najaar 2012
DanTE MAGAZINE VAN DE TILBURG SCHOOL OF HUMANITIES
wij
De burgers van Europa
Van de redactie ‘Every European country has something particular to it – and that makes its autonomy worth defending, even in the framework of an integrating Europe.’ Aan het woord is Václav Havel, voormalige dissident
Het blijkt dat studenten de geschiedenis van Europa in
en leider van Charta 77, die na het ineenstorten van het
hun genen meedragen, of zij nu uit Nederland, Duitsland,
Oostblok de eerste (en de laatste) democratisch gekozen
Tsjechië of het voormalige USSR komen. Zoals ook Dana,
president van Tsjecho-Slowakije werd. ‘Havel naar het kas-
net afgestudeerd studente Liberal Arts and Sciences en
teel’ [Havel na Hrad!] riep het volk, en de toneelschrijver/
geboren in de Oekraïne, die het verhaal vertelt van haar
intellectueel nam zijn verantwoordelijkheid en verhuisde
aankomst in Nederland in 1999 en van het jarenlang wach-
inderdaad naar de Hradcany burcht aan de overkant van
ten op een Nederlands paspoort. Eerst was zij emigrant,
de rivier.
toen werd het gezin uitgezet en deden haar ouders haar
Havels biografie is een waarlijk Europees verhaal: opge-
op school in Engeland (omdat zij – inmiddels een leerling
groeid tijdens het communistische regime, en – omdat hij
op een Nederlandse middelbare school – geen Oekraïens
van welgestelde komaf was – tegengewerkt en van school
meer sprak), later in 2005 kreeg het gezin alsnog een
gestuurd, werd toch hij juist schrijver van absurdistische
verblijfsvergunning en uiteindelijk ontving ze in september
toneelstukken en politieke essays, zoals The Power of the
2012 haar Nederlands paspoort en dus het recht hier te
Powerless uit 1978 dat als samizdat-tekst werd verspreid
wonen en blijven. Maar zo zegt ze: het ‘perspectief om
onder vrienden omdat de autoriteiten publicatie ervan
mijn Oekraïense paspoort op te moeten geven staat me
niet toestonden. Vanwege deze teksten werd Havel een
niet zo aan. Ik voel me goed in Nederland, maar door-
aantal keer gevangen gezet en weer vrijgelaten alsof
dat we er zonder pardon uitgezet werden, ben ik er heel
dat een cynisch spel van de autoriteiten was. (Ze zagen
kritisch naar gaan kijken. Dat is overigens goed, denk ik
hem liever emigreren naar het Westen, zoals romancier
zelf. Als ik me helemaal zou laten overtuigen van de grote
Milan Kundera dat had gedaan.) Havel werd uiteindelijk
inburgeringsmissie die alle buitenlanders wordt voorge-
president van Tjecho-Slowakije (1989-1992) maar kreeg in
houden, zou ik er mezelf volkomen in hebben verloren.’
die functie tegenwerking van nationalisten en Slowaakse separatisten. Het land viel uiteen. In 1993 werd Havel
Dit nummer van Dante besteedt aandacht aan verhalen
president van de nieuwe republiek Tsjechië. Tijdens zijn
van Europa, vanuit de gedachte dat Europa in de wereld is
politieke loopbaan die duurde tot 2003, hield Havel een
en Tilburg in Europa. Het is niet moeilijk ons daarvan be-
zekere onaantastbaarheid, omdat het hem niet werkelijk
wust te worden. Maar de bereidheid ‘ervoor te gaan’ is niet
om de macht ging.
vanzelfsprekend en zal lastig blijven als we niet de moed hebben de verhalen van de anderen tot de onze te maken.
Het verhaal van Havel inspireert nog steeds, zoals eind september bleek toen tijdens het Tilburgse Honors Program college European Discourses 1, de jonge Tsjechische
Odile Heynders
studente Lenka vertelde hoe zij bij hem op bezoek was
Hoofdredacteur
geweest samen met andere jonge studenten. ‘Hij was oud, maar jong van geest en inspireerde ons’, vertelde ze enthousiast.
Het Tilburgse Honors Program European Discourses biedt vier cursussen aan over de stand van zaken in Europa vandaag; het gaat om cursussen over ‘Cultural History and Diversity’, een cursus over de blik op Europa van buitenaf, een cursus over sociologisch en historisch onderzoek van Europa, en een ‘parade of experts’ die hun licht laten schijnen over Europese economische problemen. Voor meer informatie: zie www.tilburguniversity.edu/students/broaden/honorsprogram/
2
Inhoud 04
14
20
24
Van de redactie 02 Een nieuwe verbeelding van Europa 04 Paul Scheffer
Het souvenir van... 08,
11, 13, 15, 17, 22 Gelezen in de 21ste eeuw 10 Sander Bax en Hille van der Kaa
Dante’s European Identity 12 Paul Vogt
Kijkers winnen 14 Liesbeth Hoeven
Burger in Europa. Dagboeknotities 16 Mirjam van Reisen
The Stairs to Fortress Europe 20 Tom van Nuenen
De inspiratie van … 24 Paul Vogt
Column – Jan Palach: to act as a citizen 25 Veerle Draulans
Tot slot... 26
3
4
Een nieuwe verbeelding van Europa ‘zeg niet dat we het niet aan zagen komen.’ Hoogleraar Europese Studies Paul Scheffer waarschuwde in zijn column voor NRC Handelsblad in 1999 al voor de instabiliteit van Europa en het ‘multiculturele drama’. nu het wantrouwen voor de Eu groter is dan ooit, stelt de hoogleraar dat de politiek een heldere keuze moet maken over verdere integratie. En dat kan alleen in een kleiner Europa, met duidelijke grenzen.
I
Achteraf gezien is het merkwaardig dat Europa zo kort na
Zeg niet dat deze crisis een verrassing is, velen hebben de
‘1989’ een nieuwe vorm van planeconomie heeft omarmd.
ontwrichting zien aankomen. André Szász, die namens de
Want de geschiedenis van de euro is een schoolvoor-
Nederlandse Bank veel van de onderhandelingen over de
beeld van de manier waarop de economie dienstbaar kan
euro heeft gedaan, sprak al in 1998 zijn zorgen uit in een
worden gemaakt aan een politiek ideaal. Met het doel van
gesprek dat ik met hem had: ‘Mijn zorg is niet zozeer die
eenwording was op zichzelf niets mis, maar het middel
ultieme vorm van mislukken, maar de veel waarschijnlijker
van de munt heeft veel onbedoelde gevolgen. Dat zien
vormen van mislukken die daaraan vooraf gaan. Namelijk
we nu: de euro lokt conflicten tussen en binnen landen
grote spanningen, verwijten over en weer, de overtuiging in
uit, die juist moesten worden getemd. En de euro had de
Duitsland dat men erin is geluisd, toenemende frustraties,
bedoeling om de macht van Duitsland onzichtbaar te ma-
daar ligt mijn zorg.’ Zo gezien is de euro de kroniek van een
ken. Die is nu zichtbaarder dan ooit, met alle problemen
aangekondigde crisis. Maar de verwachting dat zo’n crisis
die dat binnen en buiten Duitsland oproept.
tot nieuwe integratie zou leiden, deelde Szász niet:
5
Wat we populisme zijn gaan noe-
landen bereid zijn hun lot verder aan
men komen we tegen in vrijwel alle
elkaar te verbinden.’ (NRC Handels-
Europese samenlevingen, en moet
blad, 21 maart 1998). Dat was geen
allereerst worden gezien als een vorm
den in het teken moeten staan van
gelijk achteraf, maar vooraf.
van protectionisme. De globalisering
een keuze: of terug naar de tijd voor
De cultuurverschillen tussen Noord
roept een economische en een cul-
de euro of stap voor stap naar een
en Zuid zijn natuurlijk niet snel
turele behoudzucht op. Bij het eerste
verdere politieke integratie. Maar in
overbrugd. Kijk naar de Atlas of Eu-
gaat het om het behoud van sociale
plaats daarvan kregen we door de
ropean Values en het is duidelijk dat
verworvenheden van vooral oudere
meeste partijen een vals compromis
de relatie tussen burgers onderling
generaties. De vrees voor sociale
voorgeschoteld: we gaan door met de
en tussen burgers en hun overheid
daling is natuurlijk het sterkst bij
monetaire unie, maar doen alsof die
in beide delen van Europa nogal
degenen die zich net een positie in de
niet dwingt tot een politieke unie. En
uiteen loopt. Het wantrouwen tussen
lagere middenklasse hebben verwor-
we houden vol dat de muntunie geen
Noord en Zuid is aanzienlijk en komt
ven en die niet ten onrechte vrezen
transferunie is, terwijl iedereen inmid-
tot uiting in een opeenstapeling van
dat de globalisering zal werken naar
dels weet dat er veel geld van Noord
controlemaatregelen. De dwangbuis
het principe ‘last in, first out’. Het
naar Zuid gaat. Een deel daarvan
van de euro mag van eigen makelij
culturele protectionisme, dat blijkens
komt zeker niet meer terug.
zijn, ze omvat te veel ongelijksoortige
alle onderzoek een sterker motief
landen. Van de geschiedenis van de
is om te kiezen voor populistische
We moeten het in de komende jaren
Europese Gemeenschap had geleerd
partijen, staat voor het behoud van
indringend hebben over de ‘finaliteit’
kunnen worden dat de uitbreiding
een nationale identiteit die wordt
van de integratie, anders gezegd:
van de oorspronkelijke zes naar de
bedreigd door de buitenwereld.
wat is de uiteindelijke vorm die de
een halve eeuw heeft gekost.
De verkiezingen in Nederland had-
Europese Unie moet krijgen? Zonder
huidige zevenentwintig leden bijna
6
II
‘Ik vraag me af of in zo’n klimaat
De verleiding van het populisme
vergezicht gaat het niet langer. Links-
is dan ook niet weg, hoezeer nu
liberale politici als Alexander Pechtold
Het conflict over de eenheidsmunt
wordt gezegd dat de verkiezingen
en Guy Verhofstadt zijn daarover
heeft tegenstrijdige gevolgen. Europa
in Nederland een ‘terugkeer van het
duidelijk en dat siert ze. Volgens
is dichterbij dan ooit: de Franse en
midden’ te zien geven. Dat is een
hen moeten we een echte federatie
Griekse verkiezingen zijn inmid-
oppervlakkige lezing, die niet alleen
willen, met alles erop en eraan. Een
dels ook onze verkiezingen. Met de
voorbij gaat aan de ontwikkelingen in
grondwet die voorziet in een gekozen
vermijding is het wel gedaan en dat
de ons omringende landen, maar ook
president, een volwaardig parlement,
is goed. Zo wordt het buitenland
een nieuwe normaliteit onderschat.
een eigen belastingheffing en een le-
langzaam binnenland: de europeani-
Niet zo lang geleden zou namelijk
ger. Eigenlijk een kopie van het Duitse
sering van de nationale politiek is in
met grote zorg over de dertig zetels
of Amerikaanse federalisme, waarbij
volle gang. Dat is een optimistische
van de protectionistische partijen van
de nationale staten worden gezien als
uitleg, maar op dat beeld valt wel wat
links en rechts zijn gesproken. Er zijn
deelstaten.
af te dingen. Het ‘onomkeerbare’ eu-
genoeg argumenten die wijzen in de
roproject roept ook wrokkige reacties
richting van een mogelijke terugkeer
Die vraag naar het einddoel van Eu-
op: de europeanisering brengt van de
van het verzet tegen wat wordt gezien
ropa is altijd ontweken. Dat was een
weeromstuit een nationalisering van
als de dwingelandij van Europa.
heel productieve vermijding, want
de politiek met zich mee. Het is niet
Sterker nog, die weerstand is deel
iedereen wist dat alleen iets tot stand
te zeggen welke trend het sterkst zal
geworden van het discours van de
kon worden gebracht als stap voor
blijken te zijn.
middenpartijen.
stap, van compromis naar compro-
mis, de integratie in de Europese
eigen land bijeen te houden, om het
geen deelstaten worden in een fede-
Gemeenschap vorm zou krijgen. Juist
Vlaamse nationalisme te beteuge-
ratie. Die illusie moeten we definitief
door de vraag naar de finaliteit niet
len? Wat zegt die mislukking over de
achter ons laten.
voorop te stellen konden voor- en
toekomst van Europa? Ik denk dat de
tegenstanders van een federalisme,
schrijver Van Istendael gelijk had toen
Een Europa met de huidige ze-
konden vooral Frankrijk en Duitsland,
hij schreef: ‘L’Europa sera belge ou ne
venentwintig staten kan nooit een
samenwerken. Een Amerikaanse ken-
sera pas.’ Vrij vertaald zegt hij: Europa
Verenigde Staten van Europa worden
ner, Stanley Hoffmann, omschreef de
moet zich ontwikkelen naar het
en moet dat ook niet willen worden.
integratie daarom als ‘een beweging
evenbeeld van België als meertalige
Het Europese Parlement kan in het
zonder doel’.
democratie of het zal mislukken. Dat
veeltalige Europa niet zonder een
schreef hij in de jaren dat België nog
grotere betrokkenheid van natio-
Er komt een moment dat gekozen
redelijk goed functioneerde, maar
nale parlementen. Die verwevenheid
moet worden voor meer of voor
inmiddels zijn we bijna twintig jaar
moet het uitgangspunt zijn voor het
minder integratie. Dat moment is
verder en drijven Walen en Vlamingen
denken over een politieke vorm voor
nu aangebroken: de technocratische
steeds verder uiteen.
Europa. Een duurzame unie heeft de
methode is inderdaad uitgeput. En
legitimiteit van nationale staten nodig
wanneer we alles afwegen lijkt de
Dat pleidooi voor een federaal Europa
en omgekeerd kunnen die staten
keuze voor meer Europa duidelijk.
is krachtig en tegelijk een beetje
niet langer functioneren zonder de
Maar de prijs van federalisering is
wereldvreemd. De ondertitel van het
samenhang die deze unie biedt. Want
ook duidelijk, want verdere integratie
boek dat Verhofstadt schreef over de
het is waar: in een wereldwijde markt
is ondenkbaar met alle lidstaten van
kredietcrisis – ‘Hoe Europa de wereld
die wilder is dan ooit kunnen landen
de Unie, al was het maar omdat de
kan redden’ – duidt op een nogal ont-
als Nederland en België, maar ook
Britten er mordicus tegen zijn. Meer
hechte blik op de wereld. We hebben
Frankrijk het niet alleen.
Europa kan alleen in een kleiner
de afgelopen jaren toch gezien hoe
Europa. En dat zal dus een Unie zijn
datzelfde Europa bij India en China
zonder de landen waarmee Neder-
moest bedelen om steun bij het
land zich het meest verwant voelt,
oplossen van de eurocrisis? Het is
zoals het Verenigd Koninkrijk en de
toch een merkwaardig eurocentrisme
vingsideaal, met alle taboes die bij
Scandinavische landen. Hoe zal de
om te denken dat Europa nog steeds
zulke idealen hoort. Het doel is zo
relatie zijn van een federale unie
de zorgen van de wereld op zich kan
met grote woorden beleden dat over
tot de overige lidstaten? Over die
nemen?
de middelen die naar dat doel leiden
III
‘Europa’ is het laatste grote bescha-
moeilijk een rationeel debat kon
vragen hoor je nooit iemand als Guy Mijn conclusie is dat de Europese
worden gevoerd. Al bij Jean Monnet
Unie een gemengde orde is en ook
valt op hoezeer in het ontwerp van
Aan Vlaamse politici zou je zo graag
in de toekomst moet blijven. Met
de kolen- en staalgemeenschap doel
eens willen vragen: wat zijn de les-
gemengd bedoel ik dat naast federale
en middel werden vereenzelvigd. In
sen die zij trekken uit het langzame
instituties – zoals een Europees
zijn memoires lezen we dat alleen
ontbindingsproces van België? Hoe
Gerechtshof of een Europese Centrale
federale instituties een waarborg
kunnen ze met zoveel vertrouwen
Bank – ook vormen van intergouver-
van vrede bieden: ‘de methode, de
spreken over de eenwording van
nementeel bestuur – zoals de raad
middelen en het doel waren vanaf nu
meer dan twintig landen, met zeer
van regeringsleiders, de Europese
onlosmakelijk verbonden’. Ligt in die
uiteenlopende geschiedenissen,
Raad – nodig zullen blijven. Anders
gelijkstelling van doel en middel niet
terwijl het hen niet is gelukt om hun
gezegd: de nationale staten zullen
een democratisch tekort opgesloten?
Verhofstadt.
7
Het souvenir van Annemeike Tan ‘Deze vlag heb ik gekocht in Beijing op 1 oktober, de Nationale dag van de Volksrepubliek China. Nu hangt hij op mijn slaapkamer. Dan kan ik vast wennen aan de “China-centric world” die zich volgens kenners aan het voltrekken is.’
Want de kern van een democratie is
in wat nu een tamelijk vreedzame
toch dat men het over doelen eens
Een nieuw verhaal over ‘Europa’ moet
overgang is geweest van het commu-
kan zijn en heftig over de middelen
dan ook niet meer Berlijn, maar Bei-
nisme naar de democratie.
kan verschillen?
jing als vertrekpunt kiezen; niet meer in Parijs maar in Sao Paulo. Anders
De uitbreiding van de Unie is een
Een diep gevoeld ‘nooit meer
gezegd: we kunnen Europa alleen als
grote verworvenheid. Maar die heeft
oorlog’ is bij herhaling gebruikt om
binnenland ervaren als we ons een
wel een prijs. Door de uitbreiding
specifieke vormen van integratie te
voorstelling maken van een nieuw
grenst de Unie nu overal aan insta-
bepleiten, zoals de euro. Een politi-
buitenland. Het ‘nooit meer oorlog’
biele regio’s. We zijn omgeven door
cus als Helmut Kohl wist het zeker:
is een vorm van eurocentrisme die
een zone van landen die met Noord-
zonder verankering van zijn land in
langzaamaan is achterhaald. Op een
Afrika, de Balkan, het Midden-Oosten
een muntunie zouden de geesten
onbedoelde manier richt het de blik
en de voormalige Sovjetrepublieken
uit het verleden weer terugkeren. De
voortdurend naar binnen, terwijl een
tot de meest onveilige in de wereld
recente eurocrisis laat zien dat we
wezenlijk motief voor de integratie
behoort. De Unie moet dus vroeger
verstrikt dreigen te raken in angst-
buiten het continent ligt. ‘Europa’ is
of later ook een veiligheidsgemeen-
beelden die te maken hebben met de
de enige schaal om zelfbeschikking
schap worden. En dat begint ermee
vorige oorlog. We hebben een op de
in de wereldeconomie uit te oefenen,
een duidelijk idee te hebben over het
toekomst gerichte rechtvaardiging
dat wil zeggen om een eigen samen-
onderhoud van een gemeenschap-
van integratie nodig.
levingsmodel vorm te geven. Als dat
pelijke buitengrens. Het is een illusie
klopt gaat Europese integratie niet
om te denken dat een Europa dat alle
Daarbij gaat het allereerst om de re-
om soevereiniteitsverlies, maar om
nadruk legt op vrij personenverkeer,
latie van Europa tot de buitenwereld.
toegenomen invloed door gezamen-
maar niet tegelijk op een aantoonbare
De schuldenberg van het Westen
lijk handelen.
manier bescherming geeft, zich kan
en het overschot in China wijzen op
8
verweren tegen de groeiende scepsis.
een fundamentele verandering in
Daar komt nog iets bij. Het grootste
de wereld. Er ontstaan meer polen
veiligheidsprobleem ligt niet in het
in de wereldeconomie. En, nog
hart van Europa – de Frans-Duitse
Paul Scheffer
belangrijker, de opkomst van China
rivaliteit die Jean Monnet slapeloze
Hoogleraar Europese Studies bij het
staat niet op zichzelf. Er is een grote
nachten bezorgde – maar aan de
Department of Culture Studies van
convergentie tussen armere en rijkere
randen. Dat die grens nu zo ver in het
de Tilburg School of Humanities
landen in de wereld gaande en dat is
Oosten ligt is de grootste bijdrage
goed nieuws. Dat was toch de droom
van de Unie aan de vrede in Europa.
van alle ontwikkelingssamenwerking.
Het is moeilijk om te zien wat niet is
Meer dan driekwart van de landen
gebeurd, maar had kunnen gebeuren.
in ontwikkeling liet in de afgelopen
Zonder de discipline die uitging van
tien jaar een hogere groei zien dan
het vooruitzicht om bij de Unie te
Amerika of Europa.
gaan horen, was er meer misgegaan
Reacties Willem Witteveen en Donald Loose Reacties Willem Witteveen en Donald Loose
Twee wetenschappers hebben gereageerd op Paul Scheffers artikel. Als eerste is het woord aan Willem Witteveen, hoogleraar aan het Department for Public Law, Jurisprudence and Legal History van de Tilburg Law School. Vervolgens reageert Donald Loose, universitair hoofddocent aan het Department of Philosophy van de Tilburg School of Humanities.
Willem Witteveen
Scheffers pleidooi voor een gemende orde is zinnig, maar in mist gehuld. Hoe moeten al die nationale, transnationale en internationale instituties met elkaar samenwerken? De details zijn heel belangrijk. Zal het een arrangement worden dat hoofdzakelijk bureaucratisch is? Zullen alleen de economische belangen gehoord worden? Zijn er elementen van iets wat op democratie lijkt mogelijk? Het wordt tijd voor concrete voorstellen, gevolgd door scherp debat. Zelf heb ik het wondermiddel ook niet in handen. Maar we zouden kunnen beginnen met eisen te stellen aan onze eigen binnenlandse politiek. De politieke leiders van alle partijen zouden meer werk moeten maken van hun denkbeelden voor een Europese politieke orde die realistisch is, maar ook een perspectief biedt op een beter arrangement dan we nu hebben. Een politieke verbeelding van Europa, in plaats van een debat dat alleen over geld gaat en over buitenlanders. Europa is ook van ons, het is ook een lege plaats die we met eigen denkbeelden, plannen, activiteiten en organisatievormen kunnen bewonen. Om praktisch te worden: ik zou er voorstander van zijn de Nederlandse leden van het Europese parlement ook lid te maken van de Tweede Kamer met een raadgevende stem en ze in de Haagse debatten hun Europese perspectief te laten inbrengen. Omge keerd zou het makkelijker moeten worden om Nederlandse parlementariërs die geen lid zijn van het Europese Parlement daar wel aan debatten te laten deelnemen. Zo kunnen we de gescheiden circuits die we nu hebben met elkaar verbinden en ontstaat een structuur waarin het debat over en weer minder illusies zal hoeven kennen. En dan zullen de media mee moeten bewegen en ook de politiek minder als een veredelde Haagse dorpspolitiek moeten presenteren. Terwijl ik dit schrijf zit ik op de internationale universiteit van Venetië, waar studenten met 28 nationaliteiten een semester studeren en de staf uit vele landen komt. We lezen de internationale kranten, waarin weinig te vernemen is over de Nederlandse preoccupaties. Het algemene beeld is eigenlijk dat de Nederlanders zich achter hun mentale dijken diep in hun eigen gelijk hebben teruggetrokken en niet meer mee willen doen met het debat. Neem van mij aan dat zodra je enige afstand neemt tot Nederland er ook interessante en belangrijke denkbeelden te vernemen zijn. We moeten onze mentale grenzen openzetten en als Nederlanders de ruimte van Europa weer durven betreden.
Donald Loose
Europa wird ‘Deutsch’ sein oder nicht sein. Dat is voor Nederlanders wellicht een even bittere pil om te slikken als het gevleugelde woord van Van Istendael ‘L’Europe sera belge ou ne sera pas’ dat voor Vlaamse nationalisten is. Duitsland heeft Europa niettemin een historische les gelezen. Democratieën lijken gepreoccupeerd door gelijkheid en achten de vreedzame collectieve samenleving in vrijheid vanzelfsprekend. Eender welke ongelijkheid roept dagelijks verontwaardiging op; de gevolgen van desinteresse voor de gemeenschappelijke politieke vrijheid merk je pas als het te laat is. Duitsland heeft die les uit zijn verleden geleerd. België heeft ze sinds zijn bestaan gerepeteerd. Duitsland heeft de naar binnen gekeerde identiteit ingeruild voor het symbool van politieke vrijheid. De D-Mark, die aan beide kanten van zijn verdeeld bestaan als beider symbool van eigen identiteit bij uitstek gold, werd een met anderen gedeelde euro. Die gemengde orde van het Europa van verenigde staten heeft – net als de Europese munten – een fascinerende keerzijde. Alle Europese staten moeten niet alleen in die zin ‘Deutsch’ leren denken; Duitsland zal van de weeromstuit voortaan ook Europees moeten zijn of het zal niet zijn. Net zoals la Belgique sera européenne ou elle ne sera plus. Niet de euro maar de verbeelding van zijn beide kanten kan Europa redden. De vraag is of de burgers van naties die door de geschiedenis als nationale eenheid minder werden belaagd of volkeren die zich in hun identiteit altijd al door meerderen bedreigd wisten die wederzijdse erkenning zullen inzien als hun enige toekomst.
9
Boek In Europa Boek In Europa
gelezen in de 21ste eeuw in 1998 reisde historicus/journalist geert Mak op uitnodiging van NRC Handelsblad door Europa om de stand van zaken te peilen. De reis leverde een boek en een televisieserie op, waarmee Mak duizenden lezers en kijkers wist te interesseren voor de geschiedenis en de verhalen van Europa. Sander bax en Hille van der Kaa, twee universitair docenten van de faculteit, lezen In Europa opnieuw.
Sander bax, universitair docent literatuurwetenschap en cultuurgeschiedenis
10
Geert Mak heeft zich altijd gepositioneerd tussen de be-
‘Linkse Kerk’ teboekstaande, positie te kiezen.
roepshistorici (hij is geen wetenschapper en wil dat ook
Wie – zoals ik – In Europa jaren later pas leest, ziet hoe
niet zijn) en de literaire schrijvers (hij benadrukt sterk
Maks politieke uitlatingen werden gekleurd door de
dat hij een non-fictie schrijver is – hij vertelt verhalen die
inzichten die hij opdeed tijdens zijn reis door Europa:
ooit echt zijn gebeurd). Die positie tussen specialismen
hoewel hij het verhaal van honderd jaar vertelt, valt op
is typerend voor wat wij Tilburgse cultuur- en literatuur-
dat de twee wereldoorlogen in zijn verhaal hun schaduw
wetenschappers een publieke intellectueel noemen. Mak
overal overheen werpen. Het besef dat fascisme en
vertelt zijn verhalen niet alleen door het schrijven van
nationaal-socialisme de geschiedenis van een eeuw heb-
een mooi en goed verkocht boek, maar hij treedt ook
ben bepaald, moet bij Mak de vrees voor een opleving
veelvuldig naar voren in de publieke media. Hij deed in
van vreemdelingenhaat hebben doen oplaaien. Mede
1999 al verslag van zijn reis voor NRC Handelsblad; later
daarom wellicht geeft dit boek een indringend antwoord
maakte hij een populaire televisieserie naar aanleiding
op de vraag wat de fundamenten van Europa zijn: het is
van het boek. Daaruit blijkt dat hij een sterke behoefte
een project dat gebouwd is op een catastrofe, maar juist
heeft om te spreken voor een groot publiek. In die
daarom is het zo’n belangrijk project. Mak is verbaasd
periode mengde Mak zich in het verhitte debat over de
als hij merkt hoe verschillend er in Duitsland en Neder-
multiculturele samenleving en hij deed dat door een
land wordt gereageerd wanneer in 1999 de strijd om Ko-
tegendraadse, want op dat moment als ‘multiculti’ en
sovo plaatsvindt, die hij ‘een oorlog omwille van Europa’
Het souvenir van Ingeborg van Overhagen ‘Der Schweizer Kuh – Dit was een afscheidscadeau voor mijn vertrek uit Zwitserland en staat nog altijd bij ons thuis te pronken in het keukenraam.’
noemt. Teleurgesteld stelt hij vast dat ‘ieder wij-gevoel, ie-
dagelijkse realiteit van iedere burger, maar die gedachte
dere vorm van Europees patriottisme, ontbreekt’. Aan het
krijgt iets wrangs als je hem leest in een tijd waarin
slot van zijn boek stelt Mak terecht vast dat de Europese
politieke partijen hoogtij vieren die het Europese project
Unie dan weliswaar een eind op weg is als economische
failliet verklaren en waarin zelfs de economische eenheid
eenheid, dat voor verder succes een ‘gemeenschappelijke
van Europa aan een zijden draadje hangt.
culturele, politieke en bovenal democratische ruimte’
De publieke intellectueel Geert Mak heeft een fascinatie
nodig is. Enerzijds heeft zijn eigen boek laten zien welke
die wij onderzoekers aan de Tilburgse Faculteit Geestes-
cultuurgeschiedenis de Europese landen delen, anderzijds
wetenschappen ook hebben: het (kritisch) overdenken van
is hij ook gestuit op de afwezigheid van Europees patriot-
de culturele, historische, politieke en filosofische funda-
tisme. Hij eindigt zijn boek met de hoopvolle gedachte
menten van Europa is een van de belangrijkste doelstellin-
dat het Europese project steeds meer doordringt tot de
gen die de faculteit zich bij haar oprichting in 2007 stelde.
Hille van der Kaa, docent Data journalism Geert Mak bracht tijdens zijn reis door Europa iedere dag
de Vereniging der IJsvletschippers voor een gedegen
verslag op de voorpagina van NRC Handelsblad. Deze
onderzoeksverhaal over de risico’s van het werken op
losse verslagen vormden het startpunt van zijn in 2004
een ijsvlet. Mijn laatste verhaal tik ik over de redders van
verschenen epos In Europa. Zijn eerste verslag start in de
de boot; een groep schippers die elkaar via de Facebook
kelder van de krant. ‘Daar leven ze nog in de leggers, de
groepspagina ‘Stop de ijsvlet’ vonden. Een samenvatting
grote verhalen en de duizend kleine geschiedenissen.’
van hun updates is zo gemaakt.
Mak parafraseert: ‘ ... Het was guur onweer, die eerste dag
Aan het einde van de dag kijk ik teleurgesteld naar mijn
van het jaar 1900. De bladen berichtten over kruiend ijs,
bezoekcijfers. Mijn producties zijn wijd verspreid, maar
angstige polderbewoners en de ijsvlet van de Enkhuizer
niet onder mijn naam. En ik vraag me vertwijfeld af
postdienst, die tussen Urk en Kampen was kwijt geraakt.’
mijn werk over honderd jaar ook nog leeft. En waar de
Ik bedenk me hoe zou het zijn om anno 2012 verslag te
opvolger van Mak mijn grote verhalen en duizend kleine
doen van een verloren ijsvlet. Ik zou het waarschijnlijk
geschiedenissen dan toch terug gaat vinden.
ontdekken via een tweet van @botenkijker ‘IJsvlet op drift #ohmygod #ijsvlet2012’, die voor mijn gemak direct een fotootje bijsluit zodat ik kan zien wat een ijsvlet is. Tientallen Twitterreporters volgen de ijsvlet via trending topic #ijsvlet2012 en ik monitor op mijn beurt hun foto’s en filmpjes, die ik direct via een liveblog en een kekke visualisatie op mijnnieuws.nl publiceer. Ik volg de berichtgeving van de concurrent – zie tot mijn schrik dat deze beter is dan de mijne – en trek zijn site leeg met een spider. Via de Hyvespagina van de ijsvletschipper kom ik in contact met zijn overbezorgde familieleden en maak een tranentrekkende update. Ik haal er snel wat open data bij van
11
Dante’s
European identity
what exactly is that elusive thing called European identity? Perhaps it helps to see what the rest of the world thinks about it, says dr. Paul Vogt. He performed some explorative research in the corridors of our own Dante building, asking people from iran, iraq, Turkey and russia the question: does ‘the European’ exist? With the EU’s aim to keep Europe
operation of the legal system, and the
Europe. Afra Alishahi, assistant
united, it is crucial that its citizens
Structuralist model should work from
professor at the Department of
identify with Europe – or at least
the bottom up based on associations
Communication and Information
with the EU. Since the 1990s a lot
with other Europeans by means of
Sciences (DCI), comes from Iran,
of research has been carried out
interactions and the realization that
Susan Al Naqshabandi, also assistant
that the European Commission has
Europeans have a lot in common.
professor at DCI, comes from Iraq, Seza Doˇgruöz, post-doc in
funded. The Development of European
12
Identity/Identities: Unfinished
Perhaps it would help to get the
e-Humanities, comes from Turkey
Business, published earlier this year
viewpoints from people who can
and Yevgen Matusevych, PhD student
by the EC and which reviews a large
look at Europe from a distance, but
in e-Humanities, comes from Russia.
number of these studies, reveals
yet who can identify with Europe by
that individuals’ identification with
living and working there. To this aim,
Asked what they think of European
Europe is very diverse, and hard to
I interviewed an unrepresentative
Identity, I got – not surprisingly –
summarize in this article. The report
sample of colleagues working on
four different answers. Identity is
proposes two models for identity
the third floor of the Dante building
a very personal feeling that people
formation: a Culturalist model and
who grew up and have lived most of
experience. One commonality that
a Structuralist model. Very crudely:
their lives outside the EU to find out
was mostly expressed is that Europe
the Culturalist model should work
what their views are on the European
is so diverse that it is very hard to
from core European values and
Identity and how they experience this.
speak of one European identity. As
traditions that are expressed to the
These colleagues all come from the
Afra puts it: ‘Europe is such a wide
people through governance and the
East, either just within or just outside
and varied place. It covers so many
Het souvenir van Hieke Kootstra ‘Deze klok en schaal van keramiek heb ik gekocht in Breda, Spanje. Breda is een gemeente in de Spaanse provincie Gerona in de regio Catalonië. Het is jammer dat we een klein huis hebben, anders had ik er nog veel meer keramiek gekocht.’ Vlnr: Yevgen Matusevych, Seza Doˇgruöz, Afra Alishahi, Susan Al Naqshabandi
different cultures, so I can’t really
and it is perhaps the freedom that
compulsory – not just for students,
reconstruct the European Identity.’
is the core of the European Identity.
but also for taxi drivers, plumbers
‘There is no one European Identity,
Coming from a country that has been
and other workers. By this, I mean
but there are multiple identities’,
in war too much, Susan stresses the
they need to spend time in other
says Seza who enjoys being part of
importance of freedom. ‘Where you
countries within the European Union;
different cultures. So, the question
go, if you try to stick with the rules,
they should integrate.’
is whether having multiple identities
there are no problems. You are free.’
should be considered a downside.
She thinks that being proud of living
To conclude this unscientific study,
According to Yevgen, diversity is a
in an association of democratic
I think that we should consider
positive thing where you find many
countries in peace, and which tries to
to stop searching for a European
different languages and the ‘very idea
bring peace and democracy in other
Identity, because maybe it already
of coexisting very small territories is
countries, is – or at least should
exist, at least in the eyes of the rest
amazing’, because in Russia you can
be – one of the main aspects of the
of the world. Moreover, according
travel for days without finding a lot of
European Identity. This is very much
to Eco (and our four colleagues),
differences among the people.
in line with what Umberto Eco said
since ‘there are too many languages
in an interview with the Guardian on
and cultures, the idea of a unique
Perhaps European Identity only exists
26 January 2012 (online version).
[European Identity] is a utopia’.
when compared against the rest of
He said, ‘it is culture, not war, that
Instead we should appreciate cultural
the world. ‘Maybe the Chinese think
cements our (European) identity. The
diversity, because governance and
that the European Identity exists’,
French, the Italians, the Germans, the
the operation of the legal system (the
says Yevgen. Seza has observed
Spanish and the English have spent
Culturalist model) are not going to
that fashion, lifestyle and healthcare
centuries killing each other. Today,
change this cultural diversity, and we
in Europe is sometimes perceived
we’ve been at peace for 70 years and
should not wish so. The Culturalist
as the ‘gold standard’ in the US.
no one realizes how amazing that is
model should help to maintain the
Afra, who – while still living in Iran
any more’.
peace, freedom and democracy, and
– viewed Europe as the one of the
facilitate more exchange between
most interesting parts of the world
Regarding the open borders, Afra
Europeans, so that we can really
in terms of, for instance, literature,
says that they ‘may have facilitated
appreciate the cultural diversity.
art or lifestyle confirms this. A view
exchange of professionals, scholars
Then, in line with the Structuralist
that she still has today, though in a
and students, … but I don’t think
model, the realization that we do
more realistic way. Susan has also
it has eliminated cultural diversity.’
have a lot in common may emerge
confirmed the idea she had about
However, it seems to her that the
from the bottom up. Perhaps the
Europe while still in Iraq. She has a
open borders haven’t initiated a lot
most important aspect that we find to
clear positive view of Europe being
of people moving around. Again, this
have in common is that we live in a
very well organized, where the trains
is in line with what Eco continues
culturally diverse, yet united and free,
run on time and where you can travel
to say in the Guardian that ‘[t]he
Europe.
as a free person. (Yes, dear readers,
university exchange programme
European trains really run on time
Erasmus … has created the first
compared to most parts in the world,
generation of young Europeans. I
Paul Vogt
particularly in the Netherlands, PV.)
call it a sexual revolution: a young
Associate professor at the
Catalan man meets a Flemish girl –
Department of Communication and
The freedom to travel around and
they fall in love, they get married and
Information Sciences of the Tilburg
meeting so many different cultures
they become European, as do their
School of Humanities
within Europe is appreciated by all,
children. The Erasmus idea should be
13
Kijkers
winnen
Over het democratisch belang van een televisieserie
Een Deense televisieserie inspireert Europese politici. birgitte nyborg, leider van de ‘Moderate Party’ wordt prime minister en moet zien te schipperen tussen haar werk en gezin, haar spindoctor en haar echtgenoot, en langzaam transformeert zij van idealist tot pragmaticus. Politiek kan niet persoonlijk blijven. adembenemende televisie. ‘Kinderen zijn de kiezers van morgen!’ Politica Byrgitte Nyborg trekt de deur van haar werkkamer dicht. Het is zaterdag. Die middag is er een kinderfeestje – de komende vier uur zijn gereserveerd voor haar gezin. Haar spindoctor Kasper Juul heeft andere prioriteiten: het doornemen van de speech voor het slotdebat. Over drie dagen beginnen de verkiezingen in Denemarken. De peilingen zijn de Middenpartij niet gunstig gestemd. Wil de partij kans maken op een ministerspost, dan moet er nagedacht worden over een doeltreffende mediastrategie. Kiezers winnen is wat nu telt! Bovenstaande scene speelt zich af in de eerste aflevering van de veelgeprezen Deense televisieserie Borgen [De Burcht]. De serie ontleent haar naam aan het regeringscentrum Christianborg in Kopenhagen. In dit gebouw zijn zowel het Deense parlement als de kantoren van de regeringsleider gehuisvest. In Denemarken kijken wekelijks anderhalf miljoen mensen – meer dan een kwart van haar inwoners – naar de serie. Twee seizoenen lang treden we in de binnenwereld, het werk- en privéleven, van de hoofdrolspelers: de minister-president, de spindoctor van de minister-president, de vriendin van de spindoctor (een journaliste) en haar werkgever (hoofdredacteur bij een groot nieuwsstation).
14
Het souvenir van Joke Hellemons ‘Ik heb ze in Brussel gekocht vrij snel na het verdrag van Maastricht voor mijn twee zoons als toekomstige Europeanen.’
‘Politiek heeft me altijd al geboeid. Ik was 20 toen de Berlijnse muur viel en er staan zoveel historische momenten in mijn geheugen gebeiteld, voorbeelden van hoe democratie kan werken. [...] Ik had zin om voor één keer een idealistisch verhaal te vertellen dat tegelijk ook realistisch is, of dat hoop ik toch. Ik wou laten zien dat democratie heel mooi kan zijn. En heel triest.’ Adam Price, scenarioschrijver van Borgen
Wie wordt de nieuwe minister-president van Dene-
In Borgen volgen we de dilemma’s waar de kersverse
marken? In aflevering één van de serie volgen we het
regeringsleider zich voor gesteld weet: kiezen tussen een
machtsspel tussen politiek en media, in aanloop naar de
economisch miljardencontract of het handhaven van
verkiezingen. ‘Peilingen mogen nooit het beleid bepalen’,
persoonlijke integriteit, tussen het welzijn van de partij
zo spreekt politica Byrgitte Nyborg vol overtuiging uit. Op
of een persoonlijke vertrouwensrelatie. Actuele Europese
het moment dat haar spindoctor met onrechtmatig verkre-
thema’s – een militaire missie in Afghanistan, hervormin-
gen en belastend bewijsmateriaal komt tegen de huidige
gen in de zorg, de opkomst van het populisme, Afrikaanse
minister-president van Denemarken, weigert zij deze
vredesonderhandelingen – worden in de serie opgevoerd
informatie publiek te maken: ‘Ik zou het mezelf nooit ver-
als platform voor het tweevoudige plot: verandert een
geven als ik op die manier aan de macht kwam.’ Tijdens
mens onder invloed van macht; wordt de waarheid door
het slotdebat stemt Byrgitte Nyborg de publieke opinie
de media gemanipuleerd?
gunstig met een vlammend betoog over een gedroomde samenleving, die stoelt op democratische basisprincipes.
Het script van de realistische politieke dramaserie loopt
Op de dag van de verkiezingen behaalt haar socialistische
op de werkelijkheid vooruit. Een jaar nadat de serie in het
partij, geheel onverwacht, de meerderheid van stemmen.
leven is geroepen, krijgt Denemarken daadwerkelijk zijn
De eerste vrouwelijke premier van Denemarken is een feit.
eerste vrouwelijke premier: Helle Thorning-Schmidt. Deze ‘echte’ Deense premier, die qua imago dikwijls vergeleken
In de loop van de serie ziet de kijker Byrgitte Nyborg zich
wordt met haar fictieve personage Byrgitte Nyborg, onder-
ontwikkelen als een uitstekend onderhandelaar. Een rol
vindt hinder van het succes van haar alter ego. Een beeld
die zij zich niet alleen in haar nieuwe functie eigen maakt,
waar bijna niet tegenop te boksen valt. Misschien kan
maar ook minder succesvol uitspeelt in privésituaties
haar spindoctor de scenarioschrijvers van Borgen om ad-
thuis. ‘Ik verlang naar de vrouw op wie ik ooit verliefd
vies vragen. Het spelen van het politieke spel via de door
werd, niet naar de minister-president!’, zegt haar man.
hen geschreven dialogen, vergroot de kans op een derde
Houdt minister-president Nyborg zich staande, wanneer
regeringstermijn aanzienlijk. Voor Byrgitte Nyborg is deze
haar persoonlijke leven met man en kinderen dreigt te
overwinning reeds behaald. In maart 2013 verschijnt het
worden opgeofferd aan het politieke belang? Blijft zij in
lang verwachte vervolg op Borgen (seizoen drie). Kijken!
haar nieuwe topfunctie trouw aan haar oorspronkelijke idealen, of wint het pragmatisme en het compromis?
Liesbeth Hoeven Promovendus bij het Department of Culture Studies van de Tilburg School of Humanities
15
Mirjam van Reisen en haar man Simon met hun kinderen Robyn, Ed, Nick, Misha, Naomi, Joelle en Luana.
Wie het over Europa heeft, heeft het ook over de wereld buiten Europa. Mirjam van Reisen, hoogleraar internationale sociale verantwoordelijkheid, weet daar alles van. Voor DANTE hield de hoogleraar vier dagen lang een dagboek bij.
Maandag 3 september
Deadlinedag op mijn werk. Het boek De verbeelding van Marga Klompé. Perspectieven op de toekomst, onder redactie van Erik Borgman en mijzelf, moet naar de uitgever. Het zal worden gepresenteerd op de Dies van de universiteit op 9 november, ter gelegenheid van de honderdste geboortedag van Marga Klompé – de eerste vrouwelijke minister van Nederland. Klompé was een Europese vrouw. Haar moeder was een Duitse maar in het gezin werd Nederlands gesproken. Tijdens de Tweede Wereldoorlog ging Marga in het verzet, onder pseudoniem Dr. Meerbergen. Zij benaderde het verzet vanuit een burgerlijk perspectief. Een voorstel om Duitse gevangenen te executeren hield ze tegen: ‘Er zijn genoeg forten in Nederland waar ze vastgehouden kunnen worden.’ Deze gevangenen hadden recht op een onafhankelijk juridisch proces.
16
Het souvenir van Frank Westland ‘Omdat vooral de koudste en natste plekjes van Europa mij een lekker warme-trui-gevoel geven, draag ik soms uit heimwee ‘my Irish jumper’ en dat terwijl het in ons Dante-gebouw daar toch vaak te warm voor is.’
burger in Europa Dagboeknotities Klompé was vervolgens de eerste vrouw die zitting nam
verbonden wordt aan Marga Klompé. De projectie van
in de parlementaire vergadering van de Raad van Europa.
het gezicht van Klompé over een studente is een prachtige
De Europese politiek fascineerde haar. Tijdens haar reizen
verbeelding. De jongere generatie die het gedachtegoed
door Europa schrok Klompé van de armoede in andere
verder draagt in het hedendaagse.
landen. In haar dagboek dat door Iris Plessius is geanaly-
Klompé hechtte veel belang aan het idee van menselijke
Woensdag 5 september
waardigheid, begrepen vanuit een spirituele bron van
eerst naar een internaat. De drie zussen zijn verdrietig,
leven. Vanuit deze beschouwing heeft Klompé respect
ze zullen hem missen. Ook zijn papa kan zijn tranen niet
voor verscheidenheid, vanuit de erkenning van het unieke
bedwingen. Gelukkig zal hij op vrijdag terug zijn.
van iedere mens. Haar vertrekpunt is ‘liefde en rechtvaar-
’s Avonds wordt er druk met hem geskyped, in het Frans
digheid’. In de Europese samenwerking gaat het haar ook
met de zussen, in het Nederlands met mama en in het En-
steeds om respect en samenwerking.
gels met papa. Het zijn Europese burgers, deze kinderen,
Het boek moet af. Het ontwerp voor de kaft is een idee
met een Engelse vader, Nederlandse moeder, wonend in
van Liesbeth Hoeven om de verbeelding van Klompé
het Franstalige Wallonië.
zichtbaar te maken met toepassing van een Andy
Wanneer we thuis bezoek hebben wordt er met grote
Warhol-techniek op een foto van Klompé. Het boek is het
ogen van verbazing aangehoord hoe het tafelgesprek
resultaat van een inspirerende samenwerking met onze
zich in Frans, Engels en Nederlands voltrekt. De kinde-
valorisatiegroep, Religion and Values, onder leiding van
ren zwaaien moeiteloos over van de ene taal naar de
Erik Borgman.
andere. In welke taal een zin gezegd wordt hangt af van
Ik ren naar de opening van het academisch jaar. Zoals
de taal van degene die ze aanspreken, of aan wie ze een
ieder jaar ben ik te laat om mijn toga aan te kunnen
antwoord geven. Ook in restaurants wordt er gevraagd:
doen, wat ik nochtans wel belangrijk vind om de zicht-
maar wát zijn jullie nu, Nederlands, Frans, Engels? Mijn
baarheid van vrouwelijke hoogleraren te verhogen. Het
dochter vertelt me over een artikel dat ze moet lezen over
is een mooie zitting en Hein van Oorschot houdt in zijn
meertaligheid. ‘Iedere nieuwe taal die men spreekt, geeft
afscheidsrede een vlammend betoog voor meer Europa in
een nieuwe geest.’ Ik vraag haar of het klopt. Ze kijkt me
het onderwijs. Ik ben het daar hartgrondig mee eens. En
peinzend aan en knikt beamend. Als je de taal spreekt kun
ik ben blij wanneer ik de aankondiging zie van de Dies die
je pas echt weten hoe men denkt, zegt ze.
seerd schrijft Klompé over armoede: Europees en internationaal, een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid.
Bijzondere dag thuis: vandaag gaat mijn zoon voor het
17
‘Wat vandaag de gedachte is van een enkeling, is morgen doorgedrongen in de gehele wereld, en er is geen plek meer, waar de opgejaagde mens van vandaag kan vluchten, om de jacht van dit leven […] te ontlopen.’ Marga Klompé, in: Europa bouwt (1954, 6)
De projectie van het gezicht van Marga Klompé over een studente. De jongere generatie die het gedachtegoed verder draagt in het hedendaagse. Beeld ontworpen voor de 85ste Dies Natalis van Tilburg University.
A bouquet on the Table: The legacy of Marga Klompé for
Donderdag 6 september
an Ethical Approach to Health Care and Ageing in
staat een politie-escorte te wachten, kennelijk een
a Globalised World.
staatshoofd dat de Europese Commissie bezoekt. De zon
Sprekers uit:
weerkaatst fel van het Berlaymontgebouw door het raam
Zimbabwe, Zambia, Liberia, Malawi, VS.
op mijn bureau. De stagestudenten laten mij de invoering
Sprekers: Ruud Lubbers, Annelies van Heijst, Ernst
van gegevens in de database zien. Zij hebben honderd
Hirsch Ballin, Wim Meijer.
uur interviews geanalyseerd. De interviews zijn uitgevoerd
Inschrijving:
in een lokale taal en vervolgens vertaald naar het Engels.
margaklompesymposium2012registration@uvt.nl
Deze interviews zijn gehouden met slachtoffers van men-
Meer informatie:
senhandel die vastgehouden worden in de Sinaï.
www.tilburguniversity.edu/geesteswetenschappen/
Ik ben trots op de studenten. De interviews getuigen van
religion-and-values/
afschuwelijke situaties. Die wanhoop laat je niet koud.
op 16 november 2012 vindt het Marga Klompé Symposium plaats:
Ik begin de dag op mijn kantoor in Brussel. In de straat
De studenten komen uit verschillende Europese landen en maken gebruik van hun achtergrond. De Italiaanse studenten hebben aanvullende interviews gedaan met Ze kunnen de talen spreken, maar zo’n Europees bestaan
de vluchtelingen die uiteindelijk in Italië beland zijn. De
is voor een gezin nog niet eenvoudig. We lopen op tegen
Vlaamse studente heeft een zeer gedegen literatuuronder-
regelgeving die tegenstrijdig is en waarbij de wetgeving in
zoek gedaan. De Franse studenten hebben de interviews
het ene land haaks staat op die in een andere land. Vooral
in de database gezet. Ze schrijven in het Engels.
de wettelijke kant van het Europees burgerschap is een
Ik word gebeld dat een rapportage van CNN hierover
ramp. En een Europese identiteit? Mijn kinderen moeten
uitgezonden wordt op 22, 23 en 24 september. Er wordt
straks kiezen. Ze hebben een Nederlands paspoort, zijn
ook door CNN, net als door ons, een verband gezien met
groot geworden in België, voelen ook een sterke Engelse
orgaanhandel. De slachtoffers van de mensenhandel die
verbondenheid. Maar de ene nationaliteit sluit de andere
in de Sinaï belanden, komen vooral uit Eritrea; een land
uit. En het Europese paspoort bestaat nog niet. Geen won-
dat gebukt gaat onder een extreme repressie. Tijdens de
der dat we niet opschieten met de eenwording!
interviews worden ze extra gemarteld, ook dát is te lezen in de interviewscripts. De slachtoffers moeten losgeld zien te krijgen. Dit losgeld kan oplopen tot $40.000.
18
In de e-mail komt een foto binnen van vier jonge kinderen
zal in de Tweede Kamer komen. Het eerste beeld daar van
die maandag zijn vrijgelaten. Noorse burgers hebben geld
een vrouwelijke politica!
ingezameld. Het vrijkopen is niet goed, maar je kunt je
Hopelijk zal dit bezoek leiden tot samenwerking tussen de
voorstellen dat dit de harten beroert. Ik stuur de foto door
universiteiten van Liberia en Tilburg. Tijdens de burgeroor-
naar de lay-out, om te gebruiken voor de aankondiging
log is niets blijven staan, en het ontbreekt in Liberia aan
van de hoorzitting hierover in het Europese Parlement op
alles, zeker aan scholing en opleiding. De Chinezen hebben
26 september.
er weliswaar een prachtige campus gebouwd, maar de
Een medewerkster van een europarlementariër belt alvast
professoren ontbreken nog!
over de hoorzitting. Wat is eigenlijk de Europese angle?
Dan gaat de telefoon. Het is Charlot, de zus van Marga
Ik wijs op het feit dat de EU nog steeds hulp geeft aan
Klompé. Met haar negentig jaar verheugt ze zich op de
Eritrea, terwijl het gebukt gaat onder een dictatuur en
herdenkingen van haar zus. Haar gedecideerde stem doet
verdient aan de mensenhandel. Dat moet stoppen. Boven-
denken aan Marga: sterke vrouwen. Een voorrecht dat de
dien wordt er door de EU onvoldoende hulp gegeven aan
universiteit daarmee verbonden is.
de VN Vluchtelingenorganisatie om hulp te bieden.
Tijd om mijn zoon op te halen van het station. Hij is moe.
’s Avonds belt Conny Rijken, de mensenhandelspecialist
’s Avonds het programma doorlopen van het Marga
van Tilburg University. Ze zal maandag een vergadering
Klompé symposium over de vergrijzing in Europa en zorg-
bijwonen van Europese experts in Brussel. Ze stuurt me
migratie. Mijn collega Veerle Draulans bevestigt per e-mail
nog achtergronden en juridische definities, ik ben haar
een spreker. Het wordt op 16 november gehouden op de
dankbaar.
universiteit. We zijn blij met de belangstelling, ook uit Libe-
Thuisgekomen skype ik met mijn zoon, die heimwee
ria en Zimbabwe. Startpunt voor de conferentie is de twee
heeft. Ik vraag me af wat ik zou doen als hij in de Sinaï
miljoen mensen van buiten Europa die in 2012 nodig zullen
vast zou zitten. Ik zou alles doen om hem vrij te krijgen.
zijn voor de zorg in Europa. In de geest van Marga Klompé
vrijdag 7 september
Vergadering op de ambassade van Liberia. De ambassa-
zal de conferentie bekijken hoe we aan deze Europese uitdaging het hoofd kunnen bieden door meer internationale samenwerking. Veel voorbereidingswerk, maar echt iets om naar uit te kijken!
deur die de rector magnificus van Tilburg University en mij tijdens ons bezoek deze zomer aan Liberia begeleidde, is in Brussel gearriveerd. We bespreken de komst van
Mirjam van Reisen
President Ellen Johnson Sirleaf, die tijdens de Dies een
Bekleedt de Marga Klompé-leerstoel voor International
eredoctoraat zal ontvangen. Zij is de eerste vrouwelijke
Social Responsibility bij het Department of Culture Studies
president van Afrika. Zij zal ook het beeld van Marga
van de Tilburg School of Humanities
Klompé onthullen in het Dantegebouw. Een ander beeld
19
The Stairs to Fortress Europe
If Europe is indeed a fortress, as is sometimes suggested, you can practically hear the walls crumbling along its shores. We are in Bari, an Italian port at the center of the Apulia region – at the very edge of the union but still very much part of the euro zone, under the blue flag with the
as Paul Scheffer argues elsewhere in this magazine, Fort Europe needs clearly circumscribed borders in order to operate effectively. For those of us just outside of these borders, however, there is another side to this reasoning. a short impression of Tirana, albania.
Twelve Yellow Stars. There are plenty of European tourists roaming the streets here. Still, most shop owners – save for those at McDonald’s – don’t seem to like them very much, don’t even bother to speak English to them when they’re asked about prices. And why should they? They’ve got nothing to prove. Bari, however, is not our destination. A night ferry is taking us to Durres, Albania. Sleep, however, is too much to hope for with a distorted Sean Paul blasting from the Italian teenagers’ smart phones speakers all night long. Judging by looks, languages, and routines, there appear to be only Italians and Albanians on board. Most foreign travelers might prefer the comfort of a direct flight to Tirana. Arriving from the Adriatic Sea, however, starts you off quite differently. As soon as you hit the shore, the landscape that presents itself is one of grey walls, concrete slabs, and crumbled roads, reminding us of Africa rather than Europe. At customs, more kids – without cell phones this time. Behind the bars separating Albania from the port, they
20
sing and dance on worn out sandals, asking for a
to impress and the exciting atmosphere of this first
penny. Taxi drivers jostle to offer the strangers a ride
international conference in Tirana is almost tangible.
‘for a special price’. One of them takes us to Tirana,
Artan, a 28-year old university teacher who is showing
the capital. We’ve come here for a conference on
us around, feels that the communist regime didn’t
architecture – and entering the city, it’s not hard to
result in many improvements – but the development of
see why. Half the buildings you see here are skeletons,
education is an exception. ‘Before 1944 the vast majority
hollow shells. Concept-staircases are sticking out of
of the people were illiterate. Under the communist
the rubble, some of them leading nowhere. It’s like a
regime, however, all kids were expected to get the
construction site on Sundays; the workers have left,
same kind of schooling, and this is still a value held
the cranes are standing still. What happened here? On
dearly by Albanians today. They want their kids to go to
November 17, 1944 the city was, as the oxymoron goes,
college and they make the necessary sacrifices to get
‘liberated from the Nazis by communism’. What ensued
them there.’ He expects that the majority of Albanian
was a substitution of both doctrines and buildings. The
youngsters are enjoying some form of higher education.
heart of the city was demolished and rebuilt in Soviet-
It would explain the number of universities you pass by
style. After the decline of the USSR in 1991, the market
in Tirana when you’re driving to the center. Their names
economy drove new piles into the ground. Whether
give away the multiple alliances and identities, either
they were to support flats, villas or shops is unknown.
real or imagined: University of Tirana, University of New
What’s certain is that they were built in a bout of
York, European University.
post-communist enthusiasm, with an overestimation of capitalist funding capabilities. Half finished, half
Fiona, one of Artan’s students, is one of the young
forgotten.
Albanians in academia. She is living in a dorm near the university, studying architecture and working weekends
Towering over the city is the International Hotel,
to pay the rent. Her education takes up five full days a
looking as slick and polished as its name suggests. The
week, from seven in the morning till six in the evening.
conference starts here. It is hard to suppress an ironic
With the prospect of a Bachelor’s degree she looks
grin stepping from the crumbling Albanian coast into
across the borders to Europe. ‘I plan to go to London
this sophisticated academic Valhalla. Everyone is dressed
or Berlin for my Master’s, and hopefully find a job there
21
afterwards.’ Fiona is not the only one. Her classmates
The discussion rages on for the rest of the day: who here
all show the same eagerness to leave once their studies
belongs to the in-group and who to the out-group, who
are finished. And why shouldn’t they? All of them speak
is entitled to say something about the national future,
multiple languages: German, Russian, Turkish, Italian.
and who isn’t? What they all agree on is that going on
There are a lot of places that offer these adolescents a
like this is no option – sometimes very literally. ‘The
more stable outlook and job prospect than their own
apartment buildings along the shore are actually being
country. Albania, to Fiona, seems like a machine out of
corroded by the water’, Artan tell us in Durres, pointing
control. ‘The government is just drilling away recklessly,
at a twenty-story apartment building showing two distinct
putting up new buildings without having any idea what
construction styles. ‘The owner was allowed to build it half
to do with them.’ Some of her co-students seem to share
as high. After a while, he just planted ten more stories on
this feeling of losing control of their city: at the conference
top of it. Everybody knows it’s not legal and very unstable,
they show a homemade film in which Tirana’s tower
but what can you do?’
blocks are animated – expanding and imploding like beating hearts. ‘We intend to show that, just as much as
Perhaps it’s no surprise that, amidst this opportunistic
we shape these buildings , they shape us’, they explain.
building culture, people feel estranged from their
If that is true, it might not only go for these wannabe-
architectural heritage. The amphitheatre in Durres turns
skyscrapers, but also for the countless gas stations
out to be a fine example. It’s a historical building in no
supplying the used Mercedes cars (virtually the only car
way inferior to its neighboring Greek equivalents, except
brand you’ll see here), or the shady casinos you find
that here, the place is overgrowing with weeds. People
on every street corner. We spot one right next to an old
have started to build houses on the spot, suspicious
church. You sin, you repent, you repeat.
of their cultural capital – and maybe even of capital in general. ‘People are so jealous of one another’, says Fiona.
While many youngsters are eager to leave their hectic
‘There is this saying in Albania, in which a Turk, an Italian
home country, the scholars on the conference discuss
and an Albanian are each granted a wish. ‘A big house’,
Albania’s future. On the one side there are the architects
the Turkish guy says. ‘A big car’, says the Italian. And the
and renovators, who opt to restore or refurbish the old
Albanian guy? His wish is for their house and their car to
buildings. Yet their colleagues on the opposite side
be destroyed.’
argue fiercely against yet another renewal. ‘Who are
22
you to tell us something about how Albania should be
The old train station of the Albanian capital provides an
rebuilt?’, a professor yells at the young PhD that just
equally interesting illustration. With the absence of any
finished her presentation on the overhaul of communist
signs, speakers, trains and people, the station breathes
monuments. ‘Well, I’m Albanian’, she retorts, hoping to
a cinematic atmosphere. From an aesthetic point of view
convince her interlocutor. ‘I find that hard to believe. The
it is quite beautiful, from a more practical perspective it
conference guide says you’re from a French university!’
shows the negligible role of public transport. The typical
Het souvenir van Anita Vink ‘Bij Europa denk ik aan de EU en Turkije, aan groepsverband en processen van in- en uitsluiting.’
capitalist reflex in many post-communist countries is
Back at the port, passport checks take five times longer
the importance attached to the car. As a result, the veins
for us than for the locals. The customs officer looks at
of the city are packed with cars and in the absence of
our visas with distrust. Let me take a closer look at your
traffic rules everyone adopts what a Eurocentric observer
face! Is that really you in that picture? What did you do
might call an ‘Italian traffic style’. One of the conference
in Albania? How long where you here? The little games
visitors witnessed a terrible and fatal accident,
of power; eventually, he grins and lets us pass. In the
decreasing the low number of cyclists even further.
morning we arrive on the other side of the Adriatic Sea, at the gates of our fortress. Somewhat sleepy, we find
The most striking visual oddity, however, can be found
ourselves amongst weathered people, slowly cramming
in the northern part of Tirana. On the last day of our stay
themselves into a long and barely moving line. People
we go for a walk there. We’re accompanied by a small
waiting for a single customs officer to check their
group of students, many of whom admit that they are
passports, their return tickets, and their alibis before
here for the first time. Still within the borders of the city,
they can enter the EU. After quite a while we figure
you reach an unclaimed piece of flatland. Surrounded
out this isn’t the line we’re supposed to be in. Not
by buildings on the one side and mountains on the
without embarrassment we move to the empty line for
other, this place seems untouched since the fall of
Europeans. We flash our passports. We pass.
communism. Sheep are grazing among scattered slabs of concrete. ‘This part of town was included in the plans to rebuild Albania, but the people living here didn’t
Tom van Nuenen
wait for that to happen and got on with their lives’,
PhD at the Department of Culture Studies
says a student. The Tirana River runs right through
of the Tilburg School of Humanities
the middle of the area. Its banks form a second river, made up of plastic waste. It might as well have been a
Nathan de Groot
conceptual artwork. A thousand colors; another excess
Former student of the Tilburg School of Humanities
of possibilities that consumerism brings.
23
De De... inspiratie van... inspiratie van italiaanse vissoep Inspiratie krijg ik van heerlijk eten, en omdat je hiervoor natuurlijk heerlijk eten moet koken put ik ook daar een enorme inspiratie uit! De meeste inspiratie krijg ik bij het bereiden van een Italiaanse vissoep. Een van de redenen
Als de bouillon klaar is (en je dus al een keer heerlijk
hiervoor is de avonturen die ik in Maputo, de hoofdstad
mosselen of kokkels hebt gegeten), vis je het groen eruit
van Mozambique waar ik een aantal jaren heb gewoond,
terwijl je eventueel overgebleven mosselen of kokkels erin
heb meegemaakt om het recept te vervolmaken.
laat zwemmen. Laat een aantal saffraandraadjes een paar
Deze avonturen beginnen voor een vissoep bij het vinden
minuten in een kopje lauw water trekken en voeg dit samen
van verse vis en zeevruchten. Op de Mercado de Peixe
met de vis, zeevruchten, wat tomaten, piri-piri (hoe meer
(vismarkt) in Maputo is het een ware kunst om niet teveel
hoe scherper), tuinkruiden (oregano, bieslook, citroentijm
te betalen én de juiste hoeveelheid mee te krijgen. Ik ben
en weer peterselie), paprikapoeder, garam masala en een
één keer met 300 gram garnalen thuis gekomen in plaats
uitgeperste citroen aan de kokende bouillon toe. Die laat
van de betaalde 1 kilo. De volgende keer nam ik dus een
je koken tot de vis uit elkaar valt. Het best is om dit reeds
kilo suiker mee om de weegschaal van de verkoopster
vroeg in de middag te doen, zodat de soep dan een middag
eigenhandig te kalibreren; dit tot grote hilariteit van de
alle lekkere sappen uit de vis en zeevruchten kan trekken.
verkoopsters die de prijsbieding hadden verloren! De
Ay, que bom!
keuze van de vis hangt af van wat er vers gevangen is. In
Bak er een lekker brood bij (http://www.nrc.nl/ko-
Maputo is dat bijna altijd roodbaars of barracuda, maar in
ken/2012/06/21/brood-bakken-in-een-pannetje/) en verwen
Nederland kies ik het liefst voor zeeduivel, victoriabaars of
jezelf en je gasten op deze overheerlijke soep en… inspiratie
tilapia, maar zalm kan ook. Als zeevruchten kies ik meestal
natuurlijk!
grote garnalen en inktvis. Het mooie van het maken van vissoep is dat het relatief veel voorpret geeft. Er is namelijk een goede bouillon
Paul Vogt
nodig, en die krijg je het best door een dag van tevoren
Universitair docent bij het Department of Communication
mosselen of kokkels te eten en het kookvocht met de mos-
and Information Sciences van de Tilburg School of
selgroenten te bewaren. Dit vocht bestaat voornamelijk uit
Humanities
witte wijn (mijn voorkeur is Chardonnay) en de mosselgroenten zijn (véél) knoflook, één à twee uien, een winterpeen en tuinkruiden, zoals lavas, peterselie en lente-uien.
24
Column Veerle Draulans jan Palach: Column Veerle Draulans
to act as a citizen Een beetje verscholen
der zinloos? Wie was Palach eigenlijk? Nooit zocht ik enig
achter mijn pc houdt Jan
biografisch gegeven op. Geen enkel detail zou de mythe
Palach toezicht op mijn
van zijn persoon versterken of ontluisteren. Toen een
werk. Op mijn tiende
groepje studenten enkele jaren geleden uitleg vroeg bij de
verjaardag stak hij zichzelf
foto achter mijn pc, vertelde ik hen kort over zijn verbran-
in brand op het Praagse
dingsdood. Ze vonden het een absurde daad. Zinloos
Wenceslasplein. Uit verzet
einde van een jong leven. Ik repliceerde: zo zinloos dat
tegen de genadeloze
wij nu dit gesprek over hem voeren? Was zijn leven dan
censuur en USSR-overheersing. Diep onder de indruk
zoveel beter geweest, als hij verdwenen was in de anoni-
knipte ik toen het kleine krantenbericht uit en gaf het een
miteit van het bestaan? Hij weigerde burger te zijn in het
prominente plek op de muur bij mijn favoriete huiswerk-
idee van goed burgerschap dat de USSR-bonzen hadden
hoekje. Het door de zon geel geworden stukje tekst, met
uitgetekend. Ruth Lister maakt in haar boek Citizenship:
akelig ezelsoor, dwarrelde vele jaren later na een wind-
Feminist Perspectives een intrigerend onderscheid tussen
stoot naar beneden… Maar daarmee verdween Jan Palach
‘to be a citizen’ en ‘to act as a citizen’. ‘To be a citizen’
niet uit mijn leven. Vele jaren later, voor het eerst in Praag,
verbindt ze met burgerrechten, vaak voorgesteld als uni-
moest ik zo spoedig mogelijk naar de gedenkplaats van
verseel, abstract, los van concrete mensen en lichamen.
Jan Palach gaan. Kippenvelmoment. Emotie. Waarom?
‘To act as a citizen’ verwijst naar particuliere uitingen van
Nostalgie naar het hoekje uit mijn kindertijd? Of omdat hij
verzet. Het vooronderstelt handelen. En lichamen. Denken
het verpersoonlijkte verzet werd tegen politieke onvrijhe-
we aan het protest van de Russische vrouwen die weiger-
den? Wellicht beide.
den hun zonen naar het front in Tsjetsjenië te zenden. Of
In een mengeling van afschuw en ontzag werd door mijn
het volgehouden verzet van de Argentijnse moeders op de
ouders en grootouders over ‘het ijzeren gordijn’ gespro-
Plaza de Mayo, op zoek naar hun verdwenen familieleden.
ken. Mijn kinderlijke verbeelding schoot tekort om die
Of het brandende lichaam van Jan Palach. Ik lees vandaag
metafoor te begrijpen. Hoe kon je nu kilometers lang een
voor het eerst dat hij student geschiedenis was. Herin-
gordijn ophangen ‘ergens in de lucht’? Ons dorp was
neren voor de toekomst. Het blijft broodnodig, ook voor
verbroederd of verzusterd met Hessich Lichtenau, bij de
Europa.
toenmalige oostgrens. Eén keer per jaar hadden we een familie op bezoek die langs de goede kant van ‘het ijzeren gordijn’ woonde. Ze bracht foto’s mee. Staaldraad. Wachttorens. En een glimp van wat daar achter lag: ook Europa. Het museum aan checkpoint Charlie in Berlijn roept iets wakker van die grens. Net zoals de intrigerende film Das Leben der Anderen. De avond waarop ‘de Muur’ zou vallen, volgden we gefascineerd en hoopvol de televisie. Maakte de val van de Muur de dood van Jan Palach min-
... Tot slot Tot slot... agenda
Drs. a. ossewaarde
Marga Klompé Symposium
Titel: Beelden van hoop en verwachting. Een onderzoek naar
Op 16 november vindt in Tilburg, ter gelegenheid van de
de afbeeldingen en hun betekenis op Romeinse christelijke
100ste geboortedag van Marga Klompé, een internatio-
kindersarcofagen uit de 3e en 4e eeuw
naal symposium plaats, getiteld: “A bouquet on the table.”
Promotores: prof. dr. P.G.J. Post
The legacy of Marga Klompé for an ethical approach to
Wanneer: 12 december om 14.15 uur
Health Care and ageing in a globalised world.
Waar: Aula, Cobbenhagengebouw
Meer informatie: www.tilburguniversity.edu/geesteswetenschappen/religi-
Mr. z. Manzoor
on-and-values/
Titel: A New Framework for Elections
Wanneer: 16 november om 9.00 uur
Promotor: prof. dr. H.C.M. de Swart
Waar: Tilburg University, Koopmansgebouw
Wanneer: 12 december 2012; 10.15 uur Waar: Aula, Cobbenhagengebouw
Promoties Mr. b. Verleg
Mr. a. gunawan
Titel: Zingeving in besluitvorming
Titel: Information Access for SMEs in Indonesia. A Study on
Promotores: prof. dr. A. de Ruijter en dr. A. Bekman
the Business Performance of Garment Manufacturers
Wanneer: 12 november om 16.15 uur
Promotores: prof. H.J. van den Herik, dr. M.A. Wahdan dr.
Waar: Aula, Cobbenhagengebouw
B.A. van de Walle Wanneer: 19 december om 10.15 uur
Mr. S.a. Voerman
Waar: Aula, Cobbenhagengebouw
Titel: The Normative Will. Practical Judgment as Volitional Interpretation
Mr. drs. F.H.j.g. brekelmans en mr. E.F.r. bink
Promotores: prof. G.C.G.J. van Roermund, prof. A.P.
Titel: Beeld en evenbeeld. Een uiteenzetting van Hollaks
Thomas
begrip van Hegels filosofie en diens metafysische gevolgtrek-
Wanneer: 10 december om 16.15 uur
kingen uit dat begrip
Waar: Aula, Cobbenhagengebouw
Promotor: prof. dr. P.G. Cobben Wanneer: 11 januari 2013 om 10.15 uur Waar: Aula, Cobbenhagengebouw
26
Prijzen en subsidies Beste Studies
Onderscheiding Mirjam van Reisen
In Elsevier Beste Studies 2012 die in oktober is verschenen
De regering van Liberia heeft de Golden Image Award
hebben de bachelor Communicatie- en Informatiewe-
toegekend aan prof. dr. Mirjam van Reisen. Van Reisen,
tenschappen en de master Filosofie een eerste positie
bijzonder hoogleraar aan de Tilburg School of Humani-
ingenomen. De studenten zijn vooral zeer te spreken
ties, ontving deze hoge onderscheiding voor haar onder-
over de faciliteiten en de docenten.
steuning van vrouwen bij het beĂŤindigen van conflicten
Liberal Arts and Sciences heeft van alle opleidingen aan
in Liberia en andere landen.
Tilburg University de hoogste score behaald. Jonge onderzoekers School of Humanities ontvangen Dissertatieprijs voor Lisette Mol
Veni-subsidie NWO
Lisette Mol heeft bij de Opening van Academisch Jaar de
Twee recent gepromoveerde onderzoekers van de Tilburg
tweede prijs voor de beste dissertatie in het academisch
School of Humanities mogen de komende drie jaar hun
jaar 2011-2012 ontvangen. Lisette Mol ontving de prijs
wetenschappelijke ideeĂŤn verder uitwerken dankzij een
voor haar dissertatie over het gebruik van gebaren in
Veni-subsidie van NWO. Dr. Kasper Juffermans on-
communicatie.
derzoekt de reizen en taal van Gambiaanse migranten naar/in/vanuit Athene en Libreville om zo globalisering,
Studenten Communicatie- en Informatiewetenschappen
migratie, ruimte en taal beter te begrijpen. Dr. Vanessa
winnen social media award Dienst Metro Amsterdam
Joosen bekijkt hoe volwassenheid vormgegeven wordt
De Dienst Metro van de gemeente Amsterdam heeft
in Nederlandse en Engelse kinderboeken sinds 1970, in
studenten Communicatie- en Informatiewetenschappen
vergelijking met tendensen uit o.a. de sociologie, age
gevraagd een social media campagne te bedenken om
studies en studies van kindbeelden.
het imago van de metro te verbeteren. De studenten uit Tilburg wonnen de award. Zij deden mee in het kader van het vak Social Media Marketing, gegeven door Marjolijn Antheunis en Alexander Schouten. Erik Borgman meest spraakmakende theoloog De prijs voor de meest spraakmakende theoloog ging dit jaar naar Erik Borgman, hoogleraar theologie van de religie aan de Tilburg School of Humanities.
27
Tilburg University School of Humanities Postbus 90153 5000 LE Tilburg T (013) 466 25 68 E humanities@tilburguniversity.edu I www.tilburguniversity.edu/nl/humanities
Colofon
Redactieadres
DANTE magazine is een cultureel en infor-
School of Humanities
matief magazine met een scherpe blik voor
Redactie DANTE
nieuwe ontwikkelingen in de geestesweten-
Postbus 90153
schappen in het algemeen en de School of
5000 LE Tilburg
Humanities van Tilburg University in het
tel. (013) 4662596
bijzonder. De aandacht gaat vooral uit naar
e-mail a.m.tan@tilburguniversity.nl
Tilburg University
opvallende onderzoeksprestaties en onderwijsinitiatieven van de facultaire departe-
Grafisch ontwerp
menten en naar actuele maatschappelijke
Beelenkamp ontwerpers, Tilburg
thema’s in het verlengde daarvan. Druk Redactie
Prismaprint, Tilburg
Veerle Draulans, Elma Dujso, Dana Filonova, Odile Heynders (hoofdredacteur),
Copyright
Liesbeth Hoeven, Hille van der Kaa, Frans
Overname van (delen) van artikelen is toe-
van Peperstraten, Annemeike Tan (eindre-
gestaan na schriftelijke toestemming van de
dacteur), Paul Vogt
redactie. Voor overname van illustraties en foto’s is toestemming van de maker vereist.
Overige medewerkers aan dit nummer Sander Bax, Donald Loose, Tom van Nuenen,
5e jaargang – nummer 1 – najaar 2012
Mirjam van Reisen, Willem Witteveen
Het volgende nummer verschijnt voorjaar 2013
Fotografie copyright Peter Hilz/Hollandse Hoogte (cover, p. 4), Paul Vogt (p. 12, p. 24), Tom van Nuenen (p. 20-24), S. de Wickere (p. 25)