. ♦

Tijdschrift Cul

REPORTAGE

Zwetende overtuiging

Een zondag in de Kerken in Tbilisi: Georgische het zijn er veel. Al duiken ze niet op elke straathoek op orthodoxe zoals de wijnkelders die de stad in overschot kent. Het feit dat er veel kerk kerken zijn, zegt natuurlijk nog niets over de

mate van religiositeit in het land. Toch speelt religie een grote rol in de Georgische samenleving, zowel voor jong als oud. Wie een kerk binnenloopt, komt vrijwel altijd terecht in een dienst of een ceremonie. Mateloos interessant vind ik zelf, dus zocht ik uit wat religie betekent voor GeorgiĂŤrs en wat je moet doorstaan op een zondagochtend bij de dienst. TEKST /// LEONIE DE WAARD

Tijdschrift Cul

BEELD /// JIP VAN STEENIS & LOTJE VAN DEN DUNGEN

Op zondagmorgen schijnt de zon al vroeg in de straten van Tbilisi. Het is nog rustig. Hier en daar lopen oudere dames gekleed in bloesjes en knielange rokken, hun haren bedekt met een sjaal. Om klokslag negen uur zal de orthodox-christelijke kerkdienst in de Sioni kathedraal in Erekle’s Street beginnen. De kathedraal oogt sober vanaf de buitenkant, bestaand uit zandkleurig steen. Kerkgangers betreden de kathedraal. Allereerst kussen zij de afbeeldingen van Jezus en Maria, die aan pilaren aan weerszijden van de kerk hangen. Vervolgens lopen ze naar voren om ook het altaar een kus te geven. Voor de dienst begint, maakt de priester gekleed in een rood met goud gewaad – oftewel “Mamao”, afgeleid van het Georgische woord voor Vader – een rondgang door de kathedraal met een censer. Dit object bestaat uit belletjes en zilveren ballen waar rook uit komt. Terwijl hij met de censer zwaait, spreekt hij op zangerige wijze een gebed uit. Op deze manier wordt de ruimte gereinigd. Iedereen gaat opzij voor de Mamao en weet dan ook wanneer een stap uit te wijken. Voor nieuwkomers is het soms even schrikken wanneer zijn route precies kruist met de plek waarop zij staan.

Participerende paradox De preek van de Mamao wordt op zangerige wijze ten gehore gebracht, ondersteund door de twee koren. Regelmatig slaan mensen om mij heen een kruisje, of knielen zij om de grond te kussen. Als buitenstaander voelt het aan de ene kant raar om de enige te zijn die nog staat, terwijl het tegelijkertijd niet eerlijk voelt om te participeren in iets waar ik zelf niet in geloof. Waarom zou ik knielen om mijn lippen tegen de grond aan te drukken, als ik die grond niet als iets heiligs beschouw? Of zou ik het heilige gebaar van een kruisje slaan uitvoeren, als het voor mij slechts een beweging met mijn arm is? En voor mijzelf niets aan de beleving van de dienst toevoegt? Hoewel ik toch een bepaalde druk voelde om daadwerkelijk te participeren, besloot ik te midden van de zee van knielende mensen te blijven staan. Niet alleen in de kerk is het druk. Buiten op het plein staan grote, zwarte speakers die het ook mogelijk maken voor de laatkomers om de preek te volgen. De sfeer op het plein is anders dan de sfeer in de kathedraal zelf. Ongedwongen en gezellig. Mensen staan in groepjes bij elkaar, praten en lachen samen. Het is hoe dan ook een drukte van belang. ‘Vandaag is het nog een rustige zondag,’ zegt Simon, ‘soms staat het hier helemaal vol’. Hij zorgt er dan ook altijd voor dat hij minstens een kwartier voor aanvang van de dienst aanwezig is, omdat er anders geen plaats meer is in de kerk zelf.

ენა, მამული, სარწმუნოება, oftewel ‘taal, moederland, religie’

De beproeving begint Als het geluid van de kerkklokken door de kathedraal galmt, begint de dienst. Anders dan in Nederlandse kerken zijn er vrijwel geen zitplaatsen. Alleen achterin tegen de wand van de kathedraal bevinden zich een aantal houten banken, waar ouderen die het niet volhouden om anderhalf uur te staan, plaats kunnen nemen. Achterin de kerk bevinden zich ook de koren, die een belangrijke rol hebben tijdens de dienst. De Mamao staat met zijn rug naar de kerkgangers. Wanneer ik vraag waarom dat is, moet mijn gids, Simon Appleby, lachen. Enigszins ongemakkelijk vraag ik mij af of ik een domme vraag heb gesteld, als leek bij een kerkdienst waar ik geen woord van versta. ‘De dienst is gericht op God,’ vertelt hij, ‘en niet op de mensen die de dienst bijwonen. Uiteindelijk gaat het om God.’ Mensen hebben dan ook een flinke lichamelijke beproeving over voor God. Ondanks het vroege tijdstip is het al erg warm in de kerk, en door de drukte is er weinig ruimte om te bewegen. De drie ingangen laten niet genoeg frisse lucht binnen om de hele ruimte van voldoende zuurstof te voorzien. Wanneer er kaarsjes worden aangestoken, verdwijnt nog een deel van de spaarzame zuurstof en wordt de hitte bijna ondraaglijk. De locals lijken echter, op hier en daar misschien een paar zweetplekken na, nergens last van te hebben. Simon geeft toe dat het bijwonen van de dienst in de zomer soms best lastig en warm is. ‘Helemaal voor de vrouwen,’ zegt hij. ‘Doordat ze hun haar moeten bedekken met een sjaal, kan de warmte ook niet weg.’ Simon woont sinds vijf jaar aan de rand van Tbilisi, en is inmiddels zeven jaar orthodox-christelijk. Hij bekeerde zich in China en bleef het geloof ook hier in Tbilisi uitoefenen. Binnen de kerk kent vrijwel iedereen elkaar. ‘Als ik er een keer niet ben op zondag, krijg ik sms’jes om te vragen waar ik was.’

Religie als sociale smeerolie Het hutje mutje staan in de kerk is te danken aan het feit dat de populariteit van het geloof de afgelopen vijfentwintig jaar enorm is toegenomen. De eerste dertig jaar onder de Sovjet-Unie waren religieuze uitingen verboden, de Unie was immers een atheïstische staat. Na de Tweede Wereldoorlog zag Stalin echter de mogelijkheden van de kerk als manier om het volk te bereiken, en probeerde hij de reputatie van de kerk te herstellen. Een drempel voor de burgers bleef dat de kerk alsnog gecontroleerd werd door de beveiligingsdiensten van de Sovjet-Unie, en dus niet onafhankelijk was van de staat. Na de val van de Unie raakte het nationalisme sterk verwant aan religie. ‘Orthodoxchristendom is een belangrijk deel van de Georgische identiteit,’ zegt socioloog Levan Kakhisjvili. ‘Voor de meeste Georgiërs betekent Georgisch zijn ook orthodox zijn.’ Het nationalistische motto van Georgië is dan ook ‘ენა, მამული, სარწმუნოება’, oftewel ‘taal, moederland, religie’. Hoewel volgens hem lang niet alle gelovigen trouwe kerkgangers zijn, wordt het bezoeken van de kerk nog altijd gezien als iets positiefs. Voor sommige mensen is het zelfs een manier om op te scheppen en goedkeuring van hun omgeving te krijgen. Ik dompelde mij onder in de wondere wereld van de Georgisch-orthodoxe kerk en verbaasde mij over hoe mensen op kunnen gaan in het geloven. Dit is iets dat ik in Nederland nog niet eerder heb mogen meemaken. Religie in Georgië verbindt mensen met elkaar. Het verenigde hen binnen een nationale identiteit als reactie op de religieuze onderdrukking ten tijde van de Sovjet-Unie. Daar voor een ochtend deel van te hebben uitgemaakt, kan ik slechts zien als een prachtige ervaring. Oké, en een hele warme. ♦

Tijdschrift Cul

REPORTAGE

GENERATIE EU De volta naar een westerse ideologie in Georgië op de schouders van de post-Sovjet generatie

Als je met een groep nieuwsgierige studenten naar een post-Sovjetstaat reist, gebeuren er twee dingen. Ten eerste worden uitbundige schranserijen en bacchanalen toegeschreven aan het proeven van lokale cultuur. Ten tweede wordt er links en rechts geloerd naar de achterwerken van de lokale bevolking. Zijn er mooie vrouwen hier? En mooie mannen? Wiens informant heeft de mooiste baard? En de grootste chatsjapoeri? Tot onze schrik merkten wij een gebrek aan oogvoer in het dagelijkse straatbeeld. Een zee van overheersend grijze haren en gebogen ruggen was de realiteit. Het ontbreken van twintigers was wel een zoektocht waard, hiervoor moeten we een stukje terug in de geschiedenis. Rond het geboortejaar van de meeste redactieleden – 1991 – begon Georgië aan een nieuw hoofdstuk zonder de SovjetUnie. Dit was echter niet zonder slag of stoot gegaan: het conflict was al eeuwen gaande. Tussen 26 mei 1918 en 7 mei 1920 was er een minieme periode van vrede en ontstond de Democratische Republiek Georgië. Vervolgens werd het weer onrustig tussen Georgië en de Sovjet-Unie en in de vier jaar die hier op volgde, werden de Georgische aristocratie, geestelijken, intelligentsia en de welvarende bovenklasse uitgeroeid door de tegenpartij. Rond 1936 werden kolchozen, of collectieve boerderijen, opgezet waar bijna tweehonderdduizend Georgiërs naartoe werden gedeporteerd, bovenop de vijfduizend die werden vermoord. In 1960 kregen twee scholieren het voor elkaar een illegale Georgische onafhankelijkheid te verklaren in Kutaisi onder de naam Keto. Zij werden opgepakt, maar keerden in 1978 terug met protesten en een vrijheidsbeweging. Uiteindelijk werd in 1991 een referendum gehouden waarin werd voorgesteld om de Georgische onafhankelijkheid naar die van 1918 te herstellen. Hier stemde 98% van de bevolking mee in en het einde van de onderdrukking leek een feit. Een koers richting de Europese Unie werd het nieuwe ideaal. Ware het niet dat het communistisch gedachtegoed nog diep in de hoofden van de bevolking genesteld zat. Baby doom Een angst voor het onbekende was het resultaat van deze omwentelingen en dit werd zichtbaar in het gedrag van de bevolking. Na het wegvallen van het communistische sociale vangnet, ontstond er een minimale motivatie om kinderen te krijgen. Als gevolg werden er ook maar weinig geboren. Dit valt op in de straten van Tbilisi, het Open Air festival en op de universiteiten waar wij zijn geweest. Een aantal twintigers

28 Tijdschrift Cul

TEKST /// CHRIS HELWIG BEELD /// BOB VAN HELDEN

migreren naar West-Europa, met name Duitsland, om aupair te worden of ander heil te zoeken. Desondanks is het aanbod jongeren van de leeftijd 24 of jonger klein en de instroom uit Rusland, Oekraïne, Azerbeidzjan en Armenië relatief groot. Dit komt wellicht doordat de kwaliteit van scholing in Georgië hoger ligt, of een bepaald idee van vrijheid daar aantrekkelijk is voor migranten uit buurlanden waarin andere idealen nageleefd worden. Wanneer we aan een paar Georgische studenten vragen wat hun kijk is op Russische studenten, antwoorden ze dat ze veel empathie voor hen voelen en hopen dat zij op een dag in een vrij thuisland kunnen leven zoals de Georgiërs dat kunnen.

De verantwoordelijkheid van het brengen van de zo begeerde modernisering ligt dus nog op de schouders van de ontbrekende jonge generatie

Wie wil er een iPhone? Voor een land dat in de onzekere fase zit van het zoeken naar diens identiteit, is het ontbreken van twintigers een groot gemis. Juist omdat deze bevolkingsgroep veelal vernieuwing, modernisering en wellicht zo ook verwestersing zou kunnen brengen. Als reactie hierop lijkt de Georgische politiek zich voornamelijk te focussen op geld van westerse investeerders, opdat deze het land richting EU zouden wissen. Simon Appleby, een Australische zakenman in agriculturele techniek, vertelt hoe Egyptische en Irakese zakenmannen na de Rozenrevolutie van 2003 op de stoep stonden om hun geld in Georgië te investeren, maar dat deze werden weggestuurd.Tevens laten de gewenste westerse investeerders (naast Simon) het afweten. De verantwoordelijkheid van het brengen van de begeerde modernisering ligt dus nog op de schouders van de ontbrekende jonge generatie. Studenten die wij op Tbilisi Open Air spraken, meenden dat het streven naar economische groei en verwestersing slechts een masker is van Georgië om zich bij de EU te mogen voegen, maar dat deze idealen niet door iedereen gedeeld worden. De communistische denkwijze zou nog erg aanwezig zijn onder de oudere bevolkingslaag, te zien in hun gebrek aan avontuurs- en ondernemersgeest. Dit is volgens de studenten ook wat zij hebben meegekregen van hun ouders, hoewel er ook een vrijere neoliberale wereld

wordt gepromoot vanuit de overheid. In de gesprekken die wij met verschillende festivalgangers voerden, viel mij op dat er vaak gevraagd werd in welke landen wij allemaal waren geweest. Dan volgde er een rijtje met vakantielanden waar mijn ouders mij wel eens mee naartoe hadden gesleept. Als de vraag aan hen werd gesteld, was het antwoord toch ‘slechts Georgië, maar ik wil overal heen’. Naar het Westen en omhoog? Wellicht zijn er te weinig twintigers om Georgië de benodigde verwestersing en zo economische groei te geven om zich bij de EU te mogen voegen. Maar wanneer is weinig té weinig? Is niet één persoon met een iPhone genoeg om alle schapen over de dam te lokken? En is deze vorm van ontwikkeling wel echt gewenst in een land dat 50% agrarisch is en de politieke sprint naar verwestersing misschien niet kan bijhouden? Het gedachtegoed onder een groot deel van de bevolking, jong en oud, lijkt af te wijken van snelle verandering. De lege omhulsels van de gebouwen die Saakasjvili heeft neergezet om investeerders te lokken, geven fysiek bewijs voor het feit dat ontwikkeling van bovenaf niet altijd werkt. Het kan zelfs tegenstand oproepen onder de bevolking. Om een gebrek aan stem of een gebrek aan motivatie, als de bevolking niet hard genoeg roept dat ze verwestersing wil, dan zal de politiek moeten luisteren. ♦

Tijdschrift Cul

IN BEELD

FOTO: BERGEN IN KAZBEGI /// FOTOGRAAF: BOB VAN HELDEN

30 Tijdschrift Cul

INTERVIEW

TBILISI

BILLBOARD: Vergeten Sovjetzombietijd maakt plaats voor schitterende toekomst

TEKST /// PEER VAN TETTERODE BEELD /// LISANNE HEKMAN

Tijdschrift Cul

Als je Tbilisi, de hoofdstad van Georgië, binnen rijdt via de ‘George Bush Street’ hangen om de twintig meter billboards met blije gezichten van mensen die staan te pronken met een product, en een beter leven beloven. Vijftien jaar geleden was reclame een nieuwe verschijning in het straatbeeld. Sovjetpropagandaposters waren wel bekend, die zie je nu niet meer. Voor dit artikel heb ik Georgiërs van verschillende generaties geïnterviewd. De geïnterviewden kregen afbeeldingen te zien die te maken hadden met propaganda of marketing. De associaties die de Georgiërs hadden bij de afbeeldingen heb ik vergeleken. Wat doen deze beelden met Georgiërs? Is er iets veranderd? De politieke dimensie van marketing Marketing en propaganda lijken op elkaar. Marketing is overal om ons heen, het is het stukje reclame dat net de juiste prikkel geeft om iets te kopen en ervoor zorgt dat de economie blijft draaien. De Cambridge Dictionary spreekt van marketing als het werk van reclamemakerij en het verkopen van goederen of diensten. Propaganda wordt daarentegen vaak afgespiegeld als een attribuut van totalitaire ouderwetse en onmenselijke samenlevingen. Het begrip betekent de verspreiding van informatie, ideeën, meningen of afbeeldingen door middel van verschillende distributiekanalen, waarbij slechts één deel van een argument wordt weergeven waardoor de meningen van mensen worden beïnvloedt. Beide processen gaan uit van de mogelijkheid om mensen eenduidig te sturen in hun denken. Het doel hiervan verschilt niet altijd. Binnen een bepaalde historische culturele context kan reclame een sterke overlap hebben met propaganda, de politieke dimensie komt zo duidelijker aan bod. Reclame speelt altijd in op de collectieve fantasie van de consument. In een bepaalde historische context is zo’n fantasie echter sterk verbonden met een machtsideologie. Marketing en propaganda overlappen in zulke tijden. In Nazi-Duitsland, de bakermat van moderne marketing, waren

Tijdschrift Cul

staatsbelangen en reclame bijvoorbeeld sterk verbonden. Om over de VS ten tijden van verkiezingscampagne nog maar te zwijgen. In de Sovjet-Unie werd in advertenties van producten alleen informatie gegeven, er was niets verleidends aan. Officieel gezien was consumentisme een kwalijke afleiding van het hogere doel, het gezamenlijk opbouwen van een socialistische heilstaat. De Sovjetburger was als het ware reclame-naïef. Om aan producten te komen maakten Georgiërs decennia lang onderlinge zwarte dealtjes, dit bood ruimte voor straat-‘chiefs’ of lokale maffiabazen. Omdat er nogal wat onenigheid was tussen meerdere belanghebbenden ontstond er zo nu en dan gewapend conflict. Toen in de jaren ’90 de Sovjet-Unie aan haar eind kwam, was het lastig om economische hervormingen door te voeren omdat een groot deel van de economische activiteit officieel niet bestond. De aanstelling van pro-westers oudpresident Saakasjvili in 2004 betekende voor Georgië pas de bestrijding van corruptie en criminaliteit. Rond deze tijd kwamen er ook meer billboards in het straatbeeld van Tblisi. Billboards waarop gelukkige mensen stonden geportretteerd met producten en grote logo’s, reclames voor de aanschaf van producten aangeboden in de officiële economie.

Binnen een bepaalde historische culturele context kan reclame een sterke overlap hebben met propaganda.

Van Sovjetzombies naar een schitterende toekomst De vertoning van een rekruteringsposter waarop Georgische mannen opgeroepen worden om te strijden aan het front uit de jaren ’40, wordt wisselend ontvangen. Op de poster staat een ernstig kijkende vrouw in het rood gekleed. Ze heeft een pamflet in haar handen en tientallen bajonetten achter zich. Nino (25), een touroperator uit Tblisi wil geen uitspraak doen over het onderwerp omdat ze zich niet de aangewezen persoon voelt om over de periode van voor haar geboorte te spreken. Hierdoor verwacht ik dat de geinterviewden die opgegroeid zijn in de SovjetUnie hier wellicht wel over willen spreken. Dat valt tegen. Zowel Marina (51) onze gastvrouw van hostel ‘Nest’ waar we verblijven in Tblisi en Maria (58), een onderwijzeres uit Gori, benadrukken vooral dat Georgië destijds nog geen Georgië was, dus ze zich er niet meer mee kunnen identificeren. Khala (25) en Avtandil (24), eigenaar van het hostel en zoon van Marina zijn het er over eens dat de poster de reinste nonsens is. ‘Het ging om het creëren van een zombieland. Nazi-zombieland, Sovjetzombieland, het zal wel, er is geen verschil.’ ‘Ze misbruikten onze tradities en het Georgische moederfiguur, een sterk cultureel symbool, voor slechte dingen’, zegt Avtandil.

Om te kijken wat de associaties van de geïnterviewden zijn bij manifestaties van marketing laat ik hen afbeeldingen van billboards zien in Tbilisi. Ik vraag hen naar hun eerste herinnering aan een billboard. Jaren geleden zag Nino voor het eerst een billboard. Wonderbaarlijk genoeg stond een vriend van haar als model op het bord, ze was trots op hem en hij was ineens beroemd in heel Tbilisi. Billboards waren voor haar iets schitterends, iets Europees en moderns. Avtandil en Khala gebruikten billboards toen ze kind waren als schietschijf voor de zelfgemaakte granaten die ze hadden. Degene die als eerste het hoofd van het geportretteerde model had weg geschroeid had gewonnen. Veruit het meest wordt me verteld dat reclame op zich goed is maar dat er veel te veel van is in het huidige Georgië. Volgens Avtandil is alles wat op billboards staat een leugen. ‘Iedereen weet dat Pepsi rotzooi is maar koopt het toch. Sappige tomaten uit de Kakheti-regio hebben zulke reclame niet nodig.’ De billboards wekken dus verschillende associaties op, ze zijn een teken van moderniteit en aansluiting bij Europa maar er zijn er teveel van, en er zijn teveel leugens. Beelden veranderen en daarmee mensen ook. Reclame speelt altijd in op de collectieve fantasie van de consument. In de jaren na de oorlog zou de SovjetUnie het kapitalistische blok voorbijstreven in het niveau van de levensstandaard van haar inwoners. In het huidige Georgië wonen alleen maar verwesterde consumenten die een schitterende toekomst tegemoet gaan. Of ten minste dat wordt mensen voorgeschoteld. In de Sovjet-Unie ‘werkten’ mensen zich vrij, tegenwoordig kopen mensen zich vrij. Overal ter wereld fantaseren consumenten over de aanschaf van producten. De Georgiër wilt echter meer kopen. De Georgische fantasie gaat over het scheppen van een nieuw klimaat, waarin de corruptie is ‘bestreden’ en het land een modern welvarend EU-land is. Een klimaat ook waarin propagandaposters uit de Sovjettijd verdrongen zijn uit het collectief geheugen of slechts met afschuw worden ontvangen. Het besef dat een fantasie geen werkelijkheid is, maakt cynisch. ♦

Tijdschrift Cul

34 Tijdschrift Cul

Tijdschrift Cul

FOTO /// BATOEMI: EEN KUSTPLAATS AAN DE ZWARTE ZEE MET CLUBS EN CASINO’S. EEN TOERISTISCHE TREKPLEISTER VOOR OMLIGGENDE LANDEN, ZOALS RUSLAND EN TURKIJE.

Tijdschrift Cul