Johannes van Biesen Burgemeesters en wethouders stellen mitsdien voor: I. hen te machtigen plannen te doen ontwerpen voor den bouw van ĂŠĂŠn openbare centrale school voor uitgebreid lager onderwijs met een zoodanig aantal klasse- en andere lokalen, dat daarin de plannen ter reorganisatie van het openbaar u. l. onderwijs verwezelijkt kunnen worden; Verslag van de zittingen van den Gemeenteraad van Arnhem; Zitting 17 februari 1930
1932/2000
School foto: Gemeente Archief Arnhem. hoekaanzicht entree anno 1932
Wonen op niveau Rouw & De Kock Architecten
In het spoor van Dudok
“Hoekaanzicht entree met uitstekende ronding van het trappenhuis�. Gemeente Archief, Arnhem 1932
Daadkrachtig rood Een monument van daadkrachtig rood gemeentebeheer “Een monument van daadkrachtig rood gemeentebeheer”. Zo jubelde de kop in het Volksblad voor Gelderland op 1 september 1932 bij de openstelling van de openbare school voor U.L.O. aan de Heselbergherweg. Met de bouw van de school had het gemeentebestuur onder de gedreven leiding van wethouder B. Bakker van de DE NIEUWE U.L.O.-SCHOOL IN HET VILLAPARK “DE BRAAMBERG”
Van den weg langs het Hazegrietje had men vroeger een schitterend uitzicht over de stad en de Betuwsche landen, omzoomd door den Rijn. Wij hebben nu een foto laten maken van het uitzicht, nu de nieuwe U.L.O.-school haar dakencomplex omhoogsteekt op een der hooge punten van het Braambergpark. De school onttrekt een groot deel van het van het schitterend panorama aan het oog. Het is haast onbegrijpelijk, dat men den bouw van de school op dit punt heeft doorgezet. Bijschrift onder geplaatste foto uit de Arnhemse Courant 11 februari 1932 Gemeente Archief, Arnhem
S.D.A.P. een gedurfd beleid gevoerd. Het aantal leerlingplaatsen voor deze vorm van onderwijs werd met de bouw van ‘de Heselberg’ in Arnhem met niet minder dan 50 % vergroot, terwijl de gemeente het risico liep bij onvolledige benutting van de school substantieel te moeten bijdragen aan het salaris van de boventallige leerkrachten. Een extra risicofactor vormde de ligging van de school die destijds aan de rand van de stad werd gebouwd. Om in dit probleem te voorzien en ook leerlingen van ver te kunnen aantrekken, was het schoolgebouw voorzien van een ruime fietsenkelder; een voor die tijd ongekende luxe. Wethouder Bakker heeft met de bouw van de school voor U.L.O. door muren en wanden moeten gaan. Niet alleen was er verzet tegen de omvang en de perifere ligging. In de raad rees ook heftig verzet tegen de verwachte hoge kosten die verband hielden met het heuvelachtige terrein en de aantasting van het natuurschoon. Direct na de opening bleek dat het in de raad fel omstreden besluit tot de bouw van de school geen nadelige gevolgen voor de gemeente zou hebben. De school is van meet af aan volledig bezet geweest. Niet in de laatste plaats zal dat gekomen zijn door het progressieve ontwerp in een zeer fraaie omgeving dat ook landelijk gezien de aandacht trok. In de vakbladen werd de school meermalen als voorbeeld van goede en moderne scholenbouw genoemd.
“De dakenlijn van de huizen accentueert de klimmende lijnen van de straat” Kruispunt Heselbergherweg en Cattenpoelseweg anno 1935 Gemeente Archief, Arnhem
ir. W. H. Lavooij, s a b• adviseurs voor ruimtelijke ordening BV
STADSNIEUWS.
VOLKSBLAD - DERDE BLAD DONDERDAG 1 SEPTEMBER 1932
Aanwinst voor het openbaar onderwijs Monument van daadkrachtig rood gemeentebeheer De nieuwe U. L. O. - school
Vrijheidsbonders waren slechte bezuinigingsadviseurs
Geen boventallige leerkrachten Arnhem, - donderdag. Wel scherp is de tegenstelling tusschen het beleid van het college, dat thans het roer van de stad in handen houdt en het vorige, waarin twee sociaal-democraten zitting hadden. Om ons nu maar tot het onderwijs te bepalen: in welke periode is er meer ten behoeve van het onderwijs aan de arbeidsjeugd tot stand gekomen als gedurende de jaren, dat een rode wethouder de portefeuille van onderwijs onder zijn beheer had? Deze gedachte drong zich aan ons op, toen wij dezer dagen een bezoek brachten aan de nieuwe centrale U.L.O.-school aan de Heselbegherweg, de laatst van een reeks onderwijsinrichtingen, waaraan de naam van onzen onderwijs-wethouder onverbrekelijk verbonden is. Het hoofd der school, de heer Janssen, was enthousiast over de nieuwe school. “Van de 18 klasselokalen zouden er onmiddellijk 17 in gebruik worden genomen” vertelde hij ons,” en het mooiste is, dat het de gemeente geen cent aan boventallige leerkrachten kosten zal. Niet minder dan 482 leerlingen zullen het eerste jaar aan deze school het onderwijs volgen”. “En heeft de ligging aan den rand van de stad dan geen nadeeligen invloed op het aantal leerlingen gehad?” vroegen wij. “Integendeel. het aantal leerlingen voor het openbare u.l.o. neemt voortdurend toe. In juli 1930, toen het uitgebreid lager onderwijs nog niet gecentraliseerd was, telde de gezamenlijke u.l.o.scholen er 322. Dat beteekent, dat het aantal leerlingen met niet minder dan 50 pct. toegenomen is. Het is deze belangrijke toename geweest, die het mogelijk maakte, dat van de zeventien leerkrachten er niet een voor rekening van de gemeente behoeft te komen. Onze nieuwe school heeft daardoor een doelmatige bezuiniging op onderwijsgebied - een bezuiniging, die nu eens niet gaat ten koste van het onderwijs zelf -
Slechte bezuinigingsapostelen. Wij vernamen omtrent deze bezuiniging cijfers, die in de tienduizenden liepen en dachten het onze van de drie Vrijheidsbonders, die in den raad tegen den bouw stelling genomen hadden. Alleen de liberale heer Blaupot ten Cate, onderwijskenner bij uitnemendheid, stemde er voor. Wat zijn de liberalen goede bezuinigingsadviseurs gebleken! De centrale u.l.o.-school kan geacht worden de grootste en de best ingerichte van geheel het land te zijn. Niet minder dan 18 klasselokalen telt het nieuwe schoolgebouw en een groot aantal aparte leslokalen. In den hoek, waar de beide vleugels, een lange en een korte, waaruit de schoolbouw bestaat, samenkomen, ligt gelijkvloers de kamer voor het hoofd der school, op de bovenverdieping een ruime docentenkamer. Men betreedt de school langs een langzaam hellend pad, dat van het hek bij het gymnastieklokaal naar den hoofdingang voert en wordt bij het binnengaan al onmiddellijk getroffen door de rustige, maar uiterst smaakvolle sfeer, die het geheele gebouw kenmerkt. De kamer van het hoofd heeft een Oregonpine betimmering en een modern ameublement van staal, dat een rustige werkkameratmosfeer schept, de inrichting is practisch en van een voornamen eenvoud. Als wij ons langs den breeden trap van Beiersch graniet naar de docentenkamer begeven treffen we daar dezelfde sobere entourage aan in de betimmering zijn de kasten voor de schoolbibliotheek, die in dit lokaal is gecentraliseerd, uitgespaard. De glorie van de school. Vlak tegenover dit vertrek bevindt zich de glorie van de school: het prachtige tropisch aquarium, waarin straks 130 visschen en vischjes in 22 soorten zullen zwemmen, dat 750 liter water kan bevatten en een eigen verwarming en luchttoevoer heeft. Op elke verdieping liggen negen klasselokalen, zes aan den langen en drie aan den korten vleugel.Ook bij de inrichting van deze lokalen is eenvoud gepaard aan goeden smaak.Maar het mooiste in de meeste der lokalen is het uitzicht ver over de stad heen. Zou er zoo van leeren wel veel komen de eerste twee, drie weken? Ook aan de hygiënische vezorging der leerlingen is groote aandacht besteed; bij de toiletten op elken gang bevinden zich fontein-
DE CENTRALE U. L . O.-SCHOOL
tjes die belangrijk bijdragen tot de hygiënische opvoeding. Voorts bevindt zich bij elken vleugel een leermiddelenkamer waar alles systematisch kan worden opgeborgen. Voorbeelden van goede schoolinrichting. Wonderen van moderne schoolinrichting zijn de beide teekenlokalen (dat voor lijnteekenen is tevens handenarbeidlokaal), het physicalokaal en het gymnastieklokaal. Het handenarbeidvertrek bevat 8 werkbanken en 3 lange tafels met bankschroeven, een prachtig gereedschaprek en een krullenhok onder den vloer. Met artistieken smaak en goed inzicht in de eischen van modern teekenonderwijs is het handteekenlokaal ingericht, dat twee modellentafels heeft en zeer practische teekenbankjes. Tusschen deze twee lokalen bevindt zich een ruime modellenkamer. Het physicalokaal, waarin de banken amphitheatersgewijs zijn geplaatst, heeft de groote demonstratietafel een zuurkast voor gevaarlijke chemische verbindingen, een welvoorziene instrumentenkast en een projectieapparaat, dat de beelden werpt op een wit muurvlak. Binnen een halve minuut maakt men dit lokaal volkomen donker. De gymnastiekzaal is voor elke turnvereeniging om te likkebaarden. Zij is van de modernste toestellen voorzien en biedt door de heldere kleuren waarin zij geschilderd is, een prettigen aanblik. De verlichting geschiedt door schijnwerpers, die aan de zoldering zijn bevestigd. Bij dit lokaal bevinden zich twee ruime kleedkamers, een voor jongens en een voor meisjes, met breede zitbanken en drie waschbakken, waarin ook de voeten een beurt kunnen krijgen. De rijwielbewaarplaats daaronder biedt plaats aan 180 fietsen. De verwarming in het gebouw geschiedt door middel van warmwatercirculatie. Drie groote ketels in den ruimen kelder zorgen voor het heete water dat door drie hoofdleidingen, die ook apart af te sluiten zijn, het gebouw doorgeleid wordt. Wie aan den bouw meewerkten. Aan de totstandkoming van dit prachtige schoolgebouw hebben velen meegewerkt. De hoofdleiding beruste bij den architect p.g. J. van Biesen, die in trouwe samenwerking met het hoofd der school van het gebouw gemaakt heeft wat er maar van te maken was. Het dagelijksch toezicht was opgedragen aan den opzichter A. Rietman, technisch ambtenaar van gemeentewerken, terwijl het door dezen gemeentedienst rechtstreeks uitgevoerde werk onder leiding stond vnn den heer van Egmond. De aannemer van het werk was H. Schipper te Wierden, met wie architect en opzichter op uistekende wijze hebben samengewerkt, het loodgieterswerk was opgedragen aan van der Wurf te Arnhem, de electrische installatie aan firma van Amersfoort. De firma van der berg en Tijhuis te Nijverdal leverden het gewapend beton, de firma Beha te den Haag de stalen ramen, Hollandia Deerns te Arnhem de centrale verwarming. De baksteen is uit de fabriek van Jurgens en van Loo, de gymnastiektoestellen zijn van Winter te Venlo, de lampen van W. J. Stokvis alhier en Gispen te Rotterdam, die ook de stalen meubelen leverde. De tuinaanleg geschiedde door den dienst van plantsoenen, de lichtaanleg door het gemeentelijk electriciteitsbedrijf. Het schilderwerk werd door gemeentewerken uitgevoerd.
OP DE BRAAMBERG Hedenmorgen officieel geopend.
Hedenmorgen heeft de officieele opening plaatsgehad van de centrale U. L. O.school aan de Heselbergherweg in tegenwoordigheid van een groot aantal belangstellenden, waaronder we opmerkten, den burgemeester van Arnhem, mr. de Monchy, de wethouders de heeren mr. Everts en Mijer, den oud-wethouder van onderwijs den heer Bakker, den heer Omloo, inspecteur l. o. den heer Erens, directeur Electrische Centrale, den heer Frederiks, directeur van den reiniginsdienst en plantsoenen, den heer Jebbink, vice-voorzitter van de commissie van toezicht op het l.o. dr. dr. Grabijn schoolarts en dr. van Aubel hulpschoolarts, den heer Bitter van den onderwijsraad, den heer de Vries, chef der afdeling onderwijs, alsmede vele vertegenwoordigers onderwijswereld. Toen allen in de gymnastiekzaal gezeten waren, sprak het hoofd der school de heer P. L. A. Janssen een kort openingswoord daarin gewag makend van de betekenis van dit ogenblik voor het Arnhemse onderwijs. De wethouder van onderwijs mr. B. H. Everts woord nemend herinnerde aan het raadsbesluit van 17 februari 1930 waarin tot bouw van deze school besloten werd en citeerde het praeadvies van het toenmalige college van B. en W. om aan te tonen welke gedachten dit college bezielden bij het doen van dit voorstel. Thans beleven we het gedenkwaardige ogenblik, dat het gebouw voltooid is. In de bijna twee en een half jaar die verloopen zijn is veel werk verricht gedragen door het besef, dat hier iets bijzonders werd gepresteerd. Spr. wees op de vele nieuwe systemen, die aan deze school zullen worden gevolgd. Aan het einde van het tweede leerjaar zal differentiatie van het onderwijs plaats vinden, in het derde jaar zal voor minder begaafden een afzonderlijke klasse gevormd worden. zoodat voor deze leerlingen toch nog een afgerond geheel zal worden verkregen, terwijl aan deze leerlingen een diploma zal worden uitgereikt. In dit gebouw zal het U. L. onderwijs in geheele nieuwe banen worden geleid. aan de tot standkoming van dit gebouw is gewerkt met de meeste toewijding, de meeste zorg en de meeste kennis. Een zeer toevallige omstandigheid is, dat het hoofd der school de heer Janssen op dezen dag het feit herdenkt, dat hij bijna 25 jaar bij het onderwijs werkzaam is geweest achtereenvolgens te Arnhem, Nijverdal, Beek bij Nijmegen, Arnhem, Hoorn en daarna in November 1922 keerde hij naar Arnhem terug als hoofd van school 8. Spr. hoopte dat de jubilaris zijn taak die voor hem een levenstaak is, aan deze nieuwe school zal beginnen, vol vertrouwen, met veel succes en met voldoening voor zijn toegewijden arbeid.
Spr. gaf tenslotte gaarne gevolg aan de hem door het gemeente-bestuur gegeven opdracht: om de school voor geopend te verklaren. De heer Omloo, tevens sprekend namens de hoofinspecteur, memoreerde de eerste besprekingen met den toenmaligen wethouder van onderwijs de heer Bakker. Spr. zeide vervolgens er van overtuigd te zijn, dat alle onderwijzers van deze school naar hun beste krachten zullen werken. Spr. wenschte den heer Janssen geluk met zijn jubileum en met deze school, terwijl hij het gemeentebestuur gelukwenschte met een schoolhoofd als den heer Janssen om van deze gelegenheid tevens gebruik te maken, de heeren Vreeken en van Aalderen te danken voor wat zij voor het U. L. O. hebben gedaan. De heer Lammers, sprekende namens de ouder-commissie zeide getroffen te zijn door het enthousiasme van den heer Janssen, dat aanstekelijk werkt op onderwijzers en de leerlingen, zelfs op de ouders. Vervolgens werd het woord gevoerd door den heer Jebbink en de commissie van toezicht en door den heer Bitter namens den onderwijsraad te Arnhem. In een uitvoerig betoog dankte de heer Janssen de verschillende sprekers, waarbij spr. wees, dat veel van de hem toegewaaide lof overgedragen moest worden naar de onderwijzers en naar zijn echtgenoote, die hem in alle moeilijkheden een grooten steun was. Uitvoerig releveerde spr. nog eens de voorgeschiedenis van de tot stand koming van deze school om vervolgens allen die daartoe hadden bijgedragen bij name te danken. Nadat koffie was rondgediend, was er gelegenheid de school te bezichtigen, waarna alle aanwezigen zich op het bordes vereenigden, waar door de Orion een geluidsfilmopname werd gemaakt, bij welke gelegenheid door den burgemeester en door den heer Janssen enkele woorden werden gesproken. Van zaterdagmiddag a.s. af wordt deze film in Rembrandt en Luxor Theater in Arnhem gedraaid.
Nieuwe Arnhemsche Courant, 1 september 1932 foto: P.g. B. Bakker, wethouder van onderwijs Koninklijke Bibliotheek, DenHaag Volksblad voor Gelderland, 1 september 1932, Gemeente Archief , Arnhem
Scholen in Arnhem A
rnhem had voor de oorlog op het gebied van openbare scholenbouw een naam te verliezen. Vanaf 1900 zijn er overal in de stad spraakmakende scholen gebouwd die een weerspiegeling zijn
van het progressieve gemeentelijke onderwijsbeleid. Opvallend daarbij is dat bijna uitsluitend architecten in gemeentedienst tekenden voor de ontwerpen. Het progressieve karakter van de scholen komt ook tot uiting in de architectuur. Met de bouw van scholen liep de gemeente voorop op het gebied van vormgeving. Het lijkt er op of de gemeentelijke dienst met de bouw van gemeentelijke opdrachten als scholen een voorbeeld wilde stellen. Zo verschijnen kort na de bouw van de beurs van Berlage in Arnhem de scholen van de gemeentelijk architect BOUWKUNDIG WEEKBLAD ARCHITECTURA Nr 25, 24 juni 1933, geheel gewijd aan de centrale u.l.o.-school Centrale Bibliotheek, Arnhem
Versteeg in zakelijke, ‘Berlagiaanse’ stijl. Voorbeelden daarvan zijn de Hogere Burgerschool in de Schoolstraat (1904), school 19 in de Spijkerstraat (1913) en school 20 aan het Verschuerplein (1915). Na de Eerste Wereldoorlog ontstaat er een zeer expressionistische bouwstijl, de Amsterdamse school. De ‘schoolvoorbeelden’ van deze stijl zijn de Creutzbergschool aan de Vijverlaan (1923) en de Witte School aan de Bronbeeklaan (1928). Als reactie op de Amsterdamse school ontstond in de jaren twintig een zeer sobere abstracte bouwstijl die werd getypeerd als de Nieuwe Zakelijkheid. De Arnhemse Buitenschool aan de Bosweg (1929) is hiervan het fraaiste voorbeeld.
Gedenksteen in het tochtportaal (opschrift: “Ter herinnering aan P.L.A. Janssen die als hoofd der school de stuwende kracht was bij de stichting van dit gebouw”)
ir. W. H. Lavooij, s a b• adviseurs voor ruimtelijke ordening BV
“Entree school 8”. Gemeente Archief, Arnhem 1932
“Eerste verdieping met zicht op de trapopgang met rechts het originele aquarium�. Gemeente Archief, Arnhem 1932
Dudok-stijl V
an Biesen, de architect van de Heselberg, komt in
in Arnhem, is hiervan een goed voorbeeld.
1920 in gemeentelijke dienst. Hij werkt intensief samen met Van Broekhuizen, de architect van
Van Biesen is als jong architect zeker beïnvloedt geweest door
onder andere de Witte School en de Arnhemse
het werk van Dudok bij het ontwerp van de Heselberg. Het is te
Buitenschool. Na diens ontslag in 1934 volgt Van Biesen hem
zien aan de gecomponeerde hoofdopzet van het gebouw met
op als gemeentelijk architect en is hij verantwoordelijk voor
de geprononceerde toegangspartij, het horizontale karakter van
nagenoeg alle gemeentelijke bouw tot aan de Tweede
de gevelindeling , het interieur met wederom horizontale accen-
Wereldoorlog. Het feit dat Van Biesen ongeveer zijn leven lang
ten in de gangen en trappenhuizen en het metselwerk dat is
in dienst is geweest van de gemeente Arnhem maakt dat zijn
opgebouwd uit horizontale lijnen die ontstaan door de toepas-
landelijke bekendheid beperkt is. Dat is gezien zijn staat van
sing van diepe lintvoegen en het ontbreken van stootvoegen.
dienst niet terecht. Niet alleen heeft hij een zeer groot aantal
Dankzij zijn grote dakvlakken en brede dakoverstekken heeft het
ontwerpen voor de gemeente gerealiseerd, zijn ontwerpen zijn
grote schoolgebouw een ingetogen, landelijk karakter. De hori-
bovendien van grote architectonische kwaliteit. De Heselberg is
zontale lijnen van het gebouw gaan een contrast aan met het
daarvan wellicht een van de beste voorbeelden.
heuvelachtige karakter van de omgeving. Dit heeft tot gevolg dat het schoolgebouw als het ware ‘loskomt’ van de omgeving die
Gemeentehuis Hilversum Willem Marinus Dudok, exterieur, 1924 http://www.greatbuildings.com
Het werk van Van Biesen wordt gekenmerkt door eenvoud en
zijn waarde volledig behoudt.
helderheid en past in de traditie van de moderne, nieuw zakelijke architectuur. Een van de grootste voorbeelden uit die tijd was
Navolging wil niet zeggen dat het werk van Van Biesen van min-
de architect Dudok die landelijk en internationaal bekend staat
dere betekenis is. De school aan de Heselbergweg is landelijk
als de architect van het raadhuis van Hilversum. Binnen de
gezien een van de beste voorbeelden van de moderne architec-
nieuw-zakelijke architectuurstroming ontwikkelt Dudok een
tuur van voor de oorlog: vooruitstrevend en een nationaal voor-
geheel eigen meer romantische bouwstijl waarin kubus-achtige
beeld op het gebied van scholenbouw, een bijzondere architec-
bouwdelen met elkaar worden vervlochten tot een ruimtelijke
tonisch ontwerp waarbij de strakke en sobere vormgeving zorgt
compositie. Later versoberd zijn bouwstijl zich. Aan het eind is
voor een passende invulling in de heuvelachtige en bosrijke
sprake van sobere composities van enkelvoudige bouwdelen.
omgeving.
Het kantoorgebouw van de Nederlanden van 1845 (nu Randstad) aan het Willemsplein, het enige bouwwerk van Dudok Gemeentehuis Hilversum Willem Marinus Dudok, interieur gang,1924 http://www.greatbuildings.com
ir. W. H. Lavooij, s a b• adviseurs voor ruimtelijke ordening BV
“Panorama gemaakt vanaf de Braamberg”
Unieke locatie A
rnhem op zijn mooist: majestueus boven de Dalweg en de Heselbergherweg ligt tegen de bossen op de Braamberg de voormalige ULO school, gebouwd in 1932. In architectuur refereert de school aan het werk van de Hilversumse stadsbouwmeester Willem Marinus Dudok (1884-1974) van wie de toenmalige ontwerper van de dienst Gemeentewerken Johannes van Biesen overduidelijk een grote
bewonderaar was. In de neo-plastische compositie van deze prachtige tweelaagse school is alles terug te vinden wat ook de architectuur van Dudok kenmerkt: een helder en strak geregisseerd spel van horizontale en verticale
detail: Trapleuning uitgevoerd in functioneel verchroomd staal.
volumes met een uitgekiende schaduwwerking, een geraffineerde detaillering, een kloeke, optimistische en betrouwbare uitstraling en een degelijk materiaalgebruik (metselwerk en staal). De gedramatiseerde entreepartij met de aangrenzende verticale accenten van trappenhuis en schoorsteen maakt onmiddellijk duidelijk hoe het gebouw is georganiseerd. Kleine verbijzonderingen zoals een hoog geplaatst balkon met luifel of gerende entreewanden geven schaal aan het gebouw. Gemeten vanaf het kruispunt van de Heselbergherweg en de Dalweg, ter hoogte van de entree van de Van Löben Selsschool, ligt het gebouw - een toekomstig rijksmonument - tien meter hoger, waardoor deze ruimtelijke compositie van Van Biesen extra imposant overkomt. Aan de achterzijde van het gebouw, die bereikt wordt via de Braamweg, treedt het tegenovergestelde effect op: als gevolg van het hoogteverschil van ruim twaalf meter tussen het kruispunt Braamweg/Heselbergherweg en de top van de Braamberg wordt het op het noorden gelegen plein (voormalig schoolplein) ervaren als een weinig natuurlijke inbreuk op de bosrijke helling van de Braamberg. detail: Gebogen betegeling; lambrizering accentueert horizontale belijning uitgevoerd in verglaasde gele Friese klinkers.
Het schoolgebouw verkeert in goede staat: veel historisch materiaal is in exterieur en interieur nog aanwezig. Binnen hebben onder meer de toevoeging van een vluchttrap en een forse reeks interne aanpassingen in lokalen en toiletgroepen voor wijziging van de monumentale kwaliteit gezorgd. In het exterieur vallen in dit verband vooral het nieuwe entreeportaal aan de pleinzijde en de gewijzigde en verhoogde oostelijke vleugel op: hoezeer ook geprobeerd is dit deel logisch aan te sluiten op de nog oorspronkelijke vleugel van de school, hier is de Dudok-achtige compositie uit balans geraakt. De stalen ramen in het gebouw zijn nog oorspronkelijk. Het oorspronkelijke kleurbeeld zal op basis van nader onderzoek moeten worden vastgesteld. Het krachtige beeld van de school aan de stadszijde - met het fraaie hoogopgaande halfronde trappenhuis en de schoorsteen met daaraan vast een ‘uitkijkpost’ met betonnen luifel - bepaalt in hoge mate de monumentale detail: Fonteintjes op de eerste verdieping flankeren het oorspronkelijk aanwezige aquarium.
uitstraling van het exterieur; de landschappelijke setting aan de stadszijde en de statige benadering via een lichtgebogen klimmend pad dragen daaraan in belangrijke mate bij. De schilddaken op de verschillende gebouwdelen zijn uitsluitend als deel van de architectonische vocabulaire gehanteerd en hebben op dit moment geen verdere functie. Aan de achterzijde is de architectuur soberder van aard. Alle hoofdruimten zijn gesitueerd aan de voorzijde, met alle voordelen van het riante uitzicht en de goede bezonning; de achterzijde herbergt hoofdzakelijk de verkeersstructuur. Architectonische hoogtepunten in het interieur zijn de entreehal en de gangen op begane grond en verdieping, met elkaar verbonden door het halfronde trappenhuis. Hier is de detaillering met lambrizeringen en haaks geplaatste muurtjes (garderobes) van geglazuurd metselwerk - koud, zonder stootvoegen tegen elkaar - en tegelvloeren met helderwitte banen en hardstenen details - nog volledig aanwezig. ir. C.M. Rouw BI BNA, Rouw & De Kock Architecten
detail: Mestselstructuur in de zogenaamde Noorse stijl. Koppeling van half en hele stenen zonder lintvoegen. Accentueert de horizontale belijning van de bouw.
“Ingang met hekwerk vanaf de Heselbergherweg�. Gemeente Archief, Arnhem 1932
Het concept U Klaslokaal, 1932 Gemeente Archief, Arnhem
Directiekamer ingericht met Gispen meubilair, 1932 Gemeente Archief, Arnhem
Tekenlokaal, 1932 Gemeente Archief, Arnhem
itgangspunt van het plan is primair het behoud en waar nodig herstellen van de monumentale waarde van het gebouw, zowel binnen als buiten. Daarvoor is nodig als basis bij de verdere uitwerking een goede bouwhistorische opname. Vanuit de woonkwaliteit van de omliggende buurten is uit volle overtuiging gekozen voor een hoogwaardige woonbestemming. Anders gezegd: de school wordt op een stille en zorgvuldige wijze getransformeerd in een bijzonder en aantrekkelijk appartementengebouw. Geen overlast voor de buurt door functies die extra verkeer of lawaai veroorzaken: alle componenten van het wonen (inclusief parkeren voor auto’s en fietsen) worden op eigen terrein en passend in en bij het monumentale gebouw efficiënt ingevoegd. Cruciaal is de landschappelijke inpassing van de op zich onaantrekkelijke parkeerfunktie grotendeels in een nieuw te maken groen talud dat aansluiting zoekt bij de helling van de Braamberg en door zijn verschijningsvorm kwaliteit geeft aan het nieuwe binnengebied. Bij de nadere uitwerking van het plan is uiteraard een landschappelijk concept vereist dat in kwaliteit en sfeer aansluit bij het toekomstig rijksmonument. Geheel in de lijn van Dudoks architectuur is gezocht naar een heldere ruimtelijke compositie. De belangrijkste stap daarin is het verwijderen van de westelijke verhoogde aanbouw en deze te vervangen door een nieuwe vierlaagse toevoeging, die zich zowel op de stads- als de landschapszijde oriënteert en een nieuwe impuls geeft aan de locatie. Ook vanwege een optimaal gebruik van deze toplocatie is voor deze impuls gekozen. Kort gezegd: aangrenzend aan het bestaande gebouw komt een nieuw ruimtelijk element met daarin grote appartementen, in architectuur aansluitend aan het toekomstige monument zonder daarvan een historiserende kopie of interpretatie te willen zijn. Door de uitgekiende positionering voegt dit nieuwe element zich vanzelfsprekend in de architectonische compositie en houdt de ruimtelijke ervaringen vanuit de directe omgeving intact. Vanuit dit nieuwe gebouw is er een panoramisch zicht op zowel de bosrijke omgeving aan de noordzijde als de stedelijke context aan de stadszijde. In een groen talud dat een logisch vervolg vormt van de helling van de Braamberg, is grotendeels het parkeren ‘verstopt’. De positionering van de nieuwbouw maakt tevens een goede bezonning van de op het noorden gelegen binnenruimte mogelijk. In het bestaande monumentale bestaande gebouw komen 19 appartementen, in grootte variërend van 90 tot 135 m2. Deze woningen voldoen aan de eisen die de huidige regelgeving voorschrijft (bouwverordening met inbegrip van bouwbesluit fase 2, brandweereisen, eisen bouwfysica o.a. geluidswering en energieprestatie). Alle appartementen zowel op de begane grond als de verdiepingen zijn tevens met de rolstoel bereikbaar. De appartementen sluiten aan op de nu reeds bestaande ruim bemeten hoofdstructuur van het gebouw, waardoor de kenmerkende en hoogwaardige gang- en trapstructuur optimaal wordt benut en het exclusieve karakter van dit woongebouw wordt benadrukt. Nieuwe toevoegingen binnen dit toekomstige rijksmonument
Topografische kaart van de Heselberg Topografische Dienst , Emmen kaart 40b ISBN 90-350-0401-9
zijn helder afleesbaar. De ruimtelijke impuls aan de westzijde van het gebouw bestaat uit 7 nieuwe appartementen met een oppervlakte van 152 m2. In totaal biedt de locatie straks dus plaats aan 26 appartementen. Cruciaal voor de beleving van het toekomstige monument is dat de hoofdingang en de aansluitende gangstructuur van het bestaande gebouw door alle bewoners en bezoekers wordt gebruikt. In de directe nabijheid van de monumentale ingang aan de voorzijde wordt lift en een voorziening voor postkasten (in tochtportaal) gemaakt. De tweede ingang - voor eigenaren en bezoekers met de auto - bevindt zich aan de achterzijde, via een beveiligde en afsluitbare doorgangspoort, compleet met monumentale verlichting en videobewaking. Bij deze toegang tot het gebouw is een hellingbaan conform ‘Geboden Toegang’ voorzien. Parkeren wordt geheel opgelost op eigen terrein, waarbij een parkeernorm is aangehouden van bijna 1,7 parkeerplaats per woning. Het aantal parkeerplaatsen bedraagt totaal 44 stuks, waarvan 6 garages onder de nieuwbouw. Afzonderlijke bergingen voor de appartementen en centrale ruimten voor afvalcontainers zijn eveneens in het complex geïntegreerd: voor de appartementen in het bestaande gebouw in het souterrain van de meest oostelijke vleugel (bereikbaar gemaakt van binnenuit), voor de appartementen in de nieuwbouw in de onderste bouwlaag, onzichtbaar in het talud. ir. C.M. Rouw BI BNA, Rouw & De Kock Architecten
“Trappenhuis; detail van het centrale scharnierpunt van de L-vormige bouw�.
De bestaande bouw D
e woningtypen zijn afgestemd op de bestaande randvoorwaarden (monumentale aspecten, bestaand casco). Verder speelt de oriëntatie en typologie van de aanwezige, vaak hoge ruimten een belangrijke rol: een bijzonder gebouw vraagt om bijzondere woningen. Ruggegraat van het plan vormt de aanwezige, ruim bemeten verkeersstructuur, waaraan op een centraal punt een liftvoorziening is toegevoegd. Tevens is in deze bestaande gangstructuur een drietal secundaire ijle stalen trappen toegevoegd die zorgen voor adequate vluchtwegen en een betere routing in functionele en sociale zin. Bijkomend voordeel is dat de nu aanwezige haaks geplaatste muurtjes een logische rol gaan spelen in het gehele concept. De secundaire trappen optimaliseren bovendien een toegevoegde interne en sociaal veilige route van en naar de afzonderlijke bergingen en centrale ruimte voor afvalcontainers. Alle woningen beschikken over eigen, afzonderlijk regelbare energiezuinige installaties incl. eigen meterkast. Om op een programmatisch en economisch verantwoorde wijze hoogwaardige woningen in het monumentale complex onder te brengen vindt een aantal aanpassingen in het bestaande gebouw plaats:
diverse aanhelingen/reparaties uit te kunnen voeren. π Aanpassingen van de draagstructuur tussen de diverse lokalen op de begane grond: deels al aanwezig. π Gebruik van alle ruimten in de diverse kapverdiepingen met behoud van zoveel mogelijk van de bestaande structuur. π Verwijderen van het platte dak bovenop het monumentale trappenhuis. Door deze ingreep kan een spectaculaire buitenruimte voor appartement type Zon worden gerealiseerd. Gekozen is voor het handhaven van het abstracte beeld vanuit de stad (zo min mogelijk de individuele woningen zichtbaar maken, ook in de nieuwbouw): om die reden is o.a. ook afgezien van het maken van een dakterras op de huidige directiekamer en van balkons aan de gevels. π Het maken van 5 stuks doorgangen in de noordelijke zijgevel van de gymnastiekzaal; dit betreft de toegangen tot de appartementen type Studio in dit gebouwdeel.
π Herstel oorspronkelijke kapvorm van korte vleugel conform plan Van Biesen.
Polaroid trappenhuis
π Herstel verlichting, klok en drinkfonteintjes is de gangen en de overloop. Deze interieurelementen horen bij dit monumentale bijzondere woongebouw. π Herstel oorspronkelijke externe trappartij (na sloop latere aanbouw) aan de zijde van de binnenplaats, aangevuld met hellingbaan volgens ‘Geboden Toegang’. π Herstel oorspronkelijke toiletgroep/werkkast t.p.v. huidige vluchttrap op de begane grond: door een ander concept voor de vluchtweg kan de oorspronkelijke toiletgroep/werkkast hier worden teruggebracht. Deze ruimten krijgen in het gebouw bestemmingen als werkkast, kast van ‘Vereniging van Eigenaren’, leidingschachten, liftmachinekamer, etc. π Toevoegen verlichting exterieur als ondersteuning van de architectuur: het gebogen pad van de hoofdentree wordt voorzien van een reeks in de bestrating opgenomen armaturen, waarmee ‘s avonds een sociaal veilige en bijzondere wandeling naar de entree is gegarandeerd. Bij de entree aan de achterzijde wordt een nieuwe poort gemaakt die is voorzien van: videobewaking, een verticale verlichting, een schuifhek. Op de kop van het bestaande trappenhuis komt in plaats van de oorspronkelijke vlaggestok een verticale stalen spriet die aan het uiteinde is voorzien een verticale lineaire verlichting. π Toevoegen van een liftvoorziening, in grootte/capaciteit passend bij de nagestreefde woonkwaliteit en bij de regelgeving. Vanwege het behoud van de monumentale gevels is deze bewust intern geplaatst. π Vluchttrappen in de gangen. Hiertoe is een viertal rechthoekige sparingen in de bestaande verdiepingvloeren gemaakt Uitkomende tegels worden gebruikt om elders
Polaroid lambrizering
π Maken van een interne verbinding tussen de gangstructuur begane grond en de kelder onder de gymzaal waarin ondergebracht de bergingen en de centrale afvalcontainerruimte van de appartementen in het bestaande gebouw. Dit vindt plaats op een locatie waar al diverse ingrepen hebben plaatsgevonden en geen oorspronkelijk materiaal meer aanwezig is. Deze koppeling wordt nodig geacht op een sociaal veilige en klimaatongevoelige verbinding tussen de appartementen en bergingen (fietsen) tot stand te brengen. ir. C.M. Rouw BI BNA, Rouw & De Kock Architecten
De appartementen
Polaroid garderobe
Polaroid hal beneden
TYPE
AANTAL
Loft
2
TYPERING Hoog appartement (vrije hoogte ca. 3.50 meter) op de begane grond met een gevel-
m2
SITUERING
138 m
2
breedte van ruim 20.00 meter; open plattegrond met meerdere indelingsmogelijkheden,
EXTRA
Zuidoost- en
Loggia 12 m2 (ter breedte van 1 travee),
zuidwestgevel.
verbonden via schuifdeuren met appartement
variërend van geheel open tot ‘traditioneel’(met 2 ruime separate slaapkamers; keuken aan corridorzijde. TYPE
AANTAL
Loft plus
1
TYPERING Hoog appartement (vrije hoogte ca. 3.50 meter) op de begane grond met een gevel-
m2
SITUERING
143 m2
breedte van ruim 20.00 meter; open plattegrond met meerdere indelingsmogelijkheden,
Zuidoost- en
EXTRA 1 stuks met extra ruimte van 5 m2 (Loft plus).
zuidwestgevel.
variërend van geheel open tot ‘traditioneel’(met 2 ruime separate slaapkamers; keuken aan corridorzijde. TYPE Maisonnette
AANTAL 9
TYPERING Een appartement over twee lagen.
m2
SITUERING
90 m
2
Vrije verdiepingshoogte woon- en entreelaag 3.45 meter; slaapkamers in de kap;
EXTRA
Zuidoost- en
De beide appartementen type Maisonnette aan
zuidwestgevel.
de uiteinden van de gangen hebben een
gevelbreedte van 7.00 meter; open woonkamer/keuken van 34 m2; compacte spiltrap
enigszins aangepaste plattegrond.
naar verdieping; woningbreed terras van 15 m2. TYPE Studio
AANTAL 5
TYPERING Drielaags woningtype met open plattegrond met vide (vrije hoogte ca 5,40 meter),
m2
SITUERING
95 m
2
Zuidoostgevel.
EXTRA 1 stuks type Studio heeft een extra kamer van 20 m2 op de begane grond.
bereikbaar vanaf Braamweg; begane grond 40 m2 (woonkamer/keuken, toilet, trap, meterkast); insteekverdieping (opties: slaapkamer/werkkamer/woonkeuken): ca. 30 m2; kap met slaapkamer en badkamer: ca. 25 m2; terras op begane grond aan gemeenschappelijk groengebied, op het zuiden. TYPE Terras
AANTAL
TYPERING
1
Hoekappartement direct bij ingang vanaf Braamweg; groot eigen terras. Hoge woonkamer (ca. 5.00 meter) en grote woonkeuken (optioneel: insteekverdieping in woonkamer met
m2
SITUERING
115 m2
Noordoostgevel.
EXTRA Hergebruik bestaand overdekt terras.
(excl. entresol).
extra oppervlakte van 15 m ). 2
TYPE Zon
AANTAL
TYPERING
m2
1
Een drielaags appartement met zolder, met een spectaculaire buitenruimte; gelegen boven
120 m
de monumentale ingang; uitzicht op de stad; optimale privacy.
SITUERING 2
Zuidwestgevel
EXTRA Zonneterras van 32 m2 boven monumentaal trappenhuis (dak wordt verwijderd) en uitkijk
(excl. zolder).
over de stad vanaf balkon met luifel.
TYPE Panorama
AANTAL
TYPERING
m2
7
Nieuwe appartementen van hoog nivo in een vierlaags gebouw; panoramisch uitzicht op
152 m2
stad of landschap; eigen liftvoorziening.
SITUERING Driezijdig.
EXTRA Grote verdiepinghoogte (3.00 meter); parkeervoorziening binnendoor bereikbaar/ 6 garages beschikbaar.
TOTAAL
N.B.
26
Alle oppervlakten van appartementen zijn aangegeven excl. buitenruimte.
ca. 3000 m2
4.
10.
3.
3.
2.
Br aa mw eg
3.
8.
2.
5. 1.
6.
RENVOOI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
Entree Gemeenschappelijke verkeersruimte Parkeren Bergingen Type Loft Type Studio Type Maisonnette Type Terras Type Zon
10. Panorama
Begane grondniveau
Kelderniveau
N
0
1
2
3
4
5
10 m
10.
7.
2.
overdekt terras
26m2
9.
7.
8.
6.
6.
RENVOOI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
Entree Gemeenschappelijke verkeersruimte Parkeren Bergingen Type Loft Type Studio Type Maisonnette Type Terras Type Zon
10. Panorama
Niveau 1e verdieping
Niveau tussenverdieping
N
0
1
2
3
4
5
10 m
10.
7.
7.
9.
RENVOOI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
Entree Gemeenschappelijke verkeersruimte Parkeren Bergingen Type Loft Type Studio Type Maisonnette Type Terras Type Zon
10. Panorama
Niveau 2e verdieping
N
0
1
2
3
4
5
10 m
Doorsneden Studio, Loft en Maisonnette
5400 + P
2700 + P 4140 + P
Peil
Peil 600 - P
Type Studio: schaal 1:200
Type Loft en Maisonnette: schaal 1:200
Plattegronden Loft, Maisonnette, Studio en Panorama
6
3 8
2
1 2
6
2 5
4
4 2
2
8
1
2
MAISONNETTE
1e verdieping
2e verdieping
Renvooi:
2
3
LOFT
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
0
Entree Verblijfsruimte Buitenruimte Sanitaire ruimte Verkeersruimte Bergruimte/CV Vide Gemeenschappelijke verkeersruimte
1
2
3
4
5
10 m
0
Renvooi: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
1
2
3
4
Entree Verblijfsruimte Buitenruimte Sanitaire ruimte Verkeersruimte Bergruimte/CV Vide Gemeenschappelijke verkeersruimte
5
10 m
PANORAMA
STUDIO 3
2
7 5 4 2
6
2
2 2
3
4
1 5
2 1
1e verdieping
8
Tussenverdieping
6
Begane grond
Noordoostgevel NOORDOOSTGEVEL
0
1
2
3
4
5
10 m
Polaroid uitzicht vanaf de Cattenpoelseweg
Zuidoostgevel ZUIDOOSTGEVEL
0
1
2
3
4
5
10 m
ZUIDWESTGEVEL
0
1
2
3
4
5
10 m
Plananalyse
CONCEPT
MONUMENTALE KWALITEIT
ORIﾃ起TATIE
ONTSLUITING
STRUCTUUR
“Uitzicht over de stad vanaf het kleine overkapte balkon op de tweede verdieping�.
Ballast Nedam Woningbouw H
et herontwikkelen van oude gebouwen heeft in ons land steeds nadrukkelijker de aandacht, met name binnen de steden, waar bouwgrond en fraaie historische panden haast even schaars zijn. Oude kerkgebouwen, kloosters, kazernes, ziekenhuizen en industriële complexen krijgen nieuwe
bestemmingen en worden opnieuw gebruikt voor wonen en werken. Hiermee krijgen deze gebouwen als het ware een ‘nieuw leven’ en wordt niet alleen aan de gebouwen zelf maar ook aan hun omgeving een vernieuwende impuls gegeven. In het middelpunt van deze ontwikkelingen, past naar onze opvatting een actieve rol van de allround bouwer die Ballast Nedam is. De technische kwaliteiten van het uitvoerend bouwbedrijf spelen bij herontwikkelingen een belangrijke rol. Anders dan bij de meeste reguliere nieuwbouwprojecten moeten complexe bouwfysische, Polaroid uitzicht balkon
akoestische en constructieve problemen opgelost worden. Ook wordt de creativiteit en zorgvuldigheid van de ontwikkelaar bij herontwikkelingen sterk op de proef gesteld. Het op succesvolle en verantwoorde wijze veranderen van het gebruik van de vaak prachtige panden is een ingewikkelde opgave. Allereerst gaat het erom precies het juiste team voor de opgave samen te stellen. Bij het ontwikkelen van de visie voor het schoolgebouw aan de Heselbergherweg in Arnhem is bijvoorbeeld zorgvuldig stilgestaan bij de keuze van de architect, de bouwfysicus, en diverse adviseurs op het gebied van bijvoorbeeld de brandveiligheid. Vervolgens dient ook een uitgebreide historische analyse te worden uitgevoerd met het doel onze kennis van het gebouw te vergroten en ontwerpbeslissingen weloverwogen te kunnen nemen.
Herontwikkeling Projecten als de school aan de Heselbergherweg vormen een inspirerende en intellectuele uitdaging. Ballast Nedam heeft zich daarom al enige jaren geleden tot doel gesteld een specialisme te ontwikkelen voor dit type projecten en heeft hiermee inmiddels al een reeks succesvolle resultaten bereikt. De samenwerking tussen diverse zelfstandig opererende bedrijfsonderdelen uit ons concern zoals ontwikkeling, engineering (met een eigen afdeling stedenbouw), milieutechniek, infrastructuur, utiliteitsbouw en woningbouw dragen bij aan dit succes. Ballast Nedam is een wereldwijd opererend ontwikkelend bouwconcern met een jaaromzet van ca. 5 miljard gulden, met activiteiten in nagenoeg alle takken van de bouwnijverheid. Ons specialisme bestaat eruit ingewikkelde projecten, zoals de Canadian crossway brug, de Heinenoordtunnel, de aanleg van het eiland IJburg of de Millenniumtoren in Rotterdam zonder veel ‘lawaai in de markt’ succesvol te ontwikkelen en te bouwen. Met respect voor het milieu en de omgeving streven wij na onze opdrachtgevers en eindgebruikers niet alleen tevreden te Polaroid achteringang
stellen maar net als onszelf enthousiast te maken voor onze projecten. Ir. M. van der Plas, Commercieel manager
Polaroid bovenbouw achteringang
Wonen op niveau Met dank aan: Gemeente Archief, Arnhem Centrale Bibliotheek, Arnhem Koninklijke Bibliotheek, Den Haag dhr. ir. W. H. Lavooij, s a b •, Arnhem dhr. J. Wessels, Dienst Stadsontwikkeling, Arnhem dhr. Rooding, afd. Ruimtelijke Ordening, Arnhem dhr. A.B.W. ten Barga, Mozaïk College, Arnhem dhr. P. R. Doekes, Copy dhr. P. Westervoorde, Filmmuseum dhr. E. Kaptein, RVD Den Haag De huidige bewoners van het pand
Initiator: Ballast Nedam Woningbouw
Ballast Nedam Woningbouw
Zuid-Oost
Hoofdkantoor
Cargadoorweg 10, 6541 BT Nijmegen
Planetenbaan 70
Postbus 91, 6500 AB Nijmegen
Postbus 1133, 3600 BC Maarssen telefoon: (0346) 586 666
telefoon: (024) 373 13 77
fax: (0346) 569 402
fax: (024) 377 69 27 Literatuur: Johannes van Biesen, Architect van de Gemeente Arnhem, J. Vredenberg Arnhemse Monumentenreeks deel 6, 1999 Scholen, Honderdvijftig jaar scholenbouw in Arnhem, P. Dijkerman Arnhemse Monumentenreeks deel 3, 1997 Bouwkundig weekblad Architectura nr. 24, 1933
http://www.wonenincuijk.nl
West
Rouw & De Kock Architecten
Architect:
Boterdiep 48
Rouw & De Kock Architecten
Postbus 9095, 3007 AB Rotterdam
Veersteiger 2 3311 AS Dordrecht
telefoon: (010) 292 16 66 fax: (010) 479 41 46
telefoon (078) 613 46 45 fax (078) 613 76 80 E-mail r&dk.architecten@worldonline.nl
Arnhemsche Courant 1932 Nieuwe Arnhemsche Courant 1932 Volksblad voor Gelderland 1932
Research, concept en vormgeving:
Verslag van de zittingen van den Gemeenteraad van Arnhem 1930 t/m 1936
6828 GT, Arnhem
Tol produkties, grafische vormgeving Schoolstraat 29
telefoon: (026) 445 37 76 Teksten: ir. W. H. Lavooij, directeur, s a b • adviseurs voor ruimtelijke ordening BV
fax: (026) 445 31 32 E-mail: atol@universal.nl Drukwerk:
ir. C.M. Rouw BI BNA, Rouw & De Kock Architecten
Ballast Nedam Woningbouw
Talens Tekst & BEELD, Arnhem
Ballast Nedam Woningbouw Zuid Limburglaan 36 Postbus 147, 5600 AC Eindhoven telefoon: (040) 266 12 66 fax: (040) 255 19 35 Ballast Nedam Woningbouw Midden Burgemeester Verderlaan 17 Postbus 8353, 3503 RJ Utrecht telefoon: (030) 662 94 00 fax: (030) 666 74 22
ir. M. van der Plas, Commercieel Manager Zuid-Oost Ballast Nedam Woningbouw
Ballast Nedam Woningbouw Fundament voor de toekomst