Abdulhamit Avşar - Azerbaycan Yazıları

ABDULHAMİT AVŞAR

AZ8RBAYCAN YAZILAR! "Bakü'den Görünen Türk Dünyası"

MF.Axundcv adına �rbaycan MHll Kitabxanası

l"'llı ismat ... .... . ..-

BAK.1 -2007

BBK 12.7 A-22

Ön sözün müallili: Nizami Cafarov AMEA-nın muxbir uzvu, professor, millaı vakil i Elmi redaktor:

Fethi GEDİKLİ Türkiye Cumhuriyeıi Büyükelçiliği, Kültür ve Tanıtma Müşaviri, Dosent doktor Ediıor, Badii va texniki redaktor:

Halil ÖZTÜRK Naşriyyatın direkıoru:

Zahid MaMMaDRZAYEV

A-22

Abdulhamit Avşar, Azarbaycan Yazıları, Qismat, Bakı, 2006, 328 s<ıhifa.

Taqdim edilen kitab, an awaı Azerbaycan va Türkiye ol· maqla Türk dünyasını maraqlandıran va müxlalif mövzüla­ ra hasr edilen maqalalardan yaranan bir eserdir. Azar. baycanın müxlalil jurnal va qazetlarinda çap olunmuş bu maqalalarda, Türk dünyasının müxtalif maselalari, beynal· xalq münasibatlari va bunların Türk dünyasının an böyük va vacib şaharlarindan biri olan Bakıdan nece göründüyü ortaya qoyulmuşdur.

A

1207000000 M-085-49·07

IO Qismat, 2007

AZ6RBA YCAN YAZILARI

�ı=

ÖN SÖZ

_A bdulhamit

ikinci adı

Avşarın "Azerbaycan yazıları"nın "Baküden görünen fürk dünyası', fikrimca, bu

yazıların ideya- mazmununu yalnız kifayat qadar aydın ifada etmakla bitmir, eyni zamanda yazarın düşünca-ya­ radıcılıq amacını aks etdirir. Har hansı şübhali münasibat göranda böyük bir casaratla

"Hayır, biz fürküz!"

deyan

Abdulhamit Avşar Azarbaycanda TRT tamsilçisi olaraq çalışdığı illarda özünü böyük türk millatinin an dayarli öv­ ladlarından biri olduğunu göstarmiş; türk dünyasının Azarbaycanda, Azarbaycanın isa türk dünyasında tanın­ ması üçün alindan galani etmişdir. Onun hazırladığı tele­ viziya filmleri, verilişleri, Azarbaycanın müxtalif matbuat orqanlarında yayınladığı maqalalar, xüsusila

istiqlal müharibesinde Azerbaycan türkleri"

"Türkiyenin

kitabı öz mü­

allifina böyük hörmat (va şöhrat!) qazandırmışdır.

Abdulhamit Avşar bir-birindan çox farqlanan konu­ lara (siyasatdan kültüra qadar) müraciat etsa da, onun bütün yazılarının ideoloji coğrafiyası türklük-türk dünyası­ dır. Va o, analitik intellekti, yüksak kültürü, çalışqanlığı ila sadaca bir türk övladı olmaqdan çıxaraq, türk mücahidi­ na çevrilmişdir ... Man qürur duyuram ki, Abdulhamit ba­ yin ilk gancliyindan, balka da, cocuqluğundan (daha doğ­ rusu, dada-babalarından!) galan türklük sevdası, milli man­ lik hisslari Azarbaycanda daha da güclandi, daha da bö: yük miqyas aldı. 61i bay Hüseynzadanin, 6hmad bay Ağa3

AZ0RBA YCAN YAZILARI

oğlunun, 8hmad Cafaroğlunun (va Birinci Türkoloji qurultayı!) Vatani hala ganc olan Abdulhamit baya öz ide­ alları uğrunda mübariza aparmaq üçün böyük manavi enerji vermali idi ... Va verdi!..

"Azarbaycan yazıları· takca Azarbaycan oxucusuna ünvanlanmamışdır, onların hadafi türk dünyası, ümuman dünyadır. Bu yazılardakı bol informasiya, takzibedilmaz mantiq, tasirli emosiya yazarın yüksak peşakarlığının na­ ticasidir.

Man amin idim ki, müallifin "Türkiyanin istiqlal müha­ ribasinda Azarbaycan türklari', "Aydınların gözüyla Azar­ baycan türklari (Ziyalılarla Kültür Gazilari)' kitablarının ardınca "Azarbaycan yazıları (Baküdan görünan türk dün­ yası)" da galmali idi... Va ona da aminam ki, Azarbay­ canda çalışdığı illar manim aziz dostum, maslakdaşım Abdulhamit Avşarın hayatında, türklük mücadilasinda an faxaratli illar olaraq qalacaqdır. .. o

Prof. Dr. Nizami Cafarov

4

·

AZaRBAYCAN YAZILARI =-e=.

SUNUŞ

__Azarbaycan, açıq-aydın görüldüyü kimi, yenidan

fonnalaşan yeni geopolitik quruluşun an önamli mehvar ölkalarindan biri olma istiqamatindadir. Süratla beynalxalq enerji qovşaqlarından birina çevrilmekda olan bu qardaş ölka, eyni bir zamanda, galacak super güclarin mübariza meydanına dönmekda olan Orta Asiya, Orta Şarq ila Garb arasında müntazam alaqa saxlanmasını asanlaşdıran mü­ hüm coğrafi mövqeya sahib bulunmaqdadır.

Azarbaycan beynalxalq alamda sahib olduğu bu ge­ opolitik va geostratejik coğrafi mövqe ile yanaşı Türk dün­ yası üçün da son daraca önamli bir ölkadir. Bu, ham onun özünün Türk dünyasında nüfuz sahibi ölkalardan biri ol­ ması, ham da yüz illar boyu, böyük miqyasda, alaqalari ka­ silmiş halda yaşayan Türkistan (Orta Asiya) ila Türkiya ara­ sında bir körpü rolu oynaması ila bağlıdır. Azarbaycan coğrafi bir körpüdür, çünkü Anadolu ila Orta Asiya ara­ sında kontinental bir bütövlük yaradır; madaniyyat körpü­ südür, çünki bu iki coğrafiyanı an yaxşı anlayıp dark eda bilan bir tarixi bazisa malikdir. Bu manada bu coğrafiya­ dan hadisalari müşahida etmayin, digar türk coğrafiyala­ rını va dünyanın bu coğrafiyalar haqqında na düşündü­ yünü va görüşünü aydınlaştırmak baxımından önamli ol­ duğunu demak mümkündür.

81inizdaki bu kitab, mahz bela bir coğrafiyadan va bu­ ranın yaratdığı imkandan faydalanaraq dayarlandirilan va qalama alınan müxtalif maqalalarin toplusudur.

5

'Karabağ

SUrgürıJsti've"Ct1ytoı&CtJJlıant1.'3S'tıdakı)Vfin<IJ/ı.r­ BiC maqel9IMnltln baŞ(lll. Q8l8n \'Blılem, OOlnek ohr lıi.hemısıAzerbf.ycarıclaçııcaııı&ut"'ıurrellerdaya· yımUırnışdır_Buyezıleıla9SBSl'lll!YZlloliıra:ı,raı\ar· bayı;:an"'TCırkiy9başcaolmaqllTjrkdU'ıyasının miiıı­ ıeiln8$111&1eme,yaday;ınebupe�ıvd&rdiınya·

dllkı çeşıtlı '1Ddis6ltlf9 twıış ab oluMıuşôır.

Kıtep iltı 8118 bOmed&n ılllteldn: Bııinei tOkne 'S25-

C1 QBzef ve "Yom· ıumııı beşdD otıııacla.miıııt&lıl Azer· baycarıqazetv&jumııllen il9TUrtiyömı d�nya mıqyasın·

dam�r�refıyavııke:pJumalı "Arlas'cla:tayımlanan

"K/JnNgSiirgiri9d' başlıqlı �ve "Ctı)flurkı Ceytıa11 a11JSmdJJJtı )lllB" nctıir·BTC bai!ıı;jlı �mı ihele "Ceytı:n!anCey­ hwtll" beyn&b:alc smp:ıziııma ıeqdm edi&n

edir.bı::ıbOlnaya"YepfKUŞ81r'qıTŞaqJ)'9fl!IBTııı1cuaz

Kı:ŞtKırJ"başıqlıyazıtBnbeşqa. "Kadrİ:;nıner."ınıası ile "Zaman AzMJaycıın' gezeliıde leqr� ıki il er.ıınde

tıerhelleq&lemeeluıenıııoq3elefdeıMr Di09rıaıddaı,ıtıuıpdelııye..ıılaryeyımı.ıdığıqezet Y811Jıııalarıletıensılıiıt:�rn;şredıknişdis8ki­ lllbda ela eyni şekikb wıritTı�ir. Bel91iı.le tıem ımqalB­ le nn oıııııaı tıeına sadiqqelrnlı)eç:ahşı mı�. eyni zsıımı­ da.i kıqaıdaşıatıaırlnbir eıadeokresıse{ılııımışdır.

Buradabirı:ehetixıJs.ısielenıkqayCetnekistv/İ· ıem.H&rÇal'ldqaleımıçcı:ııM;:ıkyaşdaik;ınalirıearıııış:ıe •irsusileı.mıYersrtetd&olllduQumilllrdarıbaş1ayıbyazdı·

OımDrı;J:ı•mııoaliirn.e mieıışdrmanıTlllu>wakırnı::ıı.· 1911 queı w ıuınallerda de�edilmış w Tirrlciy�. mal­ bual-Siyaw.m;;nauıaııanmcrıZl&llldaelmımehıye1bbir krlabımdeııeşrc*Jnıııuşturarrımad9yebı&remlıi.o\.z&r· tıa;ıcaınıınimye.t1çıh&yabmınR1lınoıı•lıilometrdır&k· lamdenbinOl'Tl.IŞ1u·.

Surıınıın&lıerriyyatliqeynaQını.

buıaM $8ba$1adıClmg(ııdenetbaren119�11118y9 çalıijlı�mtaaiyyeılarlayeıcındanrNnı$ınıb<l&ısl&tve·

lij(lVlll'l3fbiri'119-.riıçWl:ar<lsnbırdosleçı9YJİlarıA.zl!f· bııymıı1'1181bı.atının�k�nı1js.,sıolenıqqeyd emeııis1ııyirıın.Buyuınmaraqv9dzl&.ıı:pzE1vaııeı· Jı�ısatıesınd9m&rııcesııretlllndır.livalıuradaki1abadlll:d edılflıı·oya bırçoıyaıının q<llo'll9alnma· sınaruhlaııdııdı.Eıı.ıagOıa.:ıaşda"525-0Q9Z61" rediıklo."URoşaı:IMiıc>O, ·zsınaııAtoroa)CRll""qazetnıın DaŞ recexıoru Enes Gansev31 ı1e al!IŞ(lııma yazıııırımı ·rom· �rraıınaa yayınıayan TlllklfG Meoa· nyyeı va Tanıuna n.:ışavır dmenlıbkl� FellılGedkli _.ı.

11>11k11,ya.ıı1tı·11ıwtJ.ıncMıılıUIU11q&olvı:ııuneıııeh­ Wıl11111li1. -edı!.kbılaıırııı. qımııl&nJ&ki dOlıLıınnııı ııış.k· kjretnıııyirıziıın9to<ı:bılı11111.Yl!llflbul8f9kkiiri:m"8

ed*1"ıepıı

.. baş

seı�h

tukJUıbı\·aymı.mıı,..,ıak&:ılF•!U!l<(lın':Jısnelt.kltbu aırıı�·rWısahııblenlCe11Czııi1<'18ZııhıdMarımo9"zay;ı

""''· So:ıdıırııqbunuc;;ıycloırrnıki&loyırvnki,bumeqa. lolıır.ı\zortı.ı:ı.�tıııısıl,ıanh:ırmahsulunmUnkUnol­

clı{ıP

qB� 6lkiıdo qalmaSı mgq;edi ila q;la­

qııdoı bu m� ılırwnıfdır.ı:;ı

Abdulhsnll AVŞAR

--

AZ8RBA YCAN YAZILARI

8

AZ8RBAVCAN VAZILARI

İKİ TÜRKCaYa

xoş M8QAMLAR ÜZ8RİNDa BİR NazaR

f7'I' vqusıun 1-du ö/kamizda "Aıarbaycan a/ifbası v.J Aıarbay­

):;:\. can dili günii" qeyd olunacaq. Bu alamiJtdar giiniin asası hala 2001-ci i/da qoyulub. Mahz /ıiJ111i11 il avqıısıun 9-da Prezidentin imza/adağı famıanla har ilin bıı günü mi//i-manavi aıribuılarımıza lıasr olıınub. Düz dörd il avviJI bütün Azarbayca11 arazisi11da /atın qrafıka/ı alifbaya keçid tam /amin edi/ib.

Bela bir günda ta111nmış di/çi-alinı ViJ ya ıııiivajiq vazifali şaxsin yox. TRT-11i11 Bakı /iJmsilçisi Abdullıamit Avşar111 111aqa­ /asi11i vermiJyimiz halka da oxucularımıza qariba görüna bilar.

Türkiyaya yaxşı ba/ad olan va ya bıı ölkada. lıeç olmasa. bir da­ ja o/111ıış azarbaycanlılar yaqin ki. iki tiirkcada o/a11 eyni sözla­ ri11 farq/i manalar111111 yaratdığı mazali maqamlarla qarşıla­ şıblar. Bu sırada "diişmak". "subay". "bekar". "kişi" va s. kimi deyi/işi va yazılışı eyni olub, tamamila ayrı manalar ifada edan söz/ari yada salmaq olar. Bela nıaqam/ar Azarbaycan va Ana­ dolıı türklari11i11 sölıbaılarindiJ nıütlaq xaıırlaııır. Neca ki. öıan ay Abdııllıamit bayla görüşümda bu barad;ı xatırladıq. Söhbat ;mıasıııda bu mövzıınu nıaqala şaklind;ı "525-ci qazet " iiçiin iş­ /;ım;ıyi ıaklıf etdiııı. Maqalanin darc o/1111acağı ıarixi da ela o zaman müayyanlaşdirdik: Hazırda mazııniyyaıda olan Abdulha­ mit biJy da vadina amal edarak bela bir maqala hazırlayaraq e­ ıııai/ vasitasi i/a mana göndardi. İnaııırıq ki. A.Avşamı şahidi olduğu mazali maqaın/arla yanaşı. 0111111 bıı yazıda aks olunan jikir/ari da oxucu/arıınızda maraq yaradacaq. O İlhamiJ QASIMLI 9

AZ9RBAYCAN YAZILARI �·

(9'I" zorbaycan dili günü münasibatila bir yazı yazmaq

� taklifi alanda Bakıya galdiyim ilk günlari xatırladım.

Böyük bir hayacanla qadam basdığım bu gözal şaharda mani qarşılayan dostlarım. ilk növbada istifada edarkan diqqat et­ meli olduğum sözlmin siyahısını söyladilar. Har iki dilde möv­ cud olan bu sözlarin bir qisminin Azarbaycan türkcasinda, bir qisminin da Türkiya türkcasinda çox farqli mana kasb etdik­ lari va yanlış tasavvürlara yol aça bilacak xüsusiyyatda oldu­ ğu diqqatimi çakirdi.

Bakırla işa başladıqdan sonra bütün Azarbaycanı dolaş­ maq va har bölgada çakilişlar apararaq buraların tanınmasını faaliyyaıimizin asas maqsadlarindan biri kimi qarşımıza maq­ sad qoymuşduq. Bu maqsadla müxtalif layihalari hayata ke­ çinnaya başladıq. Bunlardan biri da "Addım-addım Qafqazlar" adlı proqram idi. Bu maqsadla şimaldan canuba bir çox şahar va rayonda olduq. Burada deyilişi eyni olub, amma istifada yeri va manaları farqli olan sözlarla qarşılaşdıqda ham taac­ cüblandik, ham da aylandik.

Masalan, bir gün Gancaya getmişdik. Çakilişlari tamam­ layaraq şahardan ayrılarkan bir at dükanının lövhasi diqqotimi çakdi. Bu, Türkiya türkü üçün o qadar maraqlı idi ki, Bakıya gccika bilacayimiza baxmayaraq dayandıq va çakiliş apanna­ ğa qarar verdik. Elanda dı. Malum olduğu kimi,

"Taza dana va erkak ati var" yazılmış­ "erkak" sözü Türkiya türkcasinda "ki­

şi" manasını verir. İndi harada eşitdiyimi xatırlaya bilmadiyim başqa bir ma­ raqlı ahvalat bir yaşlı xalaya aiddir. Azarbaycanda yayımlanan

3 4 kişi va s. öldü" kimi ifadalari eşidan qadın axırda dözma­ yib uşaqlarından soııışub: "Bayanı Tiirkiyada lıeç qad111 /ar ma­ şm/ara minmir/armi? Ela ö/an/arin hamısı kişidir". Malum ol­ duğu kimi, Türkiyada "kişi" kalmasi "nafar" manasını verir.

Türkiya kanallarını izlayarkan tez-tez "trafik kazalarında kişi,

10

AZ8RBAYCAN YAZILARI

�=

Bu manada yaşadığım başqa bir maraqlı hadisa bela olub: Bir gün Bakıda taksiyla gedirdim. Yanımda Türkiyadan galan bir dostum da var idi. "Bak,-dedim,- Bakii ne kadar Anadolu kentlerine benziyor". Bunu eşidan taksi sürücüsü qaflatan ma­ şının süratini azaltdı va geriya dönarak mana taraf ıars-tars baxdı. Man da o daqiqa vaziyyati anladım. Dedim "yox, yox, sahv başa düşma. Bizda

"kent" sözü sizin

"şahiJr" manasında

işlanir." Bundan sonra taksi sürücüsü gülümsayarak qabağa döndü va yenidan yolumuza davam etdik.

Yena da şahid olduğum va xatırladıqca mani güldüran bir hadisa. Bir gün uşaqlarımla zooparkın içindaki qatara minmiş­ dik. 65- 70 yaşlarında olan bir kişi da navasi ila birlikda qatar­ da idi. Qatar isa dolu idi. Bu zaman yanındakı uşaq ona "baba" demaya başladı. Manim qızım da mana. Baxdım ki, bu man­ zara vaziyyati anlayan atrafdakı adamlarda gülüş doğurur. Çünki yaşlı kişinin navasi ona Türkiya türkcasinda "diJdiJ" ma­ nasında olan "baba" deyir, manim qızım isa Azarbaycan türk­ casindaki

"aıa" manasında "baba" deyidi.

Söz xatiralar va mazali ahvalatlardan düşmüşkan, Türkiya­ nin tanınmış kino rejissoru Yılmaz Duru ikı bağlı olan bir hdisani da naql etmak istayiram. Hala Sovetlar zamanında Azarbaycanla tanış olan Yılmaz Duru bir gün xanımıyla Bakıya galir va bir mehrnanxanada qalırlar. Yanlannda kiçik yaşlarında uşaqlan da olur. Bir gün uşaq onlardan avval otaqdan çıxır. Ardınca çöla çı­ xan Yılmaz Durunun xanımı uşağı görmayib mehrnanxana amak­ daşından onun haraya getdiyini soruşur. O, isa

"aşağıya

düşdü"

-

deyir. Durulann qaldığı otaq mehrnanxananın yeddinci marta­ basinda, ham da pancaralari açıq olduğundan xanım Duru bu sözlari eşidan kimi hayacan içinda qışqırmağa başlayır va arini çağırır: "Yılmaz koş! Kızımız

aşağıya

diişmüş1" Bu vay-şivani gö­

ran mehrnanxana amakdaşı baş veranlari taaccübla seyr edir.

Sonra masala aydınlaşır. Uşaq aşağı "diişmiJvib", "enibmiş".

11

AZ8RBA YCAN YAZILARI

Bu cür misalları daha da çoxalhnaq, oxşar xatiralari an­ maq olar. Ancaq yazını çox uzahnamaq üçün iki dilda ortaq olan, amma farqli manalar daşıyan bazi sözlari qısaca qeyd et­ mak istayiram. Masalçün, Türkiyada "ciid' deyanda

"li/iput"

adam başa düşülür, toyuğun balası yox.

"sabah" deyilirsa, günün "sa­ "yarın" yox.

"Sümük" burun ifrazatıdır. agar Anadoluda at dükanında "ali­ niz siiıniiklii" desaniz, mütlaq ciddi tapki ila üzlaşarsiniz. Çün­ ki qassabda "siinıiiklii" yox, "kamikli" at satılır. "Don" almaq istayanda "alı palıarı" satıcısına yaxınlaşmaq lazımdır, "ge­ yim" dükanına yox. Düzdür, "şalvar" "paıı ıalon" dur amma da­ Türkiyada görüş vaxtı üçün

lı ar"i başa düşülür, Azarbaycanda olduğu kimi

,

ha çox kandlarda geyilan geniş va ütüsüz bir geyimdir (Azar­ baycanda

"ge11balaq şalvar" deyilir - red). Bu cür geyimlar

müasir şahar hayatında artıq yaddan çıxıb.

Meyva dükanından "arik" istasaniz, siza "qaysı" deyi!, "alça" veracaklar. Bunun avazinda isa "pııl" deyi!, "para" is­ tayacaklor. "Para pul oldıı" deyimi olsa da, "pul" alış-verişlar­ da istifada olunan ödaniş vasitasi yox, maktub göndarilanda

"marka " dır.

"Qızıl" kalmasinin da maraqlı yozumu var Türkiyada. "Qızıl" "qırmızı" rangini ifada etmasina baxmayaraq, daha çox "kom­ nıunist" menası ila maşhurdur. Buna göre de uğursuz manası var. Hatta bir müddat xalqın çoxu "qızıl" sözüna nifrat edirdi.

Buna göra de kimsa "qızıl" sahibi olmaq istamirdi. Bir iş yeri, zarfın üzarino yapışdırılmaq üçün istifada olunan

ya da taşkilat "istismara açıldıqda" hamı oradan öz manfaati üçün fayda alda etmak maqsadi güdür. Türkiyada bir şeyi "is­ tismar" etmak pis va qeyri-axlaqi bir harnkatdir.

Birina "işgüzar" desaniz o sizdan inciyar. Çünk.i bu sözla onu Azarbaycandakı mananın aksina olaraq, "başqalarıııın işi­ na bıırnıınıı soxan, lazınısız iş/ar göran" şaxs kimi Laqdim et­ miş olursunuz. Bir insan "cinayaı"da ittiham olunursa, demali, 12

AZaRBAYCAN YAZILARI

"cinayaı" sözü "adam öldüraıılar"a aid edilir. Başqalan isa "suç" işla­

çox ağır bir ittihamla qarşı-qarşıya qalıb. Çünki yalnız

yiblar va ya "suç/u"durlar.

"Subay"lıq bütün Türk "kişi"lari üçün son daraca şarafli bir peşadir. Har gancin röyalannı va xayallarını hazar. Çünki

"zabit" manasını verir, "zabit" olmaq camiyyatda önamli bir mansab sa­

Türkiyada "subay", evli olmayan deyil, ona göra da

hibi olmaq demakdir. Bir çox ganc qız "sııbaylar"la evlanmayi arzulayır.

" Subaylıq" dan qurtulanlar İsa "uşaq" deyil, "çocuk" sahibi "uşaq" "xidmatçi, nökar" manasında işlanir. Birina "qulluq" etmek, ona "xidmaı etnıak" deyil, "köfa olmaq", onun "amri alı111da olmaq" demakdir. Başqa sözla, Al­ lahdan başqasına "qulluq" edilmemelidir.

"Hala" ananın yox, atanın bacısı - yani "bibi"dir. Ananın bacısı ise "ıeyzadir". Diger tarafden bizdo siqaret -heqiqatda olduğu kimi- "çakilmir", "içilir". Birisi "dal"da oturursa, "ar­ xa" da deyil, ağacın budağı üstünda oturmuş olur. "Qıç" İsa "bacaq" deyil, "omba" manasını verir. Başqa sözle, bir insan çox yorulduğu zaman "qıç"ı yox, "bacak"ları ağrıyır. "Kabak" İsa şimiyyatı da bişirilen bir "çar<Jz", "taravaz"dir olmaq isıayirlar. Çünki

.

Bu siyahını daha da uzatmaq olar. Halta bu mövzuda apa­ rılacaq xüsusi araşdırma daha maraqlı farqlilikler üza çıxara­ caq. Bütün bunlar isa bir aynlığı deyi!, bir müddet elaqeleri po­ zulmuş qardaş coğrafıyalardakı etimoloji inkişafın farqlilikleri­ ni gösıarir. Başqa sözla, dil ila yaııaşı, sosial taraqqini daha yax­ şı qavraya bilmak baxımından mühüm naıicalari ortaya çıxarır.

Man dilçi olmadığım üçün masalaya jumalist gözü ita bax­ mağa çalışdım. Buna göra da daha çox diqqat calb edan oxşar­ lıqlara toxundum. Ancaq bir qanaatimi da açıqlamaq istardim: manca, sözlarin özünamexsus manası Azerbaycanda daha çox mühafıza edilib, istifada olunan sözlar manşayini daha çox qo13

AZ9RBA YCAN YAZILARI =ı-=

ruyub. Dig<ır türk dillarina nazar salanda bunu daha yaxşı anla­ maq mümkündür. Bela ki, bir kalma ham Azarbaycan, ham da Uyğur türkcasinda eyni manada işlandiyi halda, Türkiyada ma­ nası tahrif olmuş, ya da şiva saviyyasinda qalmışdır. Masa lan, Anadolunun bazi şivalarinda "qızı/" sözü bu gün da "qızıl" kimi işladilir. Yena, masalan, bir türküda "keçma namert kör­ püsündan. koy "aparsın" su seni" deyiminda "aparsın" kalma­ si "götiirm;ık" manasında işladilib.

Son olaraq, Azarbaycana galdikdan sonra ağlımdan ke­ çan bir masalaya ıoxunmaq istayiram. Osmanlı dövıiindaki bir üsyaııa rahbarlik etmiş Kabakçı Mustafanın laqabindaki "ka­

bakçı" sözünü "kabak" ticarati ila maşğul olan bir adamın rah­ barliyi ila baş verdiyi kimi anlayırdım. Doğrusu, tarix kitabla­ rında bununla bağlı bir açıqlama da yoxdur. İndi İsa bu laqabin "kabak" ıicaratini ifada etdiyi üçün deyi!, harakata "liderlik, r;ıhb;ır/ik" etdiyi üçün verildiyini düşünmaya başlamışam. Gö­ ıiindüyü kimi, aslinda, Türkiyada da olan bu söz müayyan za­ man keçdikdan sonra bir taravaz manasına galdiyi halda, Azar­ baycanda har iki manasını qoruyub.

Türk dili coğrafıya va Türkiya arasındakı münasibatlar in­ kişaf etdikca buna banzar maraqlı sözlarla daha çox qarşılaşa­ caq. Bunun iimumi Türkcaya bir zanginlik gatiracayani düşü­ nüram. Çünki jargona çevrilmiş bazi sözlar. bu xüsusiyyatlar dark olunduqca ya istifada olunrnur, ya da dayişikliya uğra­ maqdadır. Bela ki, Azarbaycanla alaqalari olan Türkiya türk­ larinin öz aralarında etdiklari söhbatlarda Türkiyada müsbat bir manası olmasına baxmayaraq, Azarbaycanda manfı mana veran kalmalari istifada etmadiklari diqqat çakir. Masalan, Azarbaycanda "itin balası" manasında deyilan "küçük" yerina "kiçik" sözünü istifada edan çox hamvatanimi tanıyıram. Tam aksi da vardır. Azarbaycanlılar da, Türkiyada qaliz manası olan sözleri istifada etmamaya çalışırlar.

14

AZ6RBA YCAN YAZILARI

Digar tarafdan, arqo bir manaya sahib olmadıqdan sonra, bazi sözlarin yaşamağa davam etmasi, iki qardaş dil arasında müsbaı bir atmosfer yaratmazmı? o "525-ci qazet" No: 149 (2005) 6 avqııst 2005

15

AZ9RBA YCAN YAZILARI

varaN NaoiR?

}9 anvann 19-da Türkiya Safiriiyinin Matbuat Müşa­ � virliyi ila TRT-nin Bakı Tamsilçiliyinin birga taşkil

cıdiyi "Adım Adım Qafqazlar" proqramının "Qalaııların lıeka­

yasi" adlı verilişini seyr etdim. Xüsusila verilişin sonunda sah­

naya davaı edilan ıürk harbçilarinin övladlarının göz yaşları mani çox tasirlandirdi. Bu hisslarla eva geldim. Ancaq içimda baş qaldınnış gargin hisslar yuxuma mane oldu. Kipriklarim qapananda qara yumaq ağ yumaqdan ayrılmağa başlayır, qa­ ranlıq aydınlığa qovuşurdu. Oyananda İsa 20 Yanvar şahidla­ rini ziyaraı eımak üçün içimda bir arzu yanırdı. Ruhum isa bu­ rulğanlar içarisindaydi. Şahidlar Xiyabanı çox qalabalik idi. Marasimda prezi­ denıin işti"rakı gözlanildiyi üçün ziyaratlar hala başlamamışdı. İş yerima galdim. Gündalik qazetlara baxmaq üçün inıcmeıa girdim. "Yeııi Şafaq" qazeıinda gördüyüm bir xabar ağlımı va hisslarimi amallica alt-üst etdi. "Qııaııtaııanıonıın yalqız Türk­

lari'' başlıqlı xabarda, ABŞ-ın 8fqanısıanı işğal etmasindan sonra ıerrorist şübhasila Quantanamo asir düşargasina atılan 7 Uyğur Türkündan bahs edilirdi. Bu 7 insan, suçsuzlukları anla­ şıldığından sarbast buraxıldıqdan sonra geda bildiklari ölka olmadığı üçün 3 ildir asir düşargasindan çöla çıxa bilmirdilar. Ölkalari Şarqi Türküstan işğal altındaydı. Oraya gedacaklari ıaqdirda, çinlilar tarafından edam edilacakdilar. Müraciat et­ diklari 20-ya qadar ölka isa, onların sığınacaq xahişlarini radd etmişdilar. Yani geda bilacaklari bir yer yoxdu.

Bu faciavi vaziyyat mana "Vatan nadir" sualını verdi. Ha­ qiqatan da Vatan nadir?

16

AZaRBAYCAN YAZILARI =--=

Yena 19 yanvar günü seyr etdiyim filmin mövzusu olan harb­ çilarin xaıiralari canlandı gözümda. Kayseridan, Sivasdan, Gi­ resundan, Samsundan galarak Azarbaycanın qurtuluşuna qatıl­ mış harbçilarin, onların artıq özlari da baba olmuş övladları göz yaşları içinda danışırdılar, o dövıiin hekayasini. Va onlar­ dan birina - Kayserinin İncesu rayonunun Kızılören kandindan olan 37 yaşında, üç uşağını qoyaraq Qafqaz İslam Ordusuna kö­ nüllü yazılmış ehtiyatda olan harbçi Mustafaya - anasının söy­ ladiyi sözlar ürayima saplandı: "Oğul. ;ıg;ır, qardaşlarım qur­

ıarnıaq üçün geıdiyin o ıorpaqlarda arxadan vurularaq öldü­ rii/s;ın, bil ki, südümü s;ın;ı hala/ eını;ır;ını'" acaba, vatan nadir, na demakdir vatan?

Soma hala ibtidai sinifda oxuyan oğlumu götürdüm, bir­ likda Şahidlar Xiyabanına getdik. O insan seli arasına qatıldıq.

Mahşarda ayağa qalxmış kimi duran Qarabağ şahidlarina dua etdik, 20 yanvar şahidlarinin xatirasini yad etdik, qaddarcasına Sovet tanklarının altında azilan o qahramanların al qanlarının ramzi olan qırrnızı qaranfıllardan biz da mazarlar üstüna qoy­ duq. Oğluma 20 yanvar şahidliyinin ilk sırasında dafn olunan, duvaqlarla bazamniş ganc qadının hekayasini danışdım. Bax­ dım ki, gözlarini silir.

1918... Qafqaz İslam Ordusu... Geri dömnayan asgarlerin Bolşevik dönemde maruz qaldıqları sürgün va dramlar...

1990... 20 Yanvar... Yaşanan insanlıq faciasi va ardınca galan oyanış va dirçaliş...

2006... Quantanamo... Gedacaklari vatanlari olmadığı üçün asir düşargasindan ayrılamayan Uyğur Türkleri...

Vatan!.. Nadir Vatan?.. Har halda, garak döna bilacayin ıorpaq va öla bilacayin yer olsun. o "525-ci qınet" No: 11 (2118) 24 Yanvar 2006

AZ0RBA YCAN YAZILARI

=:,.:=

KARABAG SÜRGÜNLERİ

.Q... ovyetler Birliği'nin dağılması pek çok halk için yeni '(!;2J ve umutlu bir başlangıç oldu. Azerbaycan sınırları içindeki Dağlık Karabağ özerk bölgesi ve çevresindeki yer­ leşimlerde yaşayan Azerbaycanlılar için ise büyük acıların, bit­ meyen bir trajedinin miladıydı. O tarihte dünyanın gözleri önün­ de bir etnik temizlik suçu işlendi. Ennenistan'ın işgaliyle bir milyona yakın Azerbaycan Türkü topraklarından sürülüp atıldı.

Binlercesi öldürüldü. Dünyanın suskunlukla geçiştirdiği olayın üzerinden 14 yıl geçti. Vagon-evlerde, çadır şehirlerde, denne çatma barınaklarda yaşam mücadelesi veren Azeriler, evlerine dönmeyi bekliyor. Ennenistan ise işgal ettiği toprakları ilhak etmekten söz ediyor.

•

Öfkesine hakim olamıyordu. "Dört ay" dedi, "Hocalı ku­

şatma altıııda yaşadı, tam dön ay".

Anlattığı il. Dünya Savaşı'ndan uzak ve yabancı bir sahne değildi. Burnumuzun dibinde, daha geçenlerde yaşanmış bir trajediydi. Bütün dünyanın yaşandığı sırada ilgisiz kaldığı, bu­ günse hatırlamak bile istemediği bir trajedi.

Elman Memmedov, kuşatma altındaki şehrin, Hocalı'nın o sıradaki valisiydi. "Katiyetle aklımıza gelmiyordu ki, biz Hoca­

/ı 'yı ıerk edelim" dedi. Ama sivil insanlar nereye kadar dayana­ bilirdi ki. "1991'in Kasım'ının 1 'inden, 1992 Şubat ayının 25'­ ine kadar çok şehitler verdik, esir düşenlerimiz oldu, ama mu­ kavemet gösterebildik. Sonra gördük ki, artık ahali kırılır. Kırı­ lanların çoğu kadınlardır, çocuklardır. Ve bunları kurtannak 18

AZ8RBAYCAN YAZILARI

lazımdır. Benim tarafımdan emir verildi ki, artık şehri terk et­ meliyiz. Buna göre bir istikametten başladık çıkmaya. O isti­ kameti seçmiştik ki, orada yol yok idi. Çünkü yoldan gittin, Er­ meni kontrol noktasıdır. Orda pusuya düşersin. Kış ... Meşelik, dağ kardı; soğuk vardı. Mesafe çok uzaktı." Şimdi Azerbaycan'da Pirşahı kasabasında sürgün hayatı yaşayan Nazile Selimova ise, can derdine düştükleri o soğuk kış gecesini şöyle anlattı: "O gece, öyle bil ki, kar üstüne kar yağmıştı. O karın üstünde ilerleyen insanlar, kendilerine bir ay­ dınlık huzmesi arıyorlardı ... Ay Allah, biz nereye gidelim, hangi yana kaçalım?! Karlı ınnağı, buz gibi soğukta kim yalın ayak geçebilir?! Korku öyle şey ki, buz gibi suları gece geçip gittik. Derelere tepelere düşmüştük. Nine torundan, baba ço­ cuktan, anadan ayrı düşmüştü. Arayıp bulamıyorduk ki, hay Allah, hangi yöne gidelim.?!"

Söylenenler ne denli acı olsa da, bir milyon insanın o gün­ lerde yaşadığı dehşeti ve bugünlerde içine düştüğü sefaleti an­ latmaya yetmiyor. Onlara "kaçk111/ar" ve "göçkünler" deniyor.

Yıllardır vagon şehirlerde, naylon çadırlarda, barakalarda, Sov­ yeı döneminin kırık dökük toplu konutlarında, her türlü yaşam nimetinden yoksun, evlerine dönecekleri günü hasretle bek­ liyorlar. Dönecekler mi? İşgal bitecek mi? Bilmiyorlar. .. Evle­ rinden, atalarının kurduğu dünyadan geriye ne kaldı? Onu da bilmiyorlar ... Savaş ve sürgün sırasında doğanlar şimdi 15 ya­ şında; ata toprağına ilişkin "Karabağ çok güzelmiş, meyve bah­

çeleri varmış" diyebiliyorlar en fazla.

Onlar da anlamıyorlar. Kuveyt'i işgal etti diye lrak'ı hari­ tadan silecek denli gazap duyan ABD, onun destekçisi ülkeler, AB, BM neredeler? Karabağ'ın yanı sıra Azerbaycan toprak­ larının yüzde 20'sini işgal eden ve tam bir etnik temizlik hare­ katıyla bu toprakların halkını sürüp atan Ennenistan'a neden ses çıkarılmaz? Dünya halen susuyor ve dünya sustukça Enne19

AZ8RBA YCAN YAZILARI

nistan konuşuyor; Devlet Başkanı Robert Koçaryan " Kara­ bağ'ın Enneııistan'a ilhakından başka seçenek kalmadı. Bu ko­ nuda bize kimse engel olamaz" diyor. Ama öte yandan Azer­ baycan'ın kararlılığı ve hızla silah gücünü artınyor olması, meselenin bir oldu bittiyle çözülemeyeceğini de gösteriyor.

Sonuçta çözüm giderek belirsizleşiyor, sürgünler için gelecek kararıyor, ümitler tükeniyor. Onca ölüm, ıstırap ve halen çekilen çile de cabası . . .

Sömürge Mirası

Aslında herşey 1 805 Kürekçay Antlaşması ile başladı. İsimleri değişse de hep Türk devletleri tarafından yönetilen ve son devirde bağımsız bir hanlık olan Karabağ, o tarihte Rus Çarlığına bağlandı. Ardından sonuçları bugüne kadar uzanacak olan 1 8 1 3 tarihli Gülistan ve 1 828 tarihli Türkrnençay anlaş­ maları imzalandı. Rus Çarlığı ile İran arasında yapılan bu an­ laşmaların en önemli sonuçlarından birisi, Azerbaycan coğ­ rafyasının bölünmesi ve bölgeye Enneni nüfusunun göçüne ka­ pı aralaması oldu. Nitekim, Türkrnençay anlaşmasının 1 5. mad­ desi, İran'dan Rusya'ya göçü serbest bırakıyordu. Bu ise böl­ gede yaşayan Ennenilerin kitleler halinde bugünkü Ennenistan ve Karabağ'a göçüyle sonuçlandı. Aynı dönemde Ruslarca iş­ gal edilen Osmanlı topraklarından da binlerce Enneni göç ettirildi . Kayıtlara göre yalnızca 1 9. yüzyılın ilk yarısında 300 bine yakın Enneni nüfus getirilmişti. Bunlar genellikle bugün­ kü Erivan, Dağlık Karabağ, Nahçıvan, Zengezur ve Ordubad bölgelerine dağıtılmışlardı.

Oysa, Çarlık Rusyası'nın bu göç politikasını uygulamaya koyduğu ilk yıllarda, bölgede Türkler ezici bir çoğunluğa sa­ hiptiler. Örneğin, dönemin Rus ordusu komutanı Yermalov ta­ rafından ( 1 805- 1 822) hazırlanan bir istatistiğe göre, Karabağ nü­ fusunun yüzde 78.3'ü Azerbaycan Türklerinden, yüzde 2 1 .9'u Ermenilerden oluşuyordu. Tüm gayretlere rağmen bu sayısal 20

AZ9RBAYCAN YAZILARI

üstünlük 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar devam eni. Nitekim, 1 886 yılında yapılan bir istatistiğe göre, bugün Azerbaycan'ın ana karasıyla Nahçıvan arasında kalan Zengezur bölgesindeki 326 köyden yalnızca 8 1 'i Ermenilere aini. Erivan'da da ahalinin yüzde 66'sı Azeri, yalnızca yüzde 3 4 'ü Ermeni'ydi.

Sonraki gelişmeler ve özellikle 1. Dünya Savaşı, bölgenin nüfus dengesini alt üst eni; 19 1 6 yılına gelindiğinde Ermeni nü­ fus ikiye katlandı ve yüzde 4 6'ya yükseldi. Buna rağmen Azeri Türkleri çoğunluk olmayı sürdürdüler. Karabağ'da da durum farklı değildi; 22 Ağustos 19 19 yılına ait bir arşiv belgesinde. bölgedeki Ermeni azınlığın haklarının teminat altına alınma­ sından söz edilmesi de bunu göstermekteydi. Bu tablo, Sovyet­ ler Birliği döneminde tamamen değişecek; Karabağ olaylarının sıcak çatışmaya dönüştüğü 1990'1ı yıllara gelindiğinde ise, 19 . yüzyıl başlarındaki durumun tam tersi bir görünüm alacaktı.

Rusların 19 . yüzyıl boyunca uyguladığı politika istenen sonucu vermedi; bölgede hala Türkler çoğunluktaydı. Nüfus dengesi değiştirilemeyince Türklerin zorla uzaklaştırılması gün­ deme geldi. Bunun yöntemi olarak da, baskı ve sindinne yolu seçildi. Böylece 19 05 ve 19 07'deki kanlı olaylar yaşandı. Çar­ lık Rusya'sının desteklediği bu eylemler, bugünkü Ermenistan ve Dağlık Karabağ'daki Azerilerin ilk kitlesel sürgünlerinin de başlangıcı oldu. Bölgedeki Türkleri bulundukları yerlerden zorla çıkannaya yönelik ikinci büyük sistematik saldın dalgası ise 19 1 8 yılında ortaya çıktı. O sıralarda, Bakü'de kurulan Bol­ şevik yönetimin başına Lenin tarafından Enneni asıllı Şaum­ yan atanmıştı. Bu gelişmeyle birlikte harekete geçen Taşnaklar.

Azerbaycan tarihine "3 1 Mart kırgınları" olarak geçen ve kısa sürede tüm ülke sathına yayılan tedhiş hareketlerini başlanılar. İki gün içerisinde yalnızca Bakü ve civarında 20 bine yakın insan öldürüldü, binlercesi kaçtı. Azerbaycan tarihinde bu göç hareketine "kaça kaç" ya da "kaça kov" denilmektedir.

21

AZ6RBA YCAN YAZILARI

Bu kırgın ve sürgün politikası, Enver Paşa'nın kardeşi Nu­ ri Paşa komutasındaki Osmanlı ordusunun, "Kafkas İslam Or­ dusu" adıyla, 1 9 1 8 Mayıs'ında Azerbaycan'a gelmesi ile durdu­ ruldu. Yaklaşık dört ay süren bir askeri harekatla tedhiş sona erdirildi. Sahip olduğu zengin petrol yatakları sebebiyle Rusla­ rın göz koyduğu Bakü, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin baş­ şehri ilan edildi. Bugünkü Azerbaycan'ın siyasi sınırları da o tarihte çizildi.

Ancak, 1920 yılında tüm Kafkas bölgesi, Sovyetlcr Birli­ ği'nin yönetimi altına girdi. Ermeniler bu dönemde de etkin ko­ numlarını sürdürdüler. Eımenistan'ın sınırlarının asıl genişle­ mesi de bu dönemde gerçekleşti. Öyle ki, l 920'lerde başlayıp l 980'lere kadar geçen süre içerisinde Ermenistan, Azerbaycan toprakları aleyhine üç kattan fazla genişleyerek, ilk kurulduğu yıllardaki 9 bin kilometrekareden bugünkü 29 bin kilometre­ karelik alana ulaştı. Zaten, daha ilk fırsatta, 1 920-2 1 yıllarındaki yeni sınır düzenlemelerinden yararlanarak, Nahçıvan ile Azer­ baycan arasındaki Zengezur ve Göyçe bölgelerini topraklarına kattı. Böylece, Azerbaycan'ın Nahçıvan, dolayısıyla Türkiye ile olan coğrafi bütünlüğü ortadan kalktı, ülke bugünkü parçalı halini aldı.

Sovyet hakimiyeti kurulduktan üç yıl sonra, Dağlık Kara­ bağ'ın Ermenistan sınırlarına katılmasına karar verildi. Bu ka­ rar, uyandırdığı hoşnutsuzluk nedeniyle, ertesi gün Stalin'in de katıldığı bir toplantıda iptal edildi. Ancak aynı gün, yani 5 Temmuz 1 923 tarihinde, Dağlık Karabağ'ın statüsü değiştirile­ rek, Azerbaycan sınırları içerisinde kalmak kaydıyla, özerk bölge hale getirildi.

Ermenistan, elde ettiği toprakları etnik bakımdan arındır­ ma fırsatını il. Dünya Savaşı'ndan sonra yakaladı. Diasporanın da desteğiyle, 23 Aralık 1 94 7 tarihinde SSCB Bakanlar Kuru­ lu'ndan "Ernıenisıan SSC'den Kolhozcuların ve Başka Azer22

AZ9RBA YCAN YAZILARI �-=

buycanlı Alıuliııin Azerbaycan SSC'niıı Kür-Aruz Ovulıgına Göç Eıtirilmesi Hakkında" bir karar çıkartıldı. Azerbaycan'da Atatürk Merkezi Başkanı ve Azerbaycan Milli Meclisi Kültür Komisyonu Başkanı Prof. Dr. Nizami Caferov, bu dönemde Türklerin Ermenistan'dan Azerbaycan topraklarına zorunlu göç ettirilmelerinin Moskova'nın talimatı ile olduğunu belirtiyor.

Göyçe, Ağababa, Zengezur, Makalı gibi bölgeler de Türkler nüfusun yüzde 90'ını teşkil ediyorlardı. Bu ise, dönemin Sovyet politikası açısından riskli bir durumdu. Moskova, bunun için Ermenilerin isteklerine sıcak baktı, hatta destekledi.

Diğer yandan Ermeniler, 1 948'den 1953 yılına kadar geçen sürede yüz binlerce insanı Azerbaycan'a göndererek, Azerilerin "Batı Azerbaycan" olarak adlandırdığı bugünkü Ermenistan'ı Türklerin azınlık olarak yaşadıkları bir bölge haline getirdiler.

Bu arada Ermenistan'ın, SSCB Merkez yönetiminin verdiği bu karardan özellikle stratejik bölgelerdeki Azerbaycan Türklerini boşaltmak biçiminde yararlandığı dikkat çekmektedir. Bu bağ­ lamda, özellikle Türklerin ekonomik, sosyal ve kültürel yönden güçlü oldukları yerler boşaltıldı. Bunun en somut olanı da baş­ kent Erivan'dan Türklerin sürgün edilmesiydi. Türklerin boşalt­ tığı yerlerin adlan da hemen değiştirilmeye başlandı.

Errnenistan'ın Türklerden tamamıyla temizlenme süreci ise Mihail Gorbaçov'un SSCB Komünist Partisi Genel Sek­ reterliğine gelmesi ile tamamlandı. Ermenistan'ın 1 70 ayrı yer­ leşim yerinde yaşayan 250 bin civarında Türk, 1988 Kasım ayının 20'sinden itibaren 1 S gün içerisinde yüzyıllardır yaşa­ dıkları topraklardan, planlı bir şekilde ve zorla sürgün edildiler.

Bu son olay, bugünkü Dağlık Karabağ ve ''Kaçkın-Mecburi Göçkün" olgusunun ana sebeplerinden biriydi. Çünkü bugünün ilk "kaçk111ları", Ermenistan'dan sürgün edilenlerdi.

Diğer yandan, bu etnik temizlik ve Dağlık Karabağ'ın Er­ menistan'la birleştirilme çabalarına, her geçen gün kitleler ha23

AZ9RBAYCAN YAZILARI

linde Azerbaycan'a gelen insanların çok zor şartlar altında ça­ dırlarda, tren vagonlarında yaşama göıiintüleri eklenince, Azer­ baycan kamuoyunda, Ennenilere ve önlem almayan Sovyet yö­ netimine çok ciddi bir tepki oluşmaya başladı. Nihayet 17 Ka­ sım l 988'de Azadlık Meydanı gösterileri başladı. Yüz binlerce insanın katılımıyla gerçekleşen bu gösteriler, kısa zamanda organize bir halk hareketine dönüştü. Gösterilerin önünü ala­ mayan Sovyet yönetimi ise çareyi askeri müdahalede buldu ve 20 Ocak 1990 gecesinin o meşum olayları meydana geldi. Çe­ şitli istikametlerden gelen Sovyet tankları, kurulan barikatlar önündeki insanları ezerek, çevreye ağır silahlarla ateş yağdıra­ rak Bakü'ye girdi. Olaylar sırasında onlarca sivil hayatını kay­ betti. Bütün bunlara rağmen, Azerbaycan'daki protesto hareket­ leri güçlenmesini sürdürdü ve Sovyetler Birliğinin çözülmesi yolunda en önemli etkenlerden biri oldu. Öte yandan Enneniler Dağlık Karabağ'ı Türklerden bo­ şaltma faaliyetini hızlandırdılar. Buna direnen halkla, Ermeni silahlı birlikleri arasında sıcak çatışmalar başladı. Sovyetler Birliği'nin 1991 yılı sonlarında dağılması ile çatışmalar iyice alevlendi.

Karabağ savaşlarının en dramatik sahneleri, Dağlık Kara­ bağ'ın Hocalı şehrinde yaşandı. 1992 yılının Şubat ayının 25'ini 26'sına bağlayan gece, Ennenistan Silahlı Kuvvetleri ile Dağlık Karabağ'daki Ermeni milisleri, SSCB'nin Hankendi'nde yer­ leşen 366. Motorize Alayının da katılım ve desteğiyle Hocalı şehrine büyük bir saldırı başlattılar. Bir gece içerisinde 613 sivil öldüıii l dü, bin 200'den fazla insan da esir alındı. Öldüıii­ lenler ve esir götüıii lenler arasında, 1989 yılında Fergana olay­ larından kaçarak, Hocalı'ya gelip yerleşen Ahıskalı Türkler de bulunuyordu. Bu rakamların birkaç bin kişinin kaldığı bir şe­ hirde meydana geldiği düşünülürse, trajedinin boyutları daha iyi anlaşılır.

24

AZaRBAYCAN YAZILARI �·-=

Karabağ savaşlan süresince 20 bin dolayında Azerbay­ canlı hayatını kaybetti, 4 bin 866 insan esir ya da kayıp düştü, 100 bin civarında insan yaralandı ve yaralıların yarıya yakını sakat kaldı. Bu sırada, Azerbaycan'ın yüzde 20'sine denk gelen 17 bin kilometrekarelik toprağı işgal edilmiş; 900 yerleşim yeri, 131 bin civarında ev, 1025 okul, 798 sağlık merkezi, 1500 kültürel mekan, 12 müze, 9 saray tahrip edilmiş ya da yakılmış, müzelerdeki 40 bin civarında tarihi eser talan edilmişti. Bu ara­ da, 927 kütüphanede bulunan on binlerce kitap ve el yazması eser de yok edilmişti.

Ermeniler, ateşkesin ilan edildiği l 994'ün 12 Mayıs'ına kadar Dağlık Karabağ'ın tamamını ve etraftaki yedi şehri ele geçirmişlerdi. Buralarda yaşayan 700 bini aşkın Azerbaycan Türkü, yerlerini terk ederek, iç bölgelere göç etmek zorunda kalmıştı. Böylece bugüne kadar sürecek "kaçkınlar ve mecburi göçkünler" sorununun iki ayağı da ortaya çıkmıştı.

"Kaçkınların ve Mecburi Göçkün/erin Statüsü Hakkında­

Azerbaycan Cumhuriyeti kanunu, kaçkın ve mecburi göç­ künlük kavramlarına şöyle açıklık getiriyor. "Kaçkın, Azerbay­ ki"

can Cumhuriyeıi vatandaşı olmayıp, ırki menşei, milliyeti, dini inanışı, bağlı olduğu sosyal grup veya siyasi düşüncesi sebe­ biyle baskılara maruz kaldığından vatandaşı olduğu ülkeden ayrılmak zorunda kalan"

şahıslardır.

"Mec_buri göçkün"

ise,

"Azerbaycan Cumhuriyeti sınırları içerisinde askeri saldırı, ta­ bii vb. felaketler sonucunda daimi yaşadığı yeri terk etmek zo­

ülke içerisinde yerinden edilmiş olanlardır.

Bu tanımlamalara göre, Ermenistan'dan Azerbaycan'a sür­ gün edilenler "kaçkın", Dağlık Karabağ ve etrafındaki işgal edilmiş şehirlerden göçenler ise "mecburi göçkün"dürler. Bir anlamda, "kaçkınlar" "mülteci", "mecburi göçkiinler" ise "iç göç­ men" statüsündeler. Ermenistan'dan 1988'de sürgün edilen "kaç­ kınlar", bugün genellikle Azerbaycan'ın kuzeyindeki Kazak,

runda olan"

25

AZ9RBA YCAN YAZILARI

Tovuz, Ağstafa, Hızı gibi şehirlerde yaşıyor. Kendilerini "Batı Azerbaycanlı" olarak adlandıran bu insanlar, "Yerazlılar" ola­ rak da tanınıyorlar. Onların sürgünlerinin tarihi daha eskiye da­ yandığından, bugün ülkenin siyasi hayatında ve bürokraside önemli bir konuma sahipler. Bugünkü kabinede ve mecliste önemli sayıda "Yerazlı" var.

Sürgünler, büyük oranda Azerbaycan'ın bugünkü nüfusuy­ la kaynaşmış durumdalar. Ancak, doğdukları topraklara yeni­ den dönebilme ümitlerini de kaybetmemişler. Bu amaçla, "Batı Azerbaycan'a Geri Dönüş Cemiyeti" adlı bir demek etrafında faaliyet gösteriyorlar. 1 988'den sonra Ennenistan'dan sürgün edilen "kaçkmlar"ın sayısı 250 bin civarında. Ennenistan'dan en son çıkanlardan Prof. Dr. İsrafil Memmedov, 1990 yılına kadar Erivan'da yaşamış ve Ennenistan'da Milli Eğitim Bakan Yar­ dımcılığı, Ennenistan Milli İlimler Akademisi üyeliği de yap­ mış. Prof. Memmedov, son sürgünlerin öyküsünü şöyle anlatı­ yor: " 1 988'de Ennenistan parlamentosunda karar kabul olundu ki, Azeriler buradan kovulmalıdır. Bu karardan sonra hiç Azeri kalmadı. 1 30 1 köyümüz vardı. Şimdi o köylerde Azeriler yaşa­ mıyorlar. 1 67 camiyi de ortadan kaldırdılar. Bizimkiler hem fiziki hem de manevi soykırıma maruz kaldılar. Edebiyatı, mescidi her şeyleri ellerinden alındı. Ennenilerin faciası ondan ibarettir ki, Enneniler hem toprağa, hem de milli her şeye sahip olurlar."

"Mecburi göçkünler" ise, Azerbaycan'ın hemen her böl­ gesine dağılmış durumdalar. Onlara ülkenin her bir köşesinde rastlamak mümkün. "Kaçkmlar ve Mecburi Göçkün/erle İlgili Devle/ Komiıesi" Başkanı Ali Hasanov'un verdiği bilgilere gö­ re, kaçkın ve mecburi göçkünler "Azerbayca11'111 68 il ve ilçe­ si11de meskun/aşmışlar. A11cak daha çok. başşehir Bakü çevresi ile, işgal bölgeleri11e yakın Berde, Ağcabedi, İmişli, Saaılı, Sa­ birabad. Yevlak, Beylegan gibi şehirleri11 arazileri11de" yoğun şekilde hayatlannı sürdüriiyorlar.

26

AZ0RBAYCAN YAZILARI =.r=

Mecburi göçkünlerin yaşadıkları yerlerden biri, Azerbay­ can'ın güneyinde bulunan İmişli şehrindeki "vagon şehirler".

Burada yaşayanlar daha çok Karabağ'ın Fuzuli, Cebrail ve La­ çın şehrinden kaçanlar. Yaklaşık 1 3 yıldır bu vagonlarda se­ falet içinde yaşıyorlar. Başlangıçta bu vagonlarda 20 bin civa­ rında göçkün bulunuyordu; bugün iki bin civarında insan kal­ mış. Buradan ayrılanlar ise çoğunlukla Bakü'ye ve yeni inşa edilen Örenkale ile Kaydış göçkün kasabalarına yerleşmişler.

Bağımsızlığının daha ilk günlerinden itibaren, hazırlıksız ve lojistik imkanlardan mahrum bir şekilde kendini savaşın içerisinde bulan Azerbaycan Hükümeıi, Karabağ göçmenleri için belirli merkezler oluşturmaya çalıştı. Bu amaçla, 1 2 yerde çadır şehirler meydana getirildi; 1 6 baraka kamp şehir inşa edildi. Bölgelerde bulunan okullar, hastahaneler, kamu binaları "mecburi göçkün" meskenlerine çevrildi. Sahipsiz binalarda konaklamalarına izin verildi. İstasyonlardaki binlerce vagon, mülteci barınakları haline geldi. Gençler buralarda evlendi, ye­ ni bebekler dünyaya geldi, çocuklar büyüdü, ölenler o civarda toprağa verildi. Ancak, sorunun çözümünün uzaması bu insan­ ların sıkıntılarının her geçen gün katlanarak artmasına yol açtı.

Bu durumu göz önüne alan Azerbaycan Hükümeti 2004 yılından itibaren "Kaçkmlarm ve Mecburi Göçkün/erin Yaşantı Şartlarmın İyileşıiri/mesi Üzerine" bir devlet programı hayata geçirme kararı aldı. Buna göre, geçici "Mecburi Göçkün" evleri inşa edilmeye başlandı ve bugüne kadar 1 2 çadır şehirden seki­ zinde yaşayanlar buralara taşındı. Kaçkın ve Mecburi Göçkün­ lerle İlgili Devlet Komitesi'nin verdiği bilgilere göre 2007 yı­ lında bu çadır şehirlerinin kalanları da lağvedilerek göçkünle­ rin yeni kurulacak yerleşim yerlerine taşınması sağlanacak. Da­ ha sonra da, ülkenin çeşitli yerlerinde bulunan 1 6 baraka-kamp ortadan kaldırılacak. Bu yeni yerleşim yerleri, işgal toprakla­ rının geri alınmasına kadar, geçici bir yaşam ortamı olarak de27

AZ8RBA YCAN YAZILARI

ğerlendiriliyor. Tüm mecburi göçkünlerin kendi topraklarına dönmeleri planlandığından yeni meskenlerin tapuları onlara verilmiyor.

Devlet her bir mecburi göçkün ve kaçkına, yılda 660 bin Manat (bugünkü kurla yaklaşık 200 YTL) yardım yapıyor. Bu­ nun yarısı peşin ödenirken, yarısı da ortak harcamalara ayrılı­ yor. Bunun yanı sıra her aileye 40 litre yakacak ve 146 bin mecburi göçküne un, şeker, pirinç, yağ olarak erzak yardımı yapılıyor. Devlet petrol fonundan da yılda yaklaşık 120 milyon dolar ödenek ayrılıyor. BM Dünya Gıda Yardımı Fonu da her ay 136 bin kişiye erzak yardımında bulunuyor.

Sürgünlerin çocukları 702 okulda eğitim görüyor. Okulla­ rın bir bölümü mülteci çadır şehirleri ve barınaklarında, bir kısmı kaçkın ve mecburi göçkünlerin barındıkları binalarda yer alıyor. Şu anda 1 00 bine yakın öğrenci bu okullarda eğitim gö­ rüyor. Ancak, kalabalık sınıflarda ve elverişsiz koşullarda ya­ pılan bu eğitimin yeterli olmadığı açık.

Kaçkın ve mecburi göçkünlerin karşı karşıya bulundukları en önemli sorun ise işsizlik. Kaydetmek gerekir ki, 780 bin civarındaki mecburi göçkünün 200 bini işsiz. Bu da çalışabilir nüfus içinde çok yüksek bir orana tekabül ediyor. Diğer yan­ dan, yoksulluk sınırı da, ülke ortalamasının bir hayli üzerinde.

Azerbaycan'da ortalama yoksulluk oranı yüzde 40 iken, mec­ buri gökçünler arasında yüzde 72,2'yi buluyor.

Bugün Azerbaycan'da yaşayan mecburi göçkünlerin sayısının 780 binden fazla olduğu belirtiliyor. Ennenistan'dan sürülen 250 bin civarındaki kaçkın da hesaba katılırsa, Azer­ baycan'ın bir milyondan fazla mülteciyle karşı karşıya olduğu görülür. Bu Azerbaycan nüfusunun yüzde 1 S'i demektir. Aynı şekilde, dünyadaki toplam mültecilerin sayısının 17 milyon ola­ rak hesaplandığı düşünülürse, Azerbaycan'ın yükünün ne kadar ağır olduğu daha iyi anlaşılır. Bunların yanında Azerbaycan, 28

AZaRBAYCAN YAZILARI

�-=

1988 Fergana olaylarından sonra kendisine sığınan 50 bin Ahıs­ ka Türk'üyle beraber 100 bine yakın yabancı mülteciyi de top­ raklarında barındırıyor.

AGİT Minsk grubu eşbaşkanlarının 2005 sonlarında böl­ geye yaptıkları ziyaret sonundaki açıklamaları, Karabağ soru­ nunun çözümü için umutları artırdı. Öyle ki 2006 yılının bu ba­ kımdan anahtar bir yıl olacağı intibaı verildi. Aslında sorunun çözümü sadece Azerbaycan Türkleri için değil, tüm bölge, hat­ ta uluslararası istikrar açısından çok önemli. Dünyanın en önemli enerji koridorlarından ve en stratejik bölgelerinden biri olan Kafkaslarda barışın egemen olması bir ölçüde bu sorunun çözülmesine bağlı. Aksi takdirde, hem bu bir milyonu aşkın sürgünün dramı devam edecek, hem de belki de yeni savaşların ve yeni sürgünlerin yolu açılacak. a

"Atlas" dergisi Sayı: 155, Şubat 2006 sayfa 32-52

29

AZ9RBAYCAN YAZILARI

�

AZ8RBA YCAN KÜLTÜRÜNÜN TANITILMASI va TRT'NİN ROLÜ

2004yılının sonlarında bir çekim için Berde'ye

gitmiştik. Bizi orada karşılayan rehberleri­

miz, önce "Berde Türbesi" ya da "Nüşabe Kalası" adlarıyla ad­ landınlan bir abidenin yanına götürdüler.

1 322

yılında inşa

edilmiş bu yapı, geçen yüzyılın tüm tahribatlarına rağmen göz alıcılığını kaybetmemişti. Turkuaz çinilerle işlenmiş dış duvarı, yapının üstüne geçen yüzyıl başlarında atılan iğreti beton yığı­ nına rağmen, bölge insanının mimari zarafetini ve gelişmişli­ ğini bugüne yansıtıyordu.

Türbenin etrafını ise topraktan bir kale çevreliyordu. Bir çok yeri sonradan restore ve inşa edilmiş olsa da, milattan ön­ celere ait bir yapıydı ve bu toprak kale insanı zaman tünelinden geçirerek yüzyıllar öncesine götürüyordu.

Yazının girişinde bu eski toprak kale ve onun ortasında yükselen türbeden söz etmemin amacı, Azerbaycan kültürünün zenginliğini ve tarihi derinliğini anlatabilmek içindir. Gerçek­ ten ülkenin neresine gidilirse gidilsin, böyle geniş ve zengin tarih ve kültür yadigarlıkları ile karşılaşılır.

Geçmişten günümüze uzanan bu görkemli miras, berabe­ rinde aynı zenginlikte bir kültürü de getirmekte. Bilindiği gibi, bu anlamda "kültür" ile "uygarlık" arasında yakın bir ilişki var­ dır. Nitekim Azerbaycan özelinde, bu durumu açık bir şekilde müşahade etmek mümkündür.

Daha binli yılların başlarında Nizami gibi bir dehayı bağ­ rından çıkaran bu topraklar, iki binli yılların başlarında da Üze30

AZ0RBAYCAN YAZILARI

yir Hacıbeyli gibi bir başka harikulade simaya beşiklik etmiş; bu durum bu iki şahsiyetin dönemleri öncesinde, sırasında ve sonrasında, adı bugüne gelebilmiş ya da gelememiş sayısız kıy­ mete beşik olmuştur. Şüphesiz bütün bunlar, genel Türk kültü­ rünün bir parçasıdır; hem etkilemiş, hem de etkilenmiştir.

Ancak, bilindiği gibi içinde yaşadığımız modem çağ, bir tanıtım ve takdim çağıdır. Bu imkanı kullanabilenler kendi maddi ve manevi değerlerini dünya ölçeğine taşıyıp, evrensel bir hale getirebilirken, çok daha büyük zenginliğe sahip olunsa da, tanıtımı yapılamayanlar kendi kabuğuna mahkum bir halde kalabilmektedir.

Türkiye Radyo Televizyon Kurumu (TRT), program ka­ pasitesi, yayın ağı ve ulaştığı seyirci kitlesi bakımından dün­ yanın ilk beş yayın kurumu arasındadır. TRT'nin yayınları dün­ yanın 5 ayrı kıtasında, dünya nüfusunun 2/3'ne ulaşabilmekte­ dir. Uydu vasıtasıyla bütün bu coğrafyada seyredilebilen 6 ay­ rı televizyon, 4 ulusal, 5 bölgesel, 2 özel amaçlı radyo kanalıyla birlikte, 26 dilde yayın yapan Türkiye'nin Sesi radyosunu bün­ yesinde bulundunnaktadır.

2004 yılı Eylül ayından itibaren TRT, yurt dışına yayın yapan TRT-İNT ve TRT-TÜRK kanallarının program yapısın­ da önemli değişiklikler yapmış ve özellikle Türk dünyasına yö­ nelik yayınlarını gerek muhteva, gerekse sayı bakımından zen­ ginleştinniştir. Bu bağlamda, bu dönemde Azerbaycan'la ilgili programların sayısında da önemli artışlar sağlanmıştır. Artık TRT'nin müzikten belgesele, dramadan kültür programlarına kadar her tür kuşağında Azerbaycan yer almakta ve gündeme getirilmektedir. Ayrıca, TRT Genel Müdürü Şenol Demiröz'ün Azerbaycan'a resmi ziyareti sırasında Azerbaycan Devlet Rad­ yo ve Televizyon Şirketi ile imzalanan işbirliği anlaşması so­ nucunda karşılıklı yardımlaşma ve program üretimi daha da ivme kazanmıştır 31

AZôRBA YCAN YAZILARI

TRT'nin Azerbaycan Temsilciliği olarak biz de, uzun araş­ tırmalar ve planlama çalışmaları sonucunda, yeni bir program koıısepti ortaya koyduk ve Ocak 2005'ten itibaren uygulamaya başladık. Bu düşüncenin temel amacı, burada bulunmamızın ruhuna uygun olarak Azerbaycan'ın tarihini, kültüıünü, coğraf­ yasını, sesini dünyaya en güçlü şekilde duyurmaya katkıda bu­ lunabilmektir.

Bunun için her biri ayrı formana beş ayrı program hazır­ lamaktayız: Adım Adım Kafkaslar, Ziyalılarla Kültür Gezileri, Bakü Esintileri, Hazar'dan Bakış ve Hayat Akarken.

"Adım Adım Kafkaslar", bir gezi ve tanıtım programı.

Burada Azerbaycan merkezli olarak tüm Kafkas coğrafyasının kültüıünü, sosyal hayatını, folklorunu, tarihi ve turistik yerleri­ ni tanıtmayı amaçlamaktayız. Azerbaycan'da da asıl hedefimiz Bakü dışındaki bölgelere geziler yapmaktır. Çünkü, oralarda tanıtılmayı, gündeme getirilmeyi bekleyen yüzlerce kültür ve tarih hazinesi bulunmaktadır. Bu amaçla bugüne kadar, 1 O'u aşkın şehir ve bölgeye giderek çekimler yaptık. Ve bu çalışma­ larımızı sürdürmekteyiz. Amacımız, 1 yıl içerisinde Azerbay­ can'ın tüm şehir ve bölgelerini dünyaya tanıtabilmektir.

Bunun dışında programda, Azerbaycan'ın önemli tarihi olaylarını da gündeme getiriyor, belgeler ve canlı şahitler yo­ luyla dünya komu oyunun dikkatine sunmaya çalışıyoruz. Me­ sela, "20 Yanvar" ve "Hocalı" olaylarını özel bir araştırma ve etkili bir program formalı yoluyla ele aldık ve yayına verdik.

Bu programlar oldukça etki uyandırdı. Yine "İçeri Şehir" konu­ sunda yaptığımız program da oldukça ilgi topladı.

"Ziyalılarla Kültür Gezileri" programında ise, ülkenin ön­ de gelen aydınlarının gözüyle, Azerbaycan'ın hem kültür adam­ ları hem de maddi manevi kültür değerlerini tanıtmayı amaçlıy­ oruz. Şimdiye kadar önde gelen önemli edebiyat ve müzik adam­ larından, sanat mekanlarına, önemli tarihi yer ve olayların geç32

AZ9RBAVCAN YAZILARI

tiği yerlere kadar bir çok konuyu, Azerbaycan aydınlarının tanıtımı ile verdik ve venneye devam ediyoruz. Ayrıca, bu pro­ gramlarımızda, anlatımda bulunan ziyalılar hakkında kısa bil­ giler vererek onların Azerbaycan dışında da, daha çok tanın­ maları ve bilinmelerini amaçladık.

2005 Ocak dönemiyle birlikte Azerbaycan'ın edebiyat, kültür ve sanatını tanıtmak için ayrı ve özgün bir program daha başlattık: "Bakü Esintileri". Azerbaycan'ın başşehrinde yaşa­ yan ve kültür-sanat faaliyetlerine ilgi duyan herkes çok yakın­ dan bilir ki, Bakü, dünyanın en zengin kültürel faaliyetlerine sahne olan bir şehirdir. Her bir faaliyet için sahip olduğu fark­ lı mekanlarıyla, gün geçmesin ki dünya çapında bir oyuna, kon­ sere, sanat etkinliğine sahne olmasın. Ayrıca, Azerbaycan sanat adamlarına da ayn değer veren bir ülkedir. Düzenlenen gör­ kemli "yubiley"ler, anma günleri bunun en bariz nişanesidir. İş­ te, programımızda TRT'nin yayınlarının ulaştığı her yere, Ba­ kü'de gerçekleşen çeşitli kültür ve sanat etkinliklerini, tiyatro oyunları, konserler, opera ve bale gösterilerini, önemli şahsi­ yetlerin anma günleri vb. duyunnaya çalışıyoruz. Aynca pro­ gramımızda, Azerbaycan'ın önde gelen bir sanatçısıyla söy­ leşiler yapıyor ve onların düşüncelerine de yer veriyoruz.

Bir haber programı fonnatında olan "Hazar 'dan Bakış"ta ise, ülkede bir ay içerisinde meydana gelen önemli olayları ele alıyor, çeşitli özel dosyalar ve önde gelen analizcilerin değer­ lendinneleri yoluyla dünyanın ilgisine sunmaya çalışıyoruz.

Böylece, dünyanın en stratejik bölgelerinden birinin en önemli ülkesindeki gelişmelerden haberdar ediyor, hem de bu ülkenin sesini bu yolla da dünyaya duyunnaya çalışıyoruz.

Nihayet, "Hayat Akarken" programı ile, günlük hayatın için­ den estantaneler veriyor, sıradan görünen ama hayatın içinden olan renklere dikkatleri çekmeye çalışıyoruz.

Kendi yaptığımız bu programların dışında, Türk.iye'de üre33

AZôRBA YCAN YAZILARI =--=

tilen çeşitli programlara da Azerbaycan kültürü, sanatı ve coğ­ rafyasını tanıtıcı bölümler hazırlıyoruz. Bu cümleden, farklı programlara Azerbaycan edebiyatı ve edebiyat adamlarıyla il­ gili bölümler hazırlıyor, önde gelen sanatçıların kliplerini gön­ dererek yayınlanmalarını sağlıyoruz.

Yine, TRT radyolarına Azerbaycan kültür ve sanatına iliş­ kin bağlantılar yapılmasını sağlıyor, yapılan programlara çeşit­ li katkılar sağlıyoruz.

Bunların dışında. Azerbaycan'la ilgili gelişmeleri tarafsız ve çarpıtılmaya meydan vermeden hem TRT televizyonları, hem de radyoları vasıtasıyla dünya duyurabilmek için hazırladığımız rutin ve özel haber çalışmalarımız da devam etmektedir.

Bütün bu çabalardan gayemiz, dost ve kardeş ülke Azer­ baycan'ı layık olduğu şekilde tanıtabilmek, kültür ve sanatının gelişmesi ve tanıtımına elimizden geldiğince destek vere­ bilmektir. Sanırım, kardeşliği gösterebilmenin en iyi ve verim­ li yolu da budur. Bakü Temsilciliği olarak, TRT'nin dost ve kardeş ülke Azerbaycan'ın kültürünün tanıtılmasında oynaya­ bileceği rolün farkında olarak, sözden çok icraatı önemsiyor, Azerbaycan'ın kültürel inkişafında bir damla da olsa katkımız olmasına çabalıyoruz.O TUSİAB "Dialog" dergisi, Sayı 18, Nisaıı 2005 Sayfa 40-42*

•

Bakü, Asya Üniversitesinde düzenlenen

"Yunus Emre'den Nizami'ye, Ataturk'den Haydar Aliyev'e" Uluslararası Sempozyum Bildirisi

34

AZaRBAYCAN YAZILARI

CEYHUN İLE CEYHAN ARASINDAKİ YENİ NEHİR BTC (BAKÜ-TİFLİS-CEYHAN)

76 epinizi saygıyla selamlar, böylesine önemli bir sem­ R pozyumu düzenlediği için sayın Başkana minnettar­ lığımı sunmak isterim.

Sempozyumun adını ilk duyduğumda içimde büyük bir heyecan uyandı. Çünkü, yıllardır özlemini duyduğum ve niçin ikisini bir araya getiren bir proje ortaya konmuyor diye hayıf­ landığım bir adı vardı: "Ceyhun 'dan Ceylıan'a". Aslında he­ pinizin bildiği gibi "Ceyhan", "Ceyhım" demekti. Türkis­ tan'dan Türkler akıp gelirken "Ceyhım" ve "Ceyhım" da onların ardından ak.maya başlamış ve bir Türk denizi olduğu zamanları da gördüğümüz Akdeniz'e "Ceyhan" ve "Seyhan" olarak dö­ külmeye başlamışlardı. Bu mana da Türkistan ve Türkiye, aynı zamanda "Ceyhun" ve "Ceyhan", "Seyhun" ve "Seyhan" da de­ mektir. Ceyhun ve Seyhun Maveraünnehr'e hayat verirken, Ceyhan ve Seyhan da Çukurova'ya hayat vermektedir.

Tebliğimde, yüzyıllar sonra Ceyhun ile Ceyhan'ı yeniden birbirine bağlayan bir başka modem ırmaktan, Bakü-Tiflis-Cey­ han Ham Petrol Boru Hattından bahsetmek istiyorum. Bilindiği gibi BTC, çok yakında hayata geçecek ve ekonomik getirisinin yanında, kardeş coğrafyalar arasında önemli bir bağ olacaktır.

Bakü Petrollerinin Tarihine Kısa Bir Bakış

Bakü petrollerinin varlığı yüzlerce yıl öncesinden bilini­ yordu. Mesela, henüz 1 3. yüzyılda ünlü seyyah Marka Polo, Ba­ kü'de petrolün ticari bir meta olarak kullanıldığından bahseder.

Buna bir başka örnek de, ülkenin çeşitli yerlerinde rast35

AZ0RBAYCAN YAZILARI

lanan ateşgahlardır. Bunlardan Bakü yakınlarında bulunan biri hala ayaktadır.

Azerbaycan, Büyük İpek Yolu'nun önemli güzergahların­ dan biriydi. Bu sebeple hareketli bir ticari hayata sahipti.

Dünyanın çeşitli bölgelerinden buraya ticaret keıvanlan geli­ yor. bu topraklardan geçerek Avnıpa'ya uzanıyordu. Bunlar arasında Hindistanlı tüccarlar da vardı. Ateşi kutsal ve hayatın kaynağı sayan Mecusilik o dönemlerde Hindistan'da yaygın inançlardan biriydi. Hindistan'dan ticaret amacıyla buralara ge­ lip her taraftan kendi kendine yükselen ve sönmeyen alevleri gören Mecusi tüccarlar, bundan çok etkilenirler. Bu manzaraya bir tabiat üstülük atfederler. Ülkelerine dönünce de gördükle­ rini büyük bir heyecanla anlatmaya başlarlar. Böylece, Hin­ distan'da Abşeron yarımadasının ünü süratle yayılır. Bir süre sonra, bir çok Hintli buraya yalnızca ziyaret maksadıyla gel­ meye başlar ve zamanla kutsal bir mekan haline dönüşür.

Azerbaycan, çok eski çağlardan beri "Odlar Yurdu" olarak tanınıyordu. Bu ifade, bugün için de yaygın olarak kullanılan bir kavram. Çünkü kadim devirlerden beri petrol bir çok yerde kendiliğinden yüzeye çıkıyor, devamlı yanan alevler halini alı­ yordu. Bu durum, çeşitli dini telakkiler oluşturduğu gibi, önem­ li bir ticari kazanç metaı haline de gelmişti. Nitekim, İran ve Arap dillerinde de rastlanılan ve bugünün 'ham petrol'ünden baş­ ka bir şey olmayan 'neft' kelimesi, yüzyıllar önceden beri ay­ dınlatmada, ipek ve diğer dokumaların temizlenmesinde, he­ kimlikte ve savaşta kullanılıyordu.

Bakü petrollerinin sanayi metaı olarak işletilmesine ise 1 9. yüzyılda başlanır. Bakü'de ilk petrol rafinesinin kurulması 1 859 yılındadır. Daha sonra, 1 872 yılından itibaren petrol ya­ takları özel sermayeye açılır.

Yabancı yatınmcılann en tipik öncülerinden birisi, Nobel kardeşlerdir.

36

AZaRBAYCAN YAZILARI

Nobel kardeşlerden Robert, Rus ordusuna tüfek yapımı için ceviz ağaçlan

aramak üzere 1 873 yılında Bakü'ye gelir.

Burada, petrolün ilkel yöntemlerle çıkanldığına tanık olur. Ve bu sahaya girmenin kendisine büyük imkanlar vaat ettiğini gö­ rür. Bunun üzerine kardeşiyle birlikte, daha önceki işlerini bir kenara bırakıp, petrol işine yönelmeye karar verirler.

O yıllar­

da tüm Azerbaycan gibi, Bakü de Rus işgali altındadır. Nobel Kardeşler, aynı yıl Rus Çan'ndan rafineri kunna imtiyazı alır­ lar ve bu yolla petrol endüstrisine adım atarlar. Kısa bir zaman­ da da büyük bir zenginliğe ulaşırlar. Bir anlamda bugün onlar adına dağıtılan ödüllerde, Azerbaycan petrollerinin katkısı bü­ yüktür.

Nobel kardeşlerden sonra, Hazar-Karadeniz Ticaret ve Sa­ nayi Cemiyetini kuran Fransız Musevilerinden Rotschild sek­ töre girer. Bunu başka Avrupalılar izler ve böylece Bakü pet­ rollerine yapılan yabancı yatınmlar hızla artmaya başlar. Öyle ki, l 890'lı yıllara gelindiğinde

6 İngiliz, 3 Fransız, 2 Alman, 2

Belçika ve 1 Yunan firması petrol alanında faaliyet göstermeye başlamıştır. Diğer taraftan, bu durum Azerbaycan'ı işgali altın­ da bulunduran Çarlık Rusyası'nı da dünyanın en önemli petrol ülkelerinden biri haline getirir. Üretimde sağlanan büyük artışla birlikte, petrolün taşın­ ması meselesi de gündeme gelir. Önce, Bakü ile Batum arasın­ da bir demiryolu hattı inşa edilir. Bu, Bakü petrollerinin dün­ yaya taşınması yolunda ilk önemli adımdır. Ancak, bu projeden istenildiği ölçüde verim sağlanamaz. Çünkü, demiryolu hattı­ nın dik yamaçlı bazı bölgelerinde, lokomotifler

5-6 tankerden

fazlasını taştyamamakta, bu ise üretimi etkilemektedir.

Bunun üzerine 1 889 yılında, ilk boru hattının yapımına başlanır. Nobel kardeşlerce, Bakü-Batum arasına inşa edilen demiryolu hattının sorunlu kısmına yapılan hattın uzunluğu yaklaşık 70 kilometredir. Böylece problem yaşanan hattın dik 37

AZ0RBAYCAN YAZILARI

yamaçlı dağlık bölgelerden geçen kısmı 'by-pass' edilmiş olur.

Bu arada, Al fred Nobel'in icadı olan dinamitten de ilk kez bu boru hattının inşasında yararlanılır ve dinamitler kayalık böl­ gelerde güzergah açmak amacıyla kullanılır.

Diğer yandan bu hanın işletmeye açılması ile birlikte, da­ ha çok petrol taşınmaya başlanır. Dolayısıyla üretim de artar.

Ve, 20. yüzyıla girerken, dünya petrolünün neredeyse yarısı Bakü civarındaki kuyulardan üretilmeye başlanır.

Bakü petrolleri 2. Dünya Savaşı yıllarında da çok stratejik bir fonksiyon ifa eder. Sovyetler Birliği'nin ayakta kalmasını sağlayan en önemli amil lerden biri olur. Hızla geriye çekilen ve Avrupa'daki topraklarını kaybeden Sovyet ordularının en büyük loj istik kaynağı haline gelir. İlk jet yakıtı da o günlerde Bakü petrollerinden ve bir Azerbaycanlı bilim adamı tarafın­ dan üretilir.

Bunun için savaş sırasında Hitler'in en önemli stratej ik he­ deflerinden biri Bakü petrollerine ulaşmak olur. Ancak, döne­ min belgesel filmlerinde gördüğümüz Alman kunnaylarının Azerbaycan haritası şeklindeki pastaları keyifle kesmeleri film­ lerde kalır; Almanlar Kuzey Kafkasya'ya kadar gelmesine rağ­ men Azerbaycan'ı ele geçiremezler.

Diğer taraftan savaş sırasında Bakü petrollerinin üretimi olağanüstü seviyelere ulaşmıştır. Bu ise rezervlerin önemli bir kısmını tüketilir. Sovyetler Birliği de. 2 . Dünya Savaşı'nın biti­ minden sonra, Urallar ve Batı Sibirya'daki yataklara yönelir.

Bakü petrolleri ikincil seviyeye düşer.

Bu durum Sovyetler Birliğinin dağılmasına kadar sürer ve Bakü petrolünün yeniden değer kazanması, Azerbaycan'ın ye­ niden bağımsızlığını kazanmasından sonra gerçekleşecektir.

Asrın Anlaşması ve BTC Rüyasının Gerçeğe Dönüşmesi

Bakü Petrolünün yeniden işletilmesi yolunda en önemli adım, 20 Eylül 1 994 tarihinde imzalanan anlaşma ile atılır. Böy38

AZ0RBAVCAN YAZILARI =-;=

lece, Hazar Denizinin Azerbaycan karasularında kalan Azeri, Çırak ve Güneşli petrol yataklarının ortak işletilmesi ve petrol üretiminin paylaşılmasına karar verilir. Bu anlaşma öneminden dolayı

"asrın anlaşması" olarak nitelendirilecektir.

Bu anlaşmasının imzalanmasından sonra, esas tartışma Azeri-Çırak-Güneşli petrol yataklarında üretilen petrolün hangi yolla taşınacağı üzerinde yoğunlaşır. Çünkü verilecek karar, yalnızca ekonomik bir tercih olmayacaktır. Aynı zamanda, uzun yıllar Rus işgali altında kalmış bölge ülkelerinin siyasi ve stratejik yönelimlerini de belirleyecektir. Bu sebeple, 1 998 yılı başlanna kadar keskin bir uluslar arası rekabet başlar.

Nihayet, Nisan 1 998'de Ankara'da Azerbaycan, Gürcistan, Türkiye, Kazakistan ve Özbekistan Devlet Başkanlarınca bir deklarasyon imzalanarak, petrol taşıma güzergahının belirlen­ mesi konusunda ilk adım atılır. Bu, 1 999 yılının Ekim ayında Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan arasında imzalanan İstanbul protokolüyle daha somut bir hale getirilir.

Ancak, buna rağmen özellikle Azerbaycan ve Gürcistan üzerindeki ulus lararası baskılar azalmaz. Nitekim, dönemin Gürcistan Cumhurbaşkanı Eduard Şavardnadze, Azerbaycan'­ da yayınlanan Üç Nokta gazetesine verdiği bir demeçte, Rusya eski Devlet Başkanı Yeltsin'in kendisini telefonla bizzat ara­ yarak anlaşmadan çekilmesini istediğini belirtmiş; hatta o dö­ nemde kendisine düzenlenen suikastı da bununla ilişki lendirici imalarda bulunmuştur.

O

dönemde neler yaşandığını ve nasıl

bir haleti ruhiye içine girildiğini herkes hatırlayacaktır.

Sonunda, 1 8 Kasım l 999'da İstanbul'da gerçekleşıirilen Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı toplantısı sırasında nihai karar veri lir ve güzergah kesinleştirilir. Zirve sırasında bir ara­ ya gelen Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan Cumhurbaşkanları tarafından, ABD Başkanı'nın da hazır bulunduğu bir toplantıda Bakü petrollerinin hangi güzergahtan taşınacağına dair

meıler Arası Anlaşma" imzalanır.

39

"Hiikii­

AZaRBAYCAN YAZILARI

Ertesi yıl, Azerbaycan, Bakü-Tiflis-Ceyhan projesini des­ teklemek için bir

"sponsor grup" meydana getirir. Çeşitli ülke

petrol şirketlerinin katılımıyla oluşturulan bu grup, anlaşmanın hayata geçirilebilmesi için gerekli hazırlıkları süratle tamamla­ maya gırışır.

Artık projenin hayata geçirilmesinin vakti gelmiştir. Tarih­ ler

1 8 Eylül 2002'yi gösterdiğinde taraf üç ülke cumhurbaşkan­

larının katılımıyla Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı­ nın temeli atılır. Bununla, Bakü-Tiflis-Ceyhan hattı bir rüya olmaktan çıkmış, ete kemiğe bürünmüş olur. Artık, "Doğu-Batı enerj i koridoru tasarısı" geri dönülmez bir merhaleye girmiştir. Önceleri bir hayal olarak görülen bu projenin gerçekleş­ mesinde, Azerbaycan'ın merhum Cumhurbaşkanı Haydar Ali­ yev'in rolü büyük olur. Nitekim bu hususla, Gürcistan eski Cum­ hurbaşkanı Eduard Şevardnadze,

"Haydar Aliyev'in öngörüsü ve kararlılığı olmasaydı. eneıji koridonı gerçekleşmezdi" diy­

erek durumu çok açık ortaya koymaktadır.

Hattın Tamamlanması

Toplam uzunluğu

1 ,730 km metre olan boru hattının 443

kilometrelik kısmı Azerbaycan'da topraklarında yer almakta­ dır. Azerbaycan bölümü BTC hattı için en uygun coğrafi şart­ ların bulunduğu bölgedir denilebilir. Çünkü, Gürcistan ve Tür­ kiye'nin aksine genellikle düz arazilerden uzanmaktadır. Ancak yine de kış boyu süren yağışlar ve çamurlu araziler hattın in­ şasını oldukça olumsuz etkilemiştir.

Buna rağmen bölgede işler planlandığı gibi devam ettiril­ miştir. Bunun için de büyük bir insan gücü istihdam edilmiştir.

Bu durumdan en çok istifade edenler ise "kaçkın ve mecburi köçkün" olarak adlandırılan Karabağ mültecileri olmuş, işçile­ rin yüzde 60'ına yakını onlar arasından seçilmiştir.

Kazılar esnasında çok önemli arkeoloj ik kalıntılar da orta­ ya çıkarılmıştır. Öyle ki, Azerbaycan arazisinde 70'e yakın po40

AZ8RBAVCAN VAZILARI �r:=

tansiyel arkeoloj ik alan tesbit edilmiştir.

Bunlardan biri de Şemkir bölgesi yakınlarındaki tarihi kab­ ristanlıktır. Burasının demir çağı'na ait olduğu tahmin edilmek­ tedir. Bu konuda, bilim adamlan da çok hassas davranmış ve ta­ rihi alanlann tahrip olmaması için azami dikkat göstermişlerdir.

Boru Hattı'nın Gürcistan'daki uzunluğu ise 249 kilometre­ dir. Ülkenin Zalko bölgesi BTC hattının başlangıç noktasını ve esas merkezini teşkil etmektedir.

Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru hattının en kısa bö­ lümü olmasına rağmen, en çok güçlükle de, Gürcislan'da kar­ şılaşılmıştır. Bu, dağlık bir coğrafyaya s_ahip olmasının yanı sıra kalifiye eleman eksikliğinden de kaynaklanmıştır. Bunun dışında resmi yetkililer de sık sık çeşitli gerekçeler ileri sürerek bölgedeki çalışmaların aksamasına yol açmişlardır. Çal ışmalar sırasında Gürcistan'da da, bir çok arkeoloj ik ka­ lıntılar ortaya çıkanlmıştır. Örneğin, Zalka istasyonu yakınlann­ daki Ali Baba sahasında M.Ö.

12. yüzyıla ait olduğu tahmin edi­

len bir kabristan bulunmuştur. Bilindiği gibi, BTC Petrol Boru hattının Gürcistan bölümü, Türklerin kadim yerleşim yerleri olan Barçalı, Ahıska gibi bölgelerden geçmektedir.

Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol hattının en büyük bölümü Türkiye sınırlan içerisinde uzanmaktadır. Ülkemizin kuzey do­ ğusunun en uç noktasından başlayan bu hat, Erzurum, Sivas ve Kayseri üzerinden geçerek, Adana'nın Ceyhan ilçesinde son bulmaktadır.

Hattın tamamlanması ile birlikte, Bakü petrollerinin 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren başlayan denizlere açılma öyküsü de sona ermiş olacaktır.

Petrolün BTC yoluyla taşınmasının önemli bir çok avantajı bulunmaktadır.

İlk olarak, günde 1 milyon varil petrol Boğazlar

üzerinden değil doğrudan boru hattıyla taşınacaktır. Bunun Bo­ ğazlann güvenliği açısından ne kadar önemli olduğu ortadadır.

41

AZ0RBAYCAN YAZILARI

�

Sonra, BTC projesi Türkiye'nin enerji güvenliğine de olumlu katkılar sağlayacak; aynı zamanda ABD ve AB ile ilişkilerini de müspet yönde etkileyecektir. Aynca ülkemiz boru hanından se­ nede 200-300 milyon dolar dolayında bir gelir elde edecektir.

Bu arada projenin Türkiye bölümünün yapımında Türk malları ve hizmetlerinin kullanılması da Türkiye'ye yaklaşık 1 ,4 milyar dolar kazandırmıştır. Şu anda 1 1 ortağı olan BTC'nin en büyük hissedarı % 30. 1 'le İngiliz BP şirketidir. Onu, Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi % 25'le takip ederken Amerikan Yunakol Şirketi % 8.90'la üçüncü, Norveç'in Statoyl şirketi % 8.7 1 '1e dördüncü, Türk Petrolleri Anonim Ortaklığı ise % 6.53 hisseyle beşinci ortak durumundadır. Diğer ortaklar arasında ise, Fransız, İtal­ yan, ABD, Japon, Suudi Arabistan şirketleri bulunmaktadır.

BTC'nin Türk Dünyası İçin Önemi

Bakü-Tifl is-Ceyhan büyük ekonomik potansiyele sahip olduğu kadar büyük stratejik öneme de sahiptir. Proje, transit ülkelere sağlayacağı gelirlerin yanı sıra, bu ülkelerin birbirleri ve Batı dünyası ile ekonomik ve siyasi ilişkilerini de güçlen­ direcektir. Özellikle Kazakistan'ın da projeye katılması ile bir­ likte, Modem İpek Yolu Orta Asya'ya kadar uzanacak ve böl­ gesel istikrar ve ilişkilerin derinliğini daha da arttıracaktır.

Diğer yandan proje, Anadolu'yu Doğu-Batı enerj i kori­ doru arasında bir köprü haline getirecek, Ceyhan Limanı da bir uluslararası enerj i terminali haline gelecektir. Bu ise, Türki­ ye'nin Orta Asya ve Kafkasya ülkeleriyle daha istikrarlı ilişki­ ler kurması yolunu açacak, aynı zamanda Hazar havzası kaynak­ larının dünya pazarlarına ulaştınlmasında merkezi rol oynama imkanı verecektir.

Bilindiği gibi Kafkasya, yerkürenin en j eo-stratejik öneme sahip bölgelerinden birisidir. Hem dünyanın kalbi -"heartland"­ olarak adlandınlan "Orta Asya" coğrafyasına açılan bir kapı, 42

AZ6RBAYCAN YAZILARI �<=-

hem de Avrasya'nın sıcak denizlere iniş koridorudur. Uzun bir süre Rusların kontrolü altında kalan bölge, Sovyetler Birli­ ği'nin dağılması birlikte, yeniden uluslar arası güç ilişkilerinde mihver bir konuma yükselmiştir. Şu anda uluslar arası sistemin tüm başat aktörleri bu coğrafyada at koştunnakıa ve etki sahibi olmaya çalışmaktadırlar.

Diğer yandan 1 6. yüzyılın hemen başlarında, kadim Türk anayurdundan Balkanlara kadar uzanan büyük Türk coğrafyası talihsiz bir dönemle karşı karşıya kalmıştır. Kardeşin kardeşle, siyasi mülahazalarla karşı karşıya geldiği bu tarihten sonra, Türk dünyası üç ana coğrafyaya bölünmüştür. Böylece, önceki dönemlerde var olan, doğudan batıya, batıdan doğuya karşılık­ lı ve sürekli nüfus hareketliliği kesilmiştir. Bu, o zamana kadar Avrasya coğrafyasının hükümran ve hakim milleti olan Türk­ lerin, bölünmüş bu coğrafyalar içinde donuklaşmasına ve aka­ binde gerilemesine yol açan en önemli amillerden biri olmuş­ tur. 8.ir süre sonra da, Orta Asya'da büyük devletler dönemi so­ na enniş, Türkler kendi içlerinde bölünerek küçük hanlıklar ha­ linde yaşamaya başlamışlardır. Kafkaslar'da da benzer bir sü­ reç yaşanmış; özellikle bugünkü Azerbaycan coğrafyası, tıpkı Orta Asya'da olduğu gibi hanlıklara bölünmüştür. Bunun dış tesirlere kapı aralayacağı açıktı; nitekim böyle de olmuştur.

Böylece, 1 8 . yüzyıldan itibaren tüm Orta Asya ve Kafkaslar dış güçlerin denetimine ginniştir.

Ortaya çıkan tablo, Batı'ya doğru bir hareket alanı olması sebebiyle başlangıçta etkilemiyor görünse de, belli bir süreçte Osmanlı Devleti üzerinde de kendi etkisini göstennekten geri kalmamıştır. Doğu'da hareket alanı kaybolan ve asli nüfus un­ surunun akışı kesilen Batı Türklerinin, en önemli gerileme se­ beplerinden biri de bu olmuştur.

Bunun için, bugün ortaya çıkan konjonktürde; kardeş ülkeler, halklar ve coğrafyalarla sosyal ve kültürel ilişkilerin kuv43

AZ8RBAYCAN YAZILARI

vetlendirilmesi büyük önem taşımaktadır.

Bu anlamda, Ceyhun'la Ceyhan'ı birbirine bağlayan BTC, Türklere tarihi bir fırsat sunmaktadır. Demir-çelik sanayisi üze­ rine bina edilen Avrupa Birliği örneğinde olduğu gibi, petrol hattı vesilesiyle Türk dünyası yeniden birbiriyle kaynaşabilir. Önemli olan, bu hattın oluşturduğu cazibeyi Türk dünyasının bir araya gelebileceği ekonomik ve kültürel bir vasata dönüş­ türmek iradesini gösterebilmektir. Böylece, yüzyılların ayırdığı "Ceyhun ve Ceyhan", yeniden, bir daha ayrılmamacasına bir­ birlerine kavuşmuş olacaktır. O Saygılarımla.

"Ceylııııı 'daıı Ceylıaıı 'a ". Uluslararası Sempozyum Bildirisi.

24-31 Mart 2006. Ceyhan/Adana

44

AZaRBAVCAN YAZILARI

�-=

Enver Paşa'nın Gölgede Kalmış Bir Çabası DOGU TÜRKİSTAN KONUSUNDAKİ GİRİŞİMLERİ

7Q ilindiğ.i gibi Enver Paşa, Birinci Dünya Savaşı'ndan � sonra Ittilıat ve Terakki'nin diğer önde gelenleriyle

birlikte Türkiye'den ayrılmıştı. Enver Paşa'nın bu tarihten son­ raki hayatı hakkında, gerek yurt içinde gerekse yurt dışında çeşitli eserler yazılmıştır. İşte bunlardan birisi de Japon tarihçi Prof. Dr. Masayuki Yamauchi tarafından kaleme alınan "Hoş­ nut Olamamış Adam - Enver Paşa, Türkiye'den Türkisıan 'a" ad­ lı eserdir. Bağlam Yayınlan tarafından neşredilen kitap, başta Türk Tarih Kurumu olmak üzere, çeşitli ülkelerin arşivlerinden yararlanılarak yazılmış. Daha da önemlisi, Enver Paşa ve yakın arkadaşlarının mektupları temel olarak alındığından, bizlere bu dönemdeki faaliyetlerle ilgili birinci el kaynaklar sunması ve olayların bizzat yaşayanlar tarafından nasıl değerlendirildiğini göstennesi bakımından oldukça yararlı. İşte biz de bu yazıda, adı geçen kitabı esas alarak, Enver Paşa'nın D.Türkistan'a yö­ nelik düşünce ve faaliyetlerine değinmeye çalışacağız.

Henüz İttihat ve Terakki Osmanlı Devleti'nin yönetiminde iken, daha önceki yönetimin izini takip ederek, Türkistanla il­ gilenmeye başlamış ve gerek Batı gerekse Doğu Türkistan'a 1. i ııihaı ve Terakki'dcn önceki döneme aiı D. Türkisıan ilişkileri için bk. BA. Osm an­ lı Devleli ile Kallıasya, Türkistan ve Kınm H an lıkl a rı Arasındaki Münasebet­ lere Dair Arşiv Belgelerl, Ankara: Ba.şbakanlık Dcvlcı Arşivleri Genci Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Ba.şkanlığı, 1992, s.82-95. Ayrıca Cumhuriycı'in ilk yıllarında Türkiye-Doğu Türkisıan i lişkileri için bk. Abdulhamiı Avşar, "Aıaıürk'ün Doğu Türkisıan'a Bakı şı ", Doğu Tiirlıistan'ın Sesi, Yıl 1 3, Sayı 53, lsıanbul: Doğu Tür­ kisıan

Vakfı Yayını, 1997, s. 12-16.

45

AZ0RBA YCAN YAZILARI =--=

yönelik kimi teşebbüslerde bulunmuştur1• Örneğin 1 9 1 3 yılın­ da oradaki Türklerle irtibat kurmak ve ortak bir bilinç uyandır­ maya yardımcı olmak üzere D. Türkistan'a gönderilen Habib­ zade Ahmed Kemal (İlkul), hatıralarında, bu yolculuğun İttihat ve Terakki yönetimince planlandığını ve kendisinin dönemin İçişleri Bakan Talat Bey (Paşa) ve Ziya Gökalp tarafından ikna edildiğini anlatır. Yine Hindistan üzerinden D.Türkistan'a ge­ çen Adil Hikmet Bey ve dört arkadaşı da bu amaçla oraya git­ mişler ve çeşitli faaliyetlerde bulunmuşlardır'. İşte İttihat ve Teraki'nin bazı ileri gelenleri, başta Enver Paşa olmak üzere, B irinci Dünya Savaşı'ndan sonra bu konu ile yeniden ilgilendiler. Özellikle Enver Paşa'nın, bu konuda, he­ nüz İstanbul'dan ayrılmadan önce bazı planları olduğu söy­ lenebilir. Zaten Enver Paşa'nın Rusya'ya hareketinden önce, İs­ tanbul'da bulunan taraftarları onun Türkistan ve Katkasya'daki faaliyetlerin başına geçeceğini düşünüyorlardı'. Enver Paşa'nın Almanya ve Rusya arasında gidip gelmelerden sonra yaptığı ilk işlerden birisi de "İslam İııilıad Cemiyetleri İııihadı" adlı bir birlik kurmak olmuştur. Çeşitli Müslüman ülkelerden sorumlu ayn ayrı kollar şeklinde organize edilen bu teşkilatın üç önem­ li ve özerk merkezi bulunmaktaydı : Anadolu, Doğu Türkistan (Kaşgar) ve Afganistan. Enver Paşa'nın düşüncesine göre, Ana­ dolu'dan M ustafa Kemal Paşa, Afganistan'dan Cemal Paşa, Doğu Türkistan'dan ise Halil Paşa• ve Hacı Sami Bey .. so­ rumlu olacakı11.

2. Habibzade Ahmed Kemal, Çin-Türkistan Halıralan, haz. N . Ahnıeı Özalp, i sıanbul: Kitabevi Yayınlan, 1 996, s. 1 2- 1 5.

3.

Adil Hikmeı Bey'in hatıraları için bk. Adil H ikmeı Bey. Asya'da Beş Türk, (Haz.) YusufGedikli, l sıanbul: Ötüken Yayınları. 1 998.

4 . Hoşnut Olamamış Adam- Enver Paşa, Türkiye'den Türkisıan'a, l sıanbul: Bağlam Yayıncılık. 1 995, s.25.

•

Eski Kaflcasya Orduları Komutanı olan Halil Paşa, aynı zamanda Enver Paşa'nın amcasıdır. Halil Paşa'nın Ona Asya Türkleri hakkındaki şu sözleri onun düşünceleri hakkında oldukça aydınlatıcı olabilir: "Ver elini Çin Türkislanı1 Duyduğuma göre Cengiz senin bağrından ıüremiş, o halde lamam: benim de Cengiz adında bir oğlum

46

AZaRBAYCAN YAZILARI =<o=

Doğu Türkistan'la ilgili merkez, ilk iş olarak, bağımsızlık için izlenecek yol konusunda kısa bir protokol metni hazır­ lamıştır. "lııihad-ı islam Cemiyeıi'11i11 ikinci Protokolü" olarak Moskova'da, muhtemelen 1 5- 20 Ekim tarihleri arasında kabul edilen bu protokol; Sami, Cevad Tali, M. Ziya ve Halil Paşa imzasını taşıyordu. Protokol metnine göre, 1 - Kaşgar'da harekat-ı askeriye ve ihtileliyeden dolayı vu­ kµ'i melhµz her şeyden, kumandan ve hareket-i ihtileliye re'isi yalnız Mümessil-i Umµm§ve başkumandana karşı mes'µldur.

2- İstihsel-i muvaffakiyetten sonra teşekkül edecek Kaşgar Cumhuriyeti'ne dahi aynı sµrette mes'µldur. Asker§ ve siyas§ hareketlerini bildirmeğe de mecbµrdurlar.

3- Hareket-ı askeriye ve ihtileliye hasbe'l-iceb devem etti­ rilmek iceb ederse, bu hükµmet-i mahalliyenin karer ve tasvŞ:ıi ile icre' olunur.

4- Kaşgar'da hükµmet teşekkülden sonra re'§;icumhur Mer­ kez-i Umµmiye Kaşgar mümessili olarak dehi! olur.

5- Kaşgar Hükµmeti tarafından taleb edilecek ecneb§mü­ şevir ve mütehassıslar Başkumandan ve Mümessil-i Umµm§ tarafından intiheb ve Merkez-i Umµm§nin dahi re'yi inzimem etmek sµretiyle tavz!f olunurlar. Bu me'mµr§ı vazifeleri dola­ yisiyle Merkez-i Umµm§dahi mes'µldürler.

6- Kaşgar'da mukgn ve muvazzaf her şahıs ve ecneb§ me'mµr§ı Kaşgar Kenµn-i Esesine tebi'dirler6.

Ancak bütün bunlara rağmen bu birlik Doğu Türkistan'da pek aktif bir faaliyet gösteremeyecek ve bir süre sonra Halil Paşa, Doğu Türkistan'la ilgili merkezden ayrılarak, Cemal Paşa Şevket Süreyya Aydemir, Makedonya'dan Ortaasya'ya Enver Paşa, C. ili ( 1 9 1 4 - 1 922), İstanbul: Remzi Kitabevi, 1985, s.5 1 3.

•• Hneı Sami Bey, Birinci Dünya Savaşı öncesi Türkistan ve Çin'dc çeşitli istihbarat görevlerinde bulunmuş, savaş yıllarını da Orta Asya ve Hindistan'da gcçinniş bir iııihatçı'dır.

5. Hoşnut Olamamış Adam- Enver Paşa, s.47.

var."

6. A.g.e., s. 3 1 5.

47

AZ0RBAVCAN YAZILARI

ile birl ikte, A fganistan ve Hindistan'da görev almayı isteyecek­ tir. Bu konuda İngiltere'nin Kaşgar'daki Başkonsolosu P. T. Etherton da "Hırslı ve kendilerini bu çizgiler üzerinde düzenle­ yebilecek birkaç kişi dışında, Pan-Turanist ve Pan-İslamist ha­ reketler, takdire değer hiçbir ilerleme gerçekleştirememişler­ dir." diyerek bulunulan noktanın altını çiziyordu'.

Kitapta Doğu Türkistan'la ilgili bir başka hususa da s.

67'de rastlamaktayız. Burada yer alan bilgi lere göre, Anadolu'­ ya geçme planlan yapmak üzere Baıum'da bulunan Enver Pa­ şa'yı, tavsiyelerine çok güvendiği Hacı Sami Bey, Kaşgarlı Ab­ dulmecid adında bir tüccarla tanıştırır. Daha önce belirtildiği üzere •·iııihad-ı İslam Cemiyeti'nin" Doğu Türkisıan'la ilgili şubesinin sorumlularından biri olan Sami Bey,

1 00 bin kişilik

bir başkaldırı ile Türkistan'ın bağımsızlığına kavuşabileceği konusunda Enver Paşa'yı ikna eder. Ne kadar etkili olduğu tam anlamıyla bilinmemekle birlikte, bu görüşmeden kısa bir süre sonra Enver Paşa Baıum'da aynlarak Bakü yoluyla Buhara'ya gitmiştir. Belki de buradan Doğu Türkistan'a geçmeyi planla­ maktaydı. Ancak bilindiği gibi, Enver Paşa Buhara'ya gititikten sonra, Basmacı hareketine katılmış ve 4 Ağustos 1 922 tarihin­ de bir çarpışma sırasında hayatını kaybetmiştir.

Peki neydi Enver Paşa'yı ta Doğu Türkistan'a kadar olan topraklarda böylesine bir mücadeleye sevkeden? Bu yalnızca romantik bir maceraperestlikle açıklanacak kadar basit olmasa gerek. Nitekim Yamauchi bunu

" Türkiye sınırlarından Hindis­ tan sıııırlarına dayanmış Türk imparatorluğu 'nun çekirdeğini yaratmak" ülküsü olarak tanımlıyor. Enver Paşa, "Doğu Tür­ kistan ve dahası Afganistan 'daki Müslümanları kapsayan böyle bir Pan-fslamist ve Pan-Tiirkist devlet içerisinde önemli bir rol oynamak istemekteydi.'" Ancak bu, hem Sovyet Rusya hem de 7. A.g.e., s. 57.

8. A.g.e., s.74. Ayrıca bk. Makcdonya'dan Ortaasya'ya Enver Paşa, s.529-53 1 .

48

AZ9RBAYCAN YAZILARI =..=

ingiltere'ye açık bir meydan okuma niteliği taşıdığından hege­ monik güçler tarafından asla izin verilemeyecek bir projeydi.

Nitekim öyle de oldu. Ama bu projesi her ne kadar başanya ulaşamamışsa da, Enver Paşa'nın bu uğurda canını vermesini de engelleyememiştir.

Bu arada şunu da belirtmek gerekir ki, O. Türkistan halkı, Türkiye'den kendisine uzatılan eli her zaman sadakatle sık­ mıştır ve hiçbir zaman bu dost ele ihanet etmemiştir. Zaten İt­ tihat ve Terakki'nin Doğu Türkistan'a gönderdiği kişilerden biri olan Adil Hikmet Bey de hatıralarında bunu sarahatle belirtir: "En kara günlerde bile ahali ıarafından terk olunmadık."' O "YOM" dergisi, Sayı 1, Bakü 2005, Sayfa 84-86 Not: Makale Kırgızistan'da yayınlanan

"TÜRKEL " gazetesinin /yun (Haziran) 1006 ıarihli 7 (13) nolu sayısmda da yayınlanmıştır.

9. Asya'da Beş Türk, s.23. Bu arada Batı Türkistan'ın büyük şairi Çolpan'ın Enver Paşa'nın ölümü üzerine yazdığı mersiye de dikkat çekicidir. Şöyle diyor Çolpan Enver Paşa için: "Son nefesini düşmanlar aldı, Ah, iğrenç zamanlar geldi, Talihsizliğime şimdi şeytanlar güler."

Baymiruı Hayi:, Türklıtan Devlellerinin Milli Mücadeleleri Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi, 198S, s. 284.

49

AZ8RBAYCAN YAZILARI �-�

XOCALINI ANLAMAQ - ANLATMAQ

1li' J1) 1IT" -n � n Bakı tamsilçi liyi � laraq Xocalı faci­

\ll..-' ;il\. \ll..-' asını,_ o dahşatlı

_ gunları yaşayanlarla bağ­ lı çakiliş apannaq üçün Pirşahı qasabasina getmişdik. Çakilişlara başladıq. Görüşdüyümüz har bir adam insanı dahşata gatiran şeylar danışırdı. Kiçik bir şahar atrafında üç süran mühasira. Har cür silahlara sahih 366-cı alay. Bütün im­ kansızlıqlara baxmayaraq dözümlü olan bir ovuc Xocalı sakini.

Va nahayat, 25-26 fevralın o malum gecasi ... 8trafdakı dağdan, meşalardan ataş açmağa başlayan tanklar, tüfanglar. ..

Har bir marrninin har bir top ataşinin hadafinda bir insan ... İnsanlarla barabar haykıran, ağlaşan heyvanlar, yer va göy...

Dahşat içinda dörd bir tarafa dağılaraq Ennani terrorunun, 366-cı alayın qaranlıq amallarindan ağappaq qarlara sığınan cocuqlar, qadınlar, qocalar...

O soyuq qış gecasinin qarı, buzu, ayazı Ennani dahşati qar­ şısında masum birer sığınacağa çevrilmişdi Xocalıda yaşayan­ lar üçün ... İnsanlar geca paltarlarıyla, yalın ayaqla qaçırdılar meşaliklara, dağlara ... Pirşağıda yaşayan Nazila Salimova bela xatırlayırdı o qiyamat gününü: "O geca ela bil ki. qar üsıüna qar yağdı. O qarın üsıiinda iralilaya11 insanlar özlarina bir işıq yolu axıarırdılar... Ay Allah, bir haraya ged;ık, hansı tarafa qaçaq?! Qarlı çayı buz kimi soyuqda kim yal111 ayak keça bilir?

Qorxıı ela bir şeydir ki, bıız kimi suları geca keçib getdik.

D;ıralara. tapa/ara diişmüşdük. Nana - nav;ısindan, ata ıışaq­ dan. uşaq anadan ayrı diişmiişdü. Axtarıb tapa bilmirdik ki, ay A l/alı. hansı yöna gedak?"

50

AZ8RBAYCAN YAZILARI =-;=

Amma bu qaçış da fayda vermamişdi Xocalı Türklarina.

Ermanilar dağlann arasında da pusqu qurmuşdular...

Xocalının içinda yaşanan cahannam azabından quıtula bilanlar bu dafa pusqulardan açılan ataşlarla hayatlarını itir­ maya başladılar. Yer üzünün ağ örtüyü qırmızıya çevrilir qısa zamanda ... Amma bu vahşiliyi töradanlarin va onlara dastak veranlarin üzlari isa azacıq da olsa qızarmaz.

Va 600-dan artıq ölü 1 200-dan artıq asir ... Tamaman yox edilmiş 1 0 aila, ham anasını, ham da atasını itirmiş 25, ana va ya atasını itirmiş 1 30 cocuq. Bu sayların bir ncça min ahalisi olan bir şaharda baş vcrdiyi nazara alınsa, facianin miqyası daha yaxşı anlaşılar...

Pirşağı çakilişlarimiza davam etdikca yena danışdığımız ilk insanın sözlarindan etibaran hiss elmaya başladığımız dah­ şat duyğusu içimizda daha da böyüdü. Va bunu düşünmaya başladıq yüksak sasla: agar soyqırım bu dcyilsa, nadir?

Doğrusu, Xocalının vcrdiyi çox darslar var... Orada "qaıı yaddaşlarımızı" tazalayacak çox ibratamiz sahnalar var... Ora­ da ham da ermanilarin avvallar da özlari cdib bizi ittiham et­ malarina cavab veracak çox ayani sübutlar var.

Uzun illar türklar susdu, ermanilar isa yalandan haqiqat çıxarmaq maqsadila bütün vasitalara al atdılar. .. Türk mil­ laıinin hcç bir zaman etmadiyi, etmayacayi şeylari çiyinlarina yükladilar... Taassüf ki, bu masalada bacarıqlı oldular... Hal­ buki 1 905, 1 907, 1 9 1 5, 1 9 1 8, 1 920, 1 92 1 ... Bakıda, arzurum­ da, Zangazurda, l ğdırda, Qubada, Adanada, Şamaxıda, Antcp­ da, Qarabağda, Yanda... terrora al atan va yüzrninlarla insanı qatla yctiranlar ermani ckstrcmistlarindan başqası deyildi.

Bunlar ravayat deyildi ... Qarsda axan qanların ırmak olduğuna şahid olanlar; Şamaxıda caminin içinda yaxılaraq öldürülanlarin faryadını eşidanlar danışırdı bunları ... Yüzlarla, minlarla şahid vardı, sanad vardı, malumat vardı ... Amma biz anlada 51

AZ9RBA YCAN YAZILARI =<>=

bilmadik ... Çünki düşündük ki, milçaklarla vaxt keçmaya eh­ tiyac yoxdur. Ancaq bu gün bunun yanlış olduğu ortaya çıxdı...

Va artıq ennanilarin, aslinda, nalar eda bilacaklarini, ıöretdiklarini isbaı etmayimiza yarayacaq yaşanan bir hadisa da var önümüzda: Xocalı. Man düşünüram ki, Türkiya va Azarbaycan olaraq Xocalıda yaşananlar, oradakı insanlıq faci­ asi yaxşı tabliğ olunsa ennanilarin keçmişda töratdiklarina dair da dünya ietimaiyyati daha yaxşı inandıra bilar... Bu gün insan haqları masalasinin, yaşama haqlarına sayqının bu qadar önemli olduğu, töradilanin daha asan tasbitina imkan yaradan texnologiyanın bu qadar inkişaf etdiyi bir dövrda kiçicik bir şahara sığınan insanları belaca rahmsizcasina qatla yetira bi­ lan psixologiya tabliğ edila bilsa, avvallar töratdik.lari vahşilik da daha asan anladıla bilar.

Bunun üçün heç çakinmadan, usanmadan Xocalı qatliamı ıabliğ edilmali va yaşananlar başariyyatin önüna qoyulmalı­ dır. Bundan başqa, Xocalıda yaşananları va bunun arxasındakı hadisalari yaxşı tahlil etmak, "qan yaddaşımızı" yaşatmağ yar­ dımçı olacaqdır. O "515-ci qazet", No: 35 (Z/41), ZS /evrat 1006

52

AZ8RBAYCAN YAZILARI =..=

TÜRK KAFKAS İSLAM ORDUSU'NUN

ÇOCUKLARI

"Onları yığmışlar mescide. Namaz kılmışlar.

Yola çıkarken aııası demiş ki, sana siitiimü helal etmem, eğer saııa arkadaıı kurşun değerse. Arkadaıı değmesin kurşuıı. Ö11den değsin. Düşmana arkaııı ı;evinne1"

7Q sözler, Kafkas İslam Ordusu askerlerinden Kay­ '!lfJ U serili Topallıoğlu Mustafa'ya annesinin vasiyeti.

Kafkas İslam Ordusu askerlerinden Topallıoğlu Mustafa'nın bugün Bakü'nün Bileceri kasabasında yaşayan oğlu Selim Mustafaoğlu'nun anlattığına göre, askere alındığında babası 37 yaşındaymış. Yani ihtiyat askeriymiş. Evli ve 3 çocuk sahibiy­ miş. Bir gün, köylerine askerlik şubesinden insanlar gelmiş ve Azerbaycan'daki kardeşlerinin Ermenilerce katledilmeye baş­ landığını, bunun önüne geçmek için bir ordu teşkil edileceğini, ancak Osmanlı Devleti dört bir cephede savaşta olduğundan gönüllülere ihtiyaç duyulduğunu söylemişler. Bunun üzerine Topallıoğlu Mustafa bir çok arkadaşı gibi tereddütsüz yeniden askere yazılmış.

Aslında Kayseri'nin İncesu ilçesi Kızılören köyünde yaşa­ nan bu olayın pek çok benzeri, o günlerde Osmanlı coğrafyası­ nın hemen her tarafında tekrarlanıyordu. Çağnyı alan insanlar, Azerbaycanlı kardeşlerini yok olmaktan kurtarabilmek için akın akın Kafkaslara doğru hareket ediyorlardı.

"Bolşevik olan bir Müslüman'a bile aman verilmedi. Taş­ ııaklar, Bolşevikliğinizi tanımayız, öncelikle Müslümansmız bıı bizim için yeter diyorlardı ... Kendilerine dostça davrananları bile öldürdüler, evleri soyup soğana çevirdiler. .. Bolşeviklik adı altında, Müslümanlara karşı her türlü cinayeti işlediler.

53

AZ0RBA YCAN YAZILARI

Öyle ki. değil erkekler. hamile kadınlar dahi bunlardan can­ larım kurtaramadılar. " Bu sözler, 1 920 yılında Azerbaycan'da Sovyet hükümeti kurulduğundu ilk cumhurbaşkanı olacak olan Neriman Neri­ manov'a aittir. Gerçekten 1 9 1 8 yılı başlarında Bakü'de yöne­ timi ele geçiren Bolşevik Rus ve Ermeni Taşnak kuvvetler, Azerbaycan'da demografik yapıyı değiştirmek ve bu yolla bu coğrafyada kalıcı hale gelebilmek için harekete geçmişlerdi.

Böylece, Bakü başta olmak üzere Azerbaycan'ın her bölgesin­ de toplu katliamlar, sürgünler başlatılmıştı.

Mayıs ayına gelindiğinde ise tablo tam bir facia manzarası almıştı. Eğer bir an önce önü alınamazsa Türklerin Kafkaslar­ dan tamamen tasfiyesi söz konusuydu.

Bunun üzerine, 28 Mayıs 1 9 1 8 yılında ilan edilen, Meh­ met Emin Resulzade liderliğindeki Azerbaycan Halk Cumhu­ riyeti yöneticileri Osmanlı'dan yardım isterler. Osmanlı Dev­ leti, o sıralarda bir çok cephelerde savaşıyor olmasına ve Birin­ ci Dünya Savaşı'nın güçlüklerine rağmen bu çağrıya kayıtsız kalmaz. Ve çeşitli cephelerden toplanan gönüllü askerler ile ihtiyatlardan oluşturulan bir orduyla Azerbaycanlı kardeşleri­ nin yardımına koşar.

Gence'de toplanan Osmanlı askerlerine, Azerbaycan'dan katılanlarla birlikte oluşturulan orduya "Kafkas İslam Ordıısu" adı verilir ve komutanlığına Enver Paşa'nın kardeşi Nuri Paşa getirilir. Yeni ordu kuruluşunu tamamlamadan, ona darbe vur­ mak isteyen Bolşevik ve Ermeni güçlerin karşı saldırısı üzerine, 1 9 1 8 Haziran ayı ortalarında savaş başlar. Kafkas İslam Ordusu büyük bir başarı göstererek, kısa bir zamanda Bakü önlerine ulaşır. Burada, İngilizler de Bakü'deki Bolşevik hükümetin yardımına gelmiştir. Buna rağmen, zorlu çatışmalar sonunda, Kafkas İslam Ordusu galip gelir ve 1 5 Eylül 1 9 1 8'de Bakü'yü kurtarır. Çatışmalarda resmi kayıtlara göre 1 1 30 asker şehit olur.

54

AZaRBAYCAN YAZILARI

Bakü'nün kurtarılışının Azerbaycan ve bölge tarihi için çok büyük önemi vardır. Böylece, Rusların petrol zengini Ba­ kü'yü kendi sınırları içinde tutma, Ermenilerin de Hazar kıyı­ larında devlet kurma hayalleri sona ermiş ve Bakü, Azerbay­ can'ın ayrılmaz bir parçası olmuştur. Yine, bu harekat sonrası bugünkü Azerbaycan'ın siyasal sınırları ortaya çıkmıştır. Hana o sınırlar içerisinde, Bolşevik dönemde Ermenistan'a verilmiş olan, -Nahçıvan ile Azerbaycan ana karası arasındaki Zengezur ve Göğce bölgeleriyle-, Derbent ve Borçalı'ya kadar uzanan topraklar da vardır.

Osmanlı Devleti'nin Mondros'u imzalamasından sonra ise, İngilizler Türk Kafkas İslam Ordusunun Azerbaycan'dan çekilmesini isterler. Bunun üzerine ordu geri çekilir. Ancak, o ordunun bir çok askeri Azerbaycan'da kalır. Bazıları, Azerbay­ can Halk Cumhuriyeti ordusuna destek olmak üzere, özellikle bırakılırken, bir kısmı da çeşitli sebeplerden yaşantılarını bura­ da sürdürmek zorunda kalacaklardır.

TRT Bakü Temsilciliği olarak, aradan 87 yıl geçtikten son­ ra bu askerlerden bazılarının çocuklarını bulduk ve babalarının Sovyetler Birliği döneminde maruz kaldıkları trajik hayat öy­ külerini dinledik. Bu isimlerin bulunması çok kolay olmadı.

2004 yılı Temmuz'unda Bakü'de göreve başladıktan sonra, bel­ ki de "Son Tanıklar" belgeselinin üzerimde bıraktığı etkiyle, bu husus ilgimi çekmiş; araştınnaya başlamıştım. Nihayet bir te­ sadüf sonucu, Sivas'ın Zara ilçesi Yaralı köyünden Celeboğlu Turan'ın oğlu Mahmut Turan Memmedov'a ulaştık. Ardından diğerleri geldi. İşte, yazının başlangıcında, babasının askere alınış hatıra­ sına yer verdiğimiz Selim Mustafaoğlu'nu da bu yolla bulduk.

Selim Mustafaoğlu'nun babası Topallıoğlu Mustafa, 27 Nisan 1 920'de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Sovyet orduları tarafından yıkıldıktan sonra, Bakü'lü bir ailenin yanında kal55

AZ9RBAYCAN YAZILARI =-=

mış. Demiryolu idaresinde çalışmaya başlamış. Bu arada ev­ lenmiş ve 1 922 yılında Selim Mustafaoğlu dünyaya gelmiş.

Sıkıntılar eksik olmasa da, hayatları uzun müddet böyle sürüp gitmiş. O arada Selim Mustafaoğlu'nun bir de kız kardeşi olmuş. Ancak, Sovyetler Birliği'nin İkinci Dünya Savaşı'na ka­ tıldığı 1 94 1 yılında birden bire her şey değişmeye başlamış.

Birgün evlerine KGB eleman lan gelmiş. Demişler ki, "he­ men toparlanm istasyona gidin. Gedebey şehrine gideceksiniz".

"Ben. anam, bacım giııik istasyona" diye anlatıyor Mustafaoğ­ lu, "Götürdüler. döktüler bizi yük katarlarıyla Gedebey'e. 5-6 günden sonra bölüşıürdüler her köye 2-3 aile. " Samsunlu Abdurrahman oğullarından Mirze Halil'in oğlu Hafız Abdulov, bu sözleri şöyle tamamlıyor: "Her yerde bize güçlük çıkarııyorlardı. Bizi her şeyden malırıım etmişlerdi.

Giııiğimiz yerde şayia yaydılar ki. giiya biz devletin l numar­ alı düşmaıııyız. Biz devleti mahvedebilirdik. " Sovyet yönetimi böylece, Azerbaycan topraklarında mil­ liyeti 'Türk" olan kim varsa toplayıp Gedebey, Laçin gibi şehir­ lerde mecburi iskan ettirmiş. Bir de ilginç bir yasak koymuş: "Bizlere dediler ki, Tiirkiye'den gelenlere, demiryoluna 50 km'­ den fazla yaklaşmayacaksıııız dediler. Ne bileyim. hükiimet si­ yasetiydi ... Sonra beni askere aldılar. " O sıralar 2. Dünya Savaşı tüm şiddetiyle sürmektedir. Se­ lim Mustafaoğlu'nu istihkamcı yaparlar. B inlerce mayının te­ mizlenmesinde görev alır. 4 yıl savaştıktan sonra, ailesinin ya­ şadığı Gedebey'e döner. Ancak kısa bir zaman sonra, yeni bir sürgün kararı ile karşı karşıya kalırlar. " 7 aylık evliydim. Geceydi, işteydim. Köy sovyeti geldi.

'Size gideceğiz, evinize bakmaya' dedi. Dedim. 'gelin!' Eve ge­ lince gördüm. asker otııruyor, elinde silah var. Bir de KGB ele­ nıaııı. Elinde çok gizli yazısı . . . Babamı, beni kaydeııiler. 'A i­ lem ! " dedi babam. "Dedi, yok. Siz iş bulun sonra onlar gelecek­ ler. ' Bastılar bizi vagonlara ... Tomsk'a."

56

AZ0RBAYCAN YAZILARI =--=

"Zorla bindirdiler, mal hayvan katarına. 4-5 aile bir vagona sıkıştırıldı. Bütün tren doldu. Heryerden gelen vardı . ..

Bizimle gidenlerin hepsi "Türk" adıyla sürgün ediliyorlardı."

Bu sözler de Kayserili Topallıoğlu Mustafa ile aynı kaderi pay­ laşan, Giresun!firebolu'dan Öksüzoğlu Emin'in gelini Safiye Aliyeva'ya ait.

Aslında Safiye teyzenin ailesi Anadolu'dan 1 9. yüzyılda gelmiş Azerbaycan'a. Fakat, aradan yüz yıldan fazla zaman geçmesine rağmen, Türkiye Türkü olması onun ailesini de sür­ günden kurtaramamış.

Onun üç çocuğu Vahit, Alekper ve Nazım Sibirya'da' dün­ yaya gelmişler. Bugün 74 yaşında olan Safiye teyze, genç bir kızken, bir aya varan zahmetlerle dolu bir yolculuktan sonra götürüldükleri Sibirya'nın Tomsk şehrinde kendilerini karşı­ layanların korku dolu bakışlarını hala unutamamış: " Toplandı­ /ar başımıza, dediler: 'Kara insanlar gelmişler. Bizim etimizi yiyecekler'' Dedik ki, 'Biz de sizin gibi insanız. Dedik ki Tiir­ küz. ' . . . İnsanın yüzü berktir, kötü güne alışır. Çok kötü hayat görmüşem."

Anlaşılıyor ki, Sovyet yönetimi, tıpkı Azerbaycan'ın Ge­ debey şehrinde yaptıkları gibi, burada da Türkiye Türkleri aley­ hine karalama kampanyası yürütmüşler; halkın Türklere yak­ laşmamaları için onları halka yamyam olarak tanıtmışlar.

Bugün artık sakalları ağarmış olan Hafız Abdullov'un ai­ lesinden ise sürgüne yalnızca babası Samsunlu Abdurrahman­ oğlu Mirze gönderilmiş. Babasının sürgün edilmesinin tek se­ bebinin " Türk' olması olduğunu söyleyen Hafız Abdulov, "Çün­ kü Sovyetler Birliğinin istihbarat hizmetinin öyle bir emri ol­ muştu. 00183 sayılı karar vardı. Milliyetçe Türk olanlar SSCB'­ nin uzak, soğuk, şahtalı ülkelerine sürgün edilmeli idi. Anlamak olmurdu... Ahı benim ne suçum vardı ki? Evraklarda da hiçbir kayıt yok idi ki; ben devlet aleyhine neyse söylemişim. Veya 57

AZ8RBAYCAN YAZILARI

devle/ aleyhine bir iş görnıüşem. Bu hususla bir söz deyilmeden milliye/in Türktür, öyleyse siirgiine gil111elise11 dediler." diyerek sürgünün mantığını açık bir şekilde ifade etmektedir.

Sürgün edilen Türklere, kaçmaya teşebbüs eden olursa 20 sene ağır cezaya çarptırılacakları da söylenmiş. Ve her bir kol­ hoza 1 5-20 aile olmak üzere dağıtmışlar getirdikleri Türkleri.

Kayserili Topallıoğlu Mustafaoğlu ile Giresunlu Öksüzoğlu Emin aileleri de bu sırada tanışmışlar.

"Kış çok kara geçerdi" diyor Selim Mustafaoğlu. "I O giin­ de bir imza aıardııı. 'Ben buradayım, kaçmamışı m ' ' diye. Kaç­ san bile nereye gideceksin? Girdin ' Sonsıız tayga. Aşılmaz meşelik. 50 metre girsen. gel çık bakalım. Pusula olmalı ki yö­ nünü bıılasın. " Selim Mustafaoğlu babası ile birlikte, buzla kaplı tayga­ larda, Sibirya'nın uçsuz bucaksız ormanlarında ağaç kesmekle görevlendirilirler. "Ayaz olurdu. Ağaçlar çatlardı ayazın soğu­ ğııııdan ... Çalışına şarıları ağırdı. Fiziki olarak güçlü olmak lazımdı ki dayanabilesin. 45-50 metre uzıınl11ğııııda ağaçlar idi. El testeresi ile keserdik. . . 6 kadın vardı. Onlar budaklarını ·temizlerlerdi. Siiriiklerlerdi o yana. " "Açlıktan çok ölenler oldu orada kışın." sözleriyle o günlerden bahsediyor, Mustafaoğlu.

Rahatsız olduğu için evinde ziyaret ettiğimiz Safiye Ali­ yeva ise, " Yılda 7 ay. meşeliklere yakın barakalarda kalırdık.

Sabah saat 06'da evden çıkar, gece l 2 'de dönerdik ... Baraka­ larda ıslanmış eldivenleri kurutmaya yerler vardı. Gece yemek pişirip yeyip yatardık Yılda 7 ay biz böyle çalışırdık. " diyerek o günleri acıyla yadediyordu.

Safiye teyze, 1 952 yılında Tevfik Mustafayev ile evlenir.

Ertesi yıl, en büyük oğulları Vahit dünyaya gelir. O üç aylıkken de dedesi Öksüzoğlu Emin rahmetli olur.

Aynı yılın 14 Mayıs tarihinde de Selim Mustafaoğlu'nun babası Hakk'ın rahmetine kavuşur.

58

AZ0RBAYCAN YAZILARI ;::s.-=

Artık babasız kalan, Kafkas İslam Ordusu'nun bu iki kah­ raman askerinin çocuklan 1 956 yılına kadar, sürgündeki hayat­ larını devam ettirirler. Nihayet Stalin'in ölümünden sonra, Kruş­ çev iktidarı döneminde çıkanlan afla, 1 956 yılında Azerbay­ can'a yeniden dönüş imkanı ortaya çıkar. Selim Mustafaoğlu bu dunımu "Sıa/in ölmeseydi, hepimiz Sibir'de çiirüyecektik" söz­ leriyle veciz bir şekilde ifade ediyor.

Azerbaycan'a döndükten sonra da, Sibirya'ya sürgün ol­ manın zorluklarını yaşarlar. KGB'nin gözleri onlardan hiçbir zaman ayrılmaz. Ta ki, 1 99 1 'de gelen bağımsızlığa kadar. 70 yıldan fazla birbirinden uzak kalan Türkiye ve Azerbaycan Türklerinin yeniden bir araya gelmeye, birbirlerine kavuşmaya başlamaları onların da kaderleri değiştirecektir. Önce Ali Polat adlı bir işadamı vasıtasıyla Öksüzoğlu Emin'in torunları Tirebolu/Giresun'daki akrabalarına kavuşur.

Daha sonra, onların vasıtasıyla Selim Mustafaoğlu bulur Kay­ seri'nin İncesu ilçesi Kızılören köyündeki kardeşlerini. Önce Selim Amcalar gider, kardeşlerini görmeye tam 85 yaşınday­ ken. Ardından kardeşi Mehmet onu ziyarete gelir. Böylece iki kardeş ülkenin hasreti sona erdiği gibi, Topallıoğlu kardeşlerin hasreti de sona erer.

Bu arada, Sibirya'da hayatlarını kaybeden Türk askerle­ rinden Topallıoğlu Mustafa'nın naaşı oğlu tarafından Azerbay­ can'a getirilerek Bilaceri kabristanına defuedilir. Öksüzoğlu Emin'in öksüzlüğü ise Sibirya'da hala devam emektedir. To­ runlarının anlatıığına göre, onun mezarının üzerinden yol geç­ miş ve bir meçhul haline gelmiştir artık.

Kayserili Topallıoğlu Musıafa'nın oğlu Selim. Sivaslı Ce­ leboğlu Turan'ın oğlu Mahmut, Samsunlu Abdurrahmanoğlu Mir­ ze'nin oğlu Hafız, Giresunlu Öksüzoğlu Emin'in oğlu Tevfik'in oğulları Vahit ve Nazım Mustafayev kardeşler ve nihayet Kafkas İslam Ordusu subaylanndan Nimctullah'ın oğlu Nevruz Caferov.

59

AZ0RBA YCAN YAZILARI �-=

Selim Mustafaoğlu şu anda Bileceri kasabasındaki bahçeli evinde hayatını devam ettiriyor. Oğlu Mustafa lokanta işletiyor.

Mühendis olan Mahmut Turan Memmedov, Azerbaycan Petrol Araçtan İmal ve Araştırma Enstitüsünde bölüm müdür­ lüğü yapıyor. Sivas'ta yaşayan akrabalannı yine bir Türk iş­ adamı vasıtasıyla bulmuş. Şu anda bir kızı Sivas'ta öğretmen.

Diğer kızı ise Bakü'de mimar. Öksüzoğlu Emin'in oğlu Tevfik vefat etmiş. Torunların­ dan Vahit öğretim üyesi. Nazım ise mimar - müteahhit. Hafız Abdulov Mirzeoğlu, marangozluk ustalığı yapmış. Şu anda emekli. Hala akrabalarını arıyor. Türkiye vatandaşlığına müra­ caat etmiş, kabul edilmemiş.

Annesi vefat ettiğinden, daha çocukken babası ile Gen­ ce'ye gelen Nevruz Caferov ise Bakü'de gelininin yanında yaşı­ yor. Asıl adı "Ahmet"i Sovyet döneminde gizlenebilmek için "Nevruz"a çevirmişler. Şu anda, çocukluk hafızasında kalan şekliyle çizdiği İstanbul tablolanyla bezenmiş odasında geçi­ riyor günlerini. Geçen yıl İstanbul'u da görmek nasip olmuş.

Tabii, akrabası olup olmadığını bilmiyor.

1 9 1 8 yılında Nuri Paşa komutasındaki Kafkas İslam Or­ dusu ile Azerbaycanlı kardeşlerinin yardımına gelen ve burada kalan askerlerden bazılarının kısa hayat hikayelerine yer ver­ diğimiz araştırma yazımız burada bitiyor. Ama kulaklanmızda, Sivas Zaralı Celeboğlu Turan'ın oğlu Mahmut Memmedov 'un anlattığı son nefesindeki arzusu hala çınlıyor: "Dedim. ne ister­ sin? Dedi, 'Yumıırta, bir de köyümün toprağ1111. ' Yumurtayı aldı ağzına. elini açtı dedi ki: 'Toprak?'. Dedim, 'ben getireceğim. ' (ağlayarak) Yumıırıayı ağıma aldı, son nefesini verdi. " O " YOM" dergisi, Sayı 4, Yıl 2, Bakii 2006, Sayfa 110-115

60

AZ6RBAYCAN YAZILARI

İSTİKLAL SAVAŞl'NA FARKLI BİR BAKIŞ MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ'NDE TÜRKİYE-TÜRK.İSTAN İLİŞKİLERİ

"Ve Türkistanlı Hacı Ahmet, kısık gözleri, seyrek sakalı, hafif makinalı tüfeğiyle dağlarda bir başına dolaştı.

Ve sabahleyin ve öğle sıcağında ve akşamüstü ve ayışığında ve yıldız alacasında geceleyin, ne zaman sıkışsa bizimkiler, peyda oluverdi, yerden biter gibi o.

Ve ateş etti ve düşmanı dağıttı ve kayboldu dağlarda yine.

Nazım HİKMET "Kuvayi Milliye Destanı'ndan" "'

'

f..r? stiklal Savaşı dönemi Türkiye Türkistan ilişkileri, o "1-- devrin üzerinde çok fazla durulmamış konularından

birisidir. Bu hususla ilgili en dikkat çekici çalışma Türkistanlı araştınnacı Çağatay Koçar'ın XJ. Türk Tarih Kongresi'ne sun­ duğu "Çukurova'nın Kurtuluşu'na İştirak Eden Türkistanlılar" konulu bir tebliğidir". Ancak tebliğ, konuya sınırlı bir çerçeve­ den bakmakta ve Çukurova Milli Mücadelesi sırasında göster­ diği kahramanlıklarla ünlenen Hacı Yoldaş üzerinde yoğunlaş10. Nazım Hikmet. Dört Hıpishıneden Kuvayi Milli)·eye Destan, haz., Asım Be­ zirci, 2. bs., Cem Yayıncvi, l sıanbul, 1978, s. 1 2 1 .

1 1 . Çağatay Koçar, Çukurova'nın Kurtuluşuna İştirak Eden Türkistanlılar, XI. Türk Tarih Kongrcsi'ndcn Ayn Basım. Türk Tarih Kurumu Basımcvi. Ankara, ı 994, s. 2377-2387.

61

AZ8RBA YCAN YAZILARI

maktadır. Bunun dışında ise, yalnızca çeşitli hatıratlarda yine bu dönem ilişkilerinin farklı yönleri üzerinde küçük ve dağınık bilgiler yer almaktadır. Oysa, Milli Mücadele yıllarında Ana­ dolu ile Türkistan arasında tahmin edilenden daha yoğun bir ir­ tibat mevcuttur ve diplomasiden ekonomiye, eğitim alanından savaş alanlarında fiilen yer almaya kadar uzanan bir çeşitlilik gösterir. Biz burada bir makalenin sınırlarına bağlı kalarak, dönemin Türkistan - Türkiye ilişkilerine genci hatlarıyla bir bakış sergilemeyi düşünüyoruz.

Milli Mücadele dönemi Türkiye-Türkistan ilişkilerini, devletten devlete ilişkiler ve İstiklal Savaşı'ııa Türkistanlı halkın gösterdiği ilgi olarak iki ana başlık altında ele almak mümkündür.

Bilindiği gibi, 1 6. yüzyılın hemen başlarında, kadim Türk anayurdundan Balkanlara kadar uzanan büyük Türk coğrafyası talihsiz bir dönemle karşı karşıya kalmıştır. Kardeşin kardeşle, siyasi mülahazalar adına karşı karşıya geldiği bu tarihten sonra, Türk dünyası üç ana coğrafyaya bölünmüş ve böylece önceki dönemlerde var olan, doğudan batıya, batıdan doğuya karşılık­ lı ve sürekli nüfus hareketliliği kesilmiştir. Bu, o zamana kadar Avrasya coğrafyasının hükümran ve hakim milleti olan Türk­ lerin. bu yeni bölünmüş coğrafyalar içinde donuklaşmasına ve akabinde gerilemesine yol açan en önemli faktörlerden biri ol­ muştur. Bir süre sonra da. Orta Asya'da büyük devletler döne­ mi sona enniş, Türkler kendi içlerinde bölünerek küçük hanlık­ lar halinde yaşamaya başlamışlardır. Kafkaslar için de aynı şey geçerli olmuş ve özellikle bugünkü Azerbaycan coğrafyasında, tıpkı Orta Asya'da olduğu gibi küçük hanlıklar ortaya çıkmıştır.

Bunun dış tesirlere daha çok kapı aralayacağı açıktı ve böyle de olmuş; 1 8. yüzyıldan başlayarak tüm Orta Asya ve Kafkaslar dış güçlerin denetimine ginniştir.

Bu uzun bir kopukluk döneminden sonra, Osmanlı Devleti ile Türkistan hanlıkları arasındaki ilk siyasi münasebetlerin an62

AZ9RBAVCAN YAZILARI

cak, 1 9 . yüzyıl başlanndan itibaren cılız da olsa, yeni bir ha­ reketlenmeye sahne olduğu görülmektedir".

Siyasi ilişkilerdeki asıl canlanma ise, Kının Savaşı'ndan sonra Çarlık Rusyası'nın yayılma istikametini doğuya çevirmesi ve Türkistan hanlıklarını işgallerini hızlandırması ile daha be­ lirgin bir hal almaya başlamıştır. Nitekim, 19. yüzyıl sonlarından itibaren, Türkistan hanlıkları, Osmanlı Devleti ile daha sıkı irtibat kurma teşebbüslerini arttımuşlar; hatta doğrudan askeri yardım ve himaye isteğine varan taleplerde bulunmuşlardır. Osmanlı Devleti de buna kayıtsız kalmamış, Kaşgar Hanlığı örneğinde ol­ duğu gibi, askeri ve lojistik desteklerde de bulunmuştur11• Milli Mücadele döneminde ise, artık Türkistan coğrafyası büyük ölçüde Rus işgali altındadır. Bağımsız olarak yalnızca, eski hanlık yönetimlerinin yıkılarak yerlerine halk cumhuriyet­ lerinin kurulduğu iki küçük devlet kalmıştır: "Buhara Halk Cumhuriyeti ve Hive (Hareznı) Halk Cıımhııriyeti".

Dönemin belgelerine bakıldığında, o dönemdeki ilişkile­ rin daha çok Buhara Halk Cumhuriyeti ile kurulduğu görül­ mektedir. Buhara Halk Cumhuriyeti de, İstanbul yerine Ankara Hükümeti ile ilişki kurmayı ve işbirliği yapmayı tercih etmiştir.

Ankara Hükümeti de Buhara Halk Cumhuriyeti'ni tanıyan dört devletten biri olmuştur".

12. Mesela bunun ilk örneklerinden birisi. dönemin Buhara Emiri Mir Haydar Han'ın ıarafından. Osmanlı Sulıanından yardım isıcınck üzere gönderdiği yazıdır. 14 Şu­ baı 1 8 1 6 ıarihli "Name" olarak adlandırılan bu mektubunda Buhara Hanı. Osmanlı Dcvleıinden bazı konularda kiıaplar isıcmckıc. çcşiıli gelişmelerle ilgili bilgi sormaktadır. Belgenin en dikkat çekici yönü ise, Mir Haydar Han'ın , Kazgan ve Harcım yöncıieilcri üzerinde oıoriıc kurabilmek için padişahtan izin ve destek isteyen satırlandır. Bk. T.C. Başbakanlık Dcvlcı Arşivleri Genci Müdürlüğü Os­ manlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Belgelerle Osmanlı - Türkistan İ lişkileri (XVI - XX. Yüzyıllar), Başbakanlık Basımcvi, Ankara, 2004. belge no 8, transkripsiyon s. 1 3- 1 4.

13. Konuyla ilgili olarak, bk. Başbakanlık Devlet Arşivleri, a.g.e., 20, 23, 46, 33. 39.

4 1 , 45. 50 nolu belgeler ile 52- 63 arası belgeler.

14. Diğerleri, Sovyctler Birliği, lngilıcrc ve Afganistan.

63

AZ9RBAYCAN YAZILARI �

Bunda, söz konusu devletin yönetiminde Türkistan Cedidçi­ lerinin bulunması ve hareketin önde gelenlerinin daha önce İstan­ bul'da eğitim almış kişiler olmasının etkili olduğu kuşkusuzdur".

Bu faktörlerin yanı sıra, o dönemde Milli mücadelenin anti-em­ peryalisı bir hareket olarak görülmesi ve Sovyet Rusya ile sıcak ilişkiler içinde olmasının etkisi de göz ardı edilemez. Yine bu ko­ nudaki en önemli etkenlerden bir diğeri de, Mustafa Kemal ta­ rafından Türkistan'a gönderilen İsmail Suphi Soysallıoğlu b�­ kanlığında heyetin gösterdiği faaliyetlerdir denilebilir.

Soysallıoğlu başkanlığındaki heyetin gönderilmesinde, Bu­ hara Halk Cumhuriyeti'nin kuruluşunun ardından Ankara hü­ kümetinin Türkistan'la Anadolu arasında bir kanal açmaya duy­ duğu ihtiyaç önemli rol oynamıştır". Bu amaçla Temmuz 1 92 1 'de Türkisıan'a ayak basan Soysallıoğlu, ilk iş olarak ora­ daki çeşitli Türk toplulukları ile temasa geçmiş, aralanndaki ihtilafları ortadan kaldınnaya çaba sarfetmişıir. Bu amaçla dö­ neminde önemli bir etkiye sahip olacak olan "Milli Türkisıan Birliği" teşkilatının kuruluşu için uğraş venniş ve bunun başa­ rılmasında büyük katkısı olmuştur". Soysallıoğlu ve beraberin­ deki heyetin faaliyetleri yalnızca, oradaki Türkler arasında bir­ lik sağlama yönünde olmamış, ayrıca, çok kritik bir aşamaya gelen Milli Mücadele'nin Türkistan Türkleri arasında da layı­ kıyla anlaşılabilmesi için de büyük gayret sarf etmiştir.

Bunların da tesiriyle, özellikle Sakarya Savaşı'nın kaza1 5 . 6 Ekim 1 920 yılında ilan edilen Buhara Halk Cumhuriyeıi'nin kuruluşunda Maliye Bakanı sonra da Devlet Başkanı olacak olan Osman Hoca (Kocaoğlu), Başbakan Feyzullah Hocayev ve Milli Eğitim Bakanı Abdurrauf Fııraı bir dönem lsıanbul'da öğrenim gömıişlerdir. Hana. Osman Hoca ve Fııraı isıanbul'da iken 1 909 yılında "Buhara Tamimi MaarifCemiyeıi" adlı bir demek kurmuşlardır.

1 6. Ahad Andican, Cedidizm'den Günümüze Hariçle Türkisıan M ücadelesi, Emre Yayınları. lsıanbul, 2003, s. 90-9 1 . Soysallıoğlu ile birlikle hcycııc, sonradan uzun yıllar Dışişlcri Bakanlığı yapacak olan Tevfik Rüştü (Aras), Fuaı (Canm) ve Besim (Aıalay) beyler bulunmakıaydı.

1 7. Zeki Velidi Togan. Bugünkü (Türkili) Türkisıan ve YakınTarihi. Enderun Kııabevi. isıanbul, 1 98 1 . s. 4 1 5.

64

AZ8RBAYCAN YAZILARI �.=

nılmasının ardından, Buhara Cumhuriyeti'nin TBMM hükü­ mcti ile ilişkilerini daha da sıklaştırmaya yönelik bir politika izlemeye başladığı dikkat çekmektedir. Nitekim zaferin hemen ardından, Mehmet Recep ve Türkiye'de eğitim görmüş Meh­ met Nizari adlı iki diplomatını Ankara'ya göndermiş ve TBMM hükümeti ile doğrudan siyasi irtibat kurma yoluna gitmiştir.

TBMM nezdine diplomatik temaslar yapmak üzere gön­ derilen bu heyet, 38 gün süren zorlu bir yolculuktan sonra 14 Aralık 1 92 1 tarihinde Kastamonu'ya ulaşmıştır. Burada bir süre dinlendikten soma da Ankara'ya giderler. Çeşitli temaslann ya­ nı sıra, Mustafa Kemal Paşa tarafından da kabul edilirler. Çok sıcak geçen kabul soması Buhara heyeti, beraberinde getirdiği el yazması bir Kur'an-ı Kerim ve çeşitli hediyeler yanında 3 adet altın işlemeli kılıcı Mustafa Kemal Paşa'ya takdim ederler.

Bunlardan biri Başkomutan olması sıfatıyla Mustafa Kemal Paşa'ya, diğeri Batı cephesi komutanı İsmet Paşa'ya verilir. So­ nuncusunun verilme amacı ise çok dikkat çekici ve Türkistan halkının Milli Mücadeleye bakışını ortaya koyacak bir nitelik­ tedir. Çünkü bu kılıç, o günlerde ülkenin kurtuluşunun sembolü olarak görülen İzmir'e girecek ilk komutana verilmek üzere ge­ tirilmiştir". Nitekim İstanbul'da yayınlanan İkdam gazetesi bu­ nu "Bulıara'nııı İzmir'i İstirdad Edecek Kahramana Hediyesi" başlığıyla vermiştir". Milli Mücadele'nin ünlü süvari komutanı Fahrettin Altay da hatıralannda, Buhara'dan gönderilen kılıcın Türk subaylan arasında büyük bir motivasyon unsuru haline geldiğinden söz etmektedir. Zaten Mustafa Kemal de, hediye­ leri kabulünden soma yaptığı ve Buharalı heyete "karındaş/a­ rım" şeklinde hitap ederek yaptığı konuşmada kılıcın meydana getireceği bu etkiye vurgu yapmıştı1'.

1 8. Hakimiyeli Milliye, 8 Kanunusani (Ocak) 1922.

19. İ kdam, 10 Kanunusani (Ocak) ı922.

20. Hakimiyeli Milliye, 8 kanunusani (Ocak) 1922. Konuşmanın gazcıcdc yer alan ıam mcıni şu şekildedir: 65

AZBRBAYCAN YAZILARI

Buhara heyetinin Ankara'ya gelmesi iki ülke arasında önem­ li siyasi adımların da atılmasına kapı aralamış ve örneğin, Kon­ ya Valisi Galip Paşa , Buhara Cumhuriyeti'ne büyükelçi olarak aıanrnışıır'.

Diğer taraftan, Buhara siyasi heyetinin Ankara'da temas- "Buhara Halk Şuralan Cumhuriyeti ahalisi \'C hükümeıinin icra Komitesi ve Na­ zırlar Şurası namına gelen hcyeı-i muhıeremenize Türkiye ahalisi ve Türkiye Bü· yük Milleı Meclisi ve onun hükümeıi namına bcyan-ı hoş amedi eylerim.

Buharalılann milleıimizle ırki ve dini rcvnbııı açıktır. İşbu revabııın şimdiye kadar saha-i faaliycıe geçmesine. müstevli ve zalim kuvvetlerin vücudu mani olmuştur.

Kahraman Türk ordulannın da büyük bir hassa-i müfehhcraıı olan Şark inkılab-ı kebiri. mazlum Şarklılan günden güne sıklaşan. snğlamlaşan bağlarla birbirlerine bağlamaktadır. Her milletin kendi mukadderatını kendisi wyin hakkını yalnız nazariyeııe değil. liiliyaııa dahi tanıyan Rusya rical-i inkılabının mc!Kurcpcrver harekatı sayesinde. bugün Rusya'nın münkımcıi olan müstakil Buhara Şuraları Cumhuriyetinin müncsabaıı hariciye hakkını istimal ederek ıcmsilcilcrini, Türkiye Halk Hükümeıi nczdinc gönderdiğinden dolayı Türkiye Büyük Millet Meclisinin Rcısi sıfaııyla Cumhuriycı-i nıüşair-ün aleyhe arz-ı teşekkür ederim.

Buhara ahalısir.in Türkıyc'dcki Türk ve Müslüman kardeşlerine hediye olarak gönderdiği Ku(an-ı Kerim ile Türkiye Halk Ordusuna nişanc-i takdir ve ıcbrik olarak irsal eylediği kılınç. Hak din ile hayaı-ı hidame-i kuwcıi ıemsil eden fevkalade muazzam ve kıymcıdar iki yadigardır. Bu cnıaneıleri elinizden alır iken kalbim heyecan ile doldu. Halkımız ve ordumuz uzaklardaki kardeşlerimizden ge­ len ıcşcbbüsaı ve ıcbrikaı nişanelerinden. şüphesiz. çok mütehassis ve mesrur ola· caklardır. Dindaş ve kanndaş Buhara halkının arzusunu yerine getirmek, bu Kiıab-ı Mukaddes'i millcıe. scyf-i azizi de İzmir fatihine ıeslinı edeceğim. Allah'ın inayeti ılc İnönü ve Sakarya mll7.affcriycılcrini kazanan milli ordumuz. İnşallah pek ya­ kında bu kılıncı da kazanmış olacaktır. Hcycı-ı muhıcrcmcnize de Türkiye ahalisi ve ordusu, Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümcıi namına teşekkür cdcriın."

Diğer yandan kılıç. İzmir Vilayet Konağı'na ilk bayrağı asan ve daha sonra İzmir soyadını alacak olan Yzb. Şerafcııin'c verilecektir. Tarihin garip bir cilvesidir ki, Türkistanlıların getirdiği kılıcı almaya hak kazanan Yzb. Şcrafcııin de bir dış Türk'ıür ve babası Kırım'da dünyaya gclnıişıir. Yzb. Şcrafeııin2in hayaıı ile ilgili daha geniş bilgi için bk. Kemal An, "9 Eylül Günü İznıi(c Giren ilk Türk Subayı Yüzbaşı Şerafeııin ve İzmi(in Kunuluşu Üzerine Notları". Top l u msal Torih, Ma­ yıs 2000. s. 20-24.

2 1 . O günlerde TBMM'nin resmi yayın organı Hakimiyeti Milliye gazelesi Galip Paşa ile özel bir mülakat da yayınlar. Bk. Hakimiyeli Milliye. 24 Şubaı 1922. içlerinde Ruşen Eşref (Ünaydın) ve Hamdullah Suphi (Tanrıöver)'in de bulunduğu büyükclçilik heyeti Buhara'ya gitmek üzere yola çıkar. Ancak, lam bu esnada Basmacılık harckeıınin onaya çıkması üzerine Sovycılcr heyetin Baıunı'dan ileri geçmesine ızin vermez. Heycı Trabzon'a geri döner ve 6 ay kadar burada bekler.

Bir sonuç alınamayınca, TBMM kararıyla, vazifeleri uhdelerinde kalmak kaydıyla. geri çağnlırlar. Daha geniş bilgi için bk. Andican. a.�.e .. s. 92-93.

66

AZ6RBAYCAN YAZILARI

larda bulunduğu sırada, 1 7 kişilik bir Buharalı öğrenci grubu da Kastamonu'ya gelir. Anadolu'nun dört bir yandan işgal altında bulunduğu .bir sırada, Anadolu'ya öğrenci gönderilmesi son de­ rece dikkat çekicidir. Buhara'nın bu tavrı, Türkistan Türkle­ ri'nin Anadolu'nun kurtuluşuna inanç ve güvenlerinin ne kadar yüksek olduğunun bir göstergesi kabul edilebilir. Bunun yanı sıra bu tutum, Buhara Cumhuriyeti kurucularının, her ne kadar Sovyetlerle yakın bir bağlantı içinde olsalar da, gelecekte ken­ dilerini Sovyetlere bağımlı kılmaktan kurtaracak ve dış politi­ ka alternatiflerini genişletecek bir arayış içinde olduklarını da göstennektedir denilebilir".

Bu dönemde, Türkistan Türklerinin Milli Mücadele'ye çok önemli bir katkıları daha vardır ki, maalesef tarihin tozlu sayfa­ ları arasında kaybolmuş ve yeterince anlatılamamıştır.

Bilindiği gibi, İstiklal Savaşı tarihinde Sovyet Rusya'dan yapılan yardımların özel bir yeri vardır. Diğer tüm devletlerle savaş halinde iken, Sovyetler Anadolu hareketine destek olmuş ve bu kanalla önemli miktarda para ve silah yardımı gelmişti.

Ancak tarihlerimizde Sovyet Rusya yardımı olarak yer alan bu büyük mali desteğin bambaşka bir hikayesi vardır ve aslında. bu yardım Türkistan Türklerine aiıtir.

Bekir Sami Bey başkanlığındaki bir heyet, mali yardım istemek amacıyla Temmuz 1 920 ortalarında Moskova'ya gider­ ler. Burada Lenin'le görüşler. Ancak Lenin kendilerinin de mali durumlarının iyi olmadığını söyleyerek, gerekli desteği vereme­ yeceklerini belirtir. Bu sırada, Buhara Cumhurbaşkanı Osman Hoca da yanında Başbakan Feyzullah Hocayev ile birlikte Mos22. Niıckim kısa bir zaman sonra. Buhara Halk Cunıhuriycıi'nin "Sovycılcşıirilnıcsi" çabaları anmışıır. Hükümeı üyeleri ıuıuklanır ve nih:ıycı ı9 Eylül 1924 yılındo yıkılarak. yerine Buhara Sosyalisı Cunıhuriyeıi kurulnıu�. ertesi gün bu dcvlcı de feshedilerek, Sovyeıler birliğinin bünyesine alınmışıır. Diğer yandan. Tıirkıyc'ye gönderilen öğrenciler.

1 923 yılı orıalarınde

kendi

isıeklcri ile Bursa'ya

nakledilmişlerdir. Daha sonra. Buhara Cunıhuriycıi'nin yıkılnıa"ndan dolayı bu öğrencilerin ülkelerine dönmeyerek Türtciye'dc kaldıkları ıahmin edilnıekıcdır.

67

AZaRBAYCAN YAZILARI

kova'dadır. Lenin kendilerine Türkiye'den gelen heyetten ve is­ teklerinden söz açar. Osman Hoca bunun üzerine kendilerinin verebileceklerini, çünkü Buhara Hanlığının hazinesinde bunun bulunduğunu söyler. Daha sonra Buhara Meclisinde konu tar­ tışmaya açılır ve oybirliği ile 1 00 milyon altın ruble yardım edilmesine karar verilir. Ancak, paranın gönderilebilmesi için en emin yol Moskova hattıdır ve oraya gönderilir'1.

Bu meselenin bir başka ilginç yönü daha bulunmaktadır.

O da, Türkistanlı Türklerin Anadolu'da kurtuluş mücadelesi veren kardeşlerine yardım amacıyla Moskova'ya teslim ettiği 1 00 milyon altın rubleden yalnızca 1 1 milyonunun TBMM hü­ kümetine ulaşmasıdır''. Geriye kalan 89 milyon altın ruble ise Sovyet Rusya hazinesinde kalmıştıı�'.

Milli Mücadele döneminde Türkiye - Türkistan arasındaki 23. Bu konuda, Buhara Cumhurbaşkanı Osman Hoca'nın anıları için bak. Osman Kocaoğlu, "Rus Yardımının İçyüzü", Yakın Tarihimiz. C. I , S. 1 0, 3 Mayıs 1972. s. 292 vd. Ayrıca, Türkiye Cumhuriyeli Tarihi Ansiklopedisi. C. 1, s. 340-343, Andican, a.g.e. . 86-89.

24. Örneğin. Sibirya'da csarcııeyken Türkisıan'a kaçıp burada, Buhara Ordusunun ıe­ şekkülünde önemli görevler üstlenen subaylardan biri olan Raci Çakıröz anı­ larında. alıınların sayımında bizzaı bulunduğunu belirımekıe ve bu konuda önemli bilgilere yer vemıekıcdir. Raci Çakıröz, "Türkisıan'da Türk Subayları 1 9 1 4 - 1 923", Türk Dünyası Tarih Dergisi, der. Timur Kocaoğlu, sayı 6, 1987.

25. Bu konuda, "Kunuluş Savaşı'nda Türkisıanlılar" belgeseli için görüşıüğümüz Osman Hoca'nın oğlu Doç. Dr. Timur Kocaoğlu, Eski Devleı Bakanı Prof. Dr. Ahad Andican, Prof. Dr. Cemalcııin Taşkıran (Kırıkkale Ü .), Prof. Dr. Nuri Kös­ ıüklü (Selçuk Ü.), Osman Hoca ile yakın ıemaslar kurmuş olan Cemal Kutay, Em. Kur. Alb. Yrd. Doç. İ smet Görgülü (Başkenı Ü .), Prof. Kemal Çelik (Başken! Ü .), Yrd. Doç. Abdulvahap Kara (Mimar Sinan Ü .) gibi akademisyenler de önemli bilgiler vermişlerdir. Timur Kocaoğlu'nun anlaııığı ilginç bir anekdoı da Buhara allınları meselesine aydınlık geıircbilecek niıelikıedir. Anadolu'ya yapılan bu yardımda. en önemli rolü oynayan dönemin Buhara Cumhurbaşkanı Osman Hoca (Türkiye'de "Kocaoğlu" soyadını almıştır), ülkesi Sovyet işgali allına düşünce, A fganistan üzerinden 1923 yılında Türkiye'ye gelir. Kendisiyle görüşen Mustafa Kemal Paşa'dan, sıcak bir ilgi görür. Daha da önemlisi Aıaıürk, Osman Hoea'ya milletvekili maaşı bağlaııırır. Bu maaş Osman Hoca'nın vefatından sonra da devam eder ve eşi de ölünceye kadar bu maaşı almaya devam eder. (Timur Koeaoğlu ile yapılan özel röportajdan). (Osman Hoea'nın mezarı, lstanbul'da Özbekler Tekkesi haziresinde bulunmakıadır.)

68

AZaRBAYCAN YAZILARI

ilişkilerin ikinci önemli cephesi ise, bir çok gönüllünün Kuvayi Milliye saflarında savaşa katılmalar ve mücadeleye fiili olarak verdikleri hizmettir.

Türkistan Türklerinin Osmanlı ordusu saflarında savaşlara katılmaya başlamalarının öyküsü, 93 harbi olarak bilinen 1 87778 Osmanlı-Rus savaşı sırasında başlamıştır. Ancak asıl yo­ ğunluk, Balkan ve l . Dünya Savaşları sırasında ortaya çıkar. Özellikle hac maksadıyla ya da öğrenim görme amacıyla ülke­ lerinden çıkan bir çok Türkistanlı genç, Osmanlı saflarında çe­ şitli cephelerde yer almışlardır''. Özellikle Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı Ordusu saf­ larında yer alan Türkisıanlılann bir çoğu, savaş sonrası çekilen orduyla birlikte Çukurova Bölgesine gelmiştir. Burada mahalli direniş mücadeleleri başlayınca da yeniden silaha sarılmışlar ve Kuvayi Milliye saflarına katılmışlardır. Bunların kaç kişi olduk­ larıyla ilgili çeşitli kaynaklarda muhtelif rakamlar ifade edilse de, sayılarının 400 civarında oldukları tahmin edilmektedir''. Çukurova Milli Mücadelesine katılan Türkistanlılardan iki ismin ön plana çıktığı ve sembolleştiği görülmektedir: "Hacı Yoldaş " ve "Sail Türkistanlı ".

Bugünkü Özbekistan sınırlan içinde bulunan Namengan şehrinde dünyaya gelen Hacı Yoldaş, özellikle 2. Kavaklıhan Sa­ vaşları sırasında gösterdiği kahramanlıkla Çukurova Milli Mü­ cadelesinin sembol isimlerinden biri olmuştur. Dönemin önde 26. Çataıay Koçar, a.g.m., s. 2377, Alimcan l nayeı. "Osmanlı Ve Cumhuriyeı Döne­ minde Türk-Uygur i lişkileri ( 1 86 1 - ı 934)", Gökbayrak, Ocak-Şubaı 2001 . www.hurgokbayrak.com.ır.

27.

Genci Merkezi Adana'da bulunan Kuvayi Milliye Mücahiı ve Gaziler Dcmcği'nin kayıı defterlerinde bu Türkisıanlılardan bir kısmının adı yer almaluadır. Yine, bu derneğin bir şubesi olarak kurulan "Türkistan

Kuvuyi Milliye"

derneğinin kayıı

defterlerinde de bir çok isim yer almakıadır. Aynca Tarsus şehir mezarlığı girişinde Milli Mücadele'de yer alan Tiirkisıanhlar adına bir anıl dikilmişıir.

TRT'de Cumhuriyeıin kuruluşunun 82. yıldönümü dolayısıyla hazırlanan "Kunuluş Savaşı'nda Türkislanlılar" belgeselinde, o dönem Çukurova Kuvayi Milliyccilerindcn SO dolayında yakını ıesbıl edilmiş ve çekimler yapılmışıır.

69

AZ9RBA YCAN YAZILARI

gelen Kuvayi Milliye liderlerinden, sonra milletvekili de olan Damar Arıkoğlu, Fransızların Çukurova'da mağlup edil­ melerinde Hacı Yoldaş'ın gösterdiği kahramanlığın büyük rolü olduğundan bahsetmektedir'. Bu büyük Türkistanlı Kuvayi Milliyeci yine Fransızlarla girdiği bir çatışmada şehit olmuştur.

Savaşa fiili olarak katılan Türkistanlıların bir diğer sem­ bol ismi ise, Antep Savunması günlerinde büyük hizmetler gör­ müş olan Bombacı Mehmet Sait'tir. Aslen Doğu Türkistan'ın Yarkent şehrinden olan ve babasıyla birlikte geldiği Antep'te kuyumculuğa başlayan Mehmet Sait, Türkistanlı Sait olarak da tanınmaktadır. O zamana kadar Ermenilerin elinde bulunan ku­ yumculuğun, Türkler arasında yaygınlaşmasında da büyük kat­ kısı olan Sait, Tüfekçi Yusufla birlikte ilkel imkanlarla, mağa­ ra yosunlarından istifade ederek barut imal etmiş, ayrıca, çeşitli yollarla bomba kalıbı dökerek Antep Milli Mücadelesine bü­ yük katkılarda bulunmuştur.

Türkistanlıların Milli Mücadele sırasındaki önemli bir başka hizmetleri de Özbekler Tekkesi kanalıyla olmuştur. İstanbul'un Üsküdar ilçesi Sultantepe semtinde yer alan bu tekke, konumu itibariyle son derece stratejik bir noktada bulu­ nuyordu. Bu sebeple, işgal altındaki İstanbul'dan Anadolu'ya silah ve insan kaçırılmasında en önemli merkezlerden biri ol­ muştur•. İsmet İnönü'den Mehmet Akif Ersoy'a, Halide Edip Adıvar'a kadar bir çok önemli isim bu kanalla Anadolu'ya geç­ miştir. Tekke, gözden uzak bulunması sebebiyle, aynı zaman­ da bir hastane ve Anadolu'ya geçenlerle geride bıraktıkları ara­ sında haberleşme merkezi görevi de görmüştür. Özbekler Tekkesi'nin kuruluşu 1 8. yüzyıla dayanır. O dö­ nemlerde Türkistanlı hacı adayları İstanbul ve Tarsus üzerin28. Daınar Arıkoğlu. Hatıralarım. 2. bs., Adana, 2000, s.102.

29. Bu konuda deıaylı bir çalışma için bk. Süleyman Beyoğlu, "Milli Mücadele ve Özbekler Tekkesi". 1. Üsküdar Sempozyumu Bildirileri, 23-2S Mayıs 2003, Cilı 1. s. 200-2 1 0.

70

AZaRBAYCAN YAZILARI =-�

den hacca gidiyorlardı. Yine böyle bir kafilenin Sultantepc'de konakladığını gören dönemin padişahı

1 . Mahmut'un emriyle

bugünkü tekke inşa edilmiştir. Yine padişahın fermanı gereği, tekkenin ihtiyaçları için özel bir tahsisat ayrılmıştır. Böylece uzun mesafeler katederek İstanbul'a gelen hacıların en iyi şe­ kilde konaklamaları için her türlü imkan sağlanmıştır. Tekke­ nin şeyhleri de hep Türkistanlı Türkler olmuştur. Nitekim, Mil­ li Mücadele döneminde tekkenin şeyhi olan ve gösterdiği ola­ ğanüstü destekten dolayı İstiklal Madalyası ile taltif edilen Şeyh Ata Efendi de Özbek Türklerindendir".

Son söz olarak, Milli Mücadele döneminde yalnızca Türkis­ tan Türkleri değil, tüm Türk halkları Anadolu'ya yardım için se­ ferber olmuşlardır diyebiliriz". Ancak, bu yazımızın çerçevesi içe­ risinde Türkistanlıların mücadelelerini ana hatlarıyla özetlemeye çalıştık3'.

Diğer yandan bütün bunlar, Anadolu insanının fedakarlık­ ları ve mücadelesi ile karşılaştırıldığında sembolik sayılabile­ cek desteklerdir. Fakat, Türkiye Türklerinin en zor zamanların­ da yapılan bu desteklerin kardeşlik hislerinin büyüklüğü ve de­ rinliğini göstermesi açısından özel bir önem taşıdığı da açıktır.

"YOM" dergisi, Sayı 2, Yıl /, Bakii 2005, Sayfa 87-92 30. Özbekler Tekkesi'nin Osmanlı modernleşmesi ve fikir akımlarındaki rolü hk. ay­

rıca bk., Cengiz Bektaş, "Özbekler Tekkesi". Tarih ve Toplum. sayı 9, İstanbul.

Eylül 1984, s. 40-43, Diinden Bugiine İstanbul Ansiklopedisi. Özbekler Tekkesi maddesi ve Mehmet Allun, "Kuvayi Milliyeeilerin Gizli Sığınağı ve Ardındaki Bilinmeyenler". Toplumsal Tarih. sayı 1 1 2. lstanbul, Nisan 2003. Bilindiği gibi.

Mehmet Akirin annesi de Türkistan Türklerindendir.

3 1 . Bunlardan özellikle Azerbaycan Türklerinin yaptığı yilrdıınlar ve Milli Mucadclc sanarında savaşan Azerbaycanlılara ayrı bir bölüm ayınmık gerekir. Umarım. bir başka vesile ile elimizdeki bu konudaki bilgi ve belgeleri kamu oyuna aktarmak imkanı doğar. Şunu da bclinclim ki, o dönemde yalnız Türk dünyası dcgil. Ccza­ yir'dcn, Hindistan'n. İran'dan Tunus'a. A fganisıan'a kadar pek çok insan Milli Mü­ cadele sanarında yer almıştır.

32. Bu konu bile başlı başına bir kiıap hacmini dolduracak gcnişlikıcdir. Kısmeı olursa. belgeselimiz için yaptığımız çekimlerin ve arşiv belgelerinin dökümünü yayınlaya. rak bu konuya biraz daha geniş bir pencere açmaya çalışacağız.

71

AZ9RBAYCAN YAZILARI

AZERBAYCAN VE TRT

'7li" ll) '71i" Türkiye Radyo Televizyon Kurumu , dün­ W,. .ll\. W-- yanın önde gelen yayın kuruluşlarından birisidir. Bu hem ulaştığı yayın alanı hem de program ve haber kapasitesi ile ilgilidir. 7 ayrı televizyon kanalına; 4'ü ulusal, S'i bölgesel, 2'si özel amaçlı radyo kanalı ve 26 dilde yayın yapan Türkiye'nin Sesi radyosuyla birlikte toplam 1 2 radyo kanalını bünyesinde bulundurmaktadır. TRT'nin sahip olduğu TRT-İNT ve TRT-TÜRK televizyon kanalları, milletlerarası yayın yapan kanallardır. İki kanalın yayın ağı birleştirildiğinde, dünyanın S kıtasına ve nüfusunun 2/3'üne ulaşan bir ağa sahip olduğu gö­ rülür. 2004 yılının Ekim ayında gerçekleştirilen bir yeniden ya­ pılanma ile bu iki kanalın programlan oldukça zenginleştiril­ miş, yayınları daha da güçlendirilmiştir. Bugün TRT-INT, TRT Türk kanalları artık hem Türk.iye'de hem de yurt dışında gözde kanallar arasında sayılmaktadır. Mesela, Almanya'da yapılan bir kamu oyu araştırmasında TRT-İNT en çok seyredilen ya­ bancı kanallar arasında birinci sırada çıkmıştır.

TRT 2004 yılı Ekim ayından itibaren, kardeş ve soydaş coğrafyalara yönelik yayınlarını da, gerek muhteva, gerekse sa­ yı bakımından zenginleştirmiştir. Bu dönemle birlikte, özellik­ le Azerbaycan'la ilgili programlarda ciddi bir artış olmuştur. Ar­ tık TRT'de yapılan her tür programda Azerbaycan daha çok yer almakta, müziği, coğrafyası, tarihi, medeniyeti anlatılmaktadır.

TRT'nin Azerbaycan Temsilciliği olarak biz de, hem Azer­ baycan'la ilgili program sayımızı arttırdık, hem de muhtevasını zenginleştirdik. Bundaki temel gayemiz de, dost ve kardeş ülke Azerbaycan'ın tarihini, kültürünü, coğrafyasını, sesini dünyaya 72

AZ0RBAYCAN YAZILARI

�

en güçlü şekilde duyunnaya katkıda bulunabilmektir.

Bunun için her biri ayn fonnatta beş ayn program hazır­ lamaktayız: Adım Adım Kafkaslar, Ziyalılarla Kültür Gezileri, Bakü Esintileri, Hazardan Bakış ve Hayat Akarken.

Bu programlarda, Azerbaycan'ın zengin tarih, kültür, sa­ nat, coğrafya ve turizm potansiyelinden ziyalılarına; edebiyatın­ dan müzik ve medeniyetini dünya içtimaiyatına anlatmakta, böl­ gedeki önemli siyasi ve sosyal gelişmeleri, Azerbaycan noktayı nazarından dünyaya yaymaktayız.

Kendi yaptığımız bu müstakil programların dışında, Tür­ kiye'de üretilen çeşitli programlara da Azerbaycan kültürü, sa­ natı, müziği ve coğrafyasını tanıtıcı bölümler hazırlıyoruz. Yi­ ne, TRT radyolarına Azerbaycan kültür ve sanatına ilişkin bağ­ lantılar yapılmasını sağlıyor, yapılan programlara çeşitli kat­ kılar sağlıyoruz.

Bunların dışında, Azerbaycan'la ilgili gelişmeleri tarafsız ve çarpıtılmaya meydan venneden hem TRT televizyonları, hem de radyoları vasıtasıyla dünya duyurabilmek için hazırladığımız rutin ve özel haber çalışmalarımız da devam etmektedir.

Bütün bu çabalardan gayemiz, dost ve kardeş ülke Azer­ baycan'ın sesini layık olduğu şekilde dünyaya duyurabilmek, kültür ve sanatının gelişmesi ve tanıtımına elimizden geldiğin­ ce destek verebilmektir. Sanırım, kardeşliği gösterebilmenin en iyi ve verimli yolu da budur. Kısacası TRT olarak, sözden çok icraatı önemsiyor, Azerbaycan'ın kültürel inkişafının daha da artmasında bir damla da olsa katkımız olmasına çabalıyoruz.O "AZERBA YCAN'JN SESİ" dergisi, Baku,2006, Sayfa 12

73

AZ0RBAYCAN YAZILARI

�

TÜRK DÜNYASININ VAHİD KİV-NİN YARADILMASI VACİBDİR.

A ovet İttifaqı dağıldıqdan sonra Türk Dünyası uzun d:2J müddat informasıya blokadası altında galdı. Burada

baş veranlar başqa gözlarla çatdınldığı üçün dünya hadisa­ lardan tam manası ila xabardar ola bilmadi. Bu manada Türk Millatinin haqiqati söylaya bilacak informasiya sisteminin ya­ radılmasına ehtiyac var. TRT bu istiqamatda iş görrnaya çalı­ şır. avvallar "TRT Avrasiya" adlanan kanal "TRT Türk" adına keçarak bu coğrafıyalarda yayım hayata keçirir. Bundan başka TRT -nin Azarbaycan (Bakı), Türkmanistan (Aşqabad), Özba­ kistan (Daşkand) tamsilçiliklari var. Burada asas maqsad hadi­ salari bir türk gözü, qardaş gözü ila görüb haqiqati bütün dün­ yaya anlatmaqdır. Lakin bu kifayat deyi!. Müstaqil Türk Döv­ latlarinin KİV-lari arasında davamlı alaqanin qurulması çox önamlidir. Dövlat televiziyaları arasında amakdaşlığın qurul­ masına va informasiya mübadilasi edilmasina ehtiyac var. Bu amakdaşlığa cavabdeh olacaq taşkilatın forrnalaşması lazım­ dır. Türklarin hayatında nalarin baş verdiyini, asi haqiqatlarin na olduğunu anlatmaq baxımından bu çox mühümdür.

Sanaye çevrilişi baş verdikdan sonra İslam Dünyasının üz­ ba-üz qaldığı bir çatinlik da var. Bu da iqtisadi cahatdan inki­ şaf etmiş Qarbin bizi olduğumuzdan farqli formada anlatma­ sıdır. Onlar müsalmanların. xüsusila da türklarin idara edilma­ li olduğunu, demokratiyanı anlamadığını deyirlar. Bütün infor­ masiya vasitalarinda bizi "tarbiya edilmali olan xalq" gözünda taqdim edirlar. Buna göra da vahid inforrnasiya qurumunu ya74

AZ8RBAYCAN YAZILARI �

ratrnaq çox vacibdir. Garabağ masalasinda Azarbaycanın yüz­ da- yüz haqlı olduğunu har bir vicdan qabul edir. Amma bir çox ölka bu masalada Azarbaycana diqta etmaya çalışır. Bu in­ formasiyanı göran Qarb insanı düşünür ki, mazlum vaziyyatda olanlar ermanilardir. Bu haqiqati tam şakilda anlatmaq üçün har sahada olduğu kimi informasiya sahasinda da, taşkilatların ortaq harakat etınasi çox önamlidir. Bu manada Türk Dünyası Televiziyaçılar Birliyinin yaradılması, matbuat şuralannın, xa­ bar agentliklarinin amakdaşlığı vacibdir. Bunlar bizi informa­ siya blokadasından çıxara bilar. Eyni zamanda haqlı olduğu­ muz bir çox masalani dünyaya vaxtında anlada, informasiya boşluğunu doldura bilar. Bu manada yazılı matbuatın, elektron KİV-in bir araya gala bilmasini çox önamli sayıram.D "DİALOG-XXJ CJSR " dergisi No J, Bakı, Oktyabr-Noyabr-Dekabr 2006, Sayfa 19

75

AZ0RBAYCAN YAZILARI

HA YIR, BİZ TÜRK'ÜZ

'm eğerli dostum Akif Aşırlı, telefonda Hrant Dink ci­ � nayeti ile ilgili bir yazı yazmamı talep edince, doğ­ rusu, Azerbaycan'da yaşayan bir gazeteci olarak, tahlil ağırlık­ lı, olayın muhtemel sebepleri, amaçları, bundan yaran olan çev­ reler, mihraklar vb. hususları ele alan, Kerkük'e, Karabağ'a, Er­ menistan sınırını açtınna gayretlerine muhtemel etkilerini irde­ leyen bir yazı yazma düşüncesi ile bilgisayarımın başına otur­ dum. Bir iki paragraf da yazdım, bu minvalde. Ama, daha ola­ yın gerçekleştiği gece, cinayet mahallinde toplanan kalabalığın elinde taşıdığı bir pankartı, Hrant Dink'in cenazesi kaldırılırken de görünce ruhum alt üst oldu ve zihnimdeki her şey kayboldu.

Ne demekti "Biz Enneniyiz"? Gerçi, bu pankartı taşıyanları ve bu sözleri sloganlaştıranları Türkiye'de kısa bir müddet de olsa yaşayan bir insan hemen tanır ve teşhisini koyardı. Ama ortada böyle bir slogan vardı ve günlerdir buna karşı herhangi bir tepki de dile getirilmiyordu. Acaba cinayetten fayda umanların ulaşmak istedikleri de, böyle bir ruh hali miydi yoksa?

Hrant Dink bir suikast sonucu hayatını kaybetti. Ve her cinayet gibi bu da lanetlenmeliydi. Etnik köken, inanış, düşün­ ce farklılığı böyle bir hadisenin vahametini azaltmazdı elbette.

Diğer yandan, özellikle basına karşı yönelen suikastlara tep­ kinin güçlü olması nonnaldi. Fakat, Türkiye'de gösterilecek tepki böyle mi olmalıydı. Ve sloganlar böyle mi olmalıydı? Ne demek "Biz Enneniyiz"?

Aslında, daha cinayet haberi duyulur duyulmaz yayılmaya başlayan, bilinçli-bilinçsiz, tuhaf bir enfonnasyon bombardı­ manı sanki toplumu böyle bir davranışa sürüklemek istiyor iz76

AZ0RBAVCAN VAZILARI

lenimi veriyordu. Televizyonlarda hemen her kanalda görüş bildiren kanaat oluşturucular, köşe yazarları, koro halinde Hrant Dink'in Türkiye için ne kadar önemli, yeri doldurulamaz bir şahsiyet olduğunu, işlenen bu cinayetin Türkiye'de bir sü­ redir yükselen milliyetçiliğin, Ermeni karşıtlığının eseri ol­ duğunu ifade etmeye, "mazlum Ermeni", "zalim Türk" tablosu çizmeye başladılar. Yapılan konuşmalarda, Hrant Dink'in şah­ sında Ermenilerin Türklerle ne kadar iyi geçindiği, bu cinayetin dış dünyada ülkeye ne kadar çok zarar vereceği, içerideki de­ mokratikleşme çabalarına da büyük darbe vuracağı dile geti­ rildi. Elhak bunların içinde doğru olan hususların varlığı şüphe götürmez. Böyle bir cinayetten yararlanmak isteyen güçlerin bulunacağı da muhakkak. Ama benim anlayamadığım, niçin kendi kendimizi böylesine jurnalleme, kendi hareket alanımızı böylesine daraltma, kendimize hakaret ve en ufak bir sarsıntı karşısında aşağılık kompleksine kapılma halet-i ruhiyesine gir­ diğimiz? Ve o slogan: "Hepimiz Ermeniyiz!"? Öyle bir hava estirilmeye başlandı ki, sanki Ermenilerin tarih boyunca yaptıklarını dile getirmek, onların sözde iddia­ larına karşı çıkmak tehlikeli ve uzak durulması gereken bir dav­ ranışmış gibi takdim edilmeye, fırsattan istifade insanlar sindi­ rilmeye, korku salınmaya başlandı izlenimi vermeye başladı.

Aslında, benzer bir politika Yunanlılar hakkında da izle­ niyordu uzun zamandır. Bir televizyon dizisi vardı Türkiye'nin Ege bölgesindeki Kuvayi Milliye hareketini anlatan. Orada öyle bir tablo çizilmişti ki, sanki o dönem işgal altındaki bölge­ lerde uygulanan Yunan zulmü, sadece birkaç Yunanlı zabitin işiydi. Bütün bunlar bir yana, başlı başına işgalin bir facia ol­ duğuna neredeyse hiç değinilmiyordu. Aynı şekilde, bakınız " Yabancı Damat" dizisine. Zengin, kültürlü, oturup kalkmasını bilen, "medeni" Yunanlılar; karşısında binbir dert içinde yuvar­ lanan, başı dertten kurtulmayan, nerede nasıl davranacağından habersiz "köylü" Türkler.

77

AZ0RBAVCAN VAZILARI

Şu son günlerde, aynı tavır Ermeniler için de sergilenme­ ye başlandı. Ne yani şimdi, Ermenilerin daha 1 9. yüzyıldan iti­ baren, içlerinde yaşadıkları Osmanlı ve Azerbaycan toprak­ larında dış güçlerden cesaret alarak Türklere karşı katliam yap­ tıklarını, yüzbinlerce masum insanı yok ettiklerini söylemek Er­ meni toplumuna karşı tahrik mi demek oluyor? 1 9 1 5 tehcirin­ de, esas amilin Türkleri arkadan vurmaya çalışan ve sayıları mil­ yonlu rakamlara ulaşan Ermeni tedhişçilerinin olduğunu söyle­ memek mi gerekiyordu? Türkiye'de yaşayan Ermeni yurttaşları incitmemek için, 1 9 8 1 yılında Erivan'da Ermeni dilinde ba­ sılmış, "Enneni Halkının Tarihi" adlı kitapta, Birinci Dünya Sa­ vaşı sırasında 250 bini kendilerince oluşturulmuş, 50 bini diğer devletlerin ordularının bünyesinde olmak üzere 300 bin Ermeni askerin, ülke sınırları dışından gelerek Osmanlı Türk orduları­ na karşı savaştıklarını Ermenilerin kendileri tarafından büyük bir iftihar vesilesi olarak ifade edilmesi söylenmesin mi? 3 1 Mart 1 9 1 8'de Bakü'de başlayıp tüm Azerbaycan'a yayılan ve onbinlerce Türk'ün yok edilmesi hiç mi dile getirilmesin? Ada­ na Saimbeyli'de Ermenilerce yakılarak katledilen Melek Ha­ tun'un bohçasından çıkan "Ne ağlarsın a bebeğim / Ölmüş ana emilir mi" mısraları hiç mi hatırlanmamalı? Hrant Dink ya da bir başkasının 1 ,5 milyon Ermeni öldürüldü safsatasına karşı, hiç mi ses çıkarılmasın? Hocalı'da, Şuşa'da, Hankendi'nde, Ağ­ dam'da . . . kısacası Karabağ'da Ermeni vahşetine maruz kalmış, daha kanları bile kurumayan masumlardan bahsetmek, onların dramlarını dile getirmek tahrikçilik mi sayılmalı? Erzurum'da, Kars'ta, lğdır'da Ermenilerin katlettiği Türklerin toplu mezar­ ları ebediyen yok mu kabul edilmeli? Peki, Talat Paşa'dan iti­ baren onlarca devlet adamı, diplomat, sivil insanın katledilme­ lerini lanetlemek, "linç külıürü nü beslemek mi oluyor? Tür­ kiye'de "hepimiz Ermeniyiz" diyebilecek özgürlük varken, ni­ çin daha 1 9 1 8'de Ermenistan nüfusunun çoğunluğu Türklerden oluşuyorken bugün bir tek Türk kalmadığını sormakla bozgun"

78

AZ8RBAYCAN YAZILARI

=:ı=

culuk mu yapılmış olacak? Hrant Dink'in öldürülmesi 1 ,5 mil­ yon + 1 diyenlere karşı bundan sonra boynu bükük kalınıp, lal mı olunmalı? Yani bir serseri bir cinayet işleyecek diye hep Er­ meniler haklı, Türkler haksız mı kabul edilecek? Peki biz ken­ dimizi bu psikolojiye mahkum edersek, her başımızı kaldırdı­ ğımızda önümüze benzer cinayetler, pusular koymayacaklar mı?

Tamam uzun yıllar yaptığımız gibi, içimizdeki Ermeni yurttaşları düşünerek bütün bunları dile getirmeyelim, onların sözde soykırım iddialarına karşı çıkmayalım . . . Ama insaf, hiç olmazsa bizim Ermeni vatandaşlarımızdan biri, çıkıp da, -Ha­ yır bu kadar da değil! İçimizde Türklerle ilişkilerimizi bozmak isteyen odaklar var. Bize "sadık millet" payesi veren, bizi ken­ dilerinden ayırmayan Türklere ihanet ettik, uluslar arası güç­ lere payanda olduk; Ermeniler adına cinayetler işlendi, masum canlara kıyıldı. Bunları yapanları kınıyoruz desin . . . Yok, hep Türkler suçluluk psikolojisi içinde yaşayacak, seslerini çıkar­ mayacak, her dikte edilene evet denecek, öyle mi? Şüphesiz Hrant Dink'in suikastini kınamak gerekir; ama, Talat Paşa, Cemal Paşa, Danış Tunagil, İsmail Erez, Tuna Ca­ rım, Hocalı'dan Gemberov ailesi, Fuzuli'den Metanet, Cebra­ il'den Neriman ve yüzbinlerce insanın haince katledilmesinin kınanmasını beklemek de hakkımız değil mi?

Evet, biz imparatorluklar kuran bir milletiz. Her zaman içimizde farklı milletler, inanışlar olagelmiş, onlara azami hoş­ görüyü göstermişizdir, gösteririz. Bugün de onlara karşı hiçbir aynın yapmayız, yaptırmayız. Yalnızca başka bir etnik köken­ den geldikleri için insanlara nefretimiz yoktur. "Mısır'dan al­ dığımız vergiyi, Eflak-Boğdan'a sarfederiz, Anadolu imkansız­ lıklar içindeyken." Ama, dostlar "Sarı Gelin" bizim türkümüz­ dür ve biz Türk'üz. Kimse kusura bakmasın. O "Ş�rq " gazetesi, No: 13 (2079), 25 yanvar 2007

79

AZ0RBAYCAN YAZILARI =--=

MONDROS AT8ŞK8Sİ SONRASI AZ8RBAYCAN - TÜRKİY8 8LAQ8L8Rİ AZ8RBAYCAN XALQ CÜMHURİYY8Tİ DÖN8Mİ

-ci asrin avvallarinda garçaklaşan Türkiya - Azar­

2 0 baycan ilişkilari iki dövlat vo qardaş xalq arasın­

dakı tarixi, dini ve etnik yaxınlığı göstannasi baxımından son darnca önamlidir. Bundan başqa, bir çox yönü ila bu günkü si­ yasi, iqıisadi va harbi ilişkilarin tamalini taşkil edacak xüsu­ siyyatlar daşımaqdadır. Bu mövzuda bu güna qadar aparılan araşdınnalar o dönami har tarafdan aydınlatmaqdan hala çox uzaq olsa da, mövzu ila bağlı adabiyyaı har keçan gün art­ maqdadır. Bu da şübhasiz ki, sevindirici bir haldır.

Bahs etdiyimiz dönamdaki ilişkilari iki ana başlıq altında ela ala bilirik. Bunların ilki, hüsusila 1 . Dünya Savaşı sırasında ortaya çıxan va Nuru Paşa komutanlığındakı Qafqaz İslam Or­ dusunun Bakını işğaldan qurtannası va ardından galan Mon­ dros Ataşkasi ila bitan dönamdir. Türk Qafqaz İslam Ordusu­ nun harakatı haqqındakı sanadlardan başqa, bu ilk dönamla ilgili adabiyyat, ham Azarbaycan, ham da Türkiyada yox de­ yila bilacak qadar azdır. Ela ki, bahs etdiyimiz olaylarla ilgili bilinan an daqiq tarixi balgalar, Çanaqqala Şahidliyindaki Azar­ baycandan galan askarlara aid mazar daşlarıdır diya bilirik. İlk dönamda yaşanan olaylardan Türk Qafqaz İslam Ordu­ su haqqında, özallikla Azarbaycan tarafında, dayarli bir bilgi olduğu söylanila bilir. Hatta, bu gün Azarbaycan Türklarinin milli hafızasinda yer tutan, Anadolu Türklari ila bağlı an önam­ li xatira budur va Türkiya ila bağlı her şeyin yox edilmasina ça­ lışıldığı Sovet dönaminda, bu coğrafıyada Türkiyanin varlığını 80

AZaRBAYCAN YAZILARI �ı=

göstaran esas hadisa budur damak mümkündür. Bu olay eyni zamanda, 1 6-cı asrin avvallarinda iki coğrafıyanı bir-birindan ayıran acı qardaş qavğasının olumsuz imicini da tarnaman ara­ dan qaldıraraq, eyni millat olma duyğusunu yaşadan bir rol oy­ namıştır. Bunda, o günlari göran va Bolşevik Rus - Daşnak Er­ mani birliklarinin qatliamına şahid olan, harakatın hayati rol­ unu başa düşan naslin, Sovet dönami vaxtında bu olaylann xati­ ralarini canlı tutmasının büyük önami olduğu söylanila bilir.

Bununla birlikda, Türk Qafqaz İslam Ordusu harakatının Azarbaycanın siyasi varlığının va ölka coğrafıyasının xarici dünya tarafından qabulunda oynadığı hayat ahamrniyyatli ro­ tu, bu baxımdan Azarbaycan tarafında isıar periodik, istarsa naşr olunan asarlar olaraq sayğı duyulacaq bir qaynaq toplusu­ nun ortaya çıxmasına imkan yaratmışdır". Eyni zamanda Ba­ kının qurtuluş günü olan 1 5 Sentyabr tarixinin milli gün elan edilmasi da, bu mövzunun har keçan il yenidan gündama gal­ masinda va mövzuyla bağlı çalışmalann artmasında önamli fun­ ksiya daşımaqdadır"'. Burada, cürbacür ıaşkilatlann 1 5 Sent­ yabr va Türk Qafqaz İslam Ordusu mövzusunda keçirdiklari yanşmalann rolunu da qeyd etmak lazımdır".

33. Masalan, ıamaman Türk Qafl<az İslam Ordusunun faaliyyallari môvzusunda Azar­ baycanda naşr cdilan iri hacmli bir araşdırma üçün bax., Mehman Süleymanlı.

Qafqaz İslam Ordusu ve Azerbaycan. Harbi Naşriyyaı. Bakı,

ı999. Yena son ola­

raq 2006 - cı ilin senıyabr ayında, Şarq gazelinin baş redakıoru Akif Aşırlının im­ zası ila. adı çakiıan gazeıda. "Türk Ordusunun Azarbaycan zafari" adiyla. iri hacmli silsila yazılar dere etdirilmişdi. TRT Bakı Tamsilciliyi da. Türk Qafkaz İ slam Ordusunun haralcatıyla bağlı "Meçhul Zabit", Türk Qafkaz İ slam Ordusunun Azarbaycanda qalan askarlarinin yaxın adamları ila "Kalanların Hikayesi" adlı sa­ nııdli filmlar hazırlamtşdır. Môvzu ila bağlı bir kiıab da tamamlanmak üzradir. Ay·

rıca bu mövzuda darc edilmiş bir yazı üçün baıı . . Abdulhamit Avşar, "Türk Kafkas İslam Ordusu'nun Çocukları", "YOM" Dergisi, sayı 4, Bakı, 2006. s. 1 ıo- ı ı 5.

34. 1 5 Scntyabr tarixindan avval v a sonra bütün Azarbayean matbuaıında môvzu ila bağlı olduqea çox va sanballı xabar, proqram. araşdırma yazısı va s. yer almaqda. resmi va digar bütün taşkilatlar tarafindan xatırlannıaqdadır.

35. Masalan, son olaraq 2006 -<:t ilda iki taşkilat tarafından bela bir daha yanşnıa elan edilmiş va 1 S Scnıyabr günü, Azarbaycanın an bôyük va prestijli makanlanndan biri olan Heydar

aliyev adına Sarayda keçirilan bôyük bir tadbırda ödüllar

taqdim edilmişdir.

81

AZ8RBAYCAN YAZILARI

Türkiya ictimaiyyatinda İsa, Türk Qafqaz İslam Ordusu ila ilgili olaraq ciddi bir bilgi çatışmamazlığı göza çarpmaqdadır.

Ela ki, bir çok insan mövzudan, Azarbaycana galinca agah ola bilmakdadir. Son zamanlarda İsa, bu çatışmarnazlığın aradan qal­ dırılması üçün an azından akademik saviyyada olaraq, çalış­ maların sayının artacağı gözlanilmakdadir,..

20 - ci asrin avvallarindaki alaqalarda qeyd edilmasi gara­ kan ikinci önamli mövzu isa Türkiya Türklarinin, Anadolunu işğaldan qurtarmaq üçün yürii tdüklari İstiqlal Savaşı11 ( 1 9 1 91 922) zamanı iki qardaş ölka arasındakı alaqalardir. Bu baxım­ dan da ciddi bir qaynaq (manba) çatışmamazlığı diqqat çak­ makdadir. Bununla bağlı olaraq, müxtalif xatiralardaki bazi bölümlar va daha geniş mövzulu asarlarda olan bir qism bilgi­ lardan başqa, doğrudan da heç bir manba yoxdur demak olar.

Halbuki, tarixin an çatin sınaqlarından birindan keçan iki ölka Türklarinin dayanışmalarının göstarilmasi baxımından, bu dö­ namda diqqat çakilacak çox önamli cahatlar vardır".

Ancaq men maqalanin sarhadlari çarçivasinda İstiqlal Savaşının, Azarbaycan Xalq Cümhuriyeti zamanına rast galan dönamindaki Türkiya-Azarbaycan ilişkilarina, arxiv sanadla36. Bu mövzuda Türkiyada n;ışr cdilan va olayın harbi yönünü sanadlorla araşdıran bir çalışma üçün bax .. Nasır Yüceer. Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Harekatı - Azerbaycan ve Dağıstan'ın Bağımsızlığını Ka­ zanması 1 9 1 8, 2. baskı, Genclkunnay Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2002. Bu möv­ zuda müxıalif universiıellarin nazdinda, masalan, ODTÜ-<ic, diplom işlari va dis­ senasiyalar hazırlanmaqda olduğu da bilinmakdadir.

37. Türkiyadc 1 9 1 9- 1 922-ei iller arzindc aparılan milli nıübariza, adabiyaıda "İstiqlal Savaşı", "Qunuluş Savaşı" ve "Milli Mücadele" olaraq üç eür adlandınlmaqdadır.

Bu yazıda har üç ad da işladilaeakdir.

38. isıiklal Savaşında Türküsıan Türklarinin dasıak va yardımları môvzusunda 3 bö­ lümlük "Kunuluş Savaşında Türkistanlılar" adlı sanadli fılm, man va Figen Baran­ oğlu tarafından onaqlaşa hazırlanaraq TRT ekranlarında göstarildi. Va olduqca geniş bir maragla qarşılandı. İndi da, bu çalışmanın bir davamı olaraq "Kurtuluş Savaşında Azerbaycanlılar" adlı yeni bir sanadli fılmin çakilişlari sonlandırılmak üzradir. Bu programın da 2007 -ci ilde TRT ekranlarında yer alması planlaşdırıl­ mışdır.

82

AZ8RBAYCAN YAZILARI

rinin da yardımıyla ela almaya çalışacağım. Ancaq bundan av­ val, Mustafa Kama! Paşanın Samsuna çıxması ila başladığı qa­ bul edilan Anadolu Milli Mübarizasi öncasinda Azarbaycan Türklarinin yardımlan haqqında da söz demak istayiram. a- Azarbaycan Türklarinin Türkiyaya İstiqlal Savaşı Öncasindaki Dastaklari

Birinci Dünya Savaşından İstiqlal Savaşına, bir çok cab­ hada savaşlara qatılmış, taqaüdda olan Kurmay Albay Rahmi Apak, "Yetmiş Yaşlı Bir Zabitin Xatiralari" adlı kitabında, möv­ zumuz açısından çox diqqat çakan bir olaya yer verir. Bu, I. Dünya Savaşı zamanı, Malazgirt Ovası atrafında baş veran bir savaşdan sonra başına galan bir hadisadir. Apakın anlatdığına göra, burada baş veran bir vuruşmada rus birliyi mağlub olur va geri çakilir. Bu birliyin komandir müavininin otağına giren Türk zabiti masanın üzarinda, "Azerbaycan şivesi" ila yazılmış bir maktub tapır. Maktubda bu ifadalar da yazılırdı: "Ey Müsalman va Türk qardaşlar, rusıııı qüvvati tiikaıımiş­ dır. Bilhassa Girmaııya (Almaniya) cabhasiııda çox qırğ111a uğ­ ramışdır. Faqat rusun bir taktikası vardır. Her yerda qüvvat­ larini zaifburaxır, bir yera toplar va oradan saldırır. agar siz da bütün cablıada birdaıı lıücııma keçarsaııizsa, onıı yeııarsiniz. İnşallah Qarsda görüşürüz ... "" Apakın sonradan öyrandiyina göra, bu maktubu yazan za­ bit, rus ordusu sıralarında xidmat edan Azarbaycan Türklarin­ dan biri olan Süleymanovdur. Apak.ın yalııızca soyadım andığı Süleymanov, bu davranışıyla Türk ordusuna önamli bir yardım etmiş, ayrıca tabeçiliyindaki askarlari başqa yera yönlandira­ rak Türk ordusunu ciddi bir tahlikadan da uzaqlaşdırmışdır.

Apak, "igid'' olaraq taqdim etdiyi bu Azarbaycanlı zabitin, öz ha­ yatını riska ataraq göstardiyi şücaati, "uııııdıılmaz" olaraq geyd 39. Rahmi Apak, Ycımişlik Bir Subayın Hatıraları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, An­ kara, 1988, s. 1 1 J - i l4.

83

AZ0RBAYCAN YAZILARI

edir va ilgili bölümün başlığını "Türkün Böyük Övladı Süley­ manov" qoyur'0• Yena Azarbaycanın ölmaz simalanndan Cafar Cabbarlı, "ôdirııanin Fatlıi" adlı asarinda; 8hmad Cavad, az qala harka­ sin azbar bildiyi "Çırpıııırdı Qara daniz" adlı şeirinda, Balkan Savaşlanndan B irinci Dünya Savaşına, Azarbaycan insanının Türkiya Türklarina baxışını çox anlamlı bir şak.ilda ortaya çı­ xardılar. Digar tarafdan ham Balkan, ham da Birinci Dünya Savaşlarında va özallikla Çanaqqala Cabhasinda, xeyli Azar­ baycan Türkünün bilavasita Osmanlı Ordusu sıralarında savaş­ dıqları da bilinmakdadir.

Bundan başqa, Birinci Dünya Savaşının o sıxıntılı günla­ rinda Bakıda Hacı Zeynalabdin Tağıyev himayasi altında faa­ liyyat göstaran "Bakı Müsalma11 Xeyriyya Camiyyati nin, Ana­ doluya çox önamli yardımlar taşkil etdiyi bilinmekdadir. Bu camiyyat eyni zamanda, Anadoluda, özallikla ermani zülmlari naıicasinda yetim qalan uşaqları, qadınları, yaşlıları qorumaq üçün da faaliyyat göstarirdi va bu amacla "Qardaş Köıııayi" adlı olduqça geniş va yaxşı ıaşkil edilmiş bir yardım safarbar­ liyi gerçaklaşdirmişdi (hayata keçirmişdi)".

Digar ıarafdan, yuxarıda qısaca vurğulandığı üzra, Azar­ baycan Türklari, Bakıda qurulan rus-bolşevik va ermanilarin hakim olduğu, Şaumyan tabeçiliyindaki güçlar tarafından, küt­ lavi qatliamlara maruz qalmağa başlayınca, bir çox cabhada savaşmaq macburiyyatinda qalmasına baxmayaraq, Osmanlı rah­ barliyi Azarbaycana yardım etmak qararını alacak va yardıma "

40. Apakın naql eıdiyina göra. Sülcynıanov, bu olaydan bir süra sonra ıaqaüda çıxarılır. bolşeviklar hakinıiyyaıa galdiklarinda İsa edam edilir. Apak İsa. Süleynıanovun davranışından o qadar ıasirlanmişdir ki, özünü bu sözlari sarf eımakdan saxlaya bilnıir: "Biz Turuna gelnı•k üçün isıunbuldun yola çLrllll.fdık. fJq•I Turun. Sıi­ le,ı•manoı1111 ş•xsmd• Muluzgirıe galmişdi." Apak, Yetmi�lik Bir Subayın . . . s. 1 1 4 � 1 . "Qardaş Kömayi" faaliyaıi va "Bakı Müsalnıan Xeyriyya Camiyyaıi " haqqında geniş bir oraşdırma üçün bax., Beıül Aslan, 1 . Dünya Savaşı Esnasında Azerbaycan Türkleri'nin Anadolu Türkleri'ne "Kardeş Kömeği (Yardımı)" ve Bakü Müslüman Cemiyeı-i Hayriyesi, Aıaıürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınlan, Ankara, 2000.

84

AZ0RBAVCAN YAZILARI

askar göndaracakdir. Cabhalardan askar sayının azaldılması va Anadolunun bir çox yerindan könüllü askar toplanmasıyla taşkil edilan bu orduya, Qafqaz İslam Ordusu adı verilacakdir.

Maqalanin mövzusu İstiklal Savaşı dönamindaki ilişkilar ol­ duğundan bu hayat ahamiyyatli olayın üzarinda durmayaca­ ğıq. Ancaq, Azarbaycan tarixinda oynadığı rolu olmaqla birlik­ da, o dönami araşdıran tarixçilarin, Qafqaz Harakatı üçün askar çakilmasinin, Türkiyanin digar cabhalardaki harbi durumunu zaiflatdiyi, müxtalif cabhalarda maruz qalınan mağlubiyyatla­ rin asas sabablarindan biri olduğu iddiası göz önüna alınırsa", göstarilan fodakarlığın önami daha da yaxşı anlaşılacaqdır. b- Mondros Sonrası Azarbaycanın Türkiyaya Baxışı

"Azarbaycan Xalq Cumhuriyyati Dönami" oktyabr 1 9 1 8 ci il tarixli Mondros Ataşkas mükava­ lasindan sonra, Türkiye va Azarbaycanın ilgine bir tablo ila qar­ şı qarşıya qaldıqlan görünmakdadir. Türkiyada, özallikla Mus­ tafa Kama! Paşanın Samsuna ayaq basması va ondan sonra baş­ latdığı İstiklal Savaşıyla birlikda, Osmanlı Türkiyasinin dörd bir yanını işğal etmaya başlayan ingilis, fransız va İtalyan işğalçı qüvvalari ila mübariza üçün harakata keçilirkan; Azarbaycan­ da isa, 28 may 1 9 1 8 -ci ilda elan edilan Azarbaycan Xalq Cüm­ huriyyati, Mondrosdan sonrakı dönamda varlığını davam etdi­ rabilmak va yeni bir rus hegemonluğundan qurtula bilmak üçün eyni güclarla diyalog qurmaq durumu ila qarşı qarşıya qalmış­ dı. Bu anlamda Ankara Hökumati Bolşevik Rusiyasına yaxın­ laşma siyasatini yürütma durumunda qaldığı zaman", Azarbay­ candaki milli hökumat isa galiblara müstaqilliyini qabul etdira­ bilmak üçün, onlarla dialoq qurmaq va dastak alabilmak üçün 1)

30

-

42. Masalon: SSCB Bilimler Akademisi. Ekim Devrimi Sonrası Türkiye Tarihi. çe".

A. Hasanoğlu, Bilim Yayınlan. İ sıanbul, s. 24-25.

43. Bu mövzuda aıraOı bir çalışma üçün bax.. Mehmeı Perınçck, Atatürk'ün Sovycı­ lerle Görüşmeleri. Kaynak Yayınlan. l sıanbul. 2005.

85

AZ9RBA YCAN YAZILARI

ağır bir diplomaıik faaliyyaı gösıannak macburiyyaıinda idi'"'.

Buna baxmayaraq, Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati Höku­ mati, Anadoluda başlayan Milli Mücadele (Mübariza) haraka­ tının maqsadini yaxşı anlamış, vaziyyata bigana qalmayaraq alindaki imkanlarıyla yardım gösıannak üçün harakata keçmiş­ dir. Mustafa Kama! Paşanın Türkiya Böyük Millat Maclisinin açılışının ertasi günü, 24 apre! 1 920-ci ilda keçirilan gizli top­ lantıda söyladiyi bu sözlar açıq olaraq bunu göstannakdadir: "Azarbaycaıı hamınıza malum olduğu kimi istiqlaliyyatini ıasdiq etdirnıiş bir vaziyyaıdadir. 011lar111 dahi biza qarşı sami­ miyyaılari vardır. Faqat özü zatan istihsali istiqlaliyyat etmiş oldıığu iiçiin bizimla olan münasibati bittabi rasmi bir şaki/da deyildir. Faqaı bizim maqsadimiz üçün bütün manası ifa çalı­ şabilacak iinsurlara malikdir"" Göründüyü kimi, Atatürkün bu sözlari, Azarbaycan Türk­ larinin, özlarinin çox çatin durumda olmalarına baxmayaraq, Anadolu Türklarinin var olmaq uğrunda apardıqları mübariza­ sina göstardiklari yaxınlığı birinci ağızdan duyunnaqdadır.

Milli mübarizanin başlamasıyla, Azarbaycan Türklari, Anadoluya manavi dasıayi ila birlikda müxtalif maddi dastak­ lar da göstannişdir. Bu maddi dastak mövzusu çox önamlidir. Çünkü Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati o tarixlarda hala bir yaşında bir dövlat idi. Daha öz varlığını qabul etdinnak, yaşa­ maq uğrunda mübariza apannaqdaydı. Buna va yardımına eh­ tiyac duyduğu güçlarin Anadolu Milli Mübarizasinin düşman­ lari olduğuna baxrnayaraq, alindan galan yardımı göstannaya 44.

Bu mövzuda aıratlı bir çalışma üçün bax .. Musa Qasımlı, Birinci Dünya Muha· ribasi İllarinda Böyük Dövlallarin Azarbaycan Siyasaıi, 3 Cil� Adıloğlu Naş­

riyaıı, Bakı, 2004. (asarin 3. cildi, ıamaman bu mövzudakı sanadlara ayrılmışdır.)

Aynca bax., Cemil Hasanlı, Azerbaycan Tarihi 191 8-1920 (Türkiye'nin Yardı­ mından Rusya'nın işgaline Kadar), çev. Aslan Erturun, Azerbaycan Kiiltiir [)emeği Yayınları, Ankara, 1 998. Neca ki, Azarbaycan Xalq Cümhuriyyaıinin miisıeqilliyi 1 920-ci ilin yanvar ayında Versay Ali Şurası ıara[ından ıanınaraq, 1 .

Dünya Savaşı qaliblari ıarafınden da qabul cdilmişdir.

45. TBMM Gizli Zabııları (qeydlari), 2. İ nikaı, 4. Celse, 23 Nisan 1 336 ( 1 920).

86

AZ0RBAYCAN YAZILARI

�ı=

çalışmışdır. Bu çeşitli balgalardan açıq olaraq anlaşıldığı kimi, TRT üçün hazırlamaqda olduğumuz "Quıtuluş Savaşında Azar­ baycanlılar" adlı sanadli film üçün fıkirlarini öyranmak isıa­ diyimiz bir çox mütaxassislar tarafından da qeyd edilmişdir.

Masalan, Prof. Dr. Camaladdin Taşkırana göra, Azarbay­ can hökümati müxtalif araçılar vasitasi ila, Amasyada olan Ca­ mii Cahil (Toydemir) Bayla yazışır va Kazım Karabekir kana­ lıyla Heyati Tamsiliyaya çatdınlması üçün şifrali teleqraflar göndarirdi. Ya bu teleqraflarda, Azarbaycan Xalq Cümhuriyya­ ti Hökumati, Anadoludaki Milli Mübarizaya har cür yardıma hazır olduğunu bildirirdi". Yena o dönamda, Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati baş naziri Nasib Yusufbayli, 1 ,5 milyon fransız frangı miqdarında pul yardımını göstaran çek va neft qabzlarini imzalamaqla, Milli Mübariza rahbarlarina tahvil vermişdir".

Bundan başqa Yusufbaylinin, Türkiyadan Rauf (Orbay) bayin Azarbaycana galmasinin uyğun olacağını söyladiyini, silah va cabhaxana, na miqdarda lazımsa veracaklarini, amma neca, hansı yoldan göndaracaklarini bilmadiklarini ifada etdiyini, Kazım Karabekir Paşa "istiklal Harbimiz" adlı asarinda müx­ talif yazışma balgalari (sanadlari) ila birlikda ortaya qoyur".

Digar tarafdan 1 ,5 milyon franklık pulun göndarilişi Mus­ tafa Kamal Paşanın, 1 8 may 1 92 1 va 1 6 noyabr 1 92 1 -ci il tarix­ larinda, TBMM-nin Bakı Tamsilçisi Memduh Şövkat (Esen­ dal) baya yazdığı maktublarda da tasdiq edilmakdadir. Bu maktublann ilkinda Mustafa Kama!, Memduh Şövkat Baydan, "I11qilabda11 iJVViJl, hökumaı (yani Azarbaycaıı Xalq Cümlıur(ı)'ali lıö46. Kırıkkale Universiıeıi muallimi. Prof. Dr. Camaladdin Taşkıranla hazırlanan re­ portajdan, Kırıkkale, 2006.

47. Kazım Karabckir Paşaya isıinadan, Taşkıran eyni reportajdan. Aynca. arciyez Universiıeıi müallimi Prof. Dr. Musıafa Keskin ile hazırlanan reportaj, Kayseri, 2005. Sveıoxovski, bu yardımın 1 9 1 9-cu ilin dekabr ayında edildiyini qcyd edir., Tadcusz Swictochowski, Müslüman Cemaaııen Ulusal Kimliğe Rus Azer­ bıycanı (1905-1920), çcv. Nuray Mert, Bağlam Yayınlan, i sıanbul, 1988, s. 2 1 5 .

48. Selcuq Universiıeıi müellimi Prof. Dr. Nuri Kösıüklü ila hazırlanan rcportajdan.

Konya, 2005.

87

AZaRBA YCAN YAZILARI =:,,e:;.

Mir Yusuf Vazirov vasitasiyla, müxıalif çeklarfo bir milyon frank lıavala etmişdi. Bundan başqa da bir miqdar pul göııdarmişdi" deyarak, sözü gedan mablağin bir qisminin allarina çatdığını, ancaq bir milyon frank (qızıl) dayarinda yar­ dımın, Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati yıxıldığından. gönda­ rilmadiyini bildirir; Memduh Şövkat Baydan bu pulun "Azar­ baycaıı lıökıımati xazinasi" tarafından tamin edilmasi üçün ça­ lışmasını istayirdi...

Mustafa Kama! Paşa tarafindan qalama alınan ikinci mak­ tubdan da, yeni Azarbaycan hökumatinin Mustafa Kama( Paşa­ nın bu istayini müsbat q�ıladığı anlaşılır. Çünkü Mustafa Ka­ ma( taxminan beş ay sonra yazdığı bu maktubda, "Azarbaycan Hökıımaıinin dastayi ifa bağlı harakati-iıısaniyasiııa ıaşakkür edi­ ram. Bu ıaşakkiirümüıı, suret-i müııasebede çatdırılmasını rica ediraın" deyarak, 1 milyon qızıl dayarindaki, Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati Hökumati zamanında vad edilmiş yardımın hay­ ata keçirilmasina göra maınnuniyyatini ifada etmakdadir0.

Bu mövzuyla ilgili vafatından bir az önce görüşdüyümüz Dr. Maharnrnad Kangarli da, 1 ,5 milyon franklık bu yardunın dı­ şında, daha çox yüksak miqdarda başqa bir pul yardımının da Na­ ki Keykurun (Şeyxzamanlı) tarafından Türkiyaya gatirilarak, hökumata taslim edildiyini ifada edir. Kangarli, Şeyxzamanlı ila görüşlarinda yardımın miqdarını öyranmaya çalışdığını an­ cak onun, "doktor, bu qardaş yardımıdır ... Bunu yapan da man yardım yaptım demaz" deyarak söhbatdan yayınd1ğ1nı bildirir''. kıını<>ti A.A.),

49. "Aıaıürk'iin Türkiye Büyük Milleı Meclisi Hükümeıi Azerbaycan Temsilcisi Mcm· duh Şcvkcı Bcy'c Mckıubu - 18 Mayıs 1 337 ( 192 1 )" , Uıkan Kocaıürk, Aıaıürk Çiz­ gisinde Gcçmişıcn Geleceğe, Aıaıürk ve Yakın Tarihimize İ lişkin Görüşmeler, Araş­ ıırmalar, Belgeler, Aıaıürk Araşıırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2005 içinde, s.324.

50. "Ataıürk'ün Türkiye Büyük Millcı Meclisi Hükümeıi Azerbaycan Temsilcisi Memduh Şcvkeı Bey'c Mekıubu - 1 6 Teşrinisani 1 337 ( 1 6 Kasım 1 92 1 )" Kocaıürk, Aıaıürk Çizgisinde Geçmişıcn Geleceğe.. içerisinde. s. 329.

5 1 . Dr. Mahammad Kangarli ila hazırlanan rcporıajdan, Ankara, 2006. Şcyxzaman­ lının xaıiralari üçün, bax .. Naki Kcykunın, Azerbaycan isıikla l Mücadelesinden Haııralar ( 1905- 1 920), i lke Yayınları, İ sıanbul, 1964.

88

AZ8RBAYCAN YAZILARI

�ı=

Azarbaycan Xalq Cümhuıiyati 27 apre! 1 920-ci il tarixin­ da 1 1 -ci Qızıl ordunun Azarbaycanı işğal etmasiyla yıxılır va yerini Nariman Naıimanovun rahbarlik etdiyi Azerbaycan Şu­ ra (Sovet) Hökumati alır. Bu dönam, Milli Mübariza rahbarliyi ila Azarbaycan arasında har sahada daha çox sıx ilişkilerin meydana galdiyi bir dönam olur.

Bu arada, yeri galmişkan, müstaqil Azarbaycan dövlati­ nin süqutunda TBMM Hökumatinin rolu olduğu barada id­ dialara münasibat bildirmayin garakdiyini düşünüram. Bu id­ diada bulunanlara göra, TBMM Hökumati bolşeviklerdan kö­ mak ala bilmak üçün Azarbaycanda soveı hökumaıinin qu­ rulmasını dastaklamiş, an azından Azarbaycan Xalq Cümhu­ riyyati Hökumatina dastak olmamışdır.

Anadoludakı Milli Mübaıiza, başlayandan etibaran Ru­ siyada qurulan bolşevik rahbarliyi ila alaqalaıi güçlandirmaya meyilli olduğu ballidir1• Çünkü ölkasinda işgalçı impeıialisı güçlara qarşı mübaıiza aparan Anadolu Türklaıinin, bunlara qar­ şı duruş gatira bilmak üçün güçlü bir dövlaıin dasıayina ehıi­ yacı vardı. Bu dasıak üçün an uyğun ölka isa, eyni imperialisı güçlara qarşı olduğunu söylayan bolşevik Rusiyası ola bilardi.

Bu nöqtada sovet Rusiyası ila Milli Mübariza rahbarliyi ara­ sında vesitaçilik eda bilacak an uyğun markaz, Bakı idiıı. Bu anlamda, Anadolu Milli Hökümaıi ila Azarbaycanlı Bolşevik­ ler arasındakı ilişkiler, hala Azarbaycanın sovetlaşdirilmasin52. Masalan. Musıafa Kamal, Maclisan bir gizli yiğıncağında, Bolşeviklarla tamasın hi>­ la arzuııım Kongresi sırasında başladığını ifada ebnakdadir. Bax.. TBMM Gizli Za­ bıtlın (qeydlari), 26. İnika� 3. �ise, 3 Temmuz 1336 ( 1920). Bu mövzuda Sovcı ar­ xivlarinda bir araşdınna apanın Mehmet Perinçek isa, Musıafo Karnal Paşa ila Soveı ıamsilçilari arasındakı görüşlarin Havzada (Samsunun bir qasabasi) başladığını irali siinn�kdadir. Bax., Perinçek, Atıtürk'ün Sovyetlerle Görüşmeleri, s. 28-38 53. Hüseyin Adıgiizel, Atıtürk-Nerimınov ve Kurtuluş Savaşımız, ileri Yayınlan, 2. baskı, lstanbul, 2006, s. 84 -90. Ersan Baş, "Milli Mücadele Dönemindeki Doğu Cephesi Muharebelerinin Tiirk- Kafkas ilişkileri içerisinde İncelenmesi ve lsıiklal Savaşındaki Yeri ve Önemi", Seklzlnti Aıkeri Tarih Semineri Bildirileri, Cilı 2, (Sunulmayın Bildiriler), içinde s. 355-356.

89

AZ0RBAYCAN YAZILARI

�

dan önca başlamıştı14• Ancaq bunlar, qayri - rasmi halda haya­ ta keçirilirdi. Maqsad Azarbaycanh bolşeviklarin kanalıyla, bö­ yük ehtiyac duyulan Rusya yardımını ıamin eda bilmak idi.

Yeri galmişkan, bu dönamda "Heyati Temsiliye" " ila A:z.ar­ baycan Bolşeviklari arasındak.ı ilişkilarda, Türkiyanin amacının, Azarbaycanın müstaqalliyini yox etmak va buranı Sovet Rus­ yasına vermak olmadığının qeyd etmak lazımdır.

Garçi Doğu (Şarq) Cabhasi Komutanı Kazım Karabekir Paşa, Mustafa Kamala yazdığı bir maktubla, Gürcüstan va Azar­ baycanda Bolşevizmin yayğınlaşdırılmasını taklif etmişdir'. O dönamda Azarbaycana yönalan 1 1 -ci Qızılorduya qarşı müqa­ vimati angallaya bilmak üçün, bu ordunun Azarbaycanı işğal eımaya deyil, Anadoluya yardıma getdiyi şaklinda, arasında asa­ rat sonrası Azarbaycanda yaşamağa başlayan bazi Türkiyali za­ bitlarin da olduğu bir sıra şaxslar tarafından har yerda tabliğat aparıldığı da ballidir7• Yena Mustafa Kamal Paşa, TBMM-nda etdiyi bir çıxışında, İngilislar tarafından, Azarbaycanda Bol­ şevizma müqavimati artdırmaq üçün yayılan, özlarinin Türkiya 54. Daha geniş bilgi için bk. Halil Paşa. İttihat ve Terakki'den Cumhuriyet'e- Bitme­ yen Savaş, haz. Taylan Sorgun, Kum Saati Yayınlan. 2. baskı. İstanbul. 2003, s. 2 1 8224; Swicıochowski, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbıycanı, s.

224-243.

55. Türkiya Böyıik Millaı Maclisi, 23 Aprcl 1920-ci ilda açıldığı üçün, bu ıarixa qadar olan daxili va xarici alaqelar. 4- 1 1 Senıyabr 1 9 1 9-<:u il ıarixinde ıoplanan Sivas Kongresinde ıaşkil cdilan Musıafa Kamal başqanlığındakı "Hcycı-i Temsiliye" ka­ nalıyla qüvvaya minmişdir.

56. "Kazım Karabcki(ın Genelkurmay Başkanlığı'nın Evliyc-i Selasc'nin Geri Alın­ masıyla İ lgili Harp Raporu,", Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Ocak 1 999, Sayı 107, s.47-SO'dcn naql edan, Ersan Baş, Sekizinci Askeri Tırih Semineri Bildirileri, s.356.

57. Masalan, Mammad amin Resulzada, 27 aprcl 1920 -ci il ıarixinde son dafa ıopla­ nan Milli Maclisda cıdiyi çıxışında, "Duyduğuııuz bu ı;ıbliğuı. düşman ıabliğatıdır Bizi aldadır/ar. Yulaııdır. galan Rus ordusudur. Onuıı istadiyi. 1914-cü ilin sar­ had/arini a/maqdır. Anadoluııun imdadına getmak balıunasiyla yurdumuza giran

Hasanlı, Azerbay­ can Tarihi, s.408. Aynca Halla bu ordunun başına anver Paşanın emisi Xalil Paşanın kcçeceyi bele söylanmişdir. Swicıochowski, Müslümın Cemaatten Ulusal Kimliğe, s. 24 1 .

işğal ordusu. burudan bir dulıa çıxmaq islamayacakdir" dcmişdi.

90

AZ0RBAYCAN YAZILARI

�>=

ila anlaşdığı va Türkiyanin bolşeviklarla savaşmasını istadiyi şaklindaki ıabliğatlarını, bir İngilis oyunu olaraq bildirmakda va maqsadin Türkiyani Doğudan (Şarqdan) da mühasiraya al­ maq olduğunu ifada etmakdadir''.

Faqaı bütün bunların, TBMM Hökumaıinin Azarbaycan­ da müstaqil bir hökumaı olmasına qarşı olduğu va ölkanin Rus işğalına düşmasini dastakladiyi anlamına galmadiyini da söy­ lamak garakdir. Öncalik.la bunu bildirmak lazımdır ki, Azar­ baycan Xalq Cümhuriyyatinin yıxıldığı 27 aprel 1 920-ci il ıari­ xinda, Anadoludakı Milli Mübarizanin markazi olacaq Tür­ kiye Böyük Millaı Maclisi cami 4 gün idi ki, faaliyyaıa keçmiş­ di. (23 aprel 1 920). Ankara Hökumatinin hala heç bir askari, iqıisadi gücü yox idi. Siyasi olaraq da hala öz varlığını tam möhkamlandira bilmamiş bir durumdaydı. Bela bir zamanda, Azarbaycana doğrudan da bir dastak olmasının mümkün olma­ dığını söylamaya garak olmadığuu sanıram. Buna rağman An­ kara Hökumeıi har zaman Azarbaycanın müstaqil bir dövlat olaraq var olmasını istamiş va bunun olmasına çalışmışdır.

Ela ki, Azarbaycanda Şura Hökumati qurulduqdan sonra bela, o vaxt TBMM-in gizli müşaviralarindaki müzakiralarda, bölganin Rus işğalına uğramasına qarşı tadbir alınması mövzusu atraflı müzakira edilmişdir. Buna göra, yani Azarbaycanın ye­ nidan Rus hakimiyyatinin alina keçmasinin qarşısını ala bil­ mak üçün TBMM Başkanı Mustafa Kamal Paşanın, aidiyyatlı organlara müxtalif talimatlar verdiyi da o dönamin sanadlarin­ dan balli olur. Buna bir ömak olaraq, Mustafa Kamal Paşanın, Türk - Sovet ilişkilarinda izlanmasi garakan tama! siyasa! möv­ zusunda Şarq Orduları Komutanlığına göndardiyi, 1 Dekabr 1 920-ci il tarixli şifre talimatın, Azarbaycan ita ilgili madda­ sini diqqatinize çatdırmaq istayiram: 58. Musıafa Kamalın 5 fcvnıl 1920 ıarixinda komandanlıqlara göndardiyi va fcvral 1920-ci il ıarixindeki genel siyasi durumu anlaıdığı şifreli dircktiv, Atatürk' ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri (1917-1938), cilt 4, s.182.

91

AZ9RBAVCAN VAZILARI =--=

"Madd;ı 13 - Azarbaycaııııı ıanıanıaıı va lıaqiqaıaıı nıiistaqil bir döv/at olmasına l<Jrafdarıq. Va bıınıııı t;ınıiııi üçün Rııs/arı gılcaııdirnı<J­ nıiJk

v;:ı

sayıq salmanıaq şarı�ı'la ıaşabbıisaı-ı lazimede bu/111111/acaqdır.

Bıı calıaıdaıı, mamlakiJtiıı• ııefı va s. kimi öz iqtisadi qayııaqlarına sahib olması iiçün yena eyııi şanla çalışılacaqdır. Rııslarm Azarbaycana ya­ pacaqları miiamilaııiıı büıüıı İs/anı alamiııin Bolşevikleri smanıaq ılçiiıı

bir miyard o/acağ111111 Rııslara aıı/adı/nıasma çalışılacaqdır.

Qafqaz masalasiııiıı lıiidııd, alaqa saxlamaq yolları (vesuiı-i ırak­ /iye) va s. kimi ııazar ııöqıasiııdiJıı hallinda daima Azarbaycaıwı va Şimali Qafqaz maııfaaılariııiıı bi/lıassa (özallikla) ııazari dikkaıa a/ııınıasına xüsıısi öııiJm l'erilacayi kimi, I 0.8. 1 920-ci ilda rııs/ar va ermiJııilar ara­ sıııda inızalaııaıı aıaşkas aıılaşmasmdaıı Azarbaycaııa ZiJrar veraıı nıad­ d;ı/ariıı çırnrı/masıııa ça/ışı/acaq va lıar millaıiıı 1111/qaddaratıııa lıakim olması diisııırıına biııaaıı, Qarabağ va s. kimi Tılrk aksariyyaıi ifa mas­

kım yerlarin Azarbaycaııa bağlı bıı/ıınması /iJıııiıı edilacakdir. "''

İndi, Azarbaycanın müstaqil olaraq var olmasına bu qadar diqqatla va özanla baxan, Rus - Ermani anlaşmasında bela A:zar­ baycanın zararina olan manaları diqqatla taqib edarak ortadan kaldırmaya çalışan, Azarbaycanın sadaca siyasi deyil, iqtisadi gücünün da qayğısını çakan TBMM Hökumati va onun başkanı Must:ıfa Kamal Paşanın, Azarbaycanı Ruslara tark etmak kimi bir anlayışının olmadığını söylamaya garak yoxdur diye düşü­ nüram. Ancaq, o dönamda Türkiyanin ordularının tarxis edil­ miş (buraxılmış), höyük bir qisminin işğal altına girmiş va iqti­ sadi cahatdan büyük bir çöküntü (iflas) içinde olması, Ana­ doluda pöhralanan milli harakatın hanuz güclü bir hala gala •Yani Azarbaycanın (yazarın noıu) 59. 1 . 1 2 . 1 336 ( 1920) ıarihli Şark Cephesi Kumandanlığına Başlıklı Musıafa Kemal Paşa'nın el yazısı ile yazılmış ıalimaıname, Dış i şleri Bakanlığı Arşivi, SSCB ( 1 9 1 9- 1 93 1 ), K. 1 118. 1 . Belge No. 33. Külıür Bakanlığı, Alalürk'ün Milli Dış Polilikası - Milli Mücadele Dönemine Aiı ıoo Belge (1919-1923), cilı 1. Ankara, 1 992 içinda. s.202-206. Bu dönemle ilgili, Musıafa Kamal Paşa ıarafındon qalama alınan va TBMM Hökumaıi Xariciya Vakalaıi ıarafindan Şarq Cabhasi Komu­ ıanlığına göndarilan bir yazıda, İ ngilislar ıorafından, "Azarbaycanın Türkiyaya verilacayi" şaklinda bir ıabliğaıin aparıldığı bildirilmakdadir. Hariciye Vekaleıi: (853-474), 30 Teşrinisani 1 336 ( 1 920), Aıaıürk'ün Milli Dış Polilikası içinda s.

1 88-189.

92

AZ0RBAYCAN YAZILARI

bilmamiş olması kimi xeyli sababdan, Azarbaycan Xalq Cüm­ huriyyatina yetari qadar harbi va siyasi dastak vera bilmamiş­ dir. Doğrudan da, o günlarin manzarasina baxıldığında aşkar­ cacına dasıak göstannanin na qadar güç va imkansız bir du­ rum olduğu açıq görünür. O "HUMANİTAR ELMUJRiN ÔYR€JNİLM€JSİNİN AKTUAL PROBLEML8Ri".

Ali ma/mb/;Jrarası elmi maqalalar macmuasi, il buraxılış, Bakı: Mütarcim, 2007, sayfa 301-307

93

AZ8RBA YCAN YAZILARI ��

1 920- 1 922-ci ili arda TÜRKİYi3 - AZi3RBA YCAN MÜNASİBi3TLi3Rİ

76 aqqında bahs etdiyimiz dövr, 1 920-ci il apre! ayının µ;/ 27-da, Türkiya Böyük Millat Maclisinin açılışından

dörd gün sonra, Azarbaycan Xalq Cümhuriyyatinin süqutu ila taşakkül tapan Azarbaycan Sovet Respublikası ila alaqalari ahata edir. Bolşevik işğalının ilk illarinda har millatin öz mü­ qaddaratını tayin edacayina dair, Lenin va Sıalin ıarafindan bayan edilen meşhur bayannamaya inanan çoxlu milli ziyalı, ham Orta Asiyada, ham da Azarbaycanda bolşeviklari dasıak­ lamiş va sosialist yönlü müstaqil siyasi idaraçiliklar qurmuş­ dular. Mahz Anadoluda milli mübarizanin başladığı va taş­ kilatlandığı dönamda, May 1 9 1 9'dan sonra, Azarbaycanda be­ la bir siyasi proses gedirdi.

Azarbaycanın Sovet İttifaqının tarkibina daxil olmadığı, ancaq siyasi rejimini dayişdirmasina rağman, müstaqil bir döv­ lat olaraq varlığını davam etdirdiyi bu dönamda, Türkiya-Azar­ baycan alaqalarini üç asas istiqamaı üzra araşdırmaq olar: si­ yasi, iqtisadi va harbi. Man bu yazımda bunlardan siyasi va harbi alaqalar üzarinda dayanacağam.

Siyasi alaqalar

Azarbaycanda Nariman Narimanovun rahbarliyi ila yeni bir idaraçiliyin hakimiyyata galmasiyla birlikda Türkiyanin, daha avvallar olduğu kimi, alaqalarin vasiıaçilar vasitasi ila deyi!, rasmi şakilda, dövlatlararası amakdaşlıq şaklinda yürü­ dülmasine çalışdığı görünür. Bu maqsadla da ilk addım olaraq Azarbaycanda TBMM-nin bir tamsilçiliyinin açılmasına qarar 94

AZ9RBAVCAN VAZILARI ��

verilmişdi. Qayd etmak lazımdır ki, Kazım Karabekir Paşa Ba­ kıda açılacaq diplomatik misiyanın, safirlik saviyesinda olma­ sını istamişsa da, TBMM Hökumati Xariciyya Vakalati, bu­ nun halalik tez olduğunu qayd edarak; Azarbaycanın da Tür­ kiyada bir nürnayandalik açmasının gözlanmasi zaruratini ifa­ da bildirmişdi60• Bakıda tamsilçilik açılması qararından sonra, bu vazifaya kimin tayin edilacayi harada da önamli müzakiralar apanl­ mışdı. Şarq Cabhasi Komundanlığı va Azarbaycandan rasmi va qeyn - rasmi kanallardan galan fikirlar da nazara alınaraq, "amalaye (zahmatkeş xalqa) va askara özünü sevdiracak biri" olan Memduh Şövkat (Esendal) bay'', TBMM tamsilçisi kimi Azarbaycana göndarildi. Onun etimadnamasi 1 5 avqust 1 920ci ilda imzalanmıştır. Bu TBMM-in xaricdaki ilk tamsilçiliyi olması baxımından da son daraca ahamiyyatlidir.

Bu arada Memduh Şövkat bayin yerina yetiracayi vazifa ila bağlı olaraq TBMM Xariciyya Vakalati tarafindan verilan talimatnamada, çox diqqat çakan va Mustafa Kama! Paşanın sadri olduğu qurumun beynalxalq alaqalarinin perspektivliyini göstaran önamli çalarlar aks edilmişdir. Masaları, bu talimat­ namada, TBMM Bakı tamsilçiliyinin ahata dairasinin Azar­ baycanla mahdudlaşdırılması ila kifayatlanmamiş, Gürcüstan, 60. "TBMM Hükümcli Hariciye Vekaleıindcn Şark Cephesi Kumandanlığına", An­ kara, 22 Ağusıos 1 920, şifre tel., no 147/47, Türkiya Respublikası Xarici İ şlar Na­ zirliyi Arxivi (D.B.A.). Sovyeı Rusya-Türkiye, 30/A.2. Bilal N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Bıı.şkınıarı, cilt 1, Ankara, "Türk Tarih Kurumu" Yayınları, 1993 içinda, s. 399-400.

6 1 . Memduh Şövkaı (Esendal). 1 884-cü ilda İslanbulda dünyaya galdi. Ganc yaşında i ııihaı va Taraqqida işlirak eldi. Mondros Aıaşkasindan sonrakı dönamda, İllihaı­ çılığı sababiyla axıarılmağa başlanıldığından lıaliyaya qaçdı. Bir il sonra, 1920 -ci ilin iyununda Anlcaraya geldi. Taxminan iki ay sonra da Bakıya TBMM ıamsilçisı ıayin edildi. Buradakı vezifasi 30 Mart 1 924..:ü il ıarixinacan davam eıdi. Daha sonra Tehran va Kabilda safir oldu. Soyadı Qanunundan sonra 'Esendal' soyadını alan va millatvakilliyi da edan Memduh Şövka� 1 952-ci ilda Anlcarada öldü.

Memduh Şövkaı Esendal, siyasal va diplomatiya adamı, eyni zamanda Türk ada­ biyyatının an qabaqçı bekaya yazarlarından biri olaraq da tanındı.

95

AZaRBA YCAN YAZILARI =--=

Ennanistan, İran, Türkistan va Rusiya da faaliyyaı sahasina daxil edilmişdir"1.

Bakıya ıamsilçi tayinatından taxminan 1 3 ay sonra, Azar­ baycan Sovet Hökumati İbrahim 8bilovu'1 Ankaraya nüma­ yanda tayin edmişdir. Bakıya tamsilçi tayinatından ıaxminan 13 ay sonra, Azarbaycan Sovet Hökumati İbrahim 8bilovu An­ karaya nümayanda tayin edmişdir. Bela ki, har iki ölka da, ala­ qalarin safirlik saviyyasina qaldırılması üçün münasib şaraitin yaranmasını gözlamakda idi. Masalan, Şerq Cabhasi Komu­ tanı Kazım Karabekir Paşa, 2 1 iyul 1 920-ci ilda TBMM Sadri Mustafa Kama! Paşaya göndardiyi şifra telegramda Bakıda bir safirliyin açılmasını talab etmişdir". Daha sonra - 9 dekabr 1 920-ci ilde, TBMM Xarici İşlar Vakalatinin Milli Müdafia Vakalaıina göndardiyi bir maktubda Bakıdakı ıamsilçiliyin sa­ firlikla avaz olunması ıalab olunmasına rağman bu garçak.Jaş­ mamiş va Memduh Şövkat bayin tamsilçi olaraq vazifasina da­ vam etmesina qarar verilmişdir. Milli Savunma Vakalatinin Xarici İşlar Vakalatina verdiyi cavabda, bunun sababi, "Mem­ duh Şövkaı Bayiıı ... bizim (Türkiya) üçüıı çox mühüm olan Ba62. "Azerbaycan Cumhuriycıilc Kallrnsya'nın Diğer Cumhuriycılcri Nezdinde Türkiye Büyük Millcı Meclisi Hükümeı Mümessili Muıemedi Olan Memduh Şcvkeı Beye­ fendiye Talinıaı", Ankara, I S.8.36 ( 1 920), no: 3 1 /37, Dışişleri Bakanhtı Arşivi (DBA)- Sovyeı Rusya-Türkiye, 30/A-2, Şimşir, Ataıürk ve Yabancı Dcvlcı Baş­ kanları-! içinda 397-398.

63. İbrahim Maharram oğlu abilov ( 1 882-1923). 1 903-eü ilda sosialisı harakaılarda qoşuldu va Rusya Sosial Demokraı Fahla parıiyasının, Menşevik qrupunun üzvü oldu. Bir qadar partiya ıapşırığı ila İ randa çalışdı. Foaliyyaılarina göra bir neçc dafa habs edildi, sürgüna göndarildi. 1 9 1 8-ei ilda Bakıya donarak Azerbaycan Xalq Cünıhuriyyaıi Milli Moclisinda sosialist qrupun (Hümmet) üzvü olaraq yer aldı. Bir qadar sonra da Bolşeviklcra qoşuldu va Azarbaycan Şura Hökumati qu­ rulduğunda Daxili İşler Xalq Komissarı müavini oldu. 1 9 2 1 -ci ilin senıyabrında Azarbaycanın Türkiya Safiri tayin edildi. TBMM Hökumati va onun beşqanı Mus­ ıafa Kama! Paşa ila çox yaxın bir doslluq quraraq, Milli Müberizaya yaxın dasıak verdi. Cabhalari dolaşdı, xalqın arasında oldu. Onun Ankarada dünyaya galon qızının adını Mustafa Kama! Paşa qoydu ve "Anadolu" ismini verdi. 1 923-<:ü ilda iştirak eıdiyi İzmir lqtisad Kongresi vaxtı rahatsızlaneraq hayata gözlarini yumdu.

Ayrıca bax., Anadolu abilova, İbragim abilov - Azerbaycanskiy Drug Atalur­ ka, Bakü, "AzAıaM" Yayınlan 2003.

64. Şimşir, Aıaıürk ve Yabancı Devlel Başkanlan-1 içinda s.399.

96

AZSRBAYCAN YAZILARI

kıda Sajirlik işini qura bilacayinin va ya bilmayacayinin sıııaq­ ıan çıxarılması" şaklinda açıqlanmışdır".

Belalikla, diplomatik tamsilçiliklarin qarşılıqlı faaliyyata başlaması ila Türkiya va Azarbaycan arasındaki siyasi alaqa­ lar daha böyük miqyasda canlanacaqdır.

Azarbaycan Sovet Respublikası i la TBMM arasındakı si­ yasi münasibatler, bir kitaba mövzu olacaq qadar genişdir. An­ caq maqalanin sarhadlari içarisinda bu mövzunu aça bilmak üçün, İ. abilovun etimadnamasini taqdim etdiyi zaman edilan çıxışlar, ila Azarbaycanın Ankara tamsilçiliyi binasının açılı­ şında onun va Mustafa Karna! Paşanın nitqlarindan qisa par­ çalar verrnakla kifayatlanmak istayiram.

1 4 oktyabr 1 92 1 -ci ilda etimadnamasini TBMM Başqanı Mustafa Kamala taqdim edarkan İ. abilov bildirrnişdir: "Rıı­ siya iııqilabı kebiri sayasiııda asarald;m xilas va nıııradlarına nail olan Azarbaycaıı Türklari, bir vücud kimi Türk xalqının şadlığmı öz şad/ığı va matamiııi öz matami bilarak soıı qaıra qaııları qalıncaya qadar Türkiyaniıı va biitiiıı Şarq mazlıımları­ nııı xilas olması üçün aziz öv/adlarını qurban eımakdan vaz keçmazlar""" Çıxışda Azarbaycan Türklarinin lazım galarsa, canları ila Türkiyanin quıtuluşuna dastak veracaklarini vurğu­ lamışdır. Bu ifadalar aslinda, Azarbaycanın Türkiyaya müna­ sibatini göstarirdi.

Mustafa Kama! Paşa isa abilovun çıxışına, eyni sami­ miyyatla cavab verrnişdir: "Azarbaycan Türklarinin dartlari öz darılarimiz va sevinclari öz sevinclarinıiz oldıığu iiçiiıı onların nıuradlarma nail olmaları, hürr va nıüst<Jqil olaraq yaşamaları bizi pek ziyade sevindirir. "'7 65. Baıı .. Müdafiayi Milliye Vakalatinin 1 5 . 1 2 . 1 920 tarix va 717925 saylı cavab yazısı. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanlan-1 içinda s. 402.

66. "Hakimiyeti Milliye" gazeli, l 5 Teşrinievvel 1 337 ( 1 5 akıyabr 1921 ). Yıl 2. Na: 2 1 7.

67. Çıxışların tam metni üçün, baıı., "Hakimiyeti Milliye'" gazeli, 15 Teşrinievvel 1 337 (akıyabr 1 92 1 ), Yıl 2, Na: 2 1 7. Ayrıca bax., 0.8.A., Savyeı Rusya-Türkiye.

K.28, Türkiye Azerbaycan Miınascbaıı, 30/A.18.

97

AZ0RBA YCAN YAZILARI

�

Etimadnamasini ıaqdim etmasindan bir neça gün sonra, 1 8 oktyabr 1 92 1 -ci ilda- Azarbaycanın Ankara tamsilçiliyi açılmışdır. Azarbaycanın dövlat bayrağı isa61 , ilk dafa Mus­ tafa Kama) Paşa tarafından qaldırılmışdır. TBMM-nin rasmi orqanı olan "Hakimiyeti- Milliye" gazeli, qaldınlan Azarbay­ can bayrağı ila alaqadar yazmışdır: "Ulduzların içinda kand/i va /ahlaya dalafat edan oraq va çakicdan başqa, Osmanlı bay­ rağ111daıı bir farqi olmayan ay-ulduzlu qardaş al bayraq yük­ sakfarda dalğalanmağa başladı".

Mustafa Kama! Paşa burada etdiyi tarixi çıxışda Azarbay­ can bayrağını qaldınlmasının ona havala olunmasına göra ta­ şakkürünü bildirarak " Türkiya va Azarbaycaıı arasındakı sami­ mi bağların, qardaşlığ111 daracasini izaha liizum görmüram " de­ miş ve alava eımişdir: "Azarbaycan va Türkiya arasında möv­ cud qardaşlığın, samimiyyatin tevlit etd�yi bağlardan başqa, Az;ırbaycanın digar dosılarımızla ıamas nöqıasinda bulunması da kıymetli va ahammiyyatlidir. Coğrafi v;ıziyyaıi göz öniina ga­ tirilirsa, filhakika Azarbaycanın Asyadakı qardaş hökumaı va millatfar üçün bir ıamas va telakki nöqtasi olduğu görünür"'9• Atatürk, çıxışını bela tamamlamışdı: "Safir Hazraılari, Azar­ baycan bayrağının Türkiya bayrağının yanında, Türkiya sama­ sında dalğalanmasını görnıak, bütün millatimiz üçün böyük bir bayramdır. Biza bela böyük bir bayram günü yaşatdığınıza gö­ ra samimi taşakkürümü ıakrar edarim. " Bu dönamda Azarbaycanın siyasi baxımdan Türkiyaya dastayini göstaran bir başqa olay İsa, Maltada ingilislar tara­ findan tutulmuş türk asirlarinin yerine, allarindaki fransız va ingilis asirlarini Antanta dövlatlarina dayişmasi tak.lifi olmuş­ dur. Çünki bolşeviklarin galmasi ita, buradaki çox sayda ingi68. "Hakimiyeti Milliye", 20 Teşri nisani 1 337 (20 noyabr 1 92 1 ). Yıl 2, No: 253.

69. "Hakimiyeti Milliye", 20 Teşri nisani 1 337 (20 noyabr 1 92 1 ), Yıl 2, No: 253 va Ataliirk'ün Söylev ve Demeçleri, cild 2, 1. baskı, Ankara, "Türk inkılap Tarihi Ensıiıüsü" Yayınları, 1 959, s. 20-2 1 .

98

AZ6RBAVCAN YAZILARI

�

!is va frans1z asirlarinin talayi Azarbaycan Hökumatinin alin­ da idi. Lakin bu mübadila taşabbüsündan bir natica alınmasa da, bu harakat TBMM-da böyük mamnuniyyatla qarşılan­ mışdı. Millat vakillari tarafindan, Mondros Ataşkas müqavila­ sinin imzalandığı tarixdan etibaran rancida edilan Türkiyanin milli namusunu müdafia edan qardaşcasına bir harakat olaraq dayarlandirilmişdir. Masalan, İzmir Millatvakili Mahmud asad (Bozkurt), TBMM-a Verdiyi 23 oktyabr 1 920-ci il tarixli bir taklifda bu ifadalara yer ayırmışdı: "Qardaş Azarbaycan

Hökumaıi Maltada zindanlarda inledi/an vatandaşlarımız ser­ bası buraxılmadıqca lngilis asirlarini lngiltara Hökumati11a ve­ ri/mayacayini rasma11 bildimıişdir. Ataşkas anlaşması akt111da11 bari rancida edilnıakda olan Milli namusumuzu müdafıa eımak­ la fadakarlığını ve qardaşlığını gösıaran sevgili Azarbaycana, hökumaı namına taşekkür edilmasini rica ve ıak/if edaranı. '""' Bu dönamda siyasi ilişkilar baxımından (jeyd edilmasi garakan önamli bir cahat da, Narimanovun, Çiçerin ila bir­ likda " Türk işçi va kandlilarina", "lmperialisı güclara qarşı nıü­ staqilliklarini qoruma mübarizasi" aparmaq çağırışlandır.71 Türkiya ila Azarbaycan arasındakı siyasi amakdaşlığın bir baş­ qa ölçüsü da Azarbaycanın, xususila Nariman Narimanovun, sovet rahbarlari ila görüşmak istayan TBMM heyatina vasi­ taçilik etmasi idi. Masalan, Türkiyadan Moskvaya gedan TBMM heyatini qabul etmak istamayan Çiçerina bir maktub yazan Narimanov ona bu görüşün ahamiyyatini anlatmışdı.72 Adı çakilan heyatin başqanı Yusuf Kama! (Tengirşek) xatira­ larinda daha öncaki safarlarinda onları kimsanin qarşılamadı­ ğı halda, bu dafa harbi tantana ila qarşılandıqlarını bildirmiş70. TBMM Riyaseti Başkitabct, Sayı: 4S8/l 092, Kültür Bakanlığı. Alatürk'ün Milli Dış Politikası - Milli Mücadele Dönemine Ait 100 Belge (1919-1 923), cilt 1 , Ankara, "Kültür" Bakanl ığı Yayınları, 1992 içinda s. 1 73.

7 1 . Türkiya Respublikası Baş Naıırliyi (B.A.) Arxivi, 00/09.' 1 9 1 9, 930.2/ 1 .4 . 1 .

72. Hüseyin Adıgüzel, Atatürk-Nerimanov v e Kurtuluş Savaşımız. 2 . baskı, lstan­ bul, "İleri" Yayınlan, 2006, s. 94-9S. 99

AZ9RBA YCAN YAZILARI

dir'ı. Narimanov ayni zamanda, Lenina maknıb yazaraq onu milli mücadeleye dastak vermaya çağırmışdır".

Bunlardan başqa, Azarbaycanın Ankara tamsilçisi i. 8bi­ lovun da Türkiya-Azarbaycan, daha sonra Türkiya - Sovet Ru­ siyası arasındakı alaqalarin möhkamlanmasinda önamli iştira­ kı olmuşdur. O, Mustafa Kama! Paşa ila cabhalari gazarak, "sad<J va aydııı bir ıiirkc,Jy/a" askarlarin azm va iradalarini yük­ saltmak maqsadi ila, "dııyğıı dolu" çıxışlar ctmişdir". İbrahim 8bilovun Ankarada dünyaya galan qızının adının Mustafa Ka­ ma! Paşa tarafından qoyulması", onun Türkiya rahbarliyi ila na daraca isti münasibat qurduğunu göstaran bir başqa sübutdur.

Digar yandan, Türkiyanin milli ordusunun formalaşması ila yanaşı, müxtalif cabhalarda qazarunağa başladığı zafarlar, Azarbaycan Türklari va hökumati tarafından höyük sevine va şadlıqla qarşılanmış; xalq coşqu içarisinda qalabalari bayram etmişdir. Masalan, 2-ci İnönü Zafarindan sonra, "Awrbaycan Şura Hökum<JIİ R<Jyas<Jti", TBMM sadri Mustafa Kama! Paşaya göndardiyi bir teleqramda, "Qardaş silahmın umumi düşnı<Jna vurduğu rn·b<Jy<J göri' sevine duyğularını dila gatirmişdir".

Nariman Narimanov "Azarbaycan Soveı Ciimhııriyy<Jli R<Jisi" simasında, Sakarya Zafarindan sonra yazdığı maqalada bu ifa­ dalara yer vermişdi: " Tiirkiy<Jniıı h<Jyaı va lıürriyy<Jtini müdaji<J ed<Jn ordı111u11 qazanmış olduğu parlaq muzajjariyy<Jtd<Jn mey­ dana g<Jfall nı<JnıllUllİyy<JI ViJ b<JX/İyarlığı layiqiy/;J zali-a/ifarilliJ <Jrz elnı<Jk üçiin söz ıapmaqda aciz<Jm. Qahraman /ürk askiJrinin 7J. Yusuf Kemal Tcngirşck, Vatan Hizmetinde, Ankara. "Küllür Bakanlığı" Yayın­ ları. 198 1 . s. 203 74. Adıgüzel. Atatürk-Nerimanov, s. 103-1 06.

75. Mchmcı Perinçek, Atatürk'ün Sovyellcrle Görüşmeleri. isıanbul, "Kaynak" Ya­ yınları, 2005. s. 1 34.

76. İbrahim abilovun qızı Anadolu Xanım. Bakıda hazırladığımız rcportajda, o dö­ namda, iki dövlaı adamının doslluğu va yaxınlığı ila bağlı olduqca maraqli söh­ baılar cımişdir.

77. D.B.A., Sovycl Rusya K. 28, Aıaıürk ve Yabancı Dcvlcı Başkanlan-1, içinda s.

402-403.

1 00

AZ8RBAYCAN YAZILARI

qazandığı bu galibiyyata göra Türkiya Böyiik Mil/at M()c/isina ıabrikati-acizanamin an va /()bliği11i zaıi-alilarinda11 istirham ediram. Şarq ()rbabi-mesai va füqaraya-kasibaııiıı Anadoluıııı müdafia eylay()n mücadi/aıi-qahramaniyeyi höyük bir alaqa va diqqaıla taqib etmakda olduğunu ()17 ey/aranı.""

Digar tarafdan, yeni vazifasina başlamaq üzra Ankaraya yollanan İbrahim 8bilov da, Batumdan göndardiyi 14 sentyabr 1 92 l -ci il tarixli tahrik teleqramında "Casur A11adolıı igidlari­

ni11 qahramancasma düşmana endirdiklari şıı son müthiş ıar­ banin /ürk mil/atinin qıırtıılıışıı üçün son qalibiyyaı o/dıığu q()­ na()/iııdayaın" deyacak va bu galabani, "mnlunı Şarqin impeıi­ alisı va ca/lad Qarba qarşı" qalibiyyati olaraq qeyd edacakdir".

TBMM-in Azarbaycan Tamsilçisi Memduh Şövkat bay, İzmir zafarindan sonra Azarbaycanda yaşanan sevinci bu ifadolarla tasvir etmişdir: "İzmiri11 geri alınması xabarini alan

ahali, lıökıımaı va matbuat ihzari-şadiman eldi/ar. Bakı, bay­ raqlarla va baş komanda111111ızın ıasvirlari ila baz()dildi. Azar­ baycan Ciimhuriyy()ti namina Komissarlar Şurası raisi, fcraiy() Komitasi raisi, /ıarbiyya komissarı, Firqa Markazi üzvlari /ı()p birlikda va ayrıca Xariciyya komissarı va bıın/arla birlikda Ru­ siya, İran, Bııxara, Alnıa11iya, İtaliya ıwısilçilari, ciinıla asnaf. dariilfiin /()/abalari, Azarbaycan müallim va miia/limalari va Ba­ kıda bulunan türkmanlar hamılıqla tamsilçiliyimiza galarak tah­ rikatta bulundular. Narima11ov da tahriran (yazılı olaraq) be­ yani-tabrikat ey/adi. Xülasa, xalq111 sevinci, şadimaııı yazıla bi­ lan ifadalarimi11 qat-qatfovqiinda bulunduğıınıı an ediram"'" Siyasi alaqalar mövzusunda son olaraq bunu söylamak 78. "Azerbaycan Cuınhuriycıi'nin Tcbriki", "Hakimiyeti Milliye" gazeli, 23 Eylül 1 337 (23 scntyabr 192 1 ). Yıl 2, No: 1 93.

79. D.B.A., Sovycı Rusya, K.28 ve Türk-Azerbaycan Münascbaıı. 30/A, 1 8'dcn ak­ ıaran Şimşir, Aıaıürk ve Yabancı Devlet Başkanlan-1. s. 404 80. D.B.A., S. TÜRK. K.37126, "Bakü Temsilciliğinden Hariciye Vekaleıine Tel.".

14.9. 1 922. No. 1 8.

101

AZ0RBAYCAN YAZILARI

��

mümkündür: TBMM Hökumati, ham Azarbaycan Xalq Cüm­ huriyyati Hökumatini, ham da Azarbaycan Soveı Respubli­ kasını müstaqil bir varlıq olaraq qabul etmişdir. aıaqalari iki müstaqil dövlat arasındakı amakdaşlıq saviyyasinda qurmuş­ du. Eyni zamanda, özallikla N. Narimanovun rahbarlik etdiyi hökumatin sovet-rus hegemonluğuna düşmamasi üçün siyasi iradasini göstarmiş, ancaq dönamin beynalxalq şartlari, Türki­ yanin va Azarbaycanın daxili siyasi vaziyyati va s. sabahlarla bundan bir natica alınması mümkün olmamışdır.

Harbi alaqalar Milli mübariza illarinda Türkiya ila Azarbaycan alaqala­ rinda an az öyranilan va tadqiq olunan sahalardan biri da har­ bi alaqalardir. Daha doğrusu, könüllü Azarbaycan birliklarinin müxtalif cabhalarda Anadolu Türklari ila çiyin-çiyina savaş­ malarıdır.

Bu olay asas etibanyla bela hayata keçirilmişdir: 27 aprel 1 920-ci ilda XI Qızıl Ordunun işğalı naticasinda Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati yıxılmışdı. Azarbaycan türklari, başlanğıc­ da bu işğala qarşı çox müqavimat göstara bilmasalar da", Qı­ zıl Ordunun buradan geımayacayi anlaşılınca, qısa müddat sonra başqa-başqa bölgalarda müqavimatlar göstarmaya baş­ ladılar. Bunların an güçlüsü Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati­ nin elan edilmasinin 2-ci ildönümü olan 28 May 1 920-cü ilda Gancada oldu. Burada olan 1 8 min nafarlik harbi birlik ayağa qalxdı va şahari Qızıl ordu işğalından qurtarmaq üzra harakata keçti. Ancaq, bu müqavimat cox amansızcasına yatırıldı. Xeyli askar edam edildi, asir alındı va sürgüna göndarildi. Masalan, 8 1 . Başlanğıcda na üçün müqavimaı olmadığına dair bazı görüşlar üçün bax., Tadeusz Swieıochowski, Müslüman Ccmaallen Ulusal Kimliğe Rus Azerbıycanı (19051920), çev. Nuray Mert, i sıanbul, "Bağlam" Yayınları, 1988; Halil Paşa, lttihal ve Terakki'den Cumhuriyet'e·Biımeyen Savq, 2. naşr, İ sıanbul, 2003, s. 2 1 8-225; TBMM Gizli Zabılları (qaydlari) , 26. İnikaı, 3. Celse, 7 Temmuz 1336 (7 iyul 1 920).

1 02

AZ9RBAYCAN YAZILARI

�

bu müqavimat bahanasiyla, Ganca üsyanının ertasi günü Nar­ gin adasında bulunan asirlardan 79-u edam edildi".

Azarbaycan ordusu qüvvatlarindan salama! qalan alay böyüklüyünda bir birlik, albay (palkovnik) Samad bayin (Say­ gın) komandanlığında Güney Azarbaycan üzarindan 8rzuru­ ma galarak, Anadolu Milli Mübarizasi sıralanna qoşuldu.

Sanadlardan anlaşıldığına göra, bu Azarbaycan birliyinin ilk dastasi 3 1 İyul 1 920-ci i l tarixinda Hasanqalaya galdi". Onlar özlari ila türk ordusunun çok böyük ehtiyac duyduğu sahra topu kamaları (çaxmaqları) getinnişdilar'"'.

Bir piyada taboru va bir süvari alayından ibarat bu birlik, darhal Şarq cabhasina göndarildi" ve 1 5-ci süvari alayına qo­ şuldu. Bu birlik16, 1 920-ci ilin payızından başlayıb, 1 92 1 -ci ilin avvallarina qadar Şarqi Anadolunun ermanilardan geri alın­ masıyla sona çatan harakata qoşuldu. Sanqamışın, Qarsın, Güm­ rünün geri alınmasında önamli xidmatlari oldu. Azarbaycan Türklarindan oluşan 1 5-ci Süvari Alayı bu başarısına göra, ça­ kirdak qabul edilarak, onun nazdinda 6-cı Süvari Tümani taş­ kil edildi. Bu tüman Doğu (Şarq) cabhasinda İstiklal Savaşının sonuna qadar borcunu yerina yetirdi."

82. Swicıochowski, Müslüman Cemoatten Ulusal Kimliğe Rus Azerboycanı, s. 235-243 83. Tiirkiya Silahlı Qüvvalari Boş Qorarqaı İdarasinin ATESE Arıivi. 3 1 .7.1 336 ıarix va 1 66 1 sıra nömrali balga "Azerbaycan kııaaıının ilk kademesinin Hasankalc'yc geldiği (İSH-1 I A)". .

84. ATESE Arıivi, 1 3.7.1 336 ıarix va 2899 sıra nömrali balga "Azerbaycan askerle­ riyle beraber sahra lopu kamalarının geldiği (İ SH- 12A)".

85. ATESE Arıivi, 1 1 .7. 1336 ıarih ve 3258 sıra numaralı "Munıazam Azerbaycan ve Osmanlı Askerlerinin trenle cepheye scvkcdilcccği (İ SH-1 3A)"; 1 6.7.1 336 ıarih ve 2579 sıra numaralı "Türkiyc'yc gelen Azerbaycan kuvvetleri (İ SH- IOA); 8.8.1336 ıarih ve 3 1 54 sıra numaralı "Bölgeye gelen Azerbaycan süvari alayının Şark cep· hesindc kullanılacağı ( İSH-1 3A)"; 9.8.1336 tarih ve 3 1 80 sıra numaralı "Azer­ baycan Süvari alayı personel mevcudu, piyade ve süvari erlerinin Bcyazıd'dan Hasankalc'yc doğru yürüyüşle olduğu (İSH-13A)"; 3 . 1 0. 1 336 ıarih ve 6 1 08 sıra _ numaralı, "Azerbaycan Süvari Alayından 70 ıopçu erinin Sarıkamış'a geldiği (ISH148)" konulu belgeler mövzulu senedlar.

86. ATESE Arıivi, 1 7. I 1 . 1 336 tarih ve 8004 sıra numaralı, "Azerbaycan Süvari Ala­ yının 1 5 . Süvari Alayına ilıihak edeceği ve durumda değişiklik olmadığı hakkında maluma! (I SH-148).

1 03

AZ9RBAYCAN YAZILARI

Albay Samad bayin komandanlığı altında olan bu harbi birlikdan başqa, milli mübarizanin müxtalif cabhalarinda da xeyli Azarbaycanlı zabit va askar könüllü olaraq döyüşmüş­ dü." Bunların önamli bir qismi, İstiqlal savaşından sonra da or­ duda qalmışlar va müxtalif ali rütbalara qadar yüksalmişdirlar.

Bunlann arasında, albay Yusif Xazarli, topçu albay Mehmed Akpolat. topçu albay Aslan Berkan, albay Salih Aksoy, süvari albay Firidun Daryal, hava generalı Cihangir Berker, hava general Hüseyin Turgut, süvari generalı Samad Saygın ilk anda sayıla bilacak onlarca isimlardandir. Azarbaycan Milli Ordusu sıralarında ikan, bu ordunun dağılması ila Türkiyaya galarak, qurtuluş savaşına qatılan Azarbaycanlı zabitlarla birlikda, mil­ li mübariza dönaminda, Azarbaycanlı Türk zabitlardan ibarat kiçik bir qrup da vardı. Bunlar, Azarbaycan Xalq Cümhuriyya­ ıi ila Osmanlı Dövlati arasında bağlanmış olan harbi müqavile asasında İstanbulda talim keçmiş zabitlar idi. Bunlar da, talim­ larini ıamamladıqdan sonra Türk ordusuna qatılmış va an yük­ sak rütbalara qadar yüksalmişlardir. Bunların arasında ordu generalı Mahmud Berköz ila Jandarma Baş Komutanlığında (Oaxili Qoşunlar Komandanlığı) bulunan ordu generalı Nuri Berközü, bir müddaı Qars millatvakili da olan Kurmay Albay Hüsamettin Topaçı yad eda bilarik.

Türkiya türklari, 1 Dünya savaşında, çatin şaraiti nazara almadan Azarbaycanlı qardaşlannın yardımına talasdiklari ki­ mi, Azarbaycan türklari da Türkiya türklarinin zor günlarinda allarindaki imkanlar daxilinda ham iqtisadi, ham siyasi, ham 87. ATESE Arıivi, 14.9. 1 336 ıarih ve 4625 sıra numaralı "Azerbaycan kıtaatının Şark cephesi enırinde kalması (İSH- I OA)" ve 1 7.9. 1 336 tarih ve 4 7 1 3 sıra numoralı aynı

konulu sanadlar.

88. Bu mövzuda bazi balgalar üçün bax., ATESE Arıivi, 30. 1 2 . 1 336 ( 1 920) tarih ve 8525 sıra numaralı "Azerbaycan ordusuna mensup bazı subayların ordumuza hizmet arlusuyla Trabzon'a geldikleri (İSH-108); ATESE Ar.ıivi, 2.8. 1 337 ( 1 9 2 1 ) tarih ve 8025 sıra numaralı "Kafkas ve Azerbayean'dan memlekete iltica eden küçük rütbeli zabitlerin hüviyet değiştirerek orduya kabulü (İSH-1 68)" mövzulu belgeler.

1 04

AZ8RBA YCAN YAZILARI

�a harbi baxımdan onların yanında olmuşlardır. Bu yazını mey­ dana çıxarmanın asas maqsadi budur. Bu anlamda İstiklal savaşı dönaminda Azarbaycan Türklarinin dastak va qatqıları mütlaq tarixa düşmalidir.

Bütün bu anladılanların ışığı altında, İstiklal savaşında Azarbaycanın yardımlarını tam dolğunluğu ila vurğulamaq ınaqsadi ikı yazılan bu maqalani Azarbaycan Şura Hökumati başçısı Nariman Narimanovun, 23 mart 1 92 1 -ci ilda Atatürka yazdığı bir maktubda yer verdiyi ifadalarla bitirmak istayiram:

"Paşam, türk millatinda bir aııaııa vardır; qardaş qardaşa borc verm;ız, qardaş har dıırıımda qardaşı11111 aliııdaıı ıııtar. Biz qar­ daş xalqlarıq, har zaman va har şartda bir-birimiziıı aliııdaır tııtacağıq. Bıı güıı etdiyimiz, bir qardaşm etdiyiııdaıı başqa bir şey deyildir " O "DİRÇfJLİŞ-XXJ fJSR " dergisi, Sayı 106- 107 Bakii, Dekabr-Yaııı•ar 2006-2007, sayfa JJ5- 141

89. Doğan Aveıoğlu, Milli Kurtuluş Tarihi, eilı J. İsıanbul. "Tekin" Ynyınevi. 1978. s.438'den noql edan Adıgüzel, Aıaıürk - Ncrimanov, s. 1 1 7.

1 05

AZ0RBAYCAN YAZILARI

�

BIÔIR K8NDİND8ıd Ş8HİD 8SG8R M8ZAR1 "Azarbaycan. Xalq Cümhuriyyatinin 89-cu ildönümüniin xatirasina"

"Bali.

Azarbaycaııın lıar bir ıarafınd;ı şairin tasvir eıdiyi sarmaşıqlı bir mazar taparsmız ki. qızlar, galin/ar t;ırafından ziyaraıgalı /rafına gatiri/an bıı mazar, qardaş imdadına çatmış tiirkün mazarıdır"

Mammad 8min Rasulzada

7Q ığır kandini bilirsinizmi, bilmam. Bakıdan Göyçaya � Qaramaryam yoluyla gedarkan, solda, tapalarin ar­

xasında qalan bir kanddir. Yola taxminan 1 0 k.ilometr uzaqlıq­ da olan Bığır kandina dönan yolun ana yolla birlaşdiyi köşada, 1 9 l 8-ci il da rus-ermani işğalçı birliklarimı qarşı olan savaşda şahid olan Türk Qafqaz İslam Ordusuna mansub zabit va as­ garlarin xatirasina ucaldılmış bir abida da bulunınaqdadır.

Bu yol güzargahı, har keçişimda mana ıasir edan, mani farqli bir alamin içina aparan güzargahlardan biridir. Buraları har ziyarat etdiyimda, tarix k.itablannda o gün yaşananlarla alaqali olaraq oxuduqlarım, çeşidli bölgalarda yaşayan insan­ lardan dinladiyim xatiralar gözlarimin önünda canlanır ... Abi­ danin haman arxasında uzanan va mana sanki sonsuz bir düz­ lükmüş hissi veran ovalıqda, asgarlarin yırtıq paltarları, altı de­ şilmiş çarıqları, savaşın qızğınlığından yanmış çöhralarila düş­ mana hücum etrnalari gözümda canlanır. Osmanlı coğrafiya­ sının dörd bir tarafından qardaşlarının istiqlalı üçün savaşmağa galan bu asgarlarin o isti yay günlarinda yaşadıqlarını düşü­ narkan, bu qahraman insanların minlarca kilometr uzaqdan galmalarina va nafas bela almadan savaşa qatılmaq macburiy­ yatinda qalmalarına rağman, itirmadiklari inam va ruh yük1 06

AZaRBAVCAN VAZILARI

=ıı=

sakliyi mani heyrata gatirir. Sahih olduqlan güc va fövqal dö­ zümlülük manda höyük bir sayğı oyandırır...

Lakin o susuzluq... an çox da bu bir damla suya hiJSriJ/ qalma... Bomba patlamaları, gülliJ s<Jsfari, başlarıııa yağan top m<Jrmifari ViJ gün<Jşin beyinfari befa qovuran sıcaqlığı. Lakin susuzluq. . . bir damla sııya h<Jsr<Jt qalma. . .

O gün, burada carayan edan hadisalari oxuyarkan, a n çox bu susuz qalma mani tasirlandirdi. Bu hadisa bölga ahalisinin qan yaddaşına da ela tasir edib ki, bölgada şahid düşan "QiJdir CJf<Jndi nin mazannı ziyarat edanlar, bu gün bela oraya su gö­ türmakda, susuzluqdan şahid olan bu zabitin şaxsinda o gün susuzluqdan qovrulan asgarlara olan minnat ve sevgilarini, mazarın üstüna su tökarak ifada etmakdadirlar.

Digar tarafdan, Qafqaz İslam Ordusunun asgarlarinin yal­ nız burada savaşı qazanmaqla göravleri bitmirdi. Bu sabahla susuzluq onlan angallayamamali idi. Çünkü savaşda uduzan düşman, qaçış yolu üstündaki sivil (dinç) ahalini qatletmakda, qasabalari, kandlari yandınb, dağıtmaqdadır. Bunun üçün dur­ mağa, dinlamaya vaxt yoxdur.

Va sonunda har kasin bildiyi kimi, Nuru Paşanın koman­ danlıq etdiyi Qafqaz İslam Ordusu, mağlub etdiyi güçlü düş­ manı ela amansız şakilda qovur ki, bolşevik rus - daşnak cnna­ ni birlaşmalari arxalanna baxmadan özlarini Bakıda bulurlar.

1 5 Sentyabr 1 9 1 8-ci ilda Bakı azad edilir va müstaqil Azar­ baycanın paytaxtı olur.

Göyçay müharibalarinin Azarbaycan tarixinda xüsusi bir önami var. Düşünün! Şayat o gün, Qafqaz İslam Ordusu uduz­ saydı? ..

O gün Göyçay müharibalarinda şahid düşan 300-a yaxın zabit va asgarin bir çoxunun mazar yeri halli deyi!. Anuna bu gün Azarbaycan arazisinda şahid düşüb yerlari bilinan Os­ manlı asgarlarinin mezarlarının an çox olduğu yer da Göyçay­ dır. Göyçayın içindan başlayıb, Şamaxıya qadar olan bölgada "

1 07

AZ0RBAYCAN YAZILARI

bir çox şahid mazarı, o qorxulu sovet dönaminda bela, xalqın yaddaşında qalmışdır. Yenidan bağımsızlıq dönaminda da bu yerlar harpa edilmişdir. İsimlari unudulmuş va har biri maçhul bir as gar halına galmiş olsa da ...

Bığır kandi girişinda yer alan yüksak tapada yatan şahi­ din mazarı da bunlardan birisidir. Kim bilir, Anadolunun han­ si köşasindan qardaşlarının yardımına galan bu asgarin adı qa­ bir daşında yer alınır. Yani, namalum bir asgar. ..

Gancadan bir çakil işdan dönürdüm va gün axşam olmağa başlamışdı. Buna rağman, operalar arkadaşım ahmad Veysal Baban va sürücümüz Dursun Mammadovla onu ziyarat elma­ dan dönmak istamadik. Şahid asgarin mazarının bulunduğu tapaya çıxanda, artıq günaş batmış, yerina qırmızı bir xatt bu­ raxmışdı. Sanki şairin dediyi kimi, günaş "bir hilal ıığrıma ne giiııeşler batıyor" ramzina misal olmaq istayirdi. Şahidin abadi yatdığı yera çata bilmak üçün, kandin ma­ zarlığının içindan kcçmak lazım idi. Türk Qafqaz İslam Ordu­ su asgorinin yatdığı tapaya qalxarkan, Bığır kandi yüksalan sislarin arasında qalmışdı va sanki hayalı bir şahar kimiydi.

Yalnız ağaçların uçlarının va hündürlükda qalan binaların gö­ rünabildiği bildiyi bu manzara, uhrevi bir ab-hava meydana gatirmişıi. Kand, axşamın sassizliyina bürünmüş, har zaman sas­ larini duymağa alışdığımız heyvanlar bela, bu manavi iqlimin ıasirindan öz yuvalarına çakilmişdilar.

Tapaya, şahidin olduğu nöqtaya çatanda har birimiz na­ fos-nafasa qalmışdıq. Burada yatan namalum asgarin qabri fo­ nunda har şey gözdan itmişdi ...

Dost va qardaş Azarbaycan torpaqlarında qalanlar, yalnız şahid olaraq torpağa düşanlar deyildi. Nuru Paşa ordusu Mon­ dros sülh müqavilasi sonrası çakilmak macburiyalinda qalınca bir çox zabit va asgar da müxtalif sabahlarla Azarbaycanda qalmışdı. Bu gün arxiv balgalari tadqiq edildikca daha aydın 1 08

AZ8RBAYCAN YAZILARI

başa düşülür ki, Qafqaz İslam Ordusu asgarlarinin burada qal­ malarının asas sabablarinin başında, Osmanlı Genelkumıay Başqanlığının "Azarbaycanda qalın" amri galmakdadir. Amaç isa, yeni qurulan Azarbaycan Milli Ordusunun ıaşkilimı va güçlanmasina yardım idi.

1,5 il davam edan bu durum, 1 1 -ci Qızıl Ordunun Azar­ baycanı ala geçirmasi ila sona çatdı. Azarbaycan Xalq Cüm­ huriyyati ordusu dağıldıqdan sonra, tarkibinda olan Qafqaz İslam Ordusu asgarlari da ölkanin dörd bir yanına sapalanınak durumunda qalmışdılar. Bu insanlar 1 930-çu ilin ortalarına qa­ dar sıradan bir vatandaş kimi hayatlarını sürdürdülar. Bu tarix­ dan sonra isa çeşidli basqı va repressiyalara maruz qaldılar.

TRT Bakı Tamsilciliyi olaraq iki ildan çoxdur, Qafqaz İslam Ordusu asgarlarindan Azarbaycanda qalanlarla ilgili bir araşdırma va balgasal (sanadli) film çakirik. Bugüna qadar 25-dak asgarin yaxınlarının izini tapdıq va bunlarla alaqali 40dan çox insandan müsahiba götürdük. Har birinin digarlarin­ dan farqli hayat hekayalari vardı. Ortaq özalliklari isa, Sovet­ lar Birliyi dönaminda maruz qaldıqları basqı va sürgünlardi.

Bu asgarlardan biri da Türkiyanin Kayseri vilayaıinin İn­ casu qazasının Qızılöran kandindan olan Topallıoğullarından Mustafa Mustafaoğluydu. 1 949-cu ilda sürgün edildiyi Sibirin Tomsk vilayatinda rahmata getmiş, naşı daha sonra oğlu tara­ fından gatirilarak Bilacari qasabasindaki qabrisıanlıqda dafn edilmişti.

Bu gün B ilacarida yaşayan va özüyla birlikda sürgüna göndarilan oğlu Salim Mustafaoğlunun dediyina göra, alası Qafqaz İslam Ordusuna qatılanda evliymiş ve 3 çocuğu varmış.

Daha önca muxtalif muharibalarda iştirak etmiş ve uzun illar davam edan bu vazifadan sonra tarxis olunmuş va mamlaka­ ıina dönmüşdür. Bolşevik rus va ermani birlaşmalarinin Azar­ baycan türklarini qatlctmaya başlamaları va Azarbaycan türk­ larinin Türkiyadan yardım istamasi sababi ita yenidan orduya 1 09

AZ0RBAYCAN YAZILARI

��

yazılmışdır. Salim Mustafaoğlu o gün yaşanan hadisani bela xatırlayır: "Onları yığıblar m;ıscid;ı, namaz qılıblar. Ged;ınd;ı anası demiş ki, s;ın;ı südünıü hala/ etm;ır;ım, ;ıg;ır arxandan gül­ /;ı

d;ıys;ı. Qabaqdan d;ıysin. Düşm;ın;ı arxanı çevirm;ı".

Maraqlıdır, bu gün Xudatda yaşayan İzmir Salihlili Mam­ mad Hüseynoğlunun oğlu 8şraf Mammadov da, nanasinin atasına Mustafa Mustafaoğlunun anasının dediyi sözlara oxşar vasiyyat etdiyini hiza anlatdı. Mammad Hüseynoğluna da ana­ sı, agar arxasından güllalanib ölarsa, südünü hala! etmayaca­ yini demişdir. Mammad Hüseynoğlu da Türkiyada evliymiş va Qafqaz İslam Ordusuna qatılanda hayat yoldaşı hamila imiş.

Ancaq illar sonra bir oğlunun dünyaya galdiyini va adını Meh­ med Refıq qoyduqlarını öyrana bilmişdir. Amma, bu oğlunun üzünü görmadan rahmaıa getmişdir.

Topallıoğullan naslindan Kayserili Mustafa Mustafaoğlu Qafqaz İslam Ordusuna qatılanda 37 yaşında imiş. Buna rağ­ man, ata-anasını, yoldaş va uşaqlarını arxada buraxaraq qardaş­ larının yanına galmişdi. İzlarini tapdığımız Qafqaz İslam Or­ dusu asgarlari içinda yaşı böyük olan başqalan da var. Masa­ lan, Sivas Zaradan Celepoğullan naslindan Turan Mehmed va İzmir Salihlili Mammad Hüseynoğlu da 1 88 1 -ci il tavallüdlü idilar. Bu da gösıarir ki, o günlarda dünyanın bütün böyük döv­ latlari ila bir çox cabhada savaşta olan Türkiya Türklari, artıq ali tutan son nafarlarini Azarbaycan üçün safarbar etmişti.

Va bu, bir çoxu 40 yaşındakan qardaşlanna yardım üçün Azarbaycana galmiş asgarlardan 1 1 30-u savaşlarda şahid düş­ dü va bugün qardaş torpaqlarda yatır; burada qalan yüzlarca asgar va zabit da, sonraki i llarda bu şahidlar karvanına qatıla­ raq bu gözal qardaş ölka torpaqlarında son nafaslarini verdilar.

Bu gün Azarbaycanda qalan Qafqaz İslam Ordusu asgar­ larindan heç biri hayatda deyi!. Amma gerida buraxtıqları na­ sillar, iki ölkanin qardaşlığını möhkamladan bir bağ olaraq 110

AZ0RBAYCAN YAZILARI =ı;=

Azarbaycanın dörd bir yanında yaşayırlar. Bığır kandinda şa­ hid düşdüyü tapaya gömülan va adı bilinmayan namalum ana­ dolulu asgar da bu gün başı üzarinda dalğalanan Azarbaycan va Türkiya bayraqlarının kölgasinda abadiyyat yuxiısuna dal­ mışdır. 8minam ki, üzünda uzun illar davam edan kadarli ciz­ gilar da yerini artıq bir tabassüma vermişdir. O şahid düşdüyü günlarda qatlandığı maşaqqat, çaıinliklar va çilalar arxada qoyduğu, kim bilir Anadolu va ya o günki Osmanlı coğrafiya­ sının hansı bucağından olan anası, atası, hayal yoldaşı, uşaq­ ları ... Yatdığı yerdan kadar içinda qıvrıldığı uzun acı illar. ..

8minam ki, bu gün hamısının yerini muıluluq, sevine almışdır va ruhları şaddır". O OLA YLAR gazetesi, 18 may 2007, No: 87 (1661)

"

"

111

AZ9RBAYCAN YAZILARI

AZ8RBAYCANDA ve ANADOLUDA UYGUR TÜRKL8RİNİN İZLERİ

,a... ibirdan Orta Avropaya uzanan Türk hayat sahasın­ et:ıJ da, bu gün çeşidli adlarla anılan bütün Türk boy­

larının -bu ya da digar şakilda- iç iça keçdiyi söylana bilar. Bu manada Anadolu va Azarbaycanın miladdan öncaki dönam­ lardan başlayıb Salçuqlar ila möhkamlaşan va günümüza qa­ dar uzanan Türklük ıarixi boyunca Orta Asiya Türklari ila iliş­ kilarinin özal bir yeri vardır. Çox qadim dövrlardan etibaran Oğuzlar başda olmaqla, haman haman har Türk qövmündan insanlar Anadoluya va Azarbaycana yerlaşınişlar. Cavad He­ yaı, bu mövzu ila alaqadar yazdığı bir maqalasinda, Azarbay­ cana Salçuqlar dönamina qadar galib yerlaşmiş olan Türk boy­ larının adlarını Hun, Bulgar, Sabir, Peçenek, Kangarli , Xazar, Ağaçeri, On Oğur, Sarı Oğur va Qıpçaq olaraq saymaqdadır"".

Buradan da anlaşılır ki, bu gün Orta Asiya adlandırılan Türküs­ ıan, bir anlamda, Anadolu va Azarbaycan üçün başori bir qay­ naq rolu oynamış, bu iki coğrafıyanın şakillanmasinda Oğuz­ larla birlikda bu gün Orta Asiya coğrafıyasında varlıqlarını davam etdiran digar Türk boylarının da önamli iştirakı olmuş­ dur'". Ncca ki Anadolu va Azarbaycanda bu gün da öz boy va coğrafi adlarıyla varlıqlarını sürdüran çeşidli Orta Asiya türk­ larinin izlarina rast galinmasi boş yera deyildir".

90.

Cavad Hcyaı, "Azarbaycanın Türklaşmasi va Aı.arbaycan Türkcasinin Taşak­ külü", Ankara, "Modern Türklük A raşl ı rm ala rı " dergisi. Cilı 1 , Sayı 1 (Kasım 2004). hııp://www.mıad.hunıaniıy.ankara.cdu.ırll- I _ Kasiın2004/02 _ CTAD . 1l _ CHcyaı.pdf'rcf=ScvScvil.Coın 9 1 . Bu ınövzuda ilgine bir araşdırına üçün bk. Camal Kurnaz (haz.), Anodolu'da Orıa As)·alı Şairler. Ankara, "Külıür Bakanlığı" yayınları, 1997.

1 12

AZ0RBAYCAN YAZILARI

Bilindiyi kimi, günümüzda Orta Asiyada varlıqlarını da­ vam etdiren başlıca türk boyları olaraq özbak, qazax, qırğız, türkman va uyğurları gösıara bilarik. Bu boylar arasında, oğuz olan türkmanlari saymazsaq Azarbaycan va Anadoluda an darin iz buraxanların başında uygur türklarinin galdiyi söylana bilir. Şübhasiz bununla, "uyğur" adı daşıyan ıürk boyunun mi­ laddan öncak.i dönamlarda ortaya çıxmış va oturaq hayata çox önca keçmiş olmasının, sanatda, ticaraıda öncül rol oynama­ sının önami böyükdür. Uyğurların Azarbaycan va Anadoluda madani va siyasi tasir göstarmiş olmalarında rol oynayan bir başqa mühüm faktor da, Çingiz İmperatorluğu va onun mi­ rasçıları dövründa sahih olduqları gücdür. Çünkü, hala Çingiz Xan dönamindan etibaran uyğur türklari Moğol dövlatlari içarisinda kuvvatli bir ünsür olaraq yer almış va önamli dövlaı vazifalarinda çalışmışlardır. Prof. Dr. ahmad Cafaroğlunun sözlariyla, "IX asrdan bu yana, madaniyyaı aııanalari qııran uy­

ğıır tı"irklari, Xlll asrda geniş Orta Ası)ıa Tiirk-Moğol xalq­ /arı11111 madaııiyyat ıarbiyaçisi daracasina çatmışdılar. " Miladdan önca va darhal sonra çeşidli türk boylarının böl­ gaye galarak yerlaşmalari naticasinda Azarbaycanın quzeyi hala 7-8-ci asrlarda bütünlükla bir türk yurduydu. Türk-Moğol orduları ila galan uyğur, başqurt, tatar va s. türk topluluqlarının bölgaya daha öncalardan var olan oğuz, kuman (qıpçaq) türk­ lariyla qarışmalan ila birlikda Güney Azarbaycanı da ahata edan bir şaki! almışdı. Son olaraq Timurla birlikda yenidan canlanan Türk boylarının harakatlanma müddati ila höyük ölçüda bu günkü görünüşüna qovuşmuşdur'3• Neca ki, Azarbaycanın et92. ahmad Cafaroğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. 3. Baskı. İstanbul. "Enderun" kitabevi. 1 993. s.V. 93. Hcyat. a.g.k. Cavad Hcyaı. Cuvcyni va Raşidiı•c istınadan. yalnızca o dönamda 2

milyon Türk ünsürünün İrana galdiyini qcyd ctmakdadir Yine. aslen bugün Gürcistan sınırlan için<lc bulunan Boıçalı şchrin<lcn olan Azcıbaycan'ın eski İstanbul Başkon­ solosu Abbas Abdulla kendisiyle TRTdc yayınlanmak üzere yaptığıml7 bir söy­ leşide, "Hacallı" soyunun köklerinin Doğu Tiirkisıan'a. Uygurlor'a dayandığını ifa­ de etmiştir. Abbas Abdulla, Ziyalılarla Kültür Gezinlilcri. TRT-İNT. 8 Nisan 2006.

113

AZ0RBAVCAN VAZILARI

�

nik tarixi sahasinda an önamli mütaxassislardan biri olan Mi­ rali Seyidov ... Azarbaycaıı xalqının etnik tarkibinda ... müay­ yan daracada tarkibda iştirak etmiş uyğurlar da . . " deyarak bu gerçayi qeyd etmakdadir".

Azarbaycan coğrafiyasının hal hazırdakı etnik görünümü­ nün meydana galmasi müddati içarisinda Elxanilar döneminin ( 1 258- 1 336) özal bir yeri vardır. Çünkü Elxanilarla birlikda, Anadolu va Azarbaycana yeni va çox sayda türk nüfusu axını olmuş va türk dili bu dönamda, bu coğrafiyada tam anlamıyla kök salaraq farsça va arabca qarşısında güclü bir duruma gal­ mişdir. Bu bağlamda, Orta Asiyada yaşayan çeşidli türk boyları Ön Asiyaya doğru harakat edarak oralarda yerlaşmaya ba­ lamışlar; belalikla yeni va güçlü bir qaynaşma ortaya çıxmış­ dır. Yena bu dönam, Elxanilar dövlatinin tarkibinda Ön Asi ya­ ya galan moğol ünsürlarinin yerli xalqlarla uyğunlaşmasıyla naticalanmişdir'>i.

Bela ki, uyğur tasirinin Azarbaycan va Anadolu coğrafiyasında meydana galmasi da Elxanilarin bölgaya hak.im olma­ sıyla birlikda başlamışdır. Uyğurlann hala Çingiz Xan dövrün­ dan etibaran moğol xanlannın xocası va yazıçıları olmaları va o dönamdan başlayaraq yazışmaların uyğur türkcasi ila apa­ rıldığına göra, uyğurca Elxanilar dövlatinin rasmi dili, uyğur alifbası da rasmi alifbası saviyyasana galmişdir. Hatta, Zaki Velidi Togan, " Ünıumi Türk Tarixina Giriş" adlı asarinda El­ xani hakimiyyati tarafindan yerli xalq ila alaqalari yürütmak üçün fars mamurlara da uyğur yazısını öyranrnak macburiy­ yati olduğunu qeyd edirdi96• amr va farmanlar uyğur alifbasi "

.

94. Mirali Scyidov, Böri-Qurt, Bakı, 2006, "Azarbaycanda Atarurk Markazi" yayın­

ları, s. 1 0.

95. C. Eralp Alışık, "Hulagu Han", http://www.turkdirlik.com/BilgimeceffurkolojilfarihlCEAliıikOOOl.htm

96. A. Zeki Velidi TOGAN, Umumi Türk Tarihine Giriş (En Eski Devirlerden 16.

Asra Kadar) , 1. Cilı, İstanbul, "Enderun" kiıabcvi,1946, s. 259'dan akıaran Akışık, a.g.y. Aynca bak. "Azerbaycan: Kadim Coğrafyanın Genç Ülkesi -Tarih?

Arka plan", http://azerbıycan.ihh.org.tr/tarihiarkaplanltarlhl/tarihi.h imi 1 14

AZaRBAYCAN YAZILARI

�

ila türkca yazılaraq yayınlanmış va belaca qısa zaman içinda uyğur alifbasi arab elifbasından daha çox işladilmişdir. Ela ki, bu dönamda ahalisi arab olan idari �ölgalarda rasmi yazılar arabca, fars olan yerlarda farsca, Türk olan yerlarda isa rasmi yazılar uyğur harflari ila türkca yazılırdı. Ancaq, divan bal­ galarinin arxasına yazılması garakan "görüldü" ibara va qeyd­ lari, balgalarin orijinali arabca ya da farsça yazılmış olsa bela daima uyğurca yazılmışdır".

Elxanilar dönami, türkcanin rasmi dövlat dili olmasıyla yanaşı öncaki dövrlarla müqayisada daha çox türkca yer va şaxs adlarının işladildiyi bir dönam da olmuşdur. Bunda, Ana­ dolu va Azarbaycana gatirilan türk topluluqlannın bu bölga­ lara halli bir plan daxilinda yerlaşdirilmasi, fath edilan va yeni türk ünsürlari üçün açılan yerlara türkca adlar verilmiş olması önamli rol oynamışdır". Çünkü o dönamda çox sayda yeni türk ünsürü Orta Asiyadan galarak bu coğrafiyalarda qalmışlar va yurd salmışdılar. Zeki Velidi Togan, Elxanlı Hökümdan Hü­ lagu ila birlikda galan askarlarin saylannın, ailalari ila birlik­ da, bir milyona yaxın olduğunu ifada etmakdadir". Daha önca Ögedey Xan tarafindan İranı fath etmaya göndarilan askarlar va ailalari da hesaba qatılırsa1"', Çingiz sülalasi dönaminda Azarbaycana galan türk-moğol ünsürlarinin sayının, 2 milyona çaldığı söylana bilar. aslinda bu, geniş araşdırrnaya mövzu ola bilacak bir möv­ zudur. Ancaq, bu maqalada mövzuya diqqat çakmak amacıyla olayın asas mahiyyati qeyd edilmaya çalışılacaqdır.

Uyğur Türklarinin Madaniyyat İzlari Malum olduğu kimi 1 3-cü asrda Elxanilarin bölgaya ha-

Azarbaycanda

97. Akışık, a.g.k.

98. Abdulhaluk Çay, "Azerbaycan Ve Tiirklcr", http://www.akmb.gov.tr/turkcelbooks/azerbaı·can/abdulhaluk%20cay.htm

99. A.Zeki Velidi TOGAN, Umumi Tiirk Tarihine Giriş s. 239.

100. Akışık, a.g.k.

1 15

AZ8RBAYCAN YAZILARI �.e;.

kim olmasıyla birlikda Azarbaycana giran uyğur türkcasi, qıp­ çaq türkcasiyla birlikda bölgada nüfuz baxımından çoxluq taş­ kil edan oğuz lahçasina tasir edarak bu günkü Azarbaycan türkcosinin oluşmasında önamli bir rol oynamışdır. Bu xüsusu bir çox araştırmacının yanı sıra Prof. Dr. Cavad Heyat da "Awr­

bayca11111 Tiirklaşmasi va Azarbaycaıı Tiirkcasiııiıı Taşakkii/ü" adlı asarinda açıkca vurğularkan'0', TRT-İNT va TRT-TÜRK kanallarında yayınlanan bir proqramda da bu sözlarla dila gatirmişdir:

"- Bakuvi 13-cü asrda yaşamış va Hasanoğlu ifa çağdaş o/­ mıışııır. 0111111 bir şeiri var manda. onu kiıabımda du çap eıdir­ dim. Orada uyğur ıiirla.:asinin özalliklari gösıari/ir. Bizim dilimi­ zin ıarkibinda qıpçaq va uygur Liirkcasiniıı da izlari vardır. Bi­ zim dilimiz. oğıız ıürkcasi iizarinda qıırıılmıışdıır. Amma qıpçaq, ııyğur liirkcasinin da izlari vardır. Qıpçaq ıiirklari 9-cu asrda Azarbaycana. Qafkaza galmişlar, Xazarin şimalma. uyğurlar isa 13-cii asrda Xazarin canııbwıa mongollarla barabar galnıişlar.

Onlar ıiirk olduqları iişiin bizim ıiirkcada. albaııa ki. iz/ar qoymuş­ lar. Onun üçün bizim ıiirkc<Jde ııyğıır ıürkc<Jsinin dil izlari var."'01 Uyğur türkcasinin Azarbaycan türkcasina tasirina dair maraqlı bir başqa ömak da bu gün Güney Azarbaycanın "So­

yııkbıılak yaxınlığmdan Sıılduz Karapapaqlarma, ordan da Ur11111-Salmas-Xoy ViJ Tiirkiyil lıiidııdlarıııa q<JdiJr uzanan bölg<J"­ da istifada edilan va " Uyğıır-Avşar" adı vcrilan şivadir. Bu­ nun, Elxanilar dövıünda bölgada rasmi dövlat dili olaraq işla­ dilan uyğur türkcasinin Xorasandan va daha sonralar Türki­ yadan galan avşar türklarinin lahcol<ıriyla qarışmasından mey­ dana galmiş bir şiva olduğu qabul edila bilir'"'. Böyuk R.ısul­ oglu, "Azarbaycanda Tiirk LalıciJ/ari", adlı yazısında, bu şiva­ nin an gözal ömayinin Urmunun 8 km batısındakı Qarahasanli 1 O 1 . Hcyaı. a.g.k ..

1 02. Cavad Hcyaı. Adım Adım Kafkaslar, TRT-İNT. 07.06.2005.

1 16

AZ8RBAYCAN YAZILARI

kandi olmaqla barabar, o civardakı Zeynalli, Yorganlı, Balov, Gecin, Yelinde, Qala, Torpaq Qala, Karağacda da gözal ömak­ larina rastlandığını ifada etmakdadir.

Uygur ıürk.lari, dil baxımından Azarbaycanın har yerinda etdiklari bu tasirlarla yanaşı başqa madani sahalarda da izlar qoymuşdur. Xalı sanati bunlardan birisidir. Masalan, Azarbay­ can xalı sanatinda önamli bir yeri olan bulud kompozisiyası ila Türk xalı sanatinda bol yağmurun, barakatin simvolu olaraq qabul edilan ajdarha figurlarının ortaya çıxmasında uyğur sa­ natkarlarından alınan mirasın önamli etkisi olmuşdur1"'.

Uyğurların günümüz Azarbaycan madaııiyyatinda görüla bilacak izlarindan bir başqası da musiqi sahasindaki ıasiridir.

Bu xüsusla bağlı ilgine ıasbitlari olan Prof. Dr. Cavad Heyaıa göra Azarbaycan musiqisinin taşakkülünda uyğur müsiqisinin tasiri böyükdür. Heyat, bu gerçaya Çinde olduğu zaman tasa­ düfan qarşılaşdığı bir olay naticasinda vardığını ifada eımak­ dadir:

"- Pekini'J getmişdik. Televizyonda bizim qızlarııı, Azi'Jr­ baycan qızlamıın oyunlarını, nağı/larım diııfadik. Mi'Jn soruş­ dum, "kimdir bunlar?" Dedifar, "Uyğıır Tiirkfaridir. Bıırada si'Jni'Jtfarini nümayiş eıdirmi'J)'i'J g;ılmişfar. O zaman anladım ki, mi'Jnim tiirk dünyası mıısisiqifari içind;ı özii11i'J xas oldıığıııuı dii­ şiindiiğüın Azerbaycan nııısiqisi, Uyğıır mıısiqisi11iıı li'Jsiriyfa, oıııınla bi'Jnıi'Jrlikli'Jr daşıınaqdadır. " 1 " Anadoluda Uyğur Türklari

8slinda, Anadolu ila Azarbaycana tosir edan madani, sos­ yal va hatta siyasi ıasirlari bir-birindan ayırd cırnak olduqca 1 03. Böyuk Rcsuloglu, "Azarbaycanda Türk Lahçalari" , hllp://www.millishura.com!Turki/morc/Az-Turk-Lchccleri.hım,

104. Haıice V. Escdova. "Azerbaycan Halı Moıincrinin Oluşum Tarihi \'C Türk Halk­ larının Orıak Malzemeleri", Türkiye Türkçesine AkıarJn, Rövşcnc Yunusova. hllp://ukmb.gov.tr/turkcc/books/1urkkong4-l/lk4-1-27·esedovu.htm

105. Cevad Hcyeı. Adım Adım Kull<aslar. TRT-İNT. 07.06.2005.

117

AZ0RBAYCAN YAZILARI

çatindir. Deyila bilir ki, vaxtaşın dayişmakla barabar Anadolu va Azarbaycan banzar bir zamandan keçmişlar, birinda olan digarina da tasir etmişdir. Qısası, uyğur türklarinin Azarbay­ canla olan ilişkilarina banzar bir tasir göstannasi özallikla 1 6cı asra qadar Anadolu ila da yaşanmışdır. Nece ki, balgalar­ dan Fatih Sultan Mehmetin uyğur yazısını öyranma ehtiyacı hiss ettiyini öyranmakdayik106• Vena Fatihin Uyğurca bir yar­ lığının olması, onun Uyğur türkcasini yalnız öyranmakla ki­ fayatlanmayib, yazıda da işlatdiyini göstannakdadir. Bunlann yanında Heratda uyğur hartlariyla yazılmış Kutadgu Bilig nüs­ xasinin 1 474-cü ilda İstanbula gatirtilmasi, 1 480-cı ilda Ata­ betül-Hakayıkın uyğur va arab harfli bir nüsxasinin Abdürrez­ zak Bahşı tarafından İstanbulda tanzim edilmasi va yena Ata­ betül-Hakayıkın 1 444-cü ilda Heratda çoxaldılmış (üzündan köçürülmüş) uyğur harfli nüsxasinin İstanbul Ayasofya Kitab­ xanasinda bulunması'"' 1 5-ci asra galindiyinda Osmanlı Döv­ latinda uyğur türkcasinin bilindiyini va ondan yararlanıldığını açıkca ortaya qoymaqdadır.

Ancaq, Uyğur türklarinin Anadolu tarixi baxurundan çox farqli bir önamlari da vardır. Çünkü, Anadolu Salcuqlu Döv­ latinin yıxılması ila başlayan va Osmanlı Dövlati qurulduqdan sonra da bir müddat davam edan "Bayii/dar" dönarninda Anado­ luda qurulan "Eratna Bayliyt'nin quruculan uyğurlar olmuşdur.

Anadolu Selçuqlu Dövlatinin çöküşündan sonra, onun hakimiyyaıi altındakı yerlar Elxanlı Dövlatinin alina keçmiş va Elxani valilari tarafından idara edalmaya başlanmışdı. Bun­ lardan birisi da Eratna Bay idi. Cafar oğlu Eratna (Türküstan ağzında Ertene), Elxani yönatimindaki bir çox banzarlari kimi Uyğur türklarindandi'"' va Elxanlı hökmdarı tarafından Ana1 06. Külıür Bakanlı�ı. "Yazılı Türk Edcbiyaıı". www .kulıur.gov.ırffR/dosyagosıcr.asp•?DI L= 1&BELGEANAH= 1 098S6&DO SYAISIM=YaziliTurkEdcbiyaıi.pdf 107. a.g.k.

118

AZ0RBAYCAN YAZILARI

dolunun ümüıni valiliyina gatirilmişdi. Ancaq bir müddat son­ ra Elxani Hökmdan 8bu Said Bahadır Xanın vafatı ila baş­ layan taxt çakişmalari üzarina, 1 344-cü ilda müstagilliyini elan edarak "Sultan" adını alnuş, "aladdin" ünvanıyla öz adına pul çixartmiş va taqriban bütün Orta Anadolu ila Doğu Ana­ dolunun önamli bir bölümüna hakim olmuştur'°'. Dövlatin pay­ taxti başlangıccla Sivas ikan, daha sonra Kayseri olmuş va dövlat yıxılıncaya qadar da bela davam etmişdir.

Bu maqalanin amacı Eratna Dövlatini tanıtmaq olmadı­ ğından, bu dönamda baş veran hadisalardan bahs edilmaya­ cakdir. Ancaq, bela xalqı ila o günkü yönaticilar arasındakı alaqalarin mahiyyati kısaca vurgulanacaqdır.

Sultan Eratna va Eratnalılar Dövlati üzarina an ciddi va aydınladıcı çalışmalar yapanlardan biri olan Prof. Dr. Kama!

Gödenin da incalikla vurgulayaraq araşdırmaçılann diqqatina çaldırdığı kimi: "Anadolu kimi ıürkman baylariııin yer yer is­ tiqlallarını elan elmaya hazırla11dıqları bir ayalatda bir Uyğıır türkü olan Emir Eratnanın başarılı olması na daraca miimkiin olmuş, na daraca Anadolu Türk insam Eratnaya itaat etmiş va na daraca da Tür/anan Baylari üzarinda ııüfuz qurabilmişdir?'""

Garçi Kama! Göde, öz soruşduğu bu suala son daraca açıq­ layıcı cavablar verir amma, Türk dünyasının nüfuzlu tarix bil­ ginlarindan Zaki Velidi Togandan yapılacak qısa bir alıntının da bu mövzuda olduqca açıqlayıcı olacağı düşünüla bilir: "Emir Ertene, ... valiyi umumi/er arasıııda an parlaq şax­ siyatdir. Özü uyğıır olduğıı kimi, atrafında da uyğurları top­ lamışdı. MahammtJd !bn ali Şabangare oııun haqqıııda: 'amir Ertene, abu Said Xanın yarlığıyla Rum vilayatlari idarasina Eraına,'nın menşei ile ilgili olarak ıafsilaılı bir ara.şıımıa için bk. Kemal Gödc.

Sultan Alaeddin Eratna, Ankara. "Kiiltür Bakanlığı Türk Biiyüklcri Serisi" ya. yınlan , 1 990.

109. Erdoğan Mcrçil, Mii!liimao -Türk Devletleri Tarihi, Ankara, "Türk Tarih Kuru­ mu" basımcvi, 1993, s.294.

1 1 0. Gödc, a.g.e., s. 1 7.

108.

1 19

AZôRBAYCAN YAZILARI

111,J11111r ıayiıı edilmişdi. abıı-Said Xaııııı ı•a/aıındaıı sonra o, 111,ımlak.Jıi ;ıdafaıl;ı idcıra edib. barpa eıdi. . . . Bu xiisıısda o qa­ dar irali geıdi ki, Anadolıı mamlakaıiııiıı alıalisi ona 'Kosa Pey­ ğambar' demişdir. Va öziiııdaıı soııra yaxşı ad qoyaruq Allulıın ra/ım,Jlin,J geıdi'

demakdadir.

Aliiasiıhrind;ın Ha/abli Nuriddin H<Jsan isa 'Erıana adil, ıabaasi arasıııdcı sayılan, azmli. casıır va miikarram olub. /ıar­ kas lıcıqqında miilıejiı ı•a miiıavazı idi ' deyir. Misirli Salulıaddiıı Sa/i:ıdi da 0111111 miiıada.ı'.viıı. xeyirsevir, /İmiz ı•i perhizkar. elın ı·a

fa:i"1ı alıillariyla sölıbaıdan doymaz v;ı fazi/Jı sahibi

oldıığııııdaıı balıseımişdir. " ' ' '

Ünlü sayyah İbn Batuta d a Anadolu müşahidalarini ya­ zarkan, qonağı olduğu amir Ertanayı öyarak, onun arabca bil­ gisina hcyran olmuş va fazilatindan bahs etmişdir"'. Yena, Eratna Dövlaıinin qurulmasından az önca Mamlük Türk hökmdarınııı Sultan Eratnaya göndardiyi maktubdakı ifadalar üzminda duran Prof. İsmayıl Hakkı Uzunçarşılı da, o dönamda Sultan Eraınaya digar vali lara göra daha çox önam verildiyinin ,.a üstün tutulduğunun altından xatt çakar"'.

Eretna oğulları dövlati an geniş şakliyla, Türkiyanin An­ kara, Kırşehir, Nevşehir. Yozgat, Tokat, Çorum, Amasya, Niğ­ de, Kayseri, Sivas, Erzincan, orzurum, Tunceli, Samsun, Gü­ müşhane. Giresun, Malatya şaharlarini ahata edirdi'". Bu ara­ zi, 2 1 4.000 km2 eımakdadir. Bir müddat sonra Ankara, Niğde, Kırşehir, Nevşehir, Samsun kimi çeşidli yerlar digar Anadolu Türk Bayliklarina keçmiş, geri qalan bölgalarda isa yıxılana qadar hökm sürmüşdür.

1 1 1 . A. Zeki Vclidi Togan, Umumi Türk Tarihi'ne Giriş. s.247-248.

1 1 2. İbn Baıuta'nın bu konudaki iintibaları için bk. Muhanııııcd Et-Tanci. lbni Batura Seyahatnamesi (Tuhfeıu'n-Nuzzar fı Garaibi'l-Emsar). Sadeleştiren Mümin Çevik. C. 1-11. isıanbul. "Üçdal" neşriyat. 1983, s.20 1 -205.

1 1 3. İ smail Hakkı Uzunçarşılı. Anadolu Beylikleri ve Akkoyıınlu. Karakoyunlu Dcv­ leıleri. 4. Baskı. Ankara. "Türk Tarih Kurumu" basınıevi, 1988, s. 1 56.

1 1 4. "Eretna Beyliği". hııp://www.nısxlabs.org/forunı/saıirlarla-turkiyc/ 1 8579-bcylik­ ler-creına-bcyligi.hıml 1 20

AZ0RBAYCAN YAZILARI

Anadoludakı hakimiyyati yarım asr yaşayan Eratna Bayliyi adil va xalqa qarşı müşfiq idaraetma ila yanaşı, hakim olduğu yerlarin abadlaşdınlmasına da böyük önam vermişdir.

Bu dönamda çox asar da inşa edilmiş, bunlardan Kayseri, Si­ vas, Tokat va atrafındakılardan bir qismi günümüza qadar da ayaqda qalabilmişdir. Masalan, Sivas Güdük Minara, Kayseri Köşk Madrasa, Kayseri Sırçalı Günbazi va 81i Cafar Günbazi, Niğde Sungur Ağa Camisi va Günbazi bu asarlardandir.

Dövlaıin qunıcusu Sultan Eraına 1352-ci ilda Kayserida vafaı etmiş va Gülıapa mahallasindaki Köşk Madrasasi kimi ıaninan yerin hayatina dafn edilmişdir. Eraına Dövlati isa 1 3 8 1 -ci ilda, daha önca dövlaıa naiblik edan Qazi Burhanaıdin 8hmadin taxtı ala keçirmasiyla süqut etmişdır.

O dönamda Anadoluya galmiş bir çox başqa Türk boyları kimi, bu gün Uyğurlar da ana kimliklari olan Türk adıyla Ana­ dolu Türklariyla qarışmışlardır. Bu gün Anadolunun Amasya va Hatay şaharlarinda Uyğur adıyla taninan yaşayış yerlari vardır. Buna alava olaraq, ilkin 1 950-ci illarda, sonrasında l 960-cı illarda ( 1 965 ve 1 967-ci ilda iki böyük grup olaraq), Doğu Türküstanı tark eımaya macbur olan Uyğur Türklari.

Kayseri başda olmaqla Türkiyanin müxtalif şaharlarinda yer­ laşdirilmişdilar. Bu gün Anadoluda 20-30 min civarında Uyğur Türkü olduğu taxmin edilir.

Son olaraq bunu qeyd etrnak lazımdır ki, aslinda Orta Asiyadan Anadoluya uzanan Türk dünyası, bu günkü adlandı­ rılmalar na olursa olsun, iç içe keçmiş va tarixin an kritik dö­ namlarinda dayanışma, birlik içinde bulunmuş eyni millatin ayrılmaz parçalarıdır. Onların tarixlari bir-birlarindan ayrı tu­ tularaq parçalanmayacaq va aynşdınlmayacaq qadar sağlam bir bütünlüye malikdir. O "525-ci gazet", 1 iyun 2007, No 96 (2446)

121

AZ0RBAYCAN YAZILARI

�ti=-

YEŞİL KUŞAK YERİNE TURKUAZ KUŞAK MI?

':j(-, ırgızistan'd� başlangıçta çok fazla önemsenmeyen ve . .

14\.. gelıp geçıcı olduğu düşünülen bir protesto hareketi

kar yumağı gibi büyüyerek bir isyana ve halk darbesine dönüş­

tü. Ve o coğrafyanın en ılımlı liderlerinden biri olduğu düşünü­

len Asker Akayev'in devrilmesi ve ülkeyi terk etmesi ile sonuç­ landı.

Bunda etkisi olan bir çok faktörden söz edilebilir. Mesela, ülkede tarihsel olarak varlığını sürdüren ve bağımsızlık sonrası iyice gerginleşen kuzey - güney gerginliği bunlardan biri.

Bilindiği üzere, Kırgızlar ve Kazaklar hala kabile yapıları­ nı belirli ölçüde muhafaza eden Türk topluluktandır. Yönetici elitler genellikle aynı kabileden seçilmektedir. Bu yaşanan ko­ münist dönemde de geçerliğini korumuş ve eski yönetim eliti sosyalist renkte varlığını devam ettirmiştir. Kazak yöneticilerin Orta cüz (arda) kabilesinden seçilmesi gibi. Bu Kırgızistan'da da kuzeyli kabilelerin hakimiyete gelmesi şeklinde tezahür etmiş ve derinden derine varlığını koruyan bir gerginlik unsuru olarak, zaman zaman da yerel parlamalar halinde, kendini göstermiştir.

Güneyde yaşayanlar bağımsızlık sonrası ortaya çıkan eko­ nomik zorlukları da, yöneticilerin ayrımcı politikalarına bağ­ lamışlar, bu da iktidara karşı öfkeyi daha da arttırmıştır. Son beş yıl içerisinde hükümete karşı hareketlerin neredeyse tama­ mıyla Celalabad, üş gibi güney şehirlerinde meydana gelmesi de bunun açık göstergeleridir. Ancak, bu yazıda benim özellik­ le üzerinde dunnak istediğim husus, olayın uluslar arası planda ne olduğunu anlama çabasıdır.

1 23

AZ9RBAYCAN YAZILARI

Kanaatimce, gelişmeleri 2 1 . yüzyılın yükselen güçleri ve muhtemel dengeleri açısından değerlendirmek anlamayı daha da kolaylaştıracaktır. Bunlardan biri, tarih sahnesine yeniden çıkan ve geleceğin en önemli güç parametrelerinden biri olarak görülen Çin'dir. Çin. sahip olduğu büyük sınırlanna rağmen, tarihi boyunca bir deniz gücü olamamıştır. Bu devletin tarihi yayılma stratejisine bakıldığında, kıyılara çarpan deniz suları misali, komşu coğrafyaları aşındırarak kendi ülke topraklarına katan bir politika izlediği görülmektedir. Yayılması, kara hattı üzerindedir. Nitekim, bugün Çin'i oluşturan coğrafyaya bakıldığında, ekseriyetle tarihi olarak kendine ait olmayan, işgal ve asimilasyon yoluyla elde edilmiş topraklar olduğu görülür. Mançurya, İç Moğolistan, Doğu Türkistan, Tibet, Kansu ile (ki, bu son bölge 1 7. yüzyıla kadar Şato Türklerinin yönetimindeydi, bugün de önemli sayıda Türk yaşa­ maktadır), güneydeki Hindistan, Vietnam ve Kamboçya ile Çin arasında ihtilafları hala devam eden topraklar gibi. Çin'in bir başka önemli yayılma stratejisi de, sahip olmayı planladığı topraklara önce ekonomik olarak nüfuz etme po­ litikasıdır. Bu, Orhun Abidelerinde Bilge Kağan'ın sözleriyle,

" Çinlini11 ipeğine, gümüşüne, tallı sözüne kand111 ey budunum, yok oldun" şeklinde daha 14 asır önce ifade edilmiştir. Çin'in günümüzdeki yayılma ve nüfuz sağlama politikası­ na bakıldığında, kadim stratej isini hala sürdürdüğü görülmek­ tedir. Mesela, bugün yakın komşuları olan Orta Asya Türk cum­ huriyetlerinde Çin, önemli bir pazar gücüne sahiptir. Önce mal­ larıyla gelen Çinliler kısa sürede nüfuslarını da buraya aktar­ makta ve ciddi koloniler meydana getirmektedirler. Bunun za­ man içerisinde ne kadar ciddi bir yerleşme politikası olduğunu söylemeye lüzum yoktur sanırım.

Yine bu bölgede Çin, yeni kurulan devletlerin bazı en­ dişelerinden de istifade ederek Orta Asya'daki nüfuzunu arttır­ mak yolunda da ciddi adımlar atmıştır. Bunda, bölgedeki en 1 24

AZ0RBAVCAN YAZILARI

önemli rakibi Rusya'nın farklı saiklerle, Çin'le işbirliği yapma ihtiyacı duymasının da önemli rolü olmuş, bu şekilde Çin böl­ geye daha kolay girebilmiştir. Önce "Şa11ghay Beşlist' olarak kurulan, sonra Özbekistan'ın da katılmasıyla altılı bir yapıya dönüşen yeni bloklaşma denemesi, tarihte ilk defa Çin'in etki alanını Hazar'ın Doğusuna kadar ilerletme şansı vermiştir.

Elbette bu, uluslar arası ilişkilerin dinamiğine bakıldığın­ da diğer büyük güçlerin dikkatinden kaçmayacak bir husustur.

Nitekim, bu stratejiyi çok iyi sezen ABD, 1 1 Eylül olaylannı iyi manipüle ederek, Afganistan'ı işgal yoluyla kendine Orta As­ ya'nın kapısını açmıştır. Ancak, bu bir ilk adımdı. Esas olan, tıpkı Soğuk Savaş döneminde olduğu gibi, yeni büyük güç ada­ yı Çin'i yeni bir kuşakla çevrelemekti. Ve bunun için de en uy­ gun strateji Çin'in etrafında bir kuşak meydana getirmekti. Bu­ nun için de en uygun yöntem, Çin'in batısında bir yay şeklinde dizilen Türk soylu devletlerden oluşacak "turkuaz" bir kuşak olabilirdi.

Tabii böyle bir kuşağın yakınlaşma çabası içinde olan, Rusya ile Çin'in arasında da yeni bir koridor meydana getireceği ve aynı zaman da Rusya'yı da çevreleyeceği unutulmamalıdır.

Nitekim, Kırgızistan'da meydana gelen olaylarla ilgili ilk görüş açıklayan ve memnuniyetini belirten ülke ABD olmuş ve yeni yönetime yardım önerisinde bulunmuştur.

Kırgızistan olaylanndan sonra, "Artık sıra kime gelecek?" diye tartışılan hususa da verilebilecek olan cevap, "Afganis­

ta11 'la Kırgızista11 arasmda Çi11'e konışıı daha hangi iilkeler var?" sorusu olabilir.

Bu kuşak oluşturulduktan sonra ne mi olur? .. O "Zamaıı Azerbaycan " gazetesi, 31 Mart-/ Apre/ 1005

1 25

AZ0RBAYCAN YAZILARI

��

MACAR HUNLARI

m

erhaba,

Bu günden sonra, Allah nasib ederse, her hafta bu sütunda sizlerin karşısında olacağız. Bu yazı bir ilk yazısı . . . Her ilkte olduğu gibi, bir heyecanın, hızlı çarpan kalp atışlannın ürünü.

Sizlerle birlikte olduğumuz zamanlar, umumiyetle Türk dünyasından, Türk topluluklarından, bu büyük ve kadim coğ­ rafyanın gözden kaçan, yoğun günlük telaşlar içerisinde gün­ deme gelemeyen konularından, meselelerinden söz edeceğiz. İlk konumuz da Hunlar'dan.

Geçenlerde Türkiye'de yayın yapan Sabah gazetesinde bir haber vardı. Haberde, Macaristan parlamentosunun, Nisan ayında toplanarak ülkedeki Hunlar'ın azınlık olarak tanınma başvurusunu değerlendireceği bildiriliyordu. Yine haberden öğ­ rendiğimize göre, 2400 kişinin ortak imzasıyla, Macaristan Mer­ kez Seçim Komisyonuna müracaat edilmiş ve Hunların azınlık olarak tanınması istenmişti. Bu taleb, Merkez Seçim Komisyo­ nunca kabul edilmiş ve tasdik için parlamentoya sunulmuştu.

Hunlar bu dilekçelerinde, kendi dil ve kültürlerine sahip bir azınlık olarak kabul edilmelerini talep ediyorlardı.

Bunun üzerine Macaristan'da bir tartışma başlamış, kimi ke­ simler bunu olumlu karşılarken, kimileri de karşı çıkıyorlarmış.

Bu bana, bir uluslar arası toplantı için Macaristan'a gider­ ken uçakta karşılaştığım bir folklorşünas bilim adamını hatır­ lattı. Bilindiği gibi, ülkenin başşehri Budapeşte, Tuna nehrinin ikiye ayırdığı Buda ve Peşte şehirlerinin birleşiminden geliyor.

1 26

AZ0RBAYCAN YAZILARI

�

Sohbetimiz sırasında bu bilim adamı, Budapeşte adındaki Bu­ da'nın Batı Hun İmparatoru Atilla'nın oğlunun adı olduğunu söylemişti. Ayrıca, Macar dilinde, tüm Türk dünyasında ortak kullanılan bazı kelimelerin hala var olduğunu yine ondan öğ­ renmiştim.

Bu seyahatim esnasında bana ilginç gelen bir başka husus da, bizlere dağıtılan ve Macaristan'la ilgili bilgiler veren turis­ tik amaçlı kitapta, Osmanlı'nın Macaristan'ı zaptı "conquer-fe­ ıih" başlığıyla verilirken, mesela Almanların ülkeye girişi "i11vasio11-işgal" olarak nitelendiriliyordu.

Bizlerin "Macaristan" olarak adlandırdığımız bu ülke, bir çok Batı dilinde "Hungary" olarak bilinir. Yani Hun ülkesi.

Hunlar da bilindiği gibi, Türklerin ilk imparatorluk kunnuş ata­ landır ve örneğin, Türk Silahlı Kuvvetlerinin kuruluşu, Hun İmparatorluğu döneminden başlatılır. Ayrıca, bu ülkede uzun yıllar " Turan" adlı bir dergi de yayınlanmıştır. Türkiye tarihçi­ liğinde de Macarlara karşı her zaman dostane bir üslubun ha­ kim olduğu görülür. Tarihi romanlara bakıldığında da, Macar­ lar hep "mert düşman" dırlar. Onlarla yapılan savaşlarda, hep iki "akraba" halkın karşı karşıya gelmesi yaklaşımı hakimdir.

Bütün bunlara rağmen, Macaristan'da kendine "Hun" diyen bir topluluğun tanınma talebiyle ortaya çıkması somut bir ger­ çeği de ortaya koyuyor ki, artık tarihi bir kavram haline geldiği sanılan Hunlar, kendi öz adlanyla varlıklannı devam ettiriyorlar.

Nitekim, "Macaristan 'da Huır Azmlığı Denıeği" kurucusu Imre Joshua Novak, bu ülkede Hunlann tarihinin çok eskiye dayandığını ve hali hazırda Macaristan'da on binlerce Hun'un yaşadığını söylemiş.

Hun din adamlarından Gyorgy Kisfaludy ise, Çin, Japon­ ya ve Avrupa'nın çeşitli ülkelerinde de Hunların bulunduğunu ve Macaristan'daki Hun Demeği'nin Çin, Bask, İtalyan ve İr­ landalı Hunlarla temasa geçtiğini belirtmiş.

1 ?.7

AZ8RBAYCAN YAZILARI

Bu gelişmeler, Türk dünyasındaki, var olan ama yeterince bilinmeyen bir halkanın daha tamamlanması anlamına gelmesi yönünden önemli. Hem de, tarihimizin derinliğinin de ortaya çıkması yönünden. O Zaıııa11 Azerbayca11, 01.04.2005

1 28

AZ0RBAYCAN YAZILARI

SARJ UYGURLAR

7Q ir tanıdığım, bana başından geçen çok ilginç bir ha­ 'JJIJ tırasını anlatmıştı. Biliyorsunuz, Türkiye'de "Soyadı

Kanunu" kabul edildikten sonra, pek çok aile soyadlannı kendi­

lerine sunulan listelerden seçmişti. Bu arkadaşım da kendisi kö­ ken olarak " Uygur" olmamasına rağmen. bu soyadı taşıyordu.

Bir gün, bir milletler arası toplantı için İngiltere'ye gitmiş.

Londra'da tanıştığı birisi, soyadından yola çıkarak, Uygurları sormuş. O da demiş ki, "elbeııe biliyorum. Uygurlar 8. yiizyıl­

da devlet kurmuş. ama zamanla kaybolmuş bir Türk halkıdır."

Bu cevaba muhatabı gülmüş. Arkadaşıma, Uygurların halen varlığını sürdüren en kalabalık Türk halklarından biri olduğunu ve başta bugün Çin sınırları içinde " Uygıır Muhtar Bölgesi" olarak tanınan "Doğu Tiirkistan" olmak üzere, bir çok ülkede yaşadıklarını söylemiş. Bana bu olayı anlatan dostum, bunun üzerine çok utandığını ve o günden sonra tarihi yeniden incele­ meye başladığını söylemişti. Diyeceğim, "Macar Hunları" baş­ lıklı yazıya gelen tepkilerden, benzer ruh halinin bir çok insan­ da yaşandığı anlaşılıyor. Bu sebeple, bugünkü yazımı da bir başka kayıp zincire hasretme ihtiyacı duydum. Söz Uygurlardan açılmışken de, onların bir kolu olan "Sarı Uygurlar"a de­ ğineceğim.

Uygurlar bilindiği gibi en eski Türk boylarından biridir.

842 yılında kurdukları devlet yıkıldıktan sonra ise Orta As­ ya'nın çeşitli bölgelerine dağılmışlardır. Bunlardan biri de, bugün merkezi Çin ile Doğu Türkistan arasında bulunan Kansu bölgesidir. Uygur Türkleri burada da yeni bir devlet kurmuşlar 1 29

AZ8RBA YCAN YAZILARI

�@""

ve 1 3 . yüzyılda Cengiz Han orduları tarafından yıkılana kadar varlıklarını devam ettirmişler; aynı yüzyılda Çin'e hakim olan Şato Türkleri hanedanı ile de yakın münasebetler kurmuşlardır.

Bu bölgede kalan ve Çin kaynaklarında Kan-çau Uygur­ ları olarak zikredilen bu Türk boyu, Doğu Türkistan'da yaşayan Uygurların aksine, İslam dininin dışında kalmışlardır. Bir kıs­ mı, Şamanist gelenekleri devam ettirirken, bir kısmı da komşu oldukları Tibet ve Moğolların etkisiyle Lamaist bir Budizmi ka­ bul etmişlerdir. Bundan dolayı da "Sarı" Uygurlar olarak anıl­ maya başlamışlardır.

Sarı Uygurlar, genel Türk topluluğunun dışında kalmala­ rından dolayı zamanla, genel yapıdan kültürel bir kopukluk meydana gelmiştir. Bu kopukluk ise yüzyıllar geçtikçe onların yalnızlaşmasına ve çevredeki başka halklarla kaynaşarak sa­ yılarının her gün biraz daha azalmasına yol açmıştır. Bugün adı geçen bölgede 1 3 ila 16 bin arasında Sarı Uygur olduğu tahmin edilmektedir.

Ancak dillerindeki genel Türkçe'ye uygun ses, kelime ya­ pım ve çekim özellikleri ve diğer gramer hususiyetleri varlık­ larını devam ettirmektedir. Çince ve Sanskritçe'den de belli öl­ çülerde etkilenmiştir. İçlerinde tamamen Moğolca, Tibetçe ve Çince konuşarak, asli etnik yapısından uzaklaşan gruplar da vardır.

Sarı Uygurlar zengin bir sözlü edebiyat kültürüne sahip­ tirler. Pek çok efsane, deyim, masal ve türküleri hala dilden di­ le aktarılmaktadır. Bunun araştırmacılar açısından ne kadar bü­ yük bir folklorik kaynak olduğu açıktır.

San Uygurlar konusunda Türkiye'de yapılmış en önemli çalışmalardan birisi, Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu'na ait olan "Sarı Uygurlar" kitabıdır. Onun dışında, bu konu genellikle ma­ kaleler yoluyla ele alınmış ve akademik çevre içinde kalmıştır.

Fakat son dönemlerde, özellikle çeşitli yabancı ülkelerde 1 30

AZ0RBAYCAN YAZILARI

San Uygurlar konusunda yapılan çalışmalarda ciddi bir artış göze çarpmaktadır.

Sanırım, bugün çeşitli dillerde Yogur, Yugur, Yügu gibi adlarla anılan bu kayıp Türk boyuyla yeniden tanışmak ve on­ ları ortak Türk dünyasının içine çekmek, kayıp bir halkanın da­ ha tamamlanması bakımından çok önemli olacaktır. o Zaıııaıı Azerbaycaıı, 09.04.2005

1 31

AZ0RBAYCAN YAZILARI

AYDINLARDA AKIL TUTULMASI

7Q ilindiği gibi, Enneniler yıl boyunca dört bir koldan 'µiJ sürdürdükleri, sözde soykınmı dünya platfonnuna

kabul ettirebilme faaliyetlerini, 24 Nisan tarihi yaklaştıkça da­ ha da yoğunlaştırırlar. Bu coğrafyanın istikrarını ve huzurunu ortadan kaldıran unsurun kendileri olmasına ve yüz binlerce masum insanın kanının bedelini omuzlarında taşımalarına rağ­ men, bu hususta epeyce mesafe kat etmişler; kendilerini "za1 im" iken "mazlum" olarak gösterebilme becerisini gösterebil­ mişlerdir.

Tabii bu duruma gelinmesinde, meselenin gündeme taşın­ dığı l 960'lardan sonra gösterilen faaliyetler ve kamu oyu çalış­ malarındaki ısrar ve takibin büyük rolü olduğu inkar edilemez.

Başlangıçta fazla önemsenmeyen, belki de yalnızca Osmanlı Dönemi'ni ilgilendireceği düşünülen bu durum, bir sannal gibi Türkiye Cumhuriyeti'ni de içine almıştır. Çünkü, Ennenilerin bu yapay iddiaları gündemde tutma amaçları, yalnızca, sözde tarihi bir hadiseyi dünya kamu oyuna taşıma değil, sonu toprak iddialarına kadar uzanacak bir süreci başlatabilmektir. Aynı zamanda bu, onların milli kimlik inşa edebilmeleri için vaz­ geçemeyecekleri bir faraziyedir.

Enneni iddialarının bu kadar kabul gönnesinde, uluslar arası kimi aktörlerin ilgi ve menfaatlerinin de etkisi olduğu da inkar edilemez bir gerçektir. Fakat, bu noktada asıl insanı dü­ şündüren, Türkiye'de yaşayan kimi aydınların sergiledikleri ta­ vırdır.

Bilindiği gibi zaman zaman, bazı akademisyenler ve ya­ zarlar, Ennenilerin iddialarını destekleyici yazı ve beyanatlar1 32

AZaRBAYCAN YAZILARI

da bulunmaktadırlar. 1 9 1 S yılında yaşanan olaylardan kimi bö­ lümleri, cımbızla çekerek ortaya çıkarmakta ya da Ermeni tez­ lerini herhangi bir eleştirel bakışa tabii tutmadan gerçek olarak kabul edip savunmaktadırlar. Bunun en çarpıcılarından birisi, geçenlerde bir gazetede gözüme çarpan yazıydı. Burada söz konusu yazar, o yıllarda bir Ermeni katliamı yapıldığına inanı­ yor görünüyordu. Temel argümanlarından biri ise, daha ergen­ lik çağında, okumak için bulunduğu yurt dışında bir Ermeni ai­ lesinden dinlediği anekdot üzerine edindiği tasavvurdu. Yazar, bu ve bunun gibi dinlediği birkaç hatıradan yola çıkarak, tehcir sırasında yüz binlerce Ermeni'nin öldürüldüğüne kendisini inandırmış görünüyordu. Halbuki sayın yazar, Sivas'tan başla­ yarak Doğu ve Güneydoğu bölgelerini, Azerbaycan coğraf­ yasını bir dolaşabilse ve o günlerde yaşananları dinlese, asıl ki­ min katliam yaptığını rahatlıkla görebilirdi. Ya da, bir kişi bile kalmayacak şekilde, Erivan başta olmak üzere öz ana toprakları olan bugünkü Ermenistan'dan sürülen yüz binlerce Azerbaycan Türkünden birine kulak asabilse.

Bütün bu söylediklerimle, bazı aydınlarda görülen bir zaa­ fıyete işaret etmek istiyorum aslında. Sözünü ettiğim yazarın kötü niyetli olmadığını düşünüyorum. Ama bu örnekte olduğu gibi, kendi toplumlarından gelen enformasyonlara güvenmeme bazı aydınların alışkanlığı haline gelmiş. N itekim, aynı yazıda, tehcir sırasındaki Ermeni ölümleri "yüz binlerce" şeklinde on­ ların iddiası doğrultusunda ifade edilirken, o dönemde Erme­ nilerce öldürülen Türklerden "binlerce" olarak bahsedilmek­ tedir. O da objektifliği sağlama adına. Halbuki, Türk Tarih Ku­ rumu belgelerle isim isim S 1 7 bin Türk'ün Ermenilerce katle­ dildiğini ortaya koydu. Zaten, o dönemle ilgili kısa bir araştır­ ma yapma zahmetine giren herkes, benzer bilgilere kolayca ulaşabilir. Ama yok, yabancılar anlatırsa doğrudur, Türkler'den olursa görmemezlikten gelinmelidir.

1 33

AZ8RBAYCAN YAZILARI

Aslında bu zafiyetlerin kökü eskilere dayanır. Biliyorsu­ nuz, şair Tevfik Fikret sevmediği Osmanlı Padişahı 2. Abdul­ hamid'e 2 1 Temmuz 1 905 tarihinde yapılan suikastın, -bir çok masum insanın ölümüne yol açmasına rağmen- başarısız olma­ sına üzülüyor ve "Bir lahza-i Ta'ahhur" adlı şiirinde, "şanlı avcı" olarak nitelendirdiği Ermeni teröristlerine şöyle sesleniy­ ordu: "Ey şanlı avcı, damını bihude kurmadın.

Attın fakat yazık ki, yazıklar ki, vurmadın" Demem odur ki, kötü niyet taşımadıklarına inansak da, aydınlardaki akıl tutulması, cemiyetimiz önündeki en büyük problemlerden birisidir. O Zanıa11 Aı;erbayca11, 16.04.2005

1 34

AZ6RBAYCAN YAZILARI

=:,;=

İNGİLİZLER HİNDİSTAN'I KİMDEN ALDI?

� zellikle, bilgi kanallannın Batı

mahreçli hale gel­

� mesi ve oluşan enformatik blokaj sonucunda kendi

geçmişimize ait pek çok şey hala karanlıkta. Bu, hem özgüve­ nimiz konusunda sıkıntılar doğurmakta, hem de kendi kültür coğrafyamızı gereğince tanıyabilmemize engel olmaktadır.

Tarihimizde bilinen, ancak sosyal hafızamızda tam şekil­ lendirilememiş konulardan birisi de Hindistan'da asırlarca hüküm sürmüş Babür İmparatorluğu'na ait bilgilerdir.

Bilindiği gibi, devletin kurucusu Babür, Timur'un torunla­ rındandır. 1 5. asnn sonlanna kadar, kabaca bugünkü Özbekis­ tan topraklarında hüküm sürmüş bu devlet, Şeybaniler buraya hakim olunca, önce Afganistan'a doğru çekilmiş, daha sonra Hindistan'ı alarak asırlarca bu ülkeyi yönetmişlerdir. Bu bağ­ lamda Babür, Hindistan'a 1 5 1 9 yılında ayak basmış ve 1 524'de Delhi Sultanı İbrahim Ludi'nin kuvvetlerini yenerek, ülkeyi ta­ mamen kontrolü altına almıştır.

Adaletli ve halk tarafından sevilen bir hükümdar olan Ba­ bür, aynı zamanda büyük bir edip ve şairdi. Türk oluşu ile övü­ nürdü ve Türkçe'yi devletin resmi dili olarak ilan etmişti. Ayn­ ca, onun tarafından kaleme alınan, devrin sosyal ve kültürel hayalı hakkında çok değerli bilgiler veren "Babürname" adlı eseri, Türkçe'nin şaheserlerinden biri o İarak kabul edilir.

Babür'ün ölümünden sonra, İmparatorluk çeşitli gaileler atlatsa da, 300 yıldan fazla ömür sürmüştür. Bu arada, Osmanlı Devleti ile baştan beri iyi bir münasebet halindeydi ve bu, son zamanlarına kadar devam etmiştir. Öyle ki tarihler, Babür'ün 1 35

AZaRBAVCAN VAZILARI =-.z=

İbrahim Ludi'nin 1 00 binden fazla asker ve binlerce filden olu­ şan güçlü ordusunu yenmesinde, Osmanlı subayı Mustafa Ru­ mi'nin idare ettiği bir topçu birliğinin büyük etkisi oldu ğunu belirtirler. İlişkiler yalnızca askeri alanla sınırlı kalmamıştır. Nite­ kim, dünyanın 7. harikası olarak kabul edilen Tac Mahal, İstan­ bul'dan getirilen ustalar tarafından yapılmıştır. Agra'da bulunan bu muhteşem yapının planını İstanbullu Mehmed İsa Efendi çizmiş, kubbesini İstanbullu mimar İsmail Efendi yapmış, du­ varlardaki göz kamaştırıcı hatlar da yine İstanbullu ünlü hattat Serdar Efendi tarafından yazılmıştır. İngilizlerin bölgeye ilk adım atmaları 1 6 1 3 yılında olur.

Bilindiği gibi o dönem, Avrupalıların dört bir yandan Hindis­ ıan'a ulaşmaya çalıştıktan bir devirdir. Zaten bu sayede tesa­ düfen Amerika'ya çıkmışlar ve yine, okyanuslarda sömürge ha­ line getirecekleri kara parçalarını ele geçinnişlerdir. Bu arada, sırası gelmişken şunun da altını çizmek istiyorum ki, bunlar yine ithal bir anlayışla bize öğretildiği gibi- "keşifler" değildir, orada zaten insanlar yaşıyordu, yani sahipsiz, bilinmeyen yer­ ler değillerdi. Eğer buna bir ad vennek gerekirse, sanırım "igal" kelimesini kullanmak daha uygun bir tanımlama olacaktır. İngilizlerin Hindistan'ın Surat limanından ülkeye ayak basmaları ve ülke ticaretine el atmaları, ülkenin kaderinin de­ ğiştirecek merhalelerin ilk adımı olmuştur. Özellikle, dönemin­ de Hindistan'ın tümüne hakim olan 1 . Alemgir (Evrengzib)'in vefatından sonra taht kavgaları başlamıştır. Bu kargaşalıklar­ dan en iyi istifade eden ise İngilizler olmuş; bu sırada yavaş ya­ vaş asker çıkarmaya ve ülke sathına yayılmaya başlamışladır.

1 764 yılında yapılan Baksar Savaşında Türkler İngilizler kar­ şısında yenilgiye uğrayınca da yönetime hakim hale gelmiş­ lerdir. Bu durum yüzyıl kadar devam etmiştir. Yani, resmen devlet Babürlülerin elinde görünse de hakimiyet fiilen İngili1 36

AZ6RBA YCAN YAZILARI

zlerde olmuştur. Sonunda, önce Hindistan Britanya topraklan­ na katılmış, l 877'de de Kraliçe Yiktorya resmen Hindistan İmparatoriçesi ilan edilerek işgal ve ilhak tamamlanmıştır.

Sonuç olarak, yaklaşık 1 30 yıl öncesine kadar, Hindistan Türklerin hakimiyetinde bir ülkeydi. Ye bugün de orada, dö­ nemin bakiyesi yüz binlerce Türk yaşamaktadır. Pek çok Hint ailesiyle de akrabalıklar kurulmuştur. Ye Hindistan'ın bir çok bölgesi de, tıpkı Orta Asya ve Kafkaslar gibi Türk kültür coğ­ rafyasının içinde değerlendirilmelidir.

Bu arada l 530'da başkent Agra'da ölen devletin kurucusu Babür, vasiyeti üzerine Kabil'de toprağa verilmiş ve 1 646'da torunu Şah Cihan tarafından kabri üzerinde muhteşem bir türbe yaptırılmıştır. Acaba bugün, bu büyük Müslüman-Türk Hü­ kümdarının kabri ne durumdadır. Merak eden var mı acaba?

Zaman Azerbaycan, 23.04.2005

1 37

AZ8RBA YCAN YAZILARI

�

"ETNİK KÖKEN" Mİ, "MÜŞTEREK TARİH" Mİ?

� ışişleri Bakanı Abdullah Gül'ün Kırgızistan'a yaptı1J.l;J ğı resmi ziyaret, ülkedeki ayaklanmadan sonra yeni­ den gündemin geri sıralarını düşen bu kardeş ülkenin tekrar ha­ tırlanmasını sağladı.

1 990'1ardan önce, Türkiye'nin kendi doğusunda yaşayan Türk asıllı halklarla ilişkisi uzun bir kesintiye uğramıştı. Bunda dünya konjonktürünün getirdiği ama daha çok kendi coğrafi sı­ nırlarına dönük bir güvenlik kaygısına dayanan, pasif bir dış politika kaygısının büyük etkisi olmuştur. Eğitim sisteminden, günlük politikalara kadar her alanda dış Türkler konusu gün­ dem dışı bırakılmış, ülke insanının çoğunluğu kendi dışındaki bu insanlardan bihaber yaşamıştır. Nitekim, Sovyetlerin son za­ manlarında ya da dağıldıktan sonra Türk cumhuriyetlerine gi­ den kimi aydınların bile en büyük şaşkınlıkları, buralarda ken­ di dillerini konuşan ve aynı kökten gelen insanlarla karşılaş­ mak olmuştur.

Bilindiği gibi, "mille/" olarak adlandırılabilmenin temel şartlarından birisi "müşterek tarih" duygusudur. Bu ise ancak, eğitimde ve enfonnasyon dolaşımında bu duyguyu yaşatacak bir yöntemin uygulanmasıyla mümkün olur. Başka türlü, mü­ şahhas bir hale gelemez ve tarihte kalmış bir "hatıra" durumu­ na indirgenir.

Doğu Türkleriyle Türkiye Türklerinin "tarih bölünmeleri"

1 6. yüzyıldan itibaren başlamış ve derinleşerek 20. yüzyıl son­ larına kadar gelmiştir. O döneme kadar, karşılıklı devam eden "savaş" ya da "barış" halindeki "müşterek tarih", her coğrafya1 38

AZaRBAYCAN YAZILARI

da kendine mahsus bir şekilde formalaşan "ayrı tarih"ler halini almıştır. Dolayısıyla, arada derin bir tarihi kopukluk ortaya çıkmıştır.

Türkiye'de, doğu Türkleri için hal�ın önemli bir kısmında hakim olan düşünce daha çok bir "köken" duygusudur. -Aynı kökten gelme, aynı soya ait olma duygusu-. Aradan geçen uzun asırlar ve birbirlerinden ayrı yaşanan tarihi süreçler, bu kardeş halklar arasındaki "aşinalık" hissini ise zayıflatmıştır. Bu se­ beple mesela, uzun asırlar birlikte yaşadığımız Türk olmayan etnisitelere olan aşinalığı, kendi kardeş ve soydaş halklarımıza karşı duyamayabiliyoruz.

Aynanın diğer tarafına bakıldığında ise, uzun yıllar başka milletlerin esaretleri altında kalmanın verdiği bir duyguyla, özlem ve daha çok "romantizm" boyutlu bir tanımlamanın şe­ killendiği görülmektedir. Buralarda yaşayan insanlar, bağım­ sızlık yıllarına kadar Türkiye'deki kardeşlerini hep birer "halas­ kar" olarak görmüşler ve onlarla buluşmak mümkün olduğun­ da tüm meselelerin sona ereceğini düşünmüşlerdir. Ancak, ba­ ğımsızlık gerçekleşip, ilk karşılaşmalarla birlikte genel bir ha­ yal kırıklığı ortaya çıkınca bu duygu yerini farklı reaksiyonlara bırakmıştır. Tabii, bütün bunların gerçekleşmesinde, olayın uluslar arası politika aktörleri boyutunu da ihmal etmemek ge­ rektiği açıktır.

Türkiye, bu coğrafyaların bir çok yerinde hala, insanlarla yeterince diyalog kuramama problemi yaşamaktadır. Bir çok yerde, Batı'nın Türkiye insanına bakışını benzer bir tutum içe­ risindedir. Bir çok yetkili, bir nevi oryantalist, yukarıdan ba­ kan, durumu realiteye değil, kendi normlarına göre tarif edici bir tutum sergilemektedir.

Sadi'nin bir beyti vardır: "Beni diişmanımın atıığı taşlar değil, dost/arınım attığı gii/ler yaraladı." Bunun için bu tavır­ lar çok daha fazla incitici olmakta, insanların Türkiye'ye karşı 1 39

AZ9RBAYCAN YAZILARI

sevgisi, yerini reaksiyoner bir davranışa bırakmaktadır.

Ancak, bütün bunlara rağmen, Türkiye bu coğrafyalarda hala ihmal edilemez bir sosyal zemine sahiptir. Halkı millet yapan tarihi alt şuurun verdiği aynı atadan gelme, kardeş olma hissi, bunca zaman yapılan tahribatlara rağmen devam etmek­ tedir. Yalnız Türkiye, bu coğrafyalara bakarken bu anlamda çok daha dikkatli olmalı, attığı güllerin dostlannı yaralamasına imkan vermemelidir. Daha da önemlisi, kardeş halklar arasın­ da "müşterek tarih" hissi oluşturacak bir yol takip etmelidir.O Zamaıı Azerbaycaıı, 07.05.2005

1 40

AZ8RBA YCAN YAZILARI

ORTA ASYA EKONOMİK BİRLİÔİ

AZ. ünce! siyasi gelişmeler, tarihi tesirleri olabilecek pek � çok önemli hususu gölgede bırakabiliyor. Özellikle bizim kendi kardeş coğrafyalarımız açısından önemli olabile­ cek konular yeterince tartışılamadan gündem arasında kaybo­ lup gidiyor.

Bu gelişmelerden birisi de, Şubat ayı ortalarında Kaza­ kistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev tarafından ortaya atılan "Orta Asya Ekonomik Birliği" düşüncesiydi. Nazarba­ yev, 1 8 Şubat 2005 tarihinde parlamentoda yaptığı bir konuş­ mada yeni bir uluslar arası vizyon çiziyor ve bölgenin geleceği ile ilgili oldukça önemli bir teklifte bulunuyordu.

Nazarbayev'in konuşmasında yaptığı en dikkat çekici tes­ bitlerden biri, 500 yıldan sonra bölgenin dünya ekonomisi için yeniden önemli bir hale geldiği hususuydu. Gerçekten, 1 500'lü yılların hemen başlarında meydana gelen ve Türk dünyasının üç ayn bölgeye ayrılması ve kendi aralarındaki hareketliliğin donuklaşması ile başlayan ve ardından gelen sömürge dönem­ leri boyunca, Orta Asya kapalı bir havza görünümü almıştı.

Sahip olduğu jeostratejik öneme ve zengin yer altı ve yer üstü kaynaklarına rağmen kendi ekonomik ve siyasi değerlerini oluşturamaz bir hale gelmişti. Bağımsızlıkla birlikte, bu makus talih yenmek için bölgenin önünde yeni bir ufuk açılmıştır.

Nazarbayev'in son derece önemli bir başka tesbiti de, Orta Asya halklarının toprağa ve millete göre bölünmediği gerçeği­ dir. 1 924'te uygulanan "Milliyetler Politikası" ile çizilen; tari­ hi, sosyoloj ik ve coğrafi temellerden mahrum sınırlar, aynı kö141

AZ9RBA YCAN YAZILARI

kenden halkları birbirinden ayn devletler haline getirmiş, yeni "milleıler imal etme" politikasının bir aracı olmuştur. Bu, ta­ mamen siyasi amaçlarla ortaya çıkanlan tablo, halkları parçala­ mış, aynı etnik kökenden olanlar bile parçalanmış bir halde yaşamak zorunda kalmışlardır.

Nazarbeyev, bu karmaşık tablodan kurtulmak için ise son derece aklı selim bir öneri getiriyor. Ekonomik işbirliğine day­ alı bir Orta Asya Birliği. Bölgenin küresel ekonomi açısından büyük bir pazar niteliği taşıdığını, daha da önemlisi bölgede büyük devletlerin ekonomik üstünlük sağlamak adına açık bir rekabete başladıklarını belirten Kazakistan Cumhurbaşkanı, bu sebeple küresel jeo-ekonomik duruma doğru bir biçimde yak­ laşmanın önemli olduğunu vurguluyor. Nazarbayev'e göre, şu anda Orta Asya ülkelerinin önünde iki seçenek vardır: "Ebediyen dünya ekonomisine hammadde sağlayıcısı ola­ rak kalmak ve bu suretle ikinci bir sömürgeci devletin gelme­ sini beklemek veya Orıa Asya bölgesinin ciddi bir birliği için çalışmak".

Kazakistan Cumhurbaşkanı burada ikinci seçeneğin ger­ çekleşmesini arzuluyor ve şöyle diyor: "Hepimizin orıak ekono­ mik çıkarları. dili. dini. kültürel ve tarihi bağları. ekolojik prob­ lemleri ve dış tehditleri var. A vropa Birliği'ni kuranlar, belki de böylesine müsail şartları ancak hayallerinde görebiliyorlardı.

Biz yakın zamanda ekonomik enıegrasyonu gerçekleştirmeli, orıak pazar ve ortak paraya geçmeliyiz. Sadece bu yolla, bizi devamlı birlik ve beraberlik içinde görmek isteyen ortak ata­ larımıza layık olabileceğiz. Önce Çar imparatorluğu, daha sonra Sıalin 'in Milliyeıler Politikası böyle bir birlikten endişe etti ve bölgemizi çeşitli hukuki-milli yönetimlere böldüler. Bu. "böl ve yönet" poliıikasıydı. Şimdi bizim için, bölgenin eşit hak­ lara sahip halklarının bundan sonraki nesillerine yeni ve ol­ ması gereken bir yolu gösıermemizin zamanı gelmişıir. " 1 42

AZ0RBAYCAN YAZILARI

Kazakistan Cumhurbaşkanı'nın önerisinin ne kadar önem­ li olduğu, gündeme gelmesinden hemen sonra yaşanan çeşitli hadiselerle ve bölgede yeni "Büyük Oyun"un oynanmaya baş­ ladığını gösteren işaretlerle de belli olmadı mı? o Zanıan Azerbaycan, 14.05.2005

1 43

AZ8RBAYCAN YAZILARI

ULUSLARARASI NÜFUZ MÜCADELESİNDE ÖZBEKİSTAN

,O... üphesiz ki Özbekistan, Orta Asya'nın en stratejik � ülkesidir. Bu, sahip olduğu coğrafi konum, hem de

tarihi misyonu bakımından böyledir. Nitekim, bu coğrafyada kurulan büyük imparatorlukların yönetim merkezlerine ba­ kıldığında, çoğunlukla bugünkü Özbekistan topraklarında yer aldığı görülür. Buhara, Semerkanı gibi, işittiğinde her Türk in­ sanının kalbinde heyecan uyandıran ve uzun asırlar ilim mer­ kezi olmuş şehirler de bu ülkenin sınırlan içerisinde bulunmak­ tadır. Bölge. Yeniçağ'ın başlarına kadar tüm İslam dünyasının en parlak medeniyet merkezlerinden biri olma özelliğine de sahiptir. 30 milyona yaklaşan nüfusuyla en kalabalık, bağımsız ikinci Türk ülkesidir. Yani Özbekistan, bölgesel uyanışın Orta Asya rönesansının en önemli muhanikidir ve olmazsa olmaz unsurlarından biridir. Bölgenin öneminin farkında oldukları gö­ rülen Sovyet dönemi yöneticileri, Türkistan coğrafyasını "inşa edilmiş milliyetler" esasına göre parçalarken, Özbekistan'ı hem Hazar Dcnizi'ne kapatmışlar, hem de tarihi irtibatları olan Do­ ğu Türkistan'la sınırlarını ayırmışlar ve kapalı bir devlet haline getirmişlerdir.

Bilindiği gibi, Sovyetlerin 1 924 yılında uygulamaya koy­ duğu "milliyetler politikası" dönemine kadar, bugün Orta Asya olarak adlandırılan Türkistan bölgesinde, etnik adlandınlma­ lara dayalı siyasi yapılar yoktu. Evet, buralarda Özbek, Kazak, Kırgız, Uygur, Tacik vs. adıyla çeşitli Türk etnileri yaşıyordu ama, hepsinde ortak bir coğrafya algısı vardı. Nüfus büyük bir 144

AZ0RBAYCAN YAZILARI

hareketlilik içerisindeydi ve dinamik bir geçişkenlik mevcuttu.

Bu ise, tüm bölge halklannda ortak bir "vatan algısı" meydana getirmişti. Nitekim, bunun en müşahhas örneklerinden biri olan Basmacılar hareketi içerisinde tüm bölge halklannın yer aldığı görülür.

Orta Asya, yüz yıl süren bir unutulmuşluğun ardından ye­ niden dünya sahnesine çıknuştır. Büyük güçler arasındaki rek­ abetin yönü yeniden bu bölge üzerine çevrilmiş, Mackinder'in "Pivoı ofHistory" teorisi yeniden uluslar arası ilişkilerin belir­ leyici unsuru olma niteliği kazanmaya başlamıştır. Bu yeni uluslar arası nüfuz mücadelesinde, şüphesiz en önemli ülkele­ rin başında yine Özbekistan gelmektedir. Çünkü bu coğrafya­ nın kontrolü, tedricen tüm bölgenin, dolayısıyla Avrasya'nın kontrolünü sağlayan bir anahtar haline gelecektir. Özbekistan bugün, terminolojik anlamıyla "kapalı" bir ül­ kedir. Özbekistan'daki bir siyasal uyanışın bölgeye tesirlerini çok iyi bilen Rusya ve Çin gibi uluslar arası aktörlerin, son olay­ lar sırasındaki tepkilerine bakıldığında, bu durumun devam etmesini ne kadar büyük iştahla istedikleri açıkça görülmekt­ edir. Burada temel soru şudur: Bölgesel mücadelenin diğer büyük aktörü ABD nasıl bir tutum takınacaktır. Bu konuda şu anda görünen, insan haklarıyla bölgesel çıkarlar arasında gidip gelen bir tereddüdün olduğudur. Ama kesin olan şudur ki, orta vadede, aynı yerde nüfuz mücadelesi veren bu kadar farklı aktör bu ölçüde uyum içerisinde hareket edemez. O Zaman Azerbaycan, 21.06.2005

1 45

AZ9RBAYCAN YAZILARI

BAGIMSIZLIK İRADESİ VE BTC

ta'\ rta Asya uzmanı olan Stephane A.Dudoignon, Türk "-O' Cumhuriyetleri bağımsızlıklannı ilan ettikten son­ raki yıllarda yazdığı bir makalesinde iki temel kuşkusunu or­ taya koyuyordu: " 1 991 sonbaharında ilan edilen bağımsızlık­ lar, Orta Asya halkları tarafından gerçekten de istenmiş midir?

Ve bu halklar tek başlarına bu bağımsızlıklarının altından kalkabilecek araçlara sahip midirler?" Aslında bu kuşkular yalnızca Dudoignon'un taşıdığı kuşkular değildi. O dönemde, benzer pek çok insan, yeni Türk Cumhuriyetlerinin geleceğine ait tereddütler ve karamsarlık içerisindeydi.

25 Mayıs 2005 Çarşamba günü yapılan bir törenle, Bakü­ Tiflis-Ceyhan Boru Hattı'na (BTC) ilk petrol pompalandı. Bu son derece önemli tarihi güne Türkiye, Azerbaycan ve Gürcis­ tan Cumhurbaşkanlarının yanı sıra, Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev da iştirak etti. Nazarbayev'in katılması­ nın en önemli sebebi, Kazak petrollerinin Bakü'ye aktarılması hususunda bir niyet anlaşmanın imzalanmasıydı. Nitekim BTC'nin açıldığı gün Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Gür­ cistan ve ABD arasında imzalanan "Bakü Beyannamesi" ile "Doğu-Baıı Eneıji Koridoru"nun geliştirilmesi hakkında uluslar arası bir sözleşme hayata geçirildi. Bütün bunları niçin zik­ rettiğime gelince . . .

Sözü edilen gelişmeler uluslar arası sonuç doğuran, son derece stratejik hususlardı. Ve bu yönleriyle, çok yönlü bas­ kılara açıktılar. Ciddi bir karar süreci gerektiriyorlardı ve niha­ yetinde kendi inisiyatiflerinin rolü de oldukça büyüktü.

146

AZaRBAYCAN YAZILARI

Bu sebeple, başlangıçtaki değişik alternatifler arasında Bakü-Ceyhan güzergahının seçilmesi önemli bir bağımsızlık göstergesidir. Yine Kazakistan'ın bu projeye katılma kararı da, bölgesel dengeler açısından stratejik bir karardır ve bu devletin bağımsız karar verebilmede geldiği aşamayı göstermektedir.

"Bölge ülkelerinin yeni bağımsızlığı gerçekten istemişler midir?" sorusunu sormak, Rus Çarlığı döneminden itibaren, bölge insanının bağımsızlık yolunda sarfettiği mücadeleleri bil­ memek anlamına gelmektedir. Sovyet öncesi ve Sovyetlerin ilk yıllarına bakıldığında bölge insanlannın, Kazakistan'dan Azer­ baycan'a bağımsız yaşamak için nasıl mücadele verdiği açıkça görülür. Örneğin, bugün 1 9 1 8 yılında kurulan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin 87. kuruluş yıldönümüdür ve bugünkü müs­ takil Azerbaycan o cumhuriyetin yeniden ihyasıdır.

Bu arada, BTC toplantısıyla ilgili birkaç ilginç notu da kaydetmek istiyorum. Öncelikle, Türkiye Cumhµrbaşkanı Ah­ met Necdet Sezer'in Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in, Aliyev'in de Sezer'in konuşmasını kulaklık takmadan dinlemesi, yanıma oturan Avrupalı konukları oldukça şaşırtmışa benziyordu.

Diğer taraftan, toplantı yeri olarak Sengaçal terminalinde çalışan mühendislerin ofis olarak kullandıkları yer seçilmesi orijinal bir yaklaşımdı. Ancak, salonun klima sisteminin yeter­ li olmadığı, kimi davetlilerin davetiyelerini bir yelpaze gibi kul­ lanmak mecburiyetinde kalmasından anlaşılıyordu.

BTC ile ilgili ülkelerin bayrakları, kürsünün arkasına izole bantla asılmışlardı. Ortamın sıcaklığından onlar da etkilendiler. İngiltere ve Türk.iye bayrakları yere düşerken, ABD ve Gürcis­ tan bayrakları da düşmek üzereydiler. Bu arada, Türk bayrağı düştüğünde İlham Aliyev ile Ahmet Necdet Sezer arasında kısa bir diyalogun yaşandığı görüldü. O Zaman Azerbaycan, 28.05.2005

1 47

AZ0RBA YCAN YAZILARI

TARİHİN ŞUURU

?'11.l' nlü

Türkolog Prof. Dr. Cevad Heyet, uzun yıllar

\!t:t önce Çin'in başşehri Pekin'de şahit olduğu bir ha­

diseyi merakla anlatır ve bunun düşüncesini meşgul eden bir konuya açıklık getirdiğini belirtir. Anlattığına göre, Cevad He­ yet ve eşi bir konsere davet edilirler. orada sahne alan bir gru­ bun söylediği şarkıların melodisi ve oynadığı raks, Azerbaycan müziği ve folkloruna çok benzemektedir. Ancak, söylenen söz­ ler Çince'dir. Merak eder ve sorar. Bunların Uygurlar olduğunu öğrenir. O gün, o zamana kadar kendine has bir forma sahip ol­ duğunu düşündüğü Azerbaycan klasik müziğinin, aslında Uy­ gur müziğinden ciddi şekilde etkilendiğini anlar.

Prof. Cevad Heyet'in bu ilginç tesbitinde de ortaya çıktığı gibi, Orta Asya ile Kafkaslar ve Anadolu coğrafyası arasındaki kültürel bağlar sanıldığından çok daha derin ve güçlüdür. Hat­ ta, bu ilişkiler zaman zaman siyasi nitelik de kazanmıştır. Nite­ kim, 1 4. yüzyılın ikinci yarısında Anadolu'da hüküm süren Eratnalılar Devleti Uygurlarca kurulan bir devlettir. Bu bey­ liğin kurucusu Alaattin Eratna, adaletli yönetimiyle tanınmıştır.

Beyliğin sınırları da Erzincan'dan Kayseri'ye kadar uzanıyordu.

Bugün Sivas merkezde yer alan ve "Güdük Minare" adıyla bili­ nen muhteşem turkuaz çinili türbe Eratnalılar devrinden kal­ madır. Alaattin Eratna'nın türbesi de Kayseri merkezde bulun­ maktadır.

Yine, İznik civarında Kırgız türbesi olarak adlandırılan bir türbe vardır ve halen ayaktadır. Burada defnedilmiş insanların Anadolu'nun fethine katılmış ve burada şehit düşmüş askerler 148

AZ0RBAYCAN YAZILARI

olduğu tahmin edilmektedir. Özbekler Tekkesi'ni ise bilmeyen yoktur ve İstiklal Savaşı'nda yerine getirdiği fonksiyonla tarihe geçmiştir.

Aslında, Kafkaslar ve Anadolu'ya göçler 1 0.-1 1 . yüzyıllar­ dan çok önce başlamıştır. Milattan önceki yüzyıllardan itibaren İskitler, Hunlar ve daha sonra çeşitli Kıpçak boylan, Kazak, Kırgız, Uygur, Özbekler. . . büyük göçler halinde Karadeniz' in kuzeyinden gelmişler ve Kafkasya'ya, Anadolu'ya yerleş­ mişlerdir. Mesela Karadeniz yöresinde yapılan ağız araştırma­ larında Kıpçak şivesinin kalıntılarının bulunması bunu açıkça gösteriyor. Yine Gaziantep yöresindeki bir çok adet ve anane­ de, Orta Asya ile büyük benzerlikler görülmektedir. Nitekim, Gaziantep'in köklü ailelerinden birine mensup olan, eski ba­ kanlardan Ali İhsan Göğüş bir sohbetimiz sırasında kendileri­ nin Kırgız Türklerinden olduklarını tesbit ettiğini söylemiştir.

Bilindiği gibi, İstiklal Marşı yazarımız Mehmet Akif de, an­ nesinin Buharalı olduğunu kaydeder.

Daha da önemlisi, bu nüfus hareketliliği tek taraflı değil­ dir ve bu söylenenlerin tersi de geçerlidir.

Demem odur ki, Orta Asya ile Kafkaslar ve Anadolu ara­ sında tarihin her döneminde ilişkiler, niteliği ve keyfiyeti de­ ğişse de, devam ede gelmiştir. Bu sebeple, bugün aralarında bir "keşfedilme" meselesi, "gen uyuşmazlığı" problemi yoktur. Ya­ pılması gereken tek şey, kültürel derinliğin ortaya çıkarılması ve yeniden hayata geçirilebilmesidir. Gerisini "tarihin şuuru" halledecektir. O Zaman Azerbayca11, 04.06.2005

149

AZSRBAYCAN YAZILARI

TİENENMAN'DAN 1 6 YIL SONRA

"Kalbimizin yarısı burdaysa yarısı Çin 'dedir Ama Sarı Nelıre doğru akanlamı değil Tienenman alanında ezilenlerin içindedir" Zülfü Livaneli'nin seslendirdiği "Asya/Afrika" şiirinden

4 Haziran günü, 1 989'da gerçekleşen ve dünyayı sarsan

Tienenman olaylannın 1 6. yıldönümüydü. (Bu özgür­ lük çağnsı yapan öğrenciler arasında Pekin'de öğrenim gören önemli sayıda Uygur Türkleri de vardı. Örneğin, hareketin li­ derlerinden birisi, "Örkeş Nıır Muhammet Devleti" adlı bir Uy­ gur öğrenciydi.) Bu yıl, bazı küçük ayrıntılar ve "dipnot"lar dı­ şında pek hatırlayan olmadı. Halbuki bu, Çin'in olduğu gibi, dünya tarihinin de en önemli hürriyet taleplerinden biriydi ve çok kanlı bir şekilde bastırılmasına rağmen, arkasında unutul­ mayacak izler bırakarak sona erdi. Şüphesiz, tek başına tank­ ların karşısına dikilen genç öğrencinin fotoğrafı bile Tienen­ man'ın sembolü olarak hafızalardan silinmeyecek bir hadisedir.

Bu olaylar, onlarca yıl süren ve Çin halkını derin yoksul­ luk ve sefalete sürükleyen, onları nefes alma imkanından mah­ rum eden rejime yönelik bir başkaldırıydı. Ancak, geçenlerde intemette rastladığım bir haber hadisenin farklı bir boyutunu da gözler önüne seriyordu. "World Missions Today" adlı bir İnter­ net sitesinin iddiasına göre, Tiencnrnan olaylarından sonra, Çinli üniversite öğrencilerinin % 1 O'u Hıristiyanlığı seçmiş ve bu din yalnızca köylüler değil, eğitimli insanlar arasında da hızla yayılmaya başlamış.

Elbette bu, dünyanın yeni güçler dengesi açısından son 1 50

AZaRBAYCAN YAZILARI

derece önemli bir gelişmedir. Bilindiği gibi, dışarıdan yekne­ sak, bir bütün olarak göıülse de, aslında Çin sanıldığından çok daha parçalı bir yapıya sahiptir. Resmi söylemlerdeki % 95'leri bulan "Han" nüfusu iddialarına rağmen, Çin'in etnik yapısı çok daha kannaşıktır. En bariz örnek, ülkenin başşehri Pekin, tari­ hen bir Mançur şehridir ve daha 20. yüzyılın başlarına kadar Mançur bir hanedan Çin'e hakimdir. Bilindiği gibi Mançurlar, Ural-Altay dil grubundan bir halktır ve Çinlilerle etnik bir ya­ kınlıkları yoktur. Bugünkü Kansu eyaleti merkezli bir devlet kuran ve Çin'e orta çağ boyunca hükmeden Şato hanedanının da Türk olduğu tarihçilerce malumdur. Yine, 1 7. asırda Çin'e giden meşhur seyyah İbni Batuta, o zamanlar bu ülkeyi yöneten hükümdarın adının "Kubilay Han" olduğunu kaydeder. Çin'in güney bölgeleri de homojen bir etnik yapıya sahip değildir. Pek çok "kanton" olarak adlandırılan eyalet, birbirini dil olarak anlamaz vaziyettedir. Bunlan "ma11dari11" diliyle anlaştınna çabaları da henüz tam anlamıyla başarılmış değildir.

Bunun dışında, özellikle Doğu Türkistan ile merkezi Çin arasındaki bölgelerde daha yoğun olarak yaşayan, önemli bir Türk olmayan Müslüman nüfusu (Tunganlar-Huiler) vardır.

Güney bölgelerinde de ciddi bir Çinli olmayan nüfus vardır ve sınır anlaşmazlığı sebebiyle, l 970'lerde Çin'in Hindistan ve Kamboçya ile çatışma nokıasına gelindiği de bilinmektedir.

Bunların dışında, Çin'in resmen deklare ettiği 56 milliyet bu­ lunmaktadır. Gerçi, resmi kayıtlara göre, Han nüfus dışındaki milliyetlerin nüfustan birkaç milyon ile birkaç bin arasında değişmektedir. Ancak, bunun böyle olmadığını Çinliler en iyi kendileri bilmektedirler. Şüphesiz bu etnik göıünüm, uluslar arası arenada yeni süper güç adayı olan Çin'in en zayıf karnıdır.

Ve bu yönüyle, pek uzak olmayan bir zamanda. bu ülkenin par­ çalanabileceği ya da en azından ekonomik çıkarlarla birbir­ lerine bağlı düzinelerce bölge ve ülkeden oluşan bir konfede1 �1

AZ0RBA YCAN YAZILARI

rasyon haline gelebileceği yorumları artık sıklıkla rastlanan de­ ğerlendirmeler olmaya başlamıştır.

Artık içinde bulunduğumuz yüzyılda Çin'de yalnız biraz daha özgürlük talebiyle meydanlara dökülen milyonların ya­ nında. başka tür taleblerin de ortaya çıkması kaçınılmaz görül­ mektedir. Bu sebeple Çin, dünyada neredeyse tek demir perde ülkesi olmaktan çıkmak zorundadır. Aksi takdirde demir per­ denin yırtılması da, kendi kadar ağır olmaya mahkumdur. O Zamaıı Azerbaycaıı, 11.06.2005

1 52

AZ0RBAYCAN YAZILARI

ARTAN JAPON ÇİN GERGİNLİGİ VE BÖLGESEL DENGELER -

7� ir süreden beri, özellikle Çin kamu oyunda Japon­ � ya'ya karşı bir hareketin yükseldiğini görmekteyiz. İkinci Dünya Savaşı yıllan eksenli olarak başlayan bu tavrın, gitgide bir Japon düşmanlığına çevrilme istidadı gösterdiği dikkat çekmektedir. Çin'de, Japon Büyükelçiliğine saldırılar, şiddet boyutlarına varan sokak eylemleri gözle görülür bir şe­ kilde yoğunlaşmıştır. Ancak, daha da önemli olan, Çin halkının bu davranışının resmi makamların politikaları ile örtüşrnesidir. Çin yetkilileri, adeta bu hareketleri teşvik etmekte ve ilişkilerin gerginleşmesi politikası takip etmektedirler. Bunun son örneği de, savaş sırasında "seks köleliği" iddiasına Japon tarih kitap­ larında yer verilmesi konusunda olmuş ve Çin, Japonya'ya kar­ şı yine kışkırtıcı bir yöntem seçmiştir.

Bilindiği gibi, 19. yüzyıla kadar her iki devlet, izolasyo­ nist yani içe kapanmacı bir siyaset takip etmişlerdir. Sömürgeci devletlerin bu ülkeleri dünya ticaretine açma çabalan ise ol­ dukça kanlı olmuş ve bir çok savaşa yol açmıştır. Çin'deki Tai­ pei Ayaklanması, Bokser Savaşı, Afyon Savaşları gibi.

Bu ortamda Japonya hızla bir modernleşme hareketi baş­ latmış; süratle inkişafını tamamlayarak 20. yüzyılın başlarında bir dünya devleti haline gelmiştir. Çin ise, uzun çatışma ve problemli bir dönüşüm yaşamış ancak, geçen yüzyılın sonların­ da ekonomik bir büyüme yakalama imkanı bulmuştur. Kuşku­ suz bunda, 20. yüzyılın Batı-Sovyeı kamplaşmasının büyük ro­ lü olmuştur. Batılı devletlerin Sovyetleri yalnızlaştırabilme 1 53

AZ0RBAVCAN YAZILARI

adına, Çin'e sıcak yaklaşımları ve destekleri, bir süre sonra, kendileri için bir başka_rakip ortaya çıkaracak şartların zemi­ nini hazırlamıştır.

Bütün bunlara rağmen her iki ülke de kuşatılmış ülkeler­ dir. Evet Çin, etrafındaki çeşitli milletlerin topraklarını işgal yoluyla ülkesini genişletmiş ve dünyanın arazi bakımından en büyük ülkelerinden biri haline gelmişse de, yine de kuşatılmış bir haldedir. Bir taraftan, çeşitli işgaller ve nüfuz politikalarıy­ la etrafını batıdan da kuşatmaya çalışan ABD, bir taraftan bü­ yük nüfusun ülke topraklarına yayılmasından endişelenen Rus­ ya, Büyük Okyanus'a açılma yönünü tıkayan Japonya vb.

Ancak, bu kuşatılmışlık ve milli nüfusun küçük bir coğ­ rafyada sıkışma problemi, asıl Japonların hayat sahalarını kısıt­ layıcı bir rol oynamaktadır. Çin ve ABD arasında kalan bu ada­ lar devleti, dar bir coğrafyaya sıkışmış vaziyettedir. Düşünün Türkiye'nin üçte biri kadar bir arazi, - o da volkanik dağlarla, deprem kuşaklarıyla örülmüş-, ve Türkiye'nin 2 katına yakla­ şan bir nüfus.

Japonlar bu güç şartlara rağmen, özellikle 2. Dünya Sava­ şı'nın getirdiği tecrübelerle dış politikasını barış ve ekonomi üzerine kurmuş vaziyettedir.

Sanırım, Çin ile Japonya arasında son zamanlarda yaşanan problemin bir yönü de, Çin'in bölge ülkelerine "Japon" korkusu vererek, bu ülkenin ekonomik pazarını eline geçirme düşünce­ sinden kaynaklanmaktadır. Bu ise, Çinlilerin tarihi politikala­ rından birisidir ve güçlendiği her dönemde benzer yollara te­ vessül etmiştir. Görelim bundan sonra ne gibi gelişmeler olacak.

Za111a11 Azerbaycan, 18.06.2005

1 54

AZ8RBAYCAN YAZILARI

" AG KOÇ"

f7'I' zerbaycan'ın yetiştirdiği büyük yazarlardan biri olan ;e\. Anar, "Ağ Koç Kara Koç" adlı romanında, adından da anlaşılabileceği gibi, "ak" ve "kara" iki tablo çizer. Bun­ lardan "ak" olanında romanın baş kahramanı Melik, e-postasın­ da gördüğü Kerkük'ten gelen bir mektubu okumaya başlar. Bu, Kerkük "Fuzuli Üııiversitesi"nde okuyan kızındandır. "Surla" babasına, Nevruz bayramına katılamayacağından dolayı üzün­ tülerini bildinnektedir. Bunun gerekçesi ise, Doğu Türkistan'ın Urumçi şehrinde bulunan "Mahmud Kaşgarlı Üniversitesi"ne da­ vet edilmesidir. Oradan da Kırım'ın başşehri Bahçesaray'daki "Gaspıralı lsmail Üııiversitesi"nde bir toplantıya katılacaktır.

Anar'ın çizdiği bu perspektif aslında, Türk dünyasının ge­ leceğiyle ilgili çok önemli bir noktaya işaret etmektedir: Bir­ birleriyle sürekli iletişim ve diyalog halinde bulunan, yoğun te­ mas halindeki bir Türk soylu akademik dünya . . . Gerçekten, bunun, özellikle günümüzde ne büyük öneme sahip bir ihtiyaç olduğu inkar edilemez. (Burada yazarın söz ettiği üniversite ad­ ları ve bulundukları yerler de dikkat çekicidir. Öncelikle, üni­ versitelere verilen adlar, Türk dünyasının ortak değerlerinin ad­ larıdır, sembol şahsiyetlerine aittir. Diğer taraftan, her üç üni­ versite de, bugün Türk dünyasının bağımsızlıktan yoksun, bir çok baskılar altında bulunan bölgelerinde düşünülmüştür. Bu şekilde yazar, hem kendi Türk dünyası utkunun enginliğini or­ taya koyarken, diğer taraftan da bir edebiyatçı hassasiyetiyle, bu mazlum bölgelere dikkat çekmekte, okuyuculara Türk dün­ yasının bu vazgeçilemez bölgelerini hatırlatmaktadır.)

Bütün bunları, Bakü Slavyan Üniversitesi'nin 5. (aslında 1 55

AZ0RBAYCAN YAZILARI

55+5) kuruluş yıldönümü kutlarnalan sırasında şahit olduğum sahneler düşündürttü. Bu üniversite, yalnız Rus dili ve edebiya­ tını değil. hemen tüm Slavyan dillerini öğretmeyi amaçlayan bır kunıııı. Üniversiteye dönüşmesinden henüz beş yıl geçmiş olmasına rağmen, büyük bir mesafe kaydetmiş ve sayılı bir akademik müessese haline gelmiş ... Üniversite, bir de "Türkiye Araştırmaları Merke:::i ne sahip. Böylece. çok derin ve kadim bir geçmişe sahip. Avrasya'nın bu iki büyük kültüıii bir araya getirilmiş ve aynı çatı altında birbirlerini daha iyi anlayabil­ menin küçük de olsa bir kanalı açılmış.

Burada sözü yine başlangıçtaki temaya getinnek istiyo­ rum. Neden Türk dünyası içerisinde böyle bir akademik yapı yok? .. Mevcut Türk dillerini tedris eden, bunları aynı çatı altın­ da toplayan bir akademik kurum . . . Bunun yanı sıra, tarih içe­ risinde Tiirk dünyasının yakın ilişki içinde bulunduğu ve et­ kileşimin olduğu diğer kültürleri de bilimsel anlamda araştıra­ cak bir üniversite ... Buna bir ilk adım olarak da, her ülkede, benzer öğretim programı uygulayan üniversite bölümlerinin bir araya gelmesi ... Mesela, tüm Türk dünyasındaki tarih fakültel­ eri arasında yakın işbirliğinin arttırılması ve mümkün olduğun­ ca ortak müfredata geçilmesi . . .

Sanırım, bu yazı öncekilerden biraz farklı oldu . . . Ama, gerek Türk dünyasının büyük kalemi Anar'ın romanındaki epi­ zotlar, gerekse Bakü Slavyan Üniversitesi'nde karşılaştığım manzara beni bunlan yazmaya sevk etti . . . Ama, bu da hayal­ den gerçeğe dönüştüıii lmesi imkansız bir tablo olmasa gerek . . . "

Zaman Azerbaycan,

25.06.2005

1 56

AZ8RBAYCAN YAZILARI

ÇİN'İN YENİ DIŞ POLİTİK.ASINDAN BAZI YANSIMALAR

,.CI;. eçcn günlerde TRT'de "Sıııırlar Arasında" adlı bir

� program yayınlandı. Programda bugün Çin sınırları

içerisinde bulunan ve 19 yüzyılda. adı "yeni sıııırlar- yeni ele geçirilmiş topraklar" anlamına gelen "Şincan/Sinkiaııg" olarak değiştirilen Doğu Türkistan'da yapılan çekimlere yer veriliyor­ du. Bu çok önemli bir tavır değişikliğiydi; çünkü, bu devlet uzun zamandır Türkiye'den gitmek isteyen hiçbir ekibe bu böl­ gede çekim izni vermiyordu. Fakat programı seyredince niçin böyle olduğu açıkça anlaşıldı. Programda verilen mesajlar aynı zamanda, Çin'in uzun zamandır, Batı karşıtı dünya kamu oyu ve "iiçüncii dünya" ülkeleri nezdinde yürütmekte olduğu Doğu Türkistan dış politikasının izlerini yansıtıyordu.

Bilindiği gibi Çin, özellikle 1 1 Eylül ve sonrasında ortaya çıkan konjonktürü çok iyi değerlendirerek, Doğu Türk.istan'da insan hakları ihlallerini arttırmış ve ciddi bir zulüm politikası uygulamaya başlamıştır. Doğu Türk.istan'da en küçük bir hak talebi bile bölücülük, fundamantalizm gibi yaftalarla nitelen­ dirilmekte, insanlar suçsuz yere hapsedilmekte ve yargısız in­ fazlar yapılmaktadır. Aynca, bölge Çin'in nükleer denemel­ erinin yapıldığı bir alan haline getirilmiştir. Ye bugün bölgede ciddi bir radyoaktivite sorunu vardır ve bundan kaynaklanan ölümlerin sayısı her geçen gün daha da artmaktadır.

Bu ise başta, çeşitli uluslar arası insan hakları örgütleri başta olmak üzere, çeşitli sivil kurumlar tarafından raporlar halinde duyurulmakta ve Çin'in insan hakları konusundaki kötü sicilinin gözler önüne serilmesine sebep olmaktadır.

1 57

AZaRBAYCAN YAZILARI

Yine, çeşitli Batı ülkelerinde, Doğu Türkistan konusunda­ ki faaliyetlerini barışçı yollarla yürüten çeşitli kuruluşlar bu­ lunmaktadır. İşte Çin, Doğu Türkistan'da yürüttüğü icraatlarının feca­ atini bazı argümanlar ardına saklanarak gizlemeye çalışmak­ tadır. Çin'e göre, diasporadaki Doğu Türkistan hareketleri ABD ve Avrupa desteklidir. Bunlar "Amerikanperver"dir. Böylece, dünyada yaygın bir hale gelen ABD antipatisi ve yayılmacılığı imajından yararlanmak politikası izlemekte ve Doğu Türkistan başta olmak üzere terkibinde tuttuğu diğer ülkelerdeki asimi­ lasyon ve baskı politikasına duyulabilecek tepkilerin azaltıl­ masını amaçlamaktadır. Çin'iıı özellikle Türkiye'ye karşı yürüttüğü bir politika da, Doğu Türkistan ile Güneydoğu'daki bölücü hareketleri aynı kefeye koyma stratejisidir. Böylece, Türkiye'nin kendi soydaş ve kardeşlerine karşı duyarlılığını önlemek istemektedir. Hal­ buki, bu "elma ile armııdıı" toplamaktan farksızdır. Bunların karşılaştırılmasının hiçbir tarihi, sosyoloj ik temeli yoktur. Ay­ rıca, böyle bir argümanın kabulü, Türkiye'nin tüm uluslar arası ilişkilerini etkileyebilecek vahim bir gelişme olur.

Sonuç olarak Çin, 2 1. yüzyıldaki büyük güç olma hedefini gerçekleştirebilme yolunda, bünyesindeki farklı unsurları bir an önce eritmek için büyük bir gayret göstermektedir. Bunun için de, uluslar arası konjonktürden iki türlü yararlanmaktadır.

Birincisi, ortaya çıkan yeni ortamdan istifade ederek, ülke içindeki özgürlük ve hak taleplerini radikalizm, köktendincilik vb. yaftalarla ezmekte ve bu anlamda Batı'yla beraber hareket ettiği izlenimi vermekte; diğer yandan yapılan baskı ve zulüm­ lere getirilen eleştirileri "Batı 'mn bir komplosu" olarak nite­ lendirerek bu kez de Batı karşıtı kamu oyunu yanına çekmeye çalışmaktadır. D Za111a11 Azerbayca11, 02.0 7.2005 1 58

AZ8RBAYCAN YAZILARI =<,e::;>

AZERBA YCAN'DAN KARDEŞÇE BİR ADIM DAHA

� eçen hafta Türk dünyasını ilgilendiren olayların en

'lPf başında şüphesiz KKTC'nden gelen bir heyetin Azer­

baycan'ı ziyareti geliyordu. Bu, Kıbrıs Türklerinin bağımsızlık ilanından sonra kendi pasaportları ile Türkiye dışında bir başka ülkeye yaptıkları ilk seyahat olması bakımından da tarihi bir öneme sahipti.

Heyet oldukça kalabalıktı. KKTC'nin kurucu başkanı Rauf Denktaş ile oğlu Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı Ser­ dar Denktaş başkanlığında, çoğunluğu işadamları ve gazeteci­ lerden oluşan heyet, 3 gün boyunca ülke basınının ve siyase­ tinin de ana gündem maddelerinden biri oldu.

KKTC heyetinin ekonomik görünümlü ve özel olmasına �ağmen, direk uçuşla ve KKTC pasaportları ile Azerbaycan'a gelişleri önemli bir tarihi adıma işaret ediyordu. Bu KKTC'nin tanınması ve kuşatılmışlıktan kurtulabilmesi için psikolojik bir eşiğin aşılması anlamına geldiği gibi, Azerbaycan'ın da dış po­ litikasında önemli bir tavır değişikliğine işaret ediyordu. Böy­ lece Azerbaycan, şimdiye kadar endişe duyduğu KKTC ile iş­ gal altındaki Karabağ'ın aynileştirilebileceği tedirginliğini üze­ rinden atmış ve bu iki meselenin gerek tarihi gelişim ve şartlar, gerekse muhteva açısından çok ayn şeyler olduğunu dünyaya ilan etmiştir. Burada altı çizilecek bir başka husus da, bu özel seyahate izin vermekle, çeşitli Yunan şirketlerinin işgal altın­ daki topraklarda faaliyet göstermesine bir karşı tepki verilmiş olabileceği hususudur.

1 59

AZ0RBAYCAN YAZILARI =--=

Ziyaret boyunca, en fazla dikkati doğal olarak Rauf Denk­ taş çekti. KKTC'nin kurucu cumhurbaşkanı Denktaş, yaptığı çeşitli konuşmalarda kardeş bir ülkede bulunmaktan duyduğu memnuniyeti sık sık dile getirdi. Denktaş ayrıca, devlet kur­ manın sabır gerektiren bir süreç olduğunu da sıklıkla vurguladı.

KKTC heyeti Hariçte Yaşayan Azerbaycanlılarla İlgili Devlet Komitesi tarafından davet edilmişti. Azerbaycan tara­ fının bu ilk adımda ihtiyatlı bir yol izlediği his ediliyordu. Bu sebeple, resmi birimlerden ortada görünenler bu devlet komi­ tesi yetkilileri oldu. Ancak, Devlet Başkanı İlham Aliyev, Rauf Denktaş ve Serdar Denktaş'ın onurlarına bir akşam yemeği ve­ rerek gayrı resmi bir görüşme imkanı meydana getirmiş oldu.

Bunun çok ön plana çıkmayacak bir üslupla da olsa, resmi ya­ yın organı Halk Gazetesi ve Az Tv'den duyurulması da dikkat çekiciydi.

Bu açılımından dolayı karşılaşabileceği baskılara karşı Tür­ kiye'nin Azerbaycan'a daha fazla destek göstermesi ve özellikle, şanlar ne olursa olsun işgal altındaki Karabağ sorunu çözülün­ ceye kadar, Ermenistan sınırının açılması gibi konularda bulun­ duğu konumdan ayrılmaması tam bir borç haline gelmiştir. O Zaman Azerbaycan, 03.09.2005

1 60

AZSRBAYCAN YAZILARI �

MÜZAKERE TARİHİ ÖNCESİNDE TÜRKİYE

3 Ekim 2005 tarihine çok az bir süre kaldı. Henüz Av­

rupa Birliği ile müzakere sürecinin çerçeve belgesi netleşmiş değil. Ve ilginçtir, Türkiye'nin üyeliğini engelleme misyonunu küçük devletler üstlenmiş durumda. Avrupa'nın bü­ yük devletleri, Fransa'nın hırçınlığı hariç tutulursa, çok fazla meydana çıkmıyorlar. En çok gürültü, Avusturya, Kıbns Rum Kesimi gibi küçük devletlerce kopanlıyor. Böylece de Tür­ kiye'nin AB sürcini çıkılmaz, karmaşık bir hale getirilmeye, daha çok taviz alınmaya çalışılıyor. Bunu görünce insan, acaba büyük devletler söylemek isteyip söyleyemediklerini bunlar yoluyla mı dile getirmek istiyorlar duygusuna kapılıyor.

Bütün bu hercümerç tablosu içinde, imtiyazlı ortaklık ni­ dalannın dışında, iki önemli konunun Türkiye'ye dayatılmaya çalışıldığı dikkatleri çekmekte. Birincisi, Kıbrıs Rum Kesimini adanın tek devleti olarak kabul enirmek yolundaki ısrarlar, ikin­ cisi de sözde Ermeni soykırımının tanınmasının sağlanması.

Türkiye'nin modernleşme serüveni bir anlamda, Batılılaş­ ma çabaları şeklinde tezahür etmiştir. O günlerden bugüne ba­ kıldığında, özellikle 1 839 yılında ilan edilen Tanzimat Ferma­ nıyla sembolleşen bu serüvenin temel safhalarının dünle bugün arasında büyük paralellikler gösterdiği görülmektedir. Öncelik­ le, modernleşmede Osmanlı'dan itibaren işleyen süreç, Batının kendi değer ve taleplerini kabul ettirme ve hayata geçirmeye zorlanma şeklinde olmuştur. Böylece, başlangıçta devletin be­ kası olarak dayatılan kimi hususların zaman içerisinde farklı sonuçlara meydan verdiği görülmüştür.

161

AZ0RBA YCAN YAZILARI =--=-

Bunlardan biri olan, Tanzimat döneminde devletin gayrı Müslim unsurlannın haklarını korumak ve güvenceye almak şeklindeki harici etkiler, bugün nitelik değiştirmiş ve etnik alan­ da yoğunlaşmıştır. Yine, özellikle imparatorluktan ayrılmış ba­ kiyelerin, Türk dış politikasında bir tedirginlik unsuru olarak kalmalarının sağlanmaya çalışılmıştır ve bu gayretler çeşitli şe­ killerde devam ettirilmektedir. Yine, Batılıların bugün de de­ vam eden bir diğer dış politika argümanı, Türkiye'nin tarihi hin­ terlant ve medeniyet havzasında bulunan ülkelerle arasına me­ safe koyma gayretleridir.

Elbette, Batı kendi gelecek perspektiflerini ön plana ala­ cak ve politikalarını buna göre belirleyecektir. Çünkü, Batının şuur altında süregiden temel korkulanndan birisi, kalkınmış, bölgesinde güçlü bir Türkiye'nin doğmasıdır. Bu ise bölgesel ve hatta uluslar arası dengelerde önemli rol oynayacak bir ka­ pasite ortaya çıkması demektir. Bu sebeple, ülkenin özellikle "medeniyet" taşıyıcılık ve birleştiricilik rolünü yıpratacak, iç dinamiklerini zayıflatarak mecalsiz bırakacak bir politika, bir çok Avrupa devletinin görünmez "milli dış politika" hedefle­ rinden birisidir denilebilir.

Sanırım bunun iki temel sebebi var: Kapitalizmin doyma­ yan ve rakip tanımayan iştihasını tatmin etmek için mevcut pa­ zarlara halel gelmemesi ve daha da önemlisi, görünürdeki refa­ ha ve güce rağmen kendi cemiyetlerinin nasıl çürümekte ol­ duklarını görmeleri. Ve güçlü bir Türkiye'nin kendilerine bir alternatif meydana getirebileceği endişesi. Ancak korkunun ecele faydası yoktur. O Zaman Azerbaycan, 01.10.2005

1 62

AZ0RBAYCAN YAZILARI

AB MÜZAKERE SÜRECİNE TARİHTEN BİR BAKIŞ

7Q ilindiği gibi, Anadolu Türkleri Türk dünyasının Batı 1JiJ ucunu temsil etmektedirler. Bu sebeple, Avrupa ile

yüzyıllardır süren bir münasebeti olmuş; Avrupa tarihinin şe­ killenmesinde büyük pay sahibi olmuştur.

Sosyal tarihin bir gereği olarak, yükselme yüzyıllarında Avrupa üzerinde meydana getirdiği tesir, gerilemenin başla­ ması ile birlikte tersine dönmüştür. Osmanlı'nın nasıl kurtulabi­ leceği sorusunu soran hemen tüm aydınlar, Avrupa medeniyeıi ile bir şekilde bağlantı kurmayı zorunlu görmüşlerdir.

Batının, cemiyetin aydın tabakası üzerinde edindiği bu nü­ fuz, çok geçmeden siyasi otoriıeleri de kuşaıacak ve 1 9 . yüz­ yılın hemen başlarından itibaren Avrupa ile uyum meselesi gündeme gelecektir. Nitekim bu husus, Sened-i İttifak'la baş­ layıp, Tanzimat ve Islahat Fermanlarıyla resmi devlet politikası haline gelecektir.

Fakat, aydınlardaki bu talebin aksine, halkta, Avrupa bas­ kısıyla yapılan "çağdaşlaşma" projelerinin Türk milletinin ale­ hine sonuçlanacağı şeklinde bir kanaat oluşmuştur. Bunda her önemli Batılılaşma hamlesinin ardından Osmanlı'nın aleyhine bir tablonun ortaya çıkmasının büyük rolü olmuştur. Bu sebep­ le, son dönemlere kadar, Türkiye Türkleri arasında Batılılaşma fikrine karşı yaygın bir soğukluk hakim olmuştur. Nitekim, Tanzimatçılar bir nevi "kötüler" kategorisinde yer almış ve toplumsal çözülmenin sebepleri ortaya konulurken milat olarak Tanzimat kabul edilmiştir.

1 63

AZ0RBAYCAN YAZILARI

Fakat, bu fikrin l 990'1ann sonlarından itibaren, radikal bir değişime uğradığı görülmektedir. Bu tarihten sonra toplumun geniş kesiminde Avrupalaşma fikrine büyük bir dönüşüm ya­ şandı ve kısa bir süre içerisinde çoğunlukla karşı olunan Avru­ pa'ya entegrasyona taraftar hale gelindiği görüldü. Bunda, eko­ nomik beklentilerden daha çok, düşünce özgürlüğü perspektifi beklentilerinin etkili olduğunu düşünüyorum. Sebep ne olursa olsun, bu tarihten sonra Batılılaşma fikri genel bir meşruiyet kazandı ve tepkiler "omırlu bir şekilde AB'ye girilip girileme­ yeceğt' şeklini aldı. Oysa bu aşamada Türkiye'ye düşen, ne za­ man sonuçlanacağı bilinmeyen bu süreçte geçmişten günümüze Avrupalılaşma fikri karşısındaki sosyal dönüşümü iyi tahlil etmek ve bu yapı içerisinde kendi kimliğinin nasıl devam etıirilebileceğinin sosyolojik alt yapısını oluşturabilmektir. O Zaman Azerbaycan, 08. 10.2005

1 64

AZ0RBAYCAN YAZILARI =-..:=

VATANA DÖNÜŞ MÜCADELESİNDE YENİ MERHALE

('7'I" hıska Türkleri'nin adı, Türk kamuoyunda ilk olarak

� 1 989 yılındaki meşum ve artık bir provokasyon ol­ duğu açıkça ortaya çıkan Fergana olayları sırasında duyuldu. Önceleri Meskeı, Mesheti adlarıyla lanse edildiler. Hal­ buki Meshetiler nesilleri ortadan kalkmış, adları yalnızca Ahıs­ ka yakınlarındaki dağlarda yaşayan bir halktı. Neyse ki bugün bu durum büyük ölçüde ortadan kalktı ve kendi asıl adlarıyla anılmaya başladılar.

Ahıska Türkleri 1 944'teki korkunç sürgün günlerinden be­ ri, vatanlarını hiç unutmadılar. Sürgünün o dehşetli şartlarına rağmen, nesilden nesile vatan özlemini yaşatabildiler. Öyle ki yediden yetmişe tüm Ahıskalılar birer "vatan sevdalısı" haline geldi. Özellikle Sıalin'in ölümünden sonra, vatana dönüş mü­ cadelesi daha da yoğunlaştı. Bin bir güçlükle kurulan " Vatan" cemiyetinin şubeleri kısa bir sürede hızla yayılmaya başladı.

Fakat, daha Sovyetler döneminde kabul edilmesine rağ­ men, ana topraklarına dönüşleri hep engellendi. Gürcistan'ın farklı yerlerine yerleşebilecekleri ancak Ahıska'ya gidemeye­ cekleri söylendi. Sovyetlerin dağılmasından sonra bu kez Gür­ cistan hükümeti, verilen tüm vaadlere ve imzalanan sözleşme­ lere rağmen işi ağırdan almaya devam etti.

Fakat bu da, Ahıska Türklerini yıldıramadı. Davalarını uluslar arası platfonnlara taşıdılar. Nihayet Avrupa Konseyi, bu konuda bir karar kabul eni ve bir izleme komitesi kurarak, meseleyi mercek altına aldı. Böylece, Gürcistan hükümeti ulus1 65

AZ8RBAYCAN YAZILARI

!ar arası planda bir başka muhatapla daha karşı karşıya gelmiş oldu.

Bugün ise, vatan dönüş mücadelesinde yeni bir aşamaya girilmiş bulunmaktadır. Gürcistan, çeşitli ekonomik ve sosyal gerekçeler göstererek sürüncemede bırakma politikası sürdür­ mesine rağmen, artık belirli bir adım da atmaya başlamıştır.

Nitekim geçtiğimiz günlerde resmi bir heyet oluşturarak Ahıs­ kalıların yoğun olarak yaşadıkları yerlerde onlarla görüşmeye ve geri dönmek isteyip istemedikleri konusunu tesbite başla­ dılar. Burada Gürcü yetkililerin öğrenmek istedikleri bir konu da çok dikkat çekici: Acaba Ahıskalılar kendi etnik kökenlerini nasıl tanımlıyorlar?

Burada Türkiye'ye de önemli sorumluluklar düşmektedir.

Bunların en başında da görüşmelerde anlan yalnız bırakma­ mak, her zaman arkalarında olduklarını açık ya da dolaylı ilgili her tarafa anlatmak gelmektedir. Çünkü, onların sürgününün tek gerekçesi Osmanlı kültürünü taşıyan Türkler olmalarıdır.

Bütün bu gelişmeler sonunda, şayet Ahıskalıların vatan hasretleri sona ererse, bu barışın ve insan haklarının kazanması olacak ve bu onura taraf olanlar tarihteki yerlerini alacaklardır.

Za111a11 Azerbayca11, 15.10.2005

166

AZ6RBAYCAN YAZILARI

"ŞEKER VERİYOR, SU VERİYOR"

::TQ aşbakan Recep Tayyip Erdoğan'ın deprem sonrası � Pakistan seyahati sırasında gerçekten gözleri yaşar­

tacak sahneler ekranlara geliyor, iki ülke arasındaki kardeşliğin ne kadar temennasız ve yürekten olduğu bir kez daha görülüy­ ordu.

Bunları seyrederken bir süre önce, Türkiye'nin bir özel ka­ nalında yayınlanan "Çalınan Ülke Afganistan" adlı programda dikkatimi çeken bir dialog aklıma geldi. Afganistan'da görevli Türk askerlerine halkın gösterdiği yakın teveccühü seyircilere aktarmaya çalışan sunucu, bunun sebebini çok enteresan bir cüm­ leyle yorumluyordu. Sunucuya göre bunun sebebi, Türk asker­ lerinin halka "şeker veriyor, sıı veriyor" olmasıydı.

Programın sunucusunun Afgan halkının sevgisini böylesi­ ne basit bir gerekçeye bağlamada belki kastı yoktu. Orada gör­ düğü "cari" manzaralardan yola çıkarak bu kanaate varmıştı.

Ama hakikat şudur ki, Türkiye'nin Afganistan'da olsun, Pakis­ tan'da olsun bu kadar sevilmesi sadece böylesine bir sebebe ir­ ca edilemez. Bunun oldukça derin tarihi kökleri vardır ve bu­ gün tezahür edenler o tarihi hafızanın gerisinde yer alanlardır.

1 9. yüzyılın sonlarına kadar, bu coğrafyalarda Türk kökenli yönetimler hakim olagelmişlerdir. Buralarda bir araştırma yapı­ lırsa pek çok Türk kökenli halkın yaşadığı görülecektir. Nitekim, İngilizler 1 877'de Hindistan'ı resmen imparatorluk bünyesine kattıklarında iktidarda Babür'ün torunları bulunuyordu. Bilindiği gibi, Pakistan 1 947 yılında ilan edilmiştir. O zamana kadar Hin­ distan denildiğinde bugün Pakistan ve Bengladeş Müslümanla­ rının da içinde bulunduğu bir coğrafyayı ifade ediyordu.

1 67

AZ8RBAYCAN YAZILARI

Yine, Milli Mücadele döneminde TBMM hükümeti ile Afganistan devleti arasındaki yakın ilişkiler de bilinmektedir. Öyle ki, Avşar Türklerinden olduğu söylenen Emanullah Han'­ ın liderliğinde kurulan Afgan hükümetini ilk tanıyan ülke Tür­ kiye olmuş; İstiklal Savaşı'nın çok kritik bir dönemeçte olduğu­ na bakılmaksızın, Afgan ordusunun kuruluşuna yardım için Türk subaylar görevlendirilmiştir.

Tarihten gelen bu dostluğa elbette, ora Müslümanları da kayıtsız kalmamışlardır. Milli Mücadele döneminde yapılan ve daha sonra İş Bankası'nın ilk sermayesini oluşturan Hindistan Müslümanlarının maddi yardımları herkesçe bilinmektedir.

Ancak, pek fazla bilinmeyen bir yönü, İngilizlerin İstanbul'u iş­ galleri üzerine yapılan büyük protesto gösterileri ve Anado­ lu'ya gönüllü gelen Afgan ve Hindistanlı kuvayi milliyecilerin faaliyetleridir.

Sonuç olarak, Pakistan Devlet Başkanı'nı daha önce plan­ lamış yerde değil, Türk Kızılay çadırı önünde açıklama yap­ maya, Türkiye Başbakanını olağanüstü bir mesai içerisinde ol­ masına rağmen Pakistan depremzedelerini ziyarete ve Afganis­ tan halkını orada görev yapan Mehmetçiğe yakınlık gösterme­ ye sevk eden esas amil, "şeker veriyor, su veriyor" değil, bu ta­ rihi derinliktir. Çünkü, milletler arasındaki derin sevgiler sa­ dece maddi alış verişlerle oluşmaz. O Zaman Azerbaycan, 22. 1 0.2005

1 68

AZaRBAYCAN YAZILARI

YURTDIŞINDA 1 0 KASIM

� nceki gün Mustafa Kemal Atatürk'ün ölümünün 67. � yıldönümüydü. Uzun yıllar bir yas şeklinde ifa edi­ len bu gün, 1 980'1i yıllarda değiştirilerek, Atatürk'ü daha iyi anlamaya yönelik bir güne çevrildi.

10 Kasım günü Türkiye'de yayınlanan çeşitli görsel ve yazılı basın organları, Cumhuriyetin kurucusunun farklı husu­ siyetlerine değinen programlar, yazılar yayınladılar. Fakat, bir de Atatürk'ün yurtdışını çıkınca daha iyi göıiinen ve bugün Türkiye Devletinin ufkunu genişleten yönü var ki, bunun üze­ rinde çok fazla durulmadığı göıii lmektedir. Öncelikle şunu söylemek gerekir ki, Mustafa Kemal Ata­ türk, çok geniş dış politika ufku olan bir liderdi. Bunun en so­ mut göstergelerinden birisi, 192 1 yılında, düşman henüz Sakar­ ya Irmağının baıısında, güney bölgelerimiz ve İstanbul işgal al­ tındayken dönemin Genelkurmay Başkanı Fevzi (Çakmak) Pa­ şa'ya gönderdiği talimattır. Burada Mustafa Kemal, Afganistan hükümetinin talep ettiği subaylarla ilgili Fevzi Paşa'ya talimat verirken, Afganistan ve Türkistan'ın önemine dikkat çekiyordu.

Buralarla iyi ilişkiler kurulmasının tarihi sebeplerin yanı sıra, İngilizlerin Anadolu üzerindeki emellerine bir set çekmede de önemli rol oynayacağını vurguluyordu. Bu, 20. yüzyılın uluslar arası ilişkiler kavramlarıyla konuşursak, bir "jeopolitik ön lıat" -frontier- öngöıiisüydü ve uzağı gören bir perspektifi yansıtıy­ ordu. Çünkü, o dönemde Anadolu üzerinde büyük emelleri bu­ lunan İngilizler Hindistan'da bulunuyorlardı. İngilizlerin uzun vadede Doğu'dan da Anadolu'yu çevrelememesi için bir ön hat 1 69

AZ0RBAYCAN YAZILARI

.=;-.=

oluşturulması gerekliydi. Bunun için de en uygun bölge Afga­ nistan'dı. Gerçekten, tarihi tecrübeler gösteriyor ki, hukuki sı­ nırlar içerisinde kavrulup kalan ve sınır ötesi ilişkiler, dostluk­ lar kuramayan ülkeler bir müddet sonra mevcut sınırlarını ko­ ruyamaz hale gelmektedirler.

Atatürk'ün Milli Mücadele dönemi uluslar arası ilişkiler perspektifinin uzak görürlülüğünü ortaya koyan bir başka yö­ nünün de Orta Asya olarak bildiğimiz kadim Türk yurdu Tür­ kistan'a bakışı olduğunu görüyoruz. Yine Anadolu'nun o zor günlerinde, daha 1 92 1 yılının yaz aylarında Türkistan'a, İsmail Suphi Soysallıoğlu başkanlığında bir "Heyeı-i İlmiye" gönder­ miştir. Bu heyet, oradaki Türk halkların arasındaki ayrılıkların ortadan kaldırılması ve birlikte hareket etmeleri için büyük gay­ retlerde bulunmuş ve bir ölçüde de başarı sağlamıştır. Nitekim, Zeki Vclidi Togan hatıralarında, İsmail Suphi başkanlığındaki heyetin katkılarından övgüyle söz eder. Bunun yanında, Cum­ huriyet tarihimizde üzerinde durulmayan bir başka önemli nok­ ta da, 1 92 1 yılında kurulan Buhara Halk Cumhuriyeti'ni ilk ta­ nıyan ülkelerin başında Ankara hükümetinin geldiği ve oraya Konya Valisi Galip Paşa'nın büyükelçi olarak atandığıdır.

Azerbaycan'la ilgili öngörüsü de bilinmektedir ve bunun bugün, iki kardeş ülke arasındaki ilişkilerde oynadığı manevi rol açıkça ortadadır.

Demem odur ki, Mustafa Kemal Paşa'yı sıkıştırılan iç si­ yasi gündemin dışına çıkararak bu yönleriyle de ele almak gerekmektedir. Bu, hem onu daha iyi anlayabilmek, hem de anlatabilmek için çok önemlidir. D Zanıan A zerbaycan 12.l/.2005

1 70

AZ0RBAYCAN YAZILARI

RUSYA, YENİDEN Mİ?

:TQ ölgemizde, Türkiye'nin yoğun iç gündemi ve odak­ 'J/,jJ !andığı Avrupa Birliği ile ilişkilerinden dolayı göz­

den kaçan ya da yeterince gündeme gelemeyen çok önemli ge­ lişmeler baş veriyor. Bunların en dikkat çekicilerinden biri ise, Rusya'nın etkin bir güç olarak yeniden sivrilmeye başlamasıdır.

Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra onun yerine alelacele kurulan Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT)'nin yeterince fonksiyonel olamayacağı anlaşılınca, Rusya'nın Avrasya'daki eski şaşaalı günlerine bir daha geri dönemeyeceği değerlendir­ meleri yapılmıştı. Ancak, geçen zaman ve Putin liderliğindeki Rusya'nın izlediği sabırlı siyaset tablonun yeniden eskiye dö­ nebileceği sinyalleri vermeye başladı.

Rusya'nın geçen zaman içerisindeki en önemli kazancının cari stratejik gücünü ve partnerlerini iyi seçmesi olduğu görül­ mektedir. Bu bağlamda, en önemli dış politika adımı, özellikle l 950'1erin ikinci yarısından itibaren gerilemeye başlayan, hatta çeşitli sınır ihtilaflanyla çatışma noktasına gelen Çin ile olan ilişkilerini düzeltme çabalan oldu. Bunda, Rusya'nın artık Çin'­ in uluslar arası bir aktör olma potansiyelini iyi okuması ve onun­ la çatışmaktansa, gücünden yararlanma politikasını benimse­ mesinin etkisi göz ardı edilemez. Bu işbirliğinin zirve noktası ise Şanghay İşbirliği Teşkilatı oldu. Başlangıçta Rusya, Çin ve üç Orta Asya ülkesi (Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan)'ın katılımıyla kurulan bu örgüt, kısa bir müddet sonra Özbekis­ tan'ı da bünyesine katmayı başardı. Bugün ise gözlemci sıfatıy­ la Moğolistan'dan İran'a ve Hindistan'a kadar geniş bir alanda 1 71

AZ0RBAYCAN YAZILARI =-�

hüsnü kabul gönnüş vaziyettedir. Başlangıçta, Şanghay İşbir­ liği Teşkilatı ile ilgili yorumlarda, bu yolla Rusya'nın Çin'in gölgesinde kalmaya razı olduğu iddialan seslendiriliyordu. Bu­ gün ise, Rusya'nın bu yolla, Çin ile işbirliğinin yollannı açma­ nın yanında, Çin'in tarihi Batı'ya açılma stratejisinin bir parçası olan Orta Asya'ya nüfuz kunna mücadelesine taraf olmayı ve bu coğrafyalara yayılmasına "barışçıl bir engel" meydana ge­ tinneyi amaçladığı görülmektedir.

Rusya uyguladığı çok yönlü politika yoluyla, Avrupa Bir­ liği, özellikle Almanya ile de sıcak ilişkiler kunnayı başara­ bilmiştir. Böylece, Batı ile olan ilişkilerinde bir denge unsuru, çatışmayı sertleştinneyi önleyen bir koridor oluşturan Rusya, Türkiye'nin içinde bulunduğu haleti ruhiyeyi de iyi değerlen­ direrek, güney yönünde de belli bir açılım sağlamış oldu.

Diğer yandan Rusya, Ukrayna'dan Gürcistan'a geniş bir bölgede, "ıııruııcu devrimlerle" siyasal etkinliğine veda etmiş görünüyordu. Ancak bu ülkelerde geçen zaman içerisinde hal­ kın olağanüstü bir beklentiye sokulduğu demokrasi, müreffeh hayat, yolsuzlukların olmadığı bir ülke hayalleri kırılmaya baş­ layınca, Rusya ile ilişkiler yeniden konuşulmaya başlandı. Çün­ kü, bu coğrafya üzerinde etkili olan iki önemli husus unutul­ muştu. Birincisi, ekonomik olarak hala Rusya ile bağlarının de­ vam etmesi, ikincisi ise, on yıllar süren Rus yönetiminin geride bıraktığı ve hala güçlü olan "entelektüel ve siyasi diaspora"nın varlığı.

Nihayet, Rusya fırsatı iyi değerlendirerek, Andican olay­ larından sonra, Batı ile olan ilişkileri gerginleşen ve Amerikan üslerini ülkesinden çıkanna kararı alan Özbekistan'la ilişkile­ rini yeniden güçlendinne imkanı elde etti ve böylece Orta As­ ya'nın kalbine yeniden nüfuz etmenin kanallarını açmış oldu.

Elbette, bütün bunlar her şeyin olup bittiği, tamamlandığı anlamına gelmemektedir. Ancak, Rusya'nın Sovyet sonrası 1 72

AZ8RBAYCAN YAZILARI �<=

düştüğü durumdan hızla kurtulmaya başladığını göstermesi açısından önemlidir. Burada şüphesiz gelişmelere en çok dik­ kat etmesi gereken ülkelerden birinin Türkiye olduğu unutulma­ malıdır. O Zaman Azerbaycan, 26. J 1.2005

1 73

AZ0RBAYCAN YAZILARI =-,e:.

YENİ DÜNYA DÜZENİ VE UKRAYNA FAKTÖRÜ

7Q ilindiği gibi, Ukrayna Avrasya coğrafyasının önem­ '!lfJ li ülkelerinden birisidir. Konumu ve insan unsuru

itibariyle Avrupa ve Rusya arasında nüfuz mücadelelerinin ve güç denemelerinin bir barometresi işlevi görmektedir.

Bir Osmanlı hakimiyeti dönemi de yaşayan, daha sonra Rus Çarlığı ve ardından Sovyetler Birliği'nin kontrolü altına gi­ ren Ukrayna, gönül olarak Rusya'da uzak olmasına rağmen, uluslar arası reel politiğin bir sonucu olarak, sanki hep bu ülke­ nin terkibinde farz edilmiştir. Bu zan, gerek tarihi hakikatler, gerekse beşeri yapıya uygun değildir. Ancak, uluslar arası alan­ da, uzun zaman muhafaza edilmiş, "arka bahçeler" politikaları yüzünden böyle bir imaj hakikat kisvesine bürünmüştür.

Ukrayna artık bağımsız bir devlettir ve bölgesel bir aktör haline gelebilmek için günden güne daha çok mesafe kat et­ mektedir. Diğer yandan, geçen yıl gerçekleşen iktidar değişi­ minden sonra, Rusya ile olan siyasal ilişkilerinde belli bir soğu­ ma meydana gelmiştir. Bunun Avrasya bölgesinde önemli ya­ pısal değişmelere kapı açacağını iyi gören üçüncü devletler, Uk­ rayna'daki yaşanmakta olan süreci kendi lehlerine çevirebilme uğruna yoğun bir mücadeleye girişmişlerdir.

Bu arada, Bağımsız Devletler Topluluğu'na üye olan Uk­ rayna da, Rus nüfuz sahasından çıkabilmek için farklı bölgesel işbirliklerine de önderlik etme çabasına girişmiştir. Bu, bir an­ lamda, İkinci Dünya Savaşı sonrası Türkiye'nin Sovyet geniş­ lemesini önleyebilmek için İslam ülkeleri arasında oynadığına 1 74

AZ9RBAYCAN YAZILARI

�·

benzer bir role benzemektedir. Hatırlanacağı üzere, o dönemde Bağdat Paktı, CENTO gibi bölgesel ittifaklarda Türkiye ön planda hareket ediyordu. Aynı durum, bugün için, postsovyet alanda Ukrayna tarafından oynanmaktadır.

Nitekim, önce GUUAM olarak adlandırılan ve Özbekis­ tan'dan Azerbaycan'a uzanan bir coğrafyada, Batı değerlerine daha yatkın bir bölgesel işbirliği örgütü kurulmasına öncülük eden Ukrayna, Özbekistan'ın birlikten ayrılması ve örgütün zayıflaması üzerine, başka ittifak arayışlarına girişmiştir. Yine, bunun bir argümanı olarak, Ukrayna'nın postsovyet alanda de­ mokrasi önderliği rolüne soyunduğu dikkat çekmektedir. Uk­ rayna sanki, gerçekleştirdiği "turuncu devrim"den sonra, kendi içerisindeki demokrasi sorunlarını tam anlamıyla çözebilmiş gibi, bölgesel demokrasi hareketlerinin taşıyıcı ülkesi ve hami­ si gibi takdim edilmeye başlamıştır. Yine, son günlerde basına yansıdığı gibi, Ukrayna'nın NATO'ya üyeliği tartışılmakta, Uk­ rayna'da bir araya gelen Avrupalı liderler Ukrayna'yı "pazar ekonomisi"ne uygun ülke ilan etmektedirler. Bunun da, yeni­ den şekillenmekte olan uluslar arası kutuplaşmanın Avrasya iz­ düşümünde, Batı yanlısı politikalar lehine bir durum meydana getinne amacına yönelik olduğu açıktır.

Tabii ki, Rusya Ukrayna'dan kolay kolay vazgeçmeyecek­ tir. Bunun belli bir gerginlik oluştunnası da kaçınılmazdır. Ni­ tekim, Rusya Varşova Paktı benzeri yeni bir askeri ittifak için zemin yoklamaktadır. Bunlar da gösteriyor ki, önümüzdeki dö­ nemde Ukrayna dikkatlice izlenmelidir. O Zaman Azerbaycan, 03. 12.2005

1 75

AZaRBAYCAN YAZILARI

IRAK SEÇİMLERİ

7(., itle imha silahlarına sahip olduğu ve "El Kaide"yi JA.. destekleyerek uluslar arası terörü beslediği iddiasıy­ la işgal edilen lrak'ta, gerçeklerin her gün biraz daha açığa çık­ masıyla birlikte, mcşruiyet problemi de artıyor. Bugün, işgal öncesi öne sürülen iddialardan ABD'nin elinde yalnızca, Orta­ doğu'ya demokrasi geıinne "koz"u kalmış durumdadır. Buna bağlı olarak, ABD'nin işgal söylemi de ciddi bir değişime uğ­ ramış ve başkalaşmış; "demokrasi getinnek" görünümlü olmuş­ tur. İşte. lrak'taki anayasa referandumundan sonra, genel se­ çimlerin yapılmasının temelinde bu telaşın etkisi yatmaktadır.

Bilindiği gibi seçimler, bugün en ideal yönetim biçimi ola­ rak kabul edilen temsili demokrasinin en başta gelen rüknüdür.

Demokrasilerde vatandaşlar, seçimlerde ortaya koydukları irade ve bu yolla oluşturulan zımni bir sözleşme ile, haklarını seçtik­ leri vekillerine devrederler. Yapılan periyodik seçimler, aynı zamanda iktidarların halkın bu iradesinden uzaklaşmamaları ile ilgili bir oto-kontrol sağlar ve idare edenlerin "asıl"lara karşı he­ sap verebilirliği mekanizmasını temin eder. Bunun için seçim­ lerin şeffaf, demokratik kurallara uygun ve halkın iradesini en iyi şekilde yansıtacak şekilde yapılması esastır.

Bakalım, büyük iddialarla dünya kamu oyuna yansıtılan Irak seçimleri bu genel kurala ne ölçüde yaklaşabilecek? Ama baştan, hemen şu hususu da vurgulamak gerekir ki, daha şimdi­ den, özellikle Kerkük ve civanndan seçimlerde ciddi usulsüz­ lük ve baskı yapıldığı itirazlan yükselmeye başlamıştır. Bu dik­ kate alırırnası gereken bir husustur. Anlaşılıyor ki, Irak seçim1 76

AZ8RBAYCAN YAZILARI

lerinin demokratik ve şeffaflığı konusunda en ciddi gösterge­ lerden birisi, seçimlerin barometresi, Kerkük olacaktır. Burada yol verilen ve göz yumulan usulsüzlükler, seçimlerin genel ola­ rak meşruiyetini etkileyecek, tartışmaya açacak ve uzun vadede ciddi istikrarsızlıklara zemin hazırlayacaktır.

Türkiye ise seçimler öncesi, önemli bir inisiyatifi hayata geçirdi. Dışişleri Bakanı Abdullah Gül'ün, anayasa referandu­ munu boykot eden Sünni liderleri Türkiye'de bir araya getire­ rek genel seçimlere katılmaya ikna etmesi önemli bir diplo­ matik başarı oldu. Türkiye bununla da kalmadı, ABD ile lrak'ın yönetiminde söz sahibi diğer unsurlarla da temasa geçerek, ara­ da bulunan güven meselesinin de ortadan kaldırılmasına mu­ vaffak oldu. Nitekim ABD Başkanı George Bush ve AB yö­ netimi başta olmak üzere bir çok kesimden yükselen mutluluk nidalanna sebep olan Irak seçimlerindeki beklenenin üzerin­ deki yüksek katılım oranı da, Türkiye'nin bu çabalarının bir ürününden başka bir şey değildir, aslında.

Diğer taraftan, bu yüksek katılım oranı da gösteriyor ki, Irak insanı sandığın bir çözüm yolu olabileceğine inanmıştır.

Bu da, seçimlerin şaibeden uzak olması mecburiyetini daha da arttırıyor. Çünkü, bu iyi niyete rağmen, seçimler bir çözüm yolu olmaz, şu anda işgalcilerle işbirliği halinde hareket eden hakim güçlerin çıkarlarına hizmet eder bir hale getirilirse, bu, Ortadoğu'daki demokrasi denemelerinin ebedi çöküşü olacak­ tır. Bugün için insanlığın en iyi yönetim biçimi olarak görülen bu sistem Ortadoğu insanı için ''Batı şeytanının bir oyunu" ola­ rak kalmaya devam edecektir. Burada da görev yine, hamuru kendince yoğurmaya karar veren, ama una su koyduktan sonra ne pişireceği konusunda şaşkınlığa düşenlere kalıyor. O Zaman Azerbaycan, 1 7. 12.2005

1 77

AZ0RBAYCAN YAZILARI

1 4 YIL SONRA BDT

� eride bıraktığımız hafta içinde Bağımsız Devletler 14. kuruluş yıldönümü ıamam­ landı. Sovyetler Birliği'nin dağılmasından hemen sonra kurulan ve Rusya'nın bu coğrafyalardaki etki alanını kaybetmeme te­ şebbüsü olarak değerlendirilen BDT, bugün, öngörülen gücün­ den çok uzak bir görünüme sahip.

Aslında, Baltık ülkeleri hariç, tüm eski Sovyet cumhuri­ yetleri bu yapının içinde yer alıyor. Şu anda 12 üyesi var. Or­ ganizasyon yapısına bakıldığında, bir konfederatif yönetim tasarlandığı görülüyor. Devlet Başkanları Konseyi, Parlamen­ tolar Arası Asamblesi mevcut. Yine dışişleri bakanlarından olu­ şan bir konseyle ortak dış siyaset konsepti oluşturma imkanına sahip. Bu siyasal çatı, İktisadi Konsey, Devletlerarası Banka, Devletlerarası İstatistik Komitesi gibi ekonomik; Savunma Ba­ kanları Konseyi, Sınır Muhafaza Komutanları Konseyi, Anti­ ıerör Merkezi gibi askeri ortaklıklarla da destekleniyor.

Yine Avrasya Ekonomik Topluluğu (2000), Ortak Ekono­ mik Alan (2003) gibi önemli iktisadi birlikler de hayata geçi­ rilmiştir. Bu anlamda, kendi aralarındaki ticarette önemli güm­ rük avantajları da bulunmaktadır. Aynı durum nüfusun serbest dolaşımı konusunda da mevcuttur. Bütün bunlar, zaten Sovyet­ ler Birliği döneminde uygulanan politika sonucu ile birbirlerine muhtaç bir ekonomik sistem oluşturulan ve hala o yapının sı­ kıntılarını atlatamayan ülkelerin ticaret yönelimlerini ve nüfus akışkanlıklannı da etkilemektedir. Ayrıca tüm BDT ülkelerin­ de "Rus dillilik" hala geçerliliğini sürdürmekte, resmi ortamlar-

W Topluluğu (BDT)'nin

1 78

AZaRBAYCAN YAZILARI

da bile, ulusal dillerin yerini kolaylık.la Rusça alabilmektedir.

Hatta, ilginç bir şekilde, ülkenin ana dilinde yayın yapan resmi yayın kanallan bile Rusça konuşmaları tercüme etmeden doğ­ rudan verebilmekte; resmi yetkililer kamuya açık toplantılarda ve beyanatlarda, hiç tereddüt etmeden Rus dilini kullanabil­ mektedirler.

Peki ama, bütün bu verilere rağmen BDT neden hala tar­ tışma konusudur ve her geçen gün dağılmasından daha fazla söz edilmektedir?

Kuşkusuz buna verilebilecek en iyi cevap, BDT'nin aslın­ da yeni bir birlik kum1ak değil, Sovyetler Birliği'nin çöküşünün etkisini azaltabilmek ve birlikten kopan ülkeler arasında oluşa­ bilecek sorunları asgariye indirebilmek amacıyla teşekkül etti­ rildiğidir.

Aslında bu konu, daha Sovyetler Birliği dağılmadan gün­ deme gelmiş ve artık Rusya'nın üzerinde bir yük olarak görül­ meye başlanan diğer ülkelerin, nasıl aradaki ilişkiler ve uzun vadeli kontrol imkanları ortadan kaldırılmadan bünye dışına çıkarılabileceği düşünülmeye başlanmıştı. Buradaki amaç, ar­ tık kağıttan bir kaplan haline gelmiş olan SSCB'nin dağıtılarak, merkez ülke Rusya'nın üzerindeki ekonomik ve siyasi baskıları hafifletmek, ancak sahip olunan nüfuzu da kaybetmeden yeni bir yapılanmaya gidebilmekti. Bir anlamda 1 9. yüzyılın "Bis­ mark" siyasetinin modem bir versiyonunu ortaya koyulacaktı.

Görülen o ki Rusya, "arka bahçeleri" olarak düşündüğü yerlerden kolay vaz geçmek niyetinde değildir. "Batı tam" bir yol izleyerek, ülkeleri sınırları içinde tutmakla onların üzerinde nüfuzunu devam ettirmeye çalışmaktadır. O Zaınan Azerbaycan, 24. 11.2005

1 79

AZ8RBAYCAN YAZILARI

RUSYA - UKRAYNA DOGAL GAZ KRİZİ

7Q ir yıl daha geride kaldı. Beşeriyet kendi geçmişine '1JiJ 365 gün daha ekledi ve 2005, arkasında tarihe mal­

zeme olacak bir çok şey bırakıp sona erdi. Şairin deyimiyle, "geldi. geçti".

Dünyanın pek çok yerinde artık törensel bir hal alan ve kapitalist ekonomik düzenin "Hırist�vaıı/ığı ıicari/eşıirdiği" yıl­ başı kutlamalarının şatafatı arasında, yaşanan bir hadiseye bir­ den bütün dünya dikkat kesildi. Rusya, ücretini yükseltmeye yanaşmadığı gerekçesiyle Ukrayna'ya verdiği gazı kesme ka­ rarı almıştı. Bu karar, bölgesel bir olaymış gibi gözükmesine rağmen, birden boyut değiştirdi ve uluslar arası nitelik kazandı.

Peki niçin böyle oldu? Öncelikle, Rusya'nın Ukrayna'ya verdiği gazı kesmesinin yalnızca ekonomik nitelikte olmadığı, hatta bariz bir siyasi yön taşıdığı gerçeğidir. Bilindiği gibi, Ukrayna ile Rusya arasında uzun süredir ciddi bir siyasi kriz alttan alta devam etmektedir.

Burada sahip olduğu nüfuzu kaybeden Rusya, Karadeniz yö­ nünden de çevrelenme endişesine düştü. Ukrayna'nın başka safta olması, aynı zamanda, Rusya'nın yeniden dünya gücü ola­ bilmesi yolunda da ciddi bir engel demekti. Bu sebeple, Batıya yakınlaşan bu ülkenin yeniden kazanılması gerekmekteydi. Rus­ ya bu sebeple, Yuşçenko iktidarının başarısız olmasını iste­ mekte ve bu amaçla her fırsattan yararlanmaktadır.

Bugünkü Ukrayna yönetiminin ise, en büyük handikabı ekonomik sıkıntıları aşamamasıdır. Turuncu devrime büyük des­ tek vermiş olan halk, günlük hayatın getirdiği zorluklarla be1 ao

AZ0RBAYCAN YAZILARI

raber artık memnuniyetsizliklerini açıkça ifade etmeye baş­ lamışlardır. Bu anlamda, yaşanan ekonomik zorlukları, Rusya ile ilişkilerin bozulmasına bağlayanların sayısı da günden güne artmaktadır. Diğer yandan son zamanlarda eski nüfuz alanında Rusya'nın ciddi bir yeniden kazanım sürecine girdiği görül­ mektedir. İşte Rusya, böyle bir atmosferde Ukrayna'ya da diz çöktüreceğine inandığı bir hamle yaptı. Eğer Ukrayna yeni do­ ğalgaz fiyatını kabul ederse, bütçesine kaldıramayacağı bir yük binecek, şayet kabul etmezse, bu çetin kış günlerinde gazın ke­ silmesi ile birlikte halkın iktidara karşı hoşnutsuzluğu artacak ve Ukrayna yönetimi güç kaybedecekti. Ancak, bugün gelinen duruma bakılınca, Rusya yönetiminin bazı önemli parametre­ leri doğru okuyamamış olduğu görülmektedir Öncelikle, Ukrayna'nın gazının kesilmesinin, diğer Avru­ pa ülkelerini de etkileyeceği ve kendi kamu oylarına karşı son derece hassas olan bu ülkelerin gelişmelere sessiz kalamayaca­ ğını yeterince öngörmemiş olduğu gerçeğidir. Gerçi Rusya, Avnıpa'ya verdiği gazda azalma olmadığını ileri sürüyor ama fark etmez. Çünkü, Rusya Ukrayna'yı enerji hatlarının dağıldı­ ğı bir koridor haline getirmişti ve bu ülke akıllıca bir yöntemle bu reel durumdan istifade etti. İkinci olarak, Batının Ukrayna'yı hemen gözden çıkara­ mayacağını doğru hesaplayamadı. Avrupa, artık Ukrayna'yı kendi hayat sahası içine almıştı ve kolayca bırakmak niyetinde değildi. Rusya'nın bu hareketinin kendine yapılmış gibi algı­ lanabileceği de belliydi. Bu sebeple, Ukrayna'yı yalnız bıra­ kamazdı. Nitekim gelinen son durumda AB'nin baskısının önemli rol oynadığı görülmektedir. Bu ise aynı zamanda Uk­ raynalıların Batı'ya olan güvenlerini arttırmış ve meyillerinin güçlenmesine yol açmıştır Ve nihayet, Rusya bu davranışıyla, bir "tüccar" olarak da ciddi bir güven kaybına uğramıştır. Artık uluslar arası toplum 1 81

AZ0RBAYCAN YAZILARI

nazarında Rusya, elindeki imkanları siyasi amaçları için kul­ lanmaya açık bir devlettir. Nitekim AB şimdiden, Rusya ener­ jisine bağlılığı azaltmak için alternatifler üzerinde konuşmaya başlamıştır. Tabii, bütün bunların, faaliyete geçmesi sabırsız­ lıkla beklenen BTC hattının önemini ve stratejik mevkiini art­ tıran bir gelişme olacağı da açıktır. O Zaman Aıerbayca11, 07.01.2006

1 82

AZ0RBAYCAN YAZILARI =<=

IRAK'TA OLANLAR ABD'Yİ NİÇİN DURDURAMIYOR?

:If rak'ta direnişin ABD'ye her gün daha fazla kayıp ver­ ;JJ dirdiği artık herkesin malumu haline geldi. Ekranlar­ da, gazete sayfalarında gün geçmiyor ki buna ait bir haber gör­ meyelim, bir olaya rastlamayalım. Hakikaten, yapılan onca kanlı baskınlara, adam öldünnelere, şehirlerin ablukaya alınma operasyonlarına rağmen, Irak'ta henüz işgalciler kendi otori­ telerini kurulabilmiş değil. Buna paralel olarak da, gitgide artan bir dozda, ABD'nin Irak'tan çekilme niyetinde olduğu söylen­ tileri ortalığa yayılıyor. Bu da yerli işbirlikçilerine rağmen ABD'nin, Irak'ta başarısız olduğu/olacağı şeklinde bir kanaatin oluşmasına yol açıyor.

Peki, Irak'ta böylesi bir manzara karşısında olduğu düşü­ nülen ABD, niçin kendisine daha büyük bir direniş gösterebile­ cek olan İran'a, hatta Hariri suikastını bahane ederek Suriye'ye karşı askeri operasyon seçeneklerini sürekli gündemde tutuyor ve neden "savaş" kelimesini dilinden düşünnüyor? Bu sorular zihinlerde, görünen manzaranın dışında bilinemeyen başka durumların olabileceği izlenimi uyandırıyor.

Bunların birincisi, ABD'nin Jrak'taki direnişle ilgili bil­ gileri, kasten abartarak dünyaya yayıyor olabileceğidir. Böy­ lece, orada uyguladığı insanlık dışı askeri yöntemlerin meyda­ na getireceği beşeri öfkenin önüne geçmeye, Vietnam'da ger­ çekleştirilen vahşet tablolarının yeniden canlanarak kendi ka­ mu oyunda bile infial meydana gelmesinin karşısını almaya ça­ lışıyor. Yani "bakın, biz sadece bize karşı silah çekenlere kar1 83

AZ0RBAYCAN YAZILARI

şılık veriyoruz. Biz askeri operasyonları yapmazsak ya da ba­ rışçı/ bir yol izlersek oıılarla başa çıkamayız" mantığını ileri

sürerek kendi yapıık.lannı meşrulaştınnaya çalışıyorlar. Diğer yandan bu suretle, ABD'nin politikalarına muhalif olanlarda bile, "lrak'la bile başa çıkamıyor, mesela İran'a saldırsın da bo­ yunun ölçüsünü alsın" gibi bir düşünceye yol açıyor ve diğer devletlere karşı yapılabilecek saldırılara karşı hisleri törpülüyor olabilir. Çünkü, özellikle iletişim araçlarının yaygınlaşması ile birlikte, dezcnfonnasyonun ne kadar yaygınlaştığı malumdur.

Yaşanan öyle durumlar vardır ki, devletler kendilerini o anda zayıf göstererek, asıl maksatlarına nail olmuşlardır.

Diğer yandan, ABD'nin lrak'ta yaptıkları, paradoksal bir şekilde İran'ın bu ülke üzerindeki nüfuzunu arttırıcı gelişmelere yol açıyor ve bölgede güçlendiriyor. Bu ise, ABD'nin düşün­ düğü Büyük Ortadoğu Projcsi'nin sekteye uğraması anlamına geliyor. Halbuki, ister medeniyetler çatışması ekseninden, ister dünya enerji havzalarını kontrol edebilme stratejisi açısından değerlendirilsin, bu projenin reelleşmesi ABD açısından büyük önem taşıyor. Bu havzada gerekli kontrol alanları oluşturula­ mazsa, dünyayı kontrol edebilme mekanizmaları daralacak; bu ise rakip güçlerin yükselmesini kolaylaştıracak; güçler denge­ lenince de buralarda rahat hareket edebilme imkanları ortadan kalkacaktır. Diğer yandan ABD'nin her şeye rağmen, neredeyse ebedi hamiliğini üstlendiği İsrail'in durumu da zora girecektir.

Bunun için dünya kamu oyu, lrak'taki direnişin ABD'yi dize getirebileceğini düşünürken, bu ülke hedef büyütmekte ve İran'a saldırma planlan yapmaktadır. Bu durum ise bir başka yönden, aslında ABD'nin Irak'ta istediğini elde ettiğini göster­ mektedir. Bu sebeple artık ikinci aşamaya geçmeye karar ver­ miştir. Bakalım gelecek günler neyi gösterecek! O Zaman Azerbaycan, 14.01.2006

1 84

AZ0RBAYCAN YAZILARI

NAZARBAYEVLİ YENİ BİR DÖNEM

4 Aralık 200S'te gerçekleştirilen ve beklendiği gibi, Cum­

hurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, oyların kahir ek­ seriyetini (% 9 1 ) alarak 7 yıl için yeniden seçildiği seçimlerden sonra, 1 1 Ocak 2006 günü yemin ederek 3. dönem görevine başladı. Yemin etme töreninin en dikkat çekici yönü, Rusya li­ deri Putin'in de katılmasıydı. Bu, Rusya'nın Kazakistan'a ver­ diği tarihi önemin bir göstergesi olmasının yanı sıra, burada sü­ ren nüfuz mücadelesinde kendilerinin ne kadar var olduklarını ortaya koymaya yönelik bir bayrak gösterme olarak da değer­ lendirilmelidir.

Rusya'nın yanı sıra törene Ukrayna, Azerbaycan, Özbe­ kistan, Gürcistan ve Afganistan devlet başkanları ya da başba­ kanlar düzeyinde katılırken, Türkiye'yi hükümetin ikinci adamı olan Dışişleri Bakanı -ve Başbakan Yardımcısı Abdullah Gül temsil etti. Kazakistan Devlet Başkanının yemin etme törenine katılan üst düzey siyasilerin durumuna bakıldığında, Nazarba­ yev'in iktidarda bulunduğu 14 yıl içerisinde hangi dengeleri kurduğu ve ülkeyi nasıl bir uluslar arası ilişkiler perspektifiyle yönettiğini görmek mümkün olur. Bir tarafta, yüzyıllardır ken­ dine vassal olmaya çalışan Rusya, bir taraftan Bağımsız Dev­ letler Topluluğu (BDT) içerisinde ABD ve AB'nin temsilcileri addedilebilecek'Ukrayna ve Gürcistan, aynı zamanda Orta As­ ya denilen coğrafyanın tarihi ve stratejik merkezi konumundaki Özbekistan ile Orta Asya'nın güney kısmını oluşturan ve bu coğ­ rafyaya açılma kapısı olan Afganistan. Ve nihayet, Kazakis­ tan'la tarihi ve kültürel kardeşlik bağlarına sahip olan Türkiye.

1 85

AZ8RBAYCAN YAZILARI

Bu tablo, Kazakistan Devlet Başkanının bağımsızlık sonrası yürüttüğü dış politik dengelerdeki başarısına işaret etmekle bir­ likte, bu kardeş ülkenin karşı karşıya bulunduğu dış politika parametrelerinin karmaşıklık ve zorluğunu da göstermektedir.

Nazarbayev, seçim sonuçları belli olduktan sonra yaptığı konuşmada, kazandığı başarıyı, geride bıraktığı 14 yıllık icraa­ tının halk tarafından onaylanması ve gelecek 7 yıl için bu pro­ gramların yürütülmesine destek vermesi olarak yorumladı. Ve bu yeni görev süresi içerisinde, Kazakistan'ı dünyanın en geliş­ miş 50 ülkesi arasına yükseltmenin temel hedeflerinden biri olduğunu ilan etti. Halkın refah seviyesini yükseltmek için de hayata geçirmek istediği hedefleri açıkladı.

Ancak, Nazarbayev'in en dikkat çekici ifadelerinden biri­ si, geçen yıl başlarında ilan ettiği "Orta Asya Ekonomik Birli­ ği" projesi konusunda sorulan bir soruya verdiği cevaptı. Bu­ nunla ilgili taslak çerçeve metni hazırlattığını ve ilgili ülke dev­ let başkanlarına gönderdiğini açıklayan Nazarbayev, en kısa zamanda bu ülkeleri tek tek ziyaret edeceğini ve proje hakkın­ daki düşüncelerini, bire bir görüşmeler yoluyla muhataplarına aktaracağının altını çizdi. Bir başka dikkate değer ifadesi de, Kazak halkının Türk menşei üzerine yaptığı vurguydu.

Nazarbayev'in bu ifadeleri, Orta Asya'nın geleceği açısın­ dan son derece önem arzeden düşüncelerdir. Hakikaten, on yıl­ lar boyu Rus işgali altında kalan ve bu dönemde gerek nüfus gerekse sosyal hayat açısından gerileyen bu coğrafya insanının, oynanan büyük oyunlar karşısında ayakta kalabilmesi için bir­ birleriyle dayanışmaya ve ortak hareket etmeye ihtiyaçları var­ dır. Aksi takdirde, güçler mücadelesinin ortasında yeniden post­ modem sömürge haline düşebilirler. Burada elbette, Türki­ yc'nin de bakışlarını sahih bir gözlükle atayurduna çevirmesi ve gelişmelere bigane kalmaması büyük önem taşımaktadır. O Zaıııaır Azerbaycaır, 21.01.2006 1 86

AZ8RBA YCAN YAZILARI =-=

YENİ SİYASET FAKTÖRÜ OLARAK DOÔAL GAZ

lfl ılbaşında Rusya'nın Ukrayna'ya verdiği doğal gazın � fiyatını fahiş bir rakama yükseltmesi ile başlayan çal­

kalanma hala devam ediyor. Geçen hafta sonu, Gürcistan'a gaz taşıyan hatta meydana gelen patlama sonucu bu ülkenin, kara kışta temel ısınma aracı olan gazdan mahrum kalması ve son olarak da, İran'ın Türkiye'ye vermekte olduğu gazın hacmini ciddi oranda düşürmesi bu konunun yeniden gündeme otur­ masına yol açtı. Beraberinde de, "acaba doğal gaz sahibi iil­ keler kendi dış poliıika parameıreleri doğrıılııısunda doğal ga­ zı siyasi bir argüman olarak mı kııllaıımaya başladı" tartışma­

lan yeniden yoğunlaştı.

Bu konuda, en keskin çıkışı Gürcistan Cumhurbaşkanı Mi­ hail Saakaşvili yaptı ve ülkesine gaz taşıyan hana meydana ge­ len patlamayı Rusya'nın bir sabotajı olarak değerlendirdi. Saa­ kaşvili'ye göre, Rus yetkililer daha önceden, Gürcistan'a gelen enerji ve doğalgazı kesebilecekleri veya hatlarda meydana ge­ lecek patlama ile kesilebileceği; böylece Gürcistan halkının so­ ğukta kalabileceği tehdidi ile kendilerini korkutmaya çalışmıştı.

Gerçi, Azerbaycan bir komşuluk numunesi olarak, hemen Gürcistan'ın yardımına koştu ve bu ülkeye doğal gaz vermeye başladı. Rus Gazprom şirketi de Gürcistan'a verilmek üzere, Azerbaycan'a gönderdiği gazın hacmini arttıracağını açıkladı ama, bunlar zihinlerde oluşan soruları ortadan kaldıramadı. Rus­ ya'nın bu yolla, Ukrayna'dan sonra, kendisinden uzaklaşan Gür­ cistan'a da göz dağı verdiği yaygın bir kanaat olarak kaldı.

Bu kanaati pekiştiren bir başka gelişme de, 1 Ocak 2006 1 87

AZ8RBAYCAN YAZILARI

itibariyle, üç Kafkas ülkesinden Azerbaycan ve Gürcistan'a ve­ rilen gazın fiyatını 1 1 O dolara çıkaran Rusya'nın, Errnenistan'a ayncalık yaparak, Nisan ayına kadar eski fiyat üzerinden sat­ maya devam edeceğini açıklaması oldu. Bu karar tabii olarak, Rusya'nın kendisine yakın olan Errnenistan'a yaptığı bir jest şeklinde değerlendirildi. Çünkü, doğal gazın en çok tüketilece­ ği kış aylarında enerji fiyatlannın yükselmesi ekonomik olarak zaten zor durumda bulunan Koçaryan hükümetini iyice güç durumda bırakacaktı. Ancak, Ukrayna'da halkın hükümete kar­ şı tepkisinin artmasını amaçlayarak yükseltilen fiyat, Errnenis­ tan karşısında hükümeti korumak için tam tersi bir uygulamaya sahne oldu.

Bu arada, sürpriz bir gelişme de İran cephesinde yaşandı.

ABD'nin, nükleer çalışmalan bahane ederek işgal planlan yap­ tığı bu ülke, garip bir şekilde, Türkiye'ye verdiği gazın hacmini azalttı. Her ne kadar İran, bunun teknik sebeplere dayandığı açıklamalannı yapsa da, bu gelişme de hemen, İran'ın ABD'nin müttefiki Türkiye'ye karşı bir "dirsek göstermesi" mülahazala­ nna yol açtı.

Tabii bu yeni durum, geleceğini doğal gaza bağlamış ül­ keleri, bir yandan terk ettikleri eski enerji üretim metotlannı tekrar düşünmeye sevk ederken, bir yandan da özellikle Türki­ ye için bir türlü hayata geçiremediği nükleer enerji konusuna daha da ciddi eğilmeye yönlendirecektir. Ancak asıl öğretmesi gereken şu olmalıdır: Dışa bağımlılık. yalnızca alınan malın fiyatını ödeyip ödeyememekte sınırlı değildir. Aynı zamanda. dış poliıika sıraıejilerini de yakından ilgilendiren bir yönü vardır. O Zaman Azerbaycan, 28.01.2006

188

AZ0RBAYCAN YAZILARI

"KAN YADDAŞI"NI TAZELEMEK

� eçen hafta içerisinde Zaman Azerbaycan'da Azer­

� baycan'ın yeni Meclis Başkanı ile yapılan

ilgi çekici bir röportaj vardı. İlk resmi ziyaretini Türkiye'ye yapacağı açık­ lanan Meclis Başkanı Oktay Esedov'un. manşete de çekilen bir cümlesi vardı ki, hakikaten üzerinde uzun uzun durulması ge­ reken bir hususa vurgu yapıyordu: ''Azerbaycan ve Türkiye kan

yaddaşını tazelemelidir. " " Kan yaddaşı" tabiri, Azerbaycan Türkçesinin yaygınlaş­ tınlması gereken güzel tabirlerinden birisidir. "Kan yaddaşı", yani "milli hafıza".

Bizim unutkan bir millet olduğumuz düşüncesi yaygın bir kanaat halinde tekrarlanan bir sözdür. Gerçi bu, biraz da kin ve nefreti sevmeyen, diğer milletlere hoşgörü ile yaklaşan bir dün­ ya tefekkürüne sahip olmanın bir sonucu olarak da değerlen­ dirilebilir. Ancak, bunun zaman zaman tehlikeli bir atalet duy­ gusuna da yol açabildiği de görülmektedir. Öyle ki bazen milli hafıza anlaşılmaz şekilde zayıflamakta, milli menfaatlere zarar verir hale gelebilmektedir.

Bunun en canlı misali, Ermeni meselesinin bugün geldiği noktadır. 1 9. yüzyıldan itibaren gerek Türkiye, gerekse Azer­ baycan arazisinde Ermeni tedhişinin yol açtığı katliamlan beşeri hafızamızdan, kan yaddaşınuzdan çıkardığımız için, Ermeni söy­ lemleri, iddiaları bırakın yabancılan hatta bizim bazı insan­ lanmız için bile inandıncı olabilmekte; aynı insanlara bize ya­ pılanlar anlatıldığında ise abartıldığını ifade edebilmektedirler.

1 89

AZ0RBAYCAN YAZILARI

Benzer bir durum, Türkleri hemen her coğrafyada yok et­ meye çalışan ve bugün yaşanan meselelerin ana kaynağı olan "lıarici" etkenlerin unutulmasıdır. Örneğin, "millet-i sadıka" ola­ rak anılan Ennenileri, yüzyıllarca aynı mahallede yakın kom­ şuluk ilişkileri içinde yaşadığımız Rumları Türklere düşman haline getiren odaklar nelerdi, hangi dış güçlerdi? Neden, önce Osmanlı Türkiyesinde "gayrı Müslimler" ve hemen ardından da Cumhuriyet Türkiyesinde "gayrı Türkler" meselesi ortaya çıkarıldı. olayların bu boyuta gelmesine kimler destek oldu?

Bugün Türkiye'nin içinde ve yakın çevresinde yaşanan prob­ lemlerde hangi dış faktörlerin rolü vardır?

Buna benzer soruları, kardeş Azerbaycan için de sonnak mümkündür. Örneğin, Azerbaycan'ın bugün karşı karşıya bulunduğu en önemli mesele Ennenilerin tecavüzkar siyasetleri sonucunda topraklarının yaklaşık beşte birinin işgal altında olmasıdır. Pe­ ki. Kafkas coğrafyasında kayda değer bir Enneni nüfus yok­ ken, onları buralarda var eden güçler hangileridir? Tarihen bir Türk toprağı olan "İrevan/Revan" nasıl "Erivan" olmuştur? Er­ menistan, kuruluş yıllarındaki 9 bin km kareden, bugünkü 29 bin km karelik sınırlarına nasıl ulaşmıştır? l 980'lerin sonunda Türklerin bugünkü Ennenistan'dan kit­ lesel sürgünlerine kim göz yummuş, Dağlık Karabağ sorunu­ nun bugünkü hali almasına kimler sebep olmuştur? Önümüz­ deki günlerde "yad" edilecek olan Hocalı katliamının sorum­ lusu yalnız Enneniler midir? Ya da, göz önünde BM, Avrupa Konseyi gibi uluslararası kuruluşların kendi aldıkları kararlar dururken, Enneniler haksız mevkilerini savunma cesaretini kimlerden almaktadır? l 905'te, l 907'de, 3 1 Ocak 1 9 1 8'de, l 5 Mayıs 1 9 1 9'da, 1 922'de kimler terör yaratmışlardı; Bakü'de, İzmir'de, Erzu­ rum'da, Kuba'da, Saimbeyli'de, Zengezur'da, Kars'ta, Hocalı'da 1 90

AZ0RBAYCAN YAZILARI �-=

·

yani tüm Anadolu ve Azerbaycan coğrafyasında onbinlerce in­ sanı katledenler kimlerdi ve maksaılan neydi?

Devam ettikçe bu ve benzeri onlarca, yüzlerce soru sor­ mak mümkündür. Elbette, uluslararası münasebetlerde ebedi düş­ manlıklar olmaz. Bizim medeniyet tasavvurumuzda esas olan barıştır. Kin gütmemektir. Fakat bu, oyunu -yönetmen ya da figüran olarak fark etmez- oynayanları bilmek ve onlann yeni oyunlar oynamasına fırsat vermek, en azından hakikati ebedi­ yen unutmak anlamına gelmez. Bu manada, zaman zaman "kan yaddaş/arımızı" tazelememizin büyük önem taşıdığı açıktır. O Zaman Azerbaycan, 04.02.2006

191

AZ0RBA YCAN YAZILARI

BATi VE RUSYA (Karikatür Krizinin Gösterdiği Yeni Uluslararası Ayrışma)

JQ eygamberimize yönelik olarak, Danimarka'nın "Jyl­ � land-Posten" gazetesinde yayınlanan tahkir dolu ka­

rikatür olayı, uluslararası ilişkiler literatürüne geçecek bir gö­ rünüm aldı. Olaylar yatıştıktan sonra, bununla ilgili ciddi bi­ limsel çalışmalar da ortaya konulacaktır.

Durumun bu seviyeye gelmesinde Danimarka devletinin, o bildik oryantalist tavırla, İslam'ın Peygamberi'ne yapılan bir hakareti küçümsemesi ve bunu düşünce özgürlüğü kılıfı ardına gizlemeye çalışmasının büyük ve tetikleyici rolü olduğu artık bilinen bir gerçek. Tabii bu noktada, onca tepki toplamasına ve ciddi tartışmalara yol açmasına rağmen, bu küstah karikatür­ lerin aradan üç ay geçtikten sonra bir Norveç gazetesinde tekrar yayınlanması ve hemen akabinde diğer Avrupa ülkelerinin ga­ zetelerinin de, "dayanışma" adı altında, bu kervana katılmala­ rının da ciddi rolü oldu. Bu safhadan sonra, Müslümanların da sabrı taştı ve olanları kendi varlıklarına bir tehdit olarak görme­ ye müsait bir iklim ortaya çıkardı. Bırakın, "dindar" tabir edi­ len Müslümanları, kendilerini İslam dairesi içinde gören her­ kes, infiale sürüklendi. Bu konuda, "Milliyet Gazeıest nde ya­ pılan röportajda "Penguen Dergisı"' editörü Bahadır Barutel'in sözleri çok dikkat çekicidir. İslami konulara çok duyarlı ol­ mayan derginin, aynı zamanda karikatürist de olan editörü şöy­ le diyordu: "Bu son olay karşısında biz bile kendimizi birazcık daha Müslüman hisseıtik. " (Meral Tamer, "Karikatüre Yanıt Karikatürle", 6 Şubat 2006.) '

1 92

AZ0RBAVCAN VAZILARI

Diğer yandan, neredeyse kendini "Müslüman" tanımlama­ sı içinde gören herkesi galeyana sürükleyen bu kriz global bir hal alınca, uluslararası aktörler de mevcut durumdan istifadeye yönelik politikalar ortaya koymaya başladılar.

Bunun en tipik örneği Anglo-Sakson dünyaca sergilendi.

Uzun bir geçmişe sahip sömürgecilik tecrübeleriyle, Müslü­ manlann haleti ruhiyesini tanıma imkanı bulan Anglo-Sakson dünyanın iki temsilcisi ABD ve İngiltere, ilk karikatür sonrası ortaya koymadıklan tepkilerini, Müslüman dünya ayağa kalk­ maya başlayınca koyma gereği duydular ve bu krizden büyük yara alan Avrupa imajından kendilerini sıyınna telaşına düş­ tüler. Özellikle ABD, Türk basınında da sık sık yer verilen, önemli önemsiz 'lıeşitli uzmanlannın açıklamalarıyla, kendisini Müslümanlann değerlerine saygılı bir devlet ve toplum olarak göstenneye çalıştı. Kabul etmek gerekir ki, Anglo-Sakson dün­ yanın basın organları da gösterdikleri sağduyuyla siyaset adam­ larının işlerini kolaylaştırdılar. Basın ve siyaset ilişkilerinde altı çizilecek bir örnek ortaya koydular.

Başlangıçta söz konusu karikatürlerin yayınlanmasına ses çıkannayan Fransa da, tepkilerin genel bir Avrupa aleyhtarlığı­ na bürünmeye başlamasından sonra Fransız diplomasisinin ge­ leneksel davranışını sergileyerek olayı kınama yolunu seçti.

Fransa Cumhurbaşkanı Jacques Chirac, karikatürlerin yeniden yayımlanmasının 'açık bir provokasyon eylemi' olduğunu ilan etti ve ifade özgürlüğü ile sorumluluk bilinci kavramlarına atıf­ ta bulundu. Bilindiği gibi karikatürler, Norveç'ten sonra, "Fran­ ce Soir gazeıesi"nde yayımlanmış, Fransız mizah dergisi "Charlie Hebdo" da son sayısında karikatürlere yer vennişti.

Ancak, burada en akıllı diplomatik tavrın Rusya tarafın­ dan gösterildiğini müşahede etmekteyiz. Rusya, Sovyetler Bir­ liği döneminde Arap-İsrail meselesinde gösterdiğine benzer bir tavırla Müslüman dünyanın kollayıcısı rolüne soyunmuşa ben1 93

AZ9RBAYCAN YAZILARI

ziyor. Fransa Cumhurbaşkanının açıklamasının Putin'le görüş­ mesinden sonra gelmesi, Rusya'nın çeşitli kanallarla bu olayı kınaması ve olayda aktif bir pozisyon sergilemesi bunu göster­ mektedir. Yine bunun bir devamı olarak, bütün Batı dünyasının dışladığı Hamas liderlerini Moskova'ya daveti de dikkat çeki­ cidir. Anlaşılıyor ki Rusya, bu atmosferden istifade ederek, Müs­ lüman dünyanın kendisine yakınlaşmasını sağlamaya çalış­ maktadır. Zaten bir süreden beri de, İran'la ilgili nükleer çalış­ malar krizinde, Batı'ya karşı bir denge rolü oynamakta olduğu malumdur.

Son olarak, bugünün önemli uluslararası aktörlerinden biri haline gelmekte olan Çin'in sessiz kalışı da dikkat çekicidir.

Muhtemelen onlar da, geleneksel Çin politik tutumunu izleyerek sessiz ve derinden, mevcut durumdan istifade yollarını aramak­ tadır. Tıpkı, 1 1 Eylül'den en çok yararlanan ülke olduğu gibi. O Zaıııan Azerbayca11, 11.02.2006

1 94

AZ6RBAYCAN YAZILARI =-ı=

1 . TÜRKOLOJİ KURULTAYI'NIN 80. YILI

,CJ..., ovyetler Birliğinin dağılmasından sonra, çeşitli Türk � devletlerinin bağımsızlıklarına kavuşmaları ile bir­ likte ortaya çıkan en önemli meselelerden birisi ortak Türkçe'­ nin nasıl teşkil edilebileceği oldu. Bu konuda muhtelif adımlar atıldı, Latin alfabesine geçiş kararları alındı. Fakat, meselenin nasıl çözümleneceğine dair henüz somut bir yol tesbit edile­ bilmiş değil.

Halbuki, bundan tam 80 yıl önce, 26 Şubat 5 Mart 1 926 tarihlerinde Bakü'de toplanan 1 . Türkoloji Kurultayı bu mese­ lelerin nasıl çözümlenebileceği konusunda ycil gösterici tarihi kararlar almış; Türkoloji sahasında ortak bir geleceğin nasıl inşa edilebileceğini göstennişti.

Kurultay, Bakü'de İstiklaliyet Caddesi üzerinde bulunan ve bugün Azerbaycan Milli İlimler Akadcmisi'nin Başkanlık Binası olarak kullanılan "fsmailiye" binasında toplanmıştı.

Hemen tüm Türk dünyasından önde gelen uzmanlarla birlikte dünyaca tanınan bir çok Türkolog'un da iştirak ettiği bu toplan­ tı, bir anlamda, " Türk Birliği" kurultayı göıünümüne de sahip­ ti. Diğer yandan bu manzara, Sovyetler Birliği'nin ilk dönem­ lerinde Türkistan'dan Ural'a, Azerbaycan'dan Kırım'a pek çok Türk aydınının niçin komünist devrimi desteklediğini de açık­ lıyordu. Çünkü, toplantının bilimsel çerçevesi ve kapsamının da gösterdiği gibi, başlangıçta Sovyet ideolojisi, bu coğrafyada yaşayan Türklerde eski zulüm dönemlerinin biteceği ümidi uyandınnıştı.

Azerbaycan'ın büyük devlet adamlarından Samet Ağa­ malıoğlu'nun yaptığı konuşmayla açılan kurultay, tam bir bi-

1 95

AZ9RBAYCAN YAZILARI

!imsel havaya sahipti. Her gün iki ya da üç oturum yapılıyor ve her bir oturumda ayrı bir gündem konusu tartışılıyordu. Bunlar arasında eski Türk yazılarından imla ve terim meselesine, ede­ biyattan tarihe bir çok konu vardı. Ancak, Kurultayın en önem­ li tartışma maddesi ise "alfabe meselesi" idi. Türk dünyasının ortak alfabesi olması teklifleriyle gündeme gelen üç alfabe vardı: Latin, Kiri! ve Arap alfabeleri. Bu konuda yapılan çeşitli tartışmalardan sonra Latin alfabesinin ortak alfabe olarak kab­ ulü kararlaştırıldı.

Kurultayın en dikkat çekici yönlerinden birisi de, toplan­ tıya " Umumi Türklük" atmosferinin hakim olmasıydı. Türk dünyasının dört bir yanından gelen delegeler kendi alt kimlik­ lerinden daha çok, genel Türklük planında olaylara bakıyor­ lardı. Gündeme gelen meseleler bu bakış açısıyla ele alınıyor­ du. Bu atmosferi bir Yakut delegenin dile getirdiği, "ben Tiirk olduğumu burada anladım" sözleri çok açık bir şekilde yansıt­ maktadır. Dolayısıyla bu durum l . Türkoloji Kurultayı'nın ka­ rarlarına da yansımıştır.

Kurultaya Türkiyc'den, Prof. Fuaı Köprülü ve Ali Bey Hüseyinzade'nin yer aldığı bir heyet iştirak etmiştir. Kurultay delegelerince "aksakal" olarak kabul gören Hüseyinzade son derece etkili bir konuşma yapmış ve toplantıya damgasını vuranlardan biri olmuştur. Fuat Köprülü de, Türk edebiyatı konusunda önemli bir bildiri sunmuştur. Ancak, genel anlamda Türkiye delegasyonunun çok fazla tartışmalara katılmadığı ve gözlemci olarak kalmayı tercih ettiği dikkat çekmektedir. Bu da, Türkiye'nin ileri görür bir siyaset izleyerek, Sovyet yö­ netiminin kuşkusunu arttırmaktan kaçınmasına bağlanabilir.

Ancak, 1 . Türkoloji Kurultayı, sonrasında yaşanan vahim olaylara, merkezi Sovyet yönetiminin başlangıçtaki tutumunun tam aksine hareket ederek, alınan kararları yeni şovenist politi­ kalarının bir manipülasyon aracı haline getirmelerine rağmen, Türk Dünyasının geleceği açısından çok önemli sonuçlara ve1 96

AZaRBAYCAN YAZILARI

sile olmuştur. Kurultayın hemen akabinde, 1 928 yılında Türki­ ye ve daha sonra Azerbaycan Latin alfabesine geçmiştir. Daha da önemlisi, Kurultay, sonraki tüm benzer toplantıların ana menbaı olma özelliğini devam ettirmiştir. İlk kez Türkoloji sa­ hasında Türklerin ana söz sahibi olduğu bir toplantı olmuştur ve alınan kararlarda, Türk bilim adamlarının kendi düşünce ve tezleri hakimdir. Katılanların yerel kimliklerine bakıldığında, hemen hemen, bugünkü tüm Türk dünyasını ihata ettiği görül­ mektedir. Dolayısıyla herkesi bir araya getirebilecek ortak ta­ rihi zemine de sahiptir.

Bu manada, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in 1 . Türkoloji Kurultayının 80. yıldönümünün devlet düzeyinde kutlanması yolunda çıkardığı kararname de takdire şayandır.

Aynı zamanda, Azerbaycan'ın böyle bir inisiyatif alması, 1 .

Türkoloji Kurultayı'nın niçin Bakü'de toplandığına da anlamlı bir cevap olacaktır. O Zaman Azerbaycaıı, 18. 02.2006

1 97

AZaRBA YCAN YAZILARI =-.=.

IRAK'TAKİ ASIL FACİA

m zun zamandır bir konuya değinmek istiyor, ancak \!1:1. son anda kaleme almayı erteliyordum. Ancak, hafta ortasında Irak'ta yaşanmaya başlanan gelişmeler artık bu hu­ susu yazmayı ertelenemez kıldı.

ABD ve İngiltere'nin Irak'ı işgalinden sonra ülkenin harap olmamış, yıkılmamış hemen hiçbir yeri kalmadı. Bu tabloyu, her gün ekranlara yansıyan görüntülerden bile çok rahat görmek mümkün. Yine her gün basına yansıyan ya da yansı­ mayan onlarca sivil, asker hayatını kaybetmekte. Ölüm Irak­ lılar için artık "vakayi adiye" halini almış gibi.

Ancak, manzaranın asıl tehlikeli yönü göz önüne alınırsa bunların daha hafif kaldığı söylenebilir. O da, işgalin ilk gün­ lerinden itibaren Irak halkının hem dini ve hem de etnik olarak tanımlanması ve tarif edilmesi ve bunun zihinlere işlenmesidir.

Irak yarın yeniden inşa edilebilir ama içine yuvarlanmak isten­ diği fitnenin tahribatını ortadan kaldırmak o kadar kolay olma­ yacaktır. Dünya tarihi nice maddi yıkımlardan sonra yeniden ve belki daha büyük inkişaflara sahne olmuştur. Ama topluluk­ lar arasına giren fitne yüzyıllarca etkisini sürdürmüştür. İşgal ettiği coğrafyalardaki toplulukları bu tür parçalama Batı için yabancı bir yöntem değildir. Sömürgeciliğin başla­ masından itibaren ele geçirdiği her yerde, halkı parçalara ayır­ mak için çeşitli yöntemler icat etmişlerdir. Hatta antropoloji, arkeoloji gibi bazı bilimleri bunu tahkim için sıkça kullan­ mışlardır. İşgal edılmiş yerlerde yaşayan insanlar o zamana kadar bilmedikleri çeşitli etnik ve sosyal kimliklerle tanımlan­ maya başlamışlar ve "yeni ulusal -dinsel kimlik sahib i ! " ol1 98

AZ0RBAYCAN YAZILARI

muşlardır. Böylece, sömürge halkları birbirlerine düşman ol­ maya, kendi mensubiyetlerini öne geçinnek, diğerlerine üstün olmak için işgalcilerle işbirliği yapmaya başlamışlar, bu da yönetilmelerini kolaylaştınnışıır. Bu anlayış, siyasi literatüre "ulus inşa etme" kavramını sokmuştur. Bunun en bariz örneği Afrika kıtasının bugün içinde bulunduğu ahvaldir ve bu kıtanın kara bahtı büyük ölçüde, Batının, "etnik"ler inşa etme politika­ sının bir sonucudur.

Aynı politika bugün Irak'ta da uygulanmaya başlanmış ve artık unutulmaya başlanan bir kavram günlük hayatımıza so­ kulmuştur: Şii-Sünni. Bugün kime sorulursa, Irak'tan söz edil­ diğinde ilk akla gelen kelimeler bunlar olacaktır.

Bu politikanın iki ayağı olduğu görülüyor: Arapların yo­ ğun olarak yaşadığı orta ve güney bölgelerde mezhep ayrımı, Kuzey Irak'ta ise etnik ayrım tabii bir anlayış olarak ortaya ko­ nuldu. Böylece Irak bir çok fay hatlarına bölünmüş oldu. Bu durum bile uygulanan politikanın ne kadar tehlikeli olduğunu açıkça göstennektedir. Çünkü böyle bir ayrımın benimsenmesi ve yaygınlaşması, hele şiddet olaylarına mevzu olması, yalnız Irak için değil, tüm İslam dünyası için çok ciddi sonuçlar do­ ğurabilecek bir potansiyele sahiptir. Bu, Batı'nın medeniyetler çatışmasına ve ötekileştinneye muhatap kılmaya çalıştığı Müs­ lüman dünyanın bölünmesi, yeniden içinden çıkılmaz fitne or­ tamlarına yuvarlanmasına yol açabilecek vahim bir durumdur.

Irak'ta son günlerde ortaya çıkan gelişmeler de bunu açıkça or­ taya koymaktadır.

Diğer yandan bu gelişmenin Peygamberimize karikatür yoluyla yapılan hakarete tüm Müslümanların ortak tepki ver­ dikleri bir zamanda meydana gelmesi de düşündürücüdür. Bu­ nun için herkesin soğukkanlı ve dirayetli olması, kışkırtmalara ve hassasiyetlerin tahrikine izin vennemesi çok önem kazan­ maktadır. Aksi takdirde, Askeran'daki türbe olayını gerçekleş1 99

AZ8RBA YCAN YAZILARI �.g::o-

tirenlerin oyununa gelinmiş olur.

Son söz olarak da bir türlü aklımın ermediği bir hususu sizlerle paylaşmak istiyorum: lrak'ın işgalinden sonra kulak­ larımızın alıştınldığı ve her zaman birlikte kullanılmaya baş­ lanan "Şii-Sünni-Kürt" kavramı neyin alametidir acaba? Kürt­ ler bu iki mezhebi anlayışın dışında olan bir dini topluluk mu­ dur, yoksa Şii ve Sünnilik etnik kavramlar mıdır? O Zaman Azerbaycan, 25.02.2006

200

AZ0RBAYCAN YAZILARI

AZERBAYCAN'DAN GEÇMEYEN "İPEK YOLU" VE "MEDENİYETLER KAVŞAÖI"

JtX eride bıraktığımız hafta Azerbaycan'da iki önemli kül­ W türel etkinlik gerçekleştirildi. Bu etkinlikleri Bakü'­ de sık sık gerçekleştirilen diğerlerinden farklı kılan Türkiye bağlantılı olmalarıydı.

Bunların ilki, 27 Şubat günü Haydar Aliyev Sarayında dü­ zenlendi. Usta sanatçılar Fazıl Say ve Sertap Erencr, Dokuz Eylül Üniversitesi Senfonik Orkestrası eşliğinde ihtişamlı bir konser verdiler.

Bundan üç gün sonra, bu kez Müslüm Magomayev adına Devlet Filannonisi binasında "Azerbaycan - Farklı Medeniyet­ ler Kavşağı" adlı bir etkinliğin açılışı yapıldı. Özgün bir düşüncenin ürünü olan bu etkinlik, dünyanın içinde bulunduğu keşmekeş ve yangınları, ancak, çocuk masu­ miyeti ve duyarlılığının kurtarabileceği ana fikri üzerine kurul­ muştu. Özellikle açılışta sergilenen oyunun finali çok etkileyi­ ciydi. Etkinliğe katılan ülkelerin bayraklarını ve milli kıya­ fetlerini taşıyan çocuklar, getirdikleri topraklan yerküreyi tem­ sil eden bir kavanozun içine döktüler. Ardından iki minik elin taşıdığı, barışı simgeleyen zeytin dalı bu toprağa ekildi ve hay­ atın dört temel unsurundan biri olan su ile beslendi.

Böylece, içinde milli motifler taşıyan evrensel bir mesaj ortaya konulmuş oldu. Bu manzara, Filannoni binasında top­ lanmış dünyanın dört bir yanını temsil eden yabancı misyonlar ve her bir ülkenin standında, o ülkenin milli kıyafetleriyle bek­ leşen ve hayatlarında hiç görmedikleri ülkeleri, barış ve kar201

AZ0RBA YCAN YAZILARI

<leşlik adına tanıtmaya çalışan çocuklarla birleşince daha da anlamlaşıyordu.

Sözünü ettiğim her iki etkinlik de Türkiye insanının geldi­ ği noktayı göstennesi bakımından çok önemliydi. Ancak, be­ nim üzerinde durmak istediğim bunlar değil. Önemli başka bir noktaya dikkat çekmek istiyorum.

Fazıl Say, konseri sırasında, bestesi kendisine ait, "İpek Yolu" adını verdiği eserini, piyanonun tuşlarında dans eden us­ ta parmaklarıyla çaldı. Kontrbaslardan birinin, sahnenin farklı bir yerine taşınması müziğin kuşatıcılığına sembolik bir yak­ laşım getirirken, geçişlerde kullanılan Çin müziği teması da farklı bir atmosfer meydana getiriyordu.

Ama Fazıl Say'ın "İpek Yolu"nun "güzergahı" farklıydı.

Bilinen kadim ve Türk insanının belleğindeki güzergahdan geçmiyordu. Çin'den başlıyor, Tibet, Hindistan, Mezopotamya -bu tabir bu beste ile ilgili açıklamalar yapan orkestra şefi İbra­ him Yazıcı'ya aittir- hattıyla Anadolu'ya uzanıyordu. İnsana öyle bir his veriyordu ki, Fazıl Say sanki, Türk coğrafyasına uğramamak için ikincil değerdeki güney güzergahını seçmişti.

Yani, "İpek Yolu" ifadesini görüp, Türk dünyasının farklı ezgilerinin Fazıl Say'ın usta pannakları aracılığıyla, Azerbay­ can kavşağında hannanlanacağı ve Anadolu'ya akacağını düşü­ nenler yanılmışlardı. -Ben dahil-. Hatta bir ara kendi kendime hayıflandım. "Hadi, İpek Yolu'nun ana güzergahını izleyerek Türk.istan'a uğramak istemedi, hiç olmazsa, Hindistan'dan Azer­ '"ıaycan'a geçiş yapsaydı" diye düşündüm. Ne güzel olurdu böy­ le yapılsaydı. Çünkü Fazıl Say arzu etse bunu yapabilecek yetenekte bir sanatçı. Yunus Ernre'yi, Aşık Veysel'i yorumlayı­ şı bunu açıkça ortaya koyuyordu.

Ama, Azerbaycan'da konser veren Fazıl Say, İpek Yolu'­ nun bu en önemli kavşağına da uğramak ihtiyacı hissetmemişti.

Aslında bu, Türkiye'nin bazı aydınlarının temel bir zaafını da 202

AZaRBAYCAN YAZILARI

gösteriyordu. Tibet Budizminde gördükleri mistik atmosferi, Çin Seddi'nden Azerbaycan'a uzanan coğrafyanın aynılık içindeki renkliliğinde göremiyorlardı. Ya da gönnek istemiyor­ lardı.

Halbuki "Medeniyetler Kavşağı" etkinliğinde hem evren­ sellik hem de ulusal duyarlılık bir arada hannanlaşmıştı. Azer­ baycan toprağının yer küre kavanozuna dökülmesiyle başlayıp, katılımcı ülkelerin bayraklarıyla sahneye gelip Türkiye top­ rağının dökülmesiyle tamamlanan sahnede, tüm dünyayı temsil eden katılımcı ülkelerin toprakları, zeytin dalını yeşertebilmek için el ele vennişlerdi. Ve nihayet, dünya ülkeleri bayraklarının sıralandığı salonun iki ucunda Azerbaycan ve Türkiye bayrak­ larının yer almasıyla tamamlanan tablo, "Azerbaycan'dan geç­ meyen İpek Yolu"nun müelliflerinin hissedemediği bir duyar­ lılığı ortaya koyuyordu. Hem de, Azerbaycan'ın Avrasya jeo­ politiğinde oynadığı geçmişten bugüne uzanan fonksiyonel rolün altını çizerek. O Zanıan Azerbayca11, 04.03.2006

203

AZ0RBAYCAN YAZILARI

JAPONYA VE TÜRK DÜNYASI

'!erde TRT'de yayınlanan "İpek Yolu" bel­

1 980 geselini hatırlarsınız. Yayınlandığı dönem­

de büyük ilgi uyandıran belgesel, yoğun talep üzerine, o zaman henüz tek kanal olan devlet televizyonunda pek alışık olun­ mayan bir şekilde, üst üste iki kez yayınlanmıştı. Belgeselin asıl önemi ise, neredeyse tarih kitaplarımızda okuma parçaları olarak kalan ve "arkaik" bir mantalitc ile algılanan atayurttaki soydaşlarımızı yeniden keşfetmemizi sağlamasıydı.

Bu belgesel ile oralarda Türkçe konuşan, bizim gibi yaşa­ yan, kültürel beraberliğimizi devam ettiren insanlar olduğunu keşfetmiştik. Beş bin metreyi aşan dağların ortasında kurulu ve deniz seviyesinden 1 50 metre aşağıda bulunan Turfan'ı gönnüş, Türkiye Türkçesi'nde kullanılan "turfanda" sözünün oradan çıkıp Anadolu'ya geldiğini öğrenmiştik. -Ne yazık ki, bu gün­ lerde bu güzelim deyim, "sera" kelimesi ile unutulmak üzeredir.

Yine, Türkçe'nin dil abidesi olan "Divan-ı Lügat-it-Türk"­ ün müellifi Kaşgarlı Mahrnud'un yaşadığı yerleri görmüş, Urum­ çi'de, Aksu'da, Yarkenı'te, Hoten'de, Altay'da, Tanrı Dağlarının eteklerinde dolaşmış, zihinlerimizdeki "hayalilik" ete kemiğe bürünmüştü. Diğer taraftan, tarihteki yerini pek bilemediğimiz, okuyup geçtiğimiz "İpek Yolu"nun önemini ve gerçekliğini daha iyi idrak etmemize vesile olmuştu.

Türkiye Türkleri'nin, "Orta Asya" - Türkistan- kavramıy­ la kitlesel olarak yeniden tanışmalarında önemli bir kilometre taşı olan "İpek Yolu" belgeselinin yapımcıları Japonlar'dı.

NHK televizyonu tarafından uzun ve mihnetli bir çalışmanın ürünü olarak hazırlanmıştı. O zamandan beri hep düşünürüm.

204

AZ0RBAYCAN YAZILARI

Acaba bu belgesel, Japonlar değil, başka yabancılar tarafından çekilseydi, bizim ruhlarımızda aynı etkiyi uyandırabilecek miydi? Bizi bize bu kadar yakın anlatabilecek miydi?

Bu düşünceler, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Ali­ yev'in Japonya seyahatiyle ilgili haberleri izlerken zihnime üşüştü. Aliyev orada İmparator dahil üst düzey temaslarda bu­ lundu. İki ülke arasında çeşitli alanlarda işbirliğine ilişkin pro­ tokoller imzalandı.

Bunun üzerine merak ederek, Japonya'nın Azerbaycan'la ilişkilerine dair kısa bir araştırma yaptım. Gördüm ki, Japonya Azerbaycan'ı ilk tanıyan devletlerden biri olmuş. Kafkas bölge­ sinde Japon Büyükelçiliği'nin bulunduğu tek ülke de Azer­ baycan. İki ülke arasında, özellikle ekonomi sahasında önemli gelişmeler kaydedilmiş. Özellikle petrol çıkarma ve BTC Ham Petrol Boru Hatıı'nın inşasında Japon şirketlerinin önemli ka­ kılan var. Bir çok Azerbaycanlı, çeşitli alanlarda tecrübe edin­ mek için Japonya'ya gönderilmiş. İşgal altındaki Karabağ'dan mecburi göçkün olmak durumunda kalan insanlara da çeşitli insani yardımlar gösterilmiş.

Türkiye ile Japonya arasında bulunan ilişkilerin sıcaklığı ise ortada. Osmanlı Devleti zamanından başlayarak iki ülke arasında dostane ilişkiler kurulmuş ve bugüne kadar devam etmiştir. Özellikle, rahmetli Barış Manço'nun şahsında Türki­ ye'ye gösterilen sevginin görüntüleri herkesin hafızasındadır.

Demem odur ki, Japonya bugün yeniden bağımsızlıklarını kazanan ve gelişme yolundaki Türk devletleri için iyi ve sahih bir ekonomik partner olabilir. Çünkü, dünyanın tüm etkin güçlerinin kendi nüfuzlarını pekiştirmek için at koşturmaya başladığı bu büyük coğrafyada, sanırım en güvenilir ülkelerden birisi Japonya olacaktır. Çünkü Japonlarla Türkler arasında, tarihin hiçbir döneminde, birbirlerinden alınacak bir rövanş, bir husumet ve bir "varlık-yokluk" mücadelesi olmamıştır. O Zaman Azerbaycan, JJ.03.2006 205

AZ0RBAYCAN YAZILARI

NEVRUZ

� eride bıraktığımız Salı gününü Çarşamba'ya bağla­

W yan gece, Türklerdeki geleneksel anlayışa göre Nev­

ruz Bayramı öncesi son basamak olan "Toprak Çarşambası" idi. Kafkasya'da yaşayan Türklerin "En Son Çarşamba", "Son Çarşamba", "Yer Çarşambası" veya "Çarşamba Suri" olarak da adlandırdıkları bu Çarşamba, toprağın uyanmasını sembolize ediyordu. Bilindiği gibi, eski Türk mitolojisine göre; önce sı­ rasıyla su, ateş ve yel (hava) harekete geçerler. Ve üçü birlikte "Toprak Ana"nın uyuduğu yer altına giderek onu uyandırırlar.

Su, ateş, hava ve toprak insanlık tarihi boyunca önemleri­ ni hep koruyan kavramlar olmuşlardır. Doğudan Batıya bir çok düşünür, bu dört unsuru hayatın temeli olarak kabul etmişler ve felsefelerini bunun üzerine bina etmişlerdir. Bu bağlamda, Türk tefekkür tarihinde de bu dört temel unsur, -birlikte ya da farklı birleşimlerle-, hep önemli olagelmiştir. Türkçe'nin var olduğu her coğrafyada, su, ateş, hava ve toprak ile ilgili olarak çok sa­ yıdaki deyim ve atasözünün bugün bile kullanılmaya devam et­ mesi de bunu açıkça teyit etmektedir. Çünkü bu anlayışa göre, insana fayda venneyen şey "ölü" kabul edilirdi. Bu anlamda, kışın sert ikliminde toprağın ürün veremeyecek bir hale gel­ mesi, toprağın ölmesi demekti. Toprak ise birden dirilmezdi.

Bilindiği gibi Nevruz Farsça bir kelime ve "yeni gün" an­ lamına geliyor. 20. yüzyıl başlarına kadar, Türk dünyasında fw.ça'nın ctkisı göz önüne alındığında, İslam öncesi "Ergene­ kon" olarak bilinen bu bayramın Nevruz adını alması anlaşı­ labilir. İşte Türklerin "Ergenekon" anlayışında, toprak ölü iken 206

AZ9RBAYCAN YAZILARI

yeni yıl başlamazdı. Bunun için, dört unsurun bir bir ortaya çıkması ve insanları yeni yıla hazırlamaları gerekirdi. Bu da, Nevruz'dan önceki son ay olan "Boz Ay"ın ilk Çarşamba akşa­ mından başlardı. Bugün bu gelenekler, tüm Türk dünyasında ol­ duğu gibi, Azerbaycan'da da canlı bir şekilde yaşatılmaktadır.

Azerbaycan Türkleri, Boz aydaki, yani eski yılın son ayı­ nın ilk Çarşamba akşamını, "Ezel Çarşamba" olarak adlandır­ maktadırlar. Aynca, "Evvel Çarşamba", "Güzel Çarşamba", "Su­ lar Nevruzu" veya "Gül Çarşambası" gibi adlar da vennekt­ edirler.

Nevruz'a giden yolda ikinci Çarşamba akşamı ise "Od Çarşambası"dır. Od Çarşambası ise, "tonga!" adı verilen ateşin yakılması ile başlar. Ateşi, ailenin en yaşlı erkeğinin yakması bir gelenektir. Üçüncü Çarşamba olan "Yel Çarşambası", Azerbaycan Türkleri arasında "Külek (Rüzgar) Oynatan Çarşamba", "Yelli Çarşamba" ya da "Külekli Çarşamba" olarak da bilinmektedir. İnanca göre bu çarşamba akşamında uyanan rüzgar bütün dün­ yayı dolaşır ve daha önce uyanmış olan su ve ateşi harekete geçırır.

Bilindiği gibi, Türk mitolojisine göre, dört türlü rüzgar vardır. Bunlar kış boyu kara ınnakta uyurlar. Uyanmaları üçün­ cü Çarşamba akşamı olur ve yer yüzüne çıkarlar. Beyazlara bürünen "Ak Yel" doğudan; siyah giyinmiş "Kara Yel" batı­ dan, turkuaz renkli "Hezri Yel" kuzeyden ve kınnızı elbise giy­ miş "Gilavar Yel" güneyden esmeye başlar. Bu rüzgarlar dün­ yanın dört bir tarafını dolaşarak, daha önce uyanan su ve ateşle birlikte, hayatın özü olan toprağı uyandınnak için harekete geçerler.

"Toprak Çarşambası", son çarşambalar içerisinde en ren­ kli ve coşkulu olanıdır. Bu çarşambada kutlamalar daha kala­ balık ve Azerbaycan Türkçesi ile ifade edersek "tenteneli" olur.

207

AZ8RBAYCAN YAZILARI

Gündüzleyin yeni ekilecek tarlalarda, ekin yerlerinde toplu şenlikler düzenlenir. Evler yeniden temizlenir, süpürülür, giye­ cekler ve kap kacak yıkanır. Çocuklar kapı kapı dolaşarak bayramlık toplar. Akşam olduğunda ise artık toprağı uyandır­ manın vakti gelmiştir. Toprak Çarşambasının gelişi ile birlikte artık tabiatın uyanması tamamlanmıştır. Ve yıl yenilenmeye hazırdır.

Bütün bunlar, yeni yıl yani Nevruz ile ilgili ve halk te­ fekkürünün bugün yaşayan tezahürleridir. Türkiye'de uzun yıl­ lar unutulan bu gelenek, Asya'daki Türk devletlerinin bağımsı­ zlığını kazanması ile yeniden hatırlandı. Ve bugün Anadolu'yu da içine alarak Türk coğrafyasının ortak kültür renklerinden biri olmaya başladı. D Zaıııaıı Azerbaycaıı, 18.03.2006

208

AZ0RBAYCAN VAZILARI

NAZARBAYEV'İN ÖZBEKİSTAN ZİYARETİ

1li' ürkiye, iç gündeminde meydana gelen olaylara kilit­ \LJ,..I lenrnişken, içinde yer aldığı jeopolitik alanda çok önemli gelişmeler olmaya devam ediyor. Bu bağlamda, 2 1 . yüzyılın temel belirleyicisi olan küresel enerji kaynakları üze­ rindeki hegemonya mücadelesinde saflar artık daha belirgin ol­ maya başladı. Soğuk Savaşın sona ennesinden sonra, dünyada tek küresel aktör olarak kalan ABD'nin karşısında uzun süre sessiz kalan potansiyel uluslararası aktörler, daha açık pozisy­ on almaya başladılar. Nitekim Rusya, Batının açıkça karşı tavır aldığı ve sistemden izole etmeye çalıştığı Hamas liderlerini ül­ kesine resmen davet ederek, Sovyetler Birliği'nin Ortadoğu'da uyguladığı politikalara dönüş başlatmış oldu. Bu, ABD'nin gö­ zü kara şekilde İsrail'i destekleme siyasetine zıt olarak, Filis­ tin'i, dolayısıyla bölgedeki Müslüman ülkeleri yanına çekme stratej isinin bir göstergesidir. Rusya'nın ABD'nin küresel po­ litikalarına açık tavır alma ve etkisini azaltmaya yönelik politi­ kalannı İran meselesinde de açıkça gönnek mümkün. Yine Rusya, Hz. Muhammed'e yönelik küstah karikatür krizinde de Müslüman dünyanın hissiyatına uygun bir davranış sergileme­ yi tercih etmiştir.

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, son olarak da kala­ balık bir heyetle Çin'e resmi ziyarette bulundu. Bu, Putin'in Çin'e kısa bir süre içerisinde yaptığı ikinci resmi ziyaret olması bakımından da önemlidir. Görüşmelerin temel gündemi bek­ lendiği gibi, iki ülkenin stratejik ilişkilerinin güçlendirilmesiy­ di. Gelen haberlere bakıldığında bu anlamda önemli projelere imza atıldığı anlaşılmaktadır.

209

AZ0RBAYCAN YAZILARI

Diğer yandan her geçen gün nüfuz sahasını daha da ge­ liştinneye başlayan Şanghay İşbirliği Örgütü'nün motorize ül­ kesi Çin, banş yanlısı bir dış politika izlediği izlenimi vererek, özellikle ABD'nin "önleyici vuruş" doktrininin dünyada mey­ dana getirdiği öfke ve nefretten yararlanmaya çalışmaktadır.

Bu, zaten, Çin'in geleneksel dış politikasına uygun bir strateji­ dir. Nitekim, Çin'in bu dış politikasını çok iyi tahlil etmiş olan Göktürk Hakanı Bilge Kağan, daha 8. yüzyılda açık bir şekilde bu stratejiyi deşifre etmiş ve Orhun Abidelerine yazdınnıştı: "Çin'in ipeğine, gümüşüne, tatlı sözüne kandın, ey ulusum, yok oldun!" Hakikaten Çin bugün de, ipek ve gümüşüyle yani eko­ nomisiyle, tatlı sözüyle yani "banşçıl" görünen dış politikasıy­ la bir küresel egemenlik peşindedir. Kazandıklannı, diğer devletler gibi deklare etmekten imtina ettiği için de, hangi nok­ taya geldiğini dünya kamuoyundan gizlemeyi ustalıkla başar­ maktadır.

Bu arada, ABD'nin küresel üstünlüğünü sürdürebilmek için temel stratej isi de "2 1 . yüzyılın hayat sahası" olan Ortadoğu ve Orta Asya bölgesinde etkinlik kunnaktır. Çünkü dünya enerji kaynaklarının % 80'inden fazlası bu bölgede bulunmaktadır.

Ayrıca, ABD'nin dış politikası üzerinde etkili olan, gerek Spi­ keman'ın "Kenar Kuşak-Rimland", gerek Brzezinski'nin "Av­ rasya'nın Hayat Sahası" teorileri de, dünya egemenliğini elinde tutmak isteyen güçlerin Orta Asya-Ortadoğu bölgesine hakim olması gerektiğini öngönnektedir. Bu jeostrateji kuramlannın ABD dış politikası açısından ne derece önemli olduğunu anlayabilmek için Büyük Ortadoğu Projesi'nin hangi alanları kapsadığına bakmak yeterli olacaktır sanının. Yine, Afganistan ve Irak'ta görev yapmakta olan ABD Merkezi Kuvvetler Ko­ mutanlığının görev sahasının tam da Brzezinski'nin "Avrasya Hayat Sahası"nı kapsaması da tesadüf olmasa gerek.

Bütün bu gelişmeler esnasında Kazakistan Devlet Başkanı 210

AZ9RBAYCAN YAZILARI

Nursultan Nazarbayev'in Özbekistan'a gerçekleştirdiği ziyaret ayrı bir önem taşıyor. Çünkü, daha önceki bir yazımızda da vurguladığımız gibi, Nazarbayev küresel· güçlerin bölgedeki ni­ yetlerini büyük vukufiyetle görebilen bir liderdir. Büyük güç­ lerin bu mücadelesinden, önceki yüzyıllarda olduğu gibi, Türk dünyasının zararlı çıkacağını, ezilenin ve mağdur edilecek ola­ nın Türkler olduğunu görebilen bir insandır. Bunun için de, "Avrasya'nın Hayat Sahası"nın ortasında yer alan Türk devlet­ lerinin ortak hareket etmesini savunuyor. Özellikle de, önce ekonomik birliktelikle başlayacak bir "Orta Asya Birliği"nin kurulmasını istiyor. Geçen yıl ortalannda dile getirdiği bu dü­ şüncesini hayata geçirmek için çabalıyor uzun süredir. Na­ zarbayev'in Özbekistan ziyareti de bu gayretlerin bir sonucu olarak görülmelidir. Bakalım, aslında Orta Asya'nın "ağırlık merkezi" olan Özbekistan bu konuda nasıl bir tavır alacak. O Zaman Azerbaycan,

25.03.2006

211

AZ8RBAYCAN YAZILARI

"SOYKIRIM GÜNÜ"

f'7'I' zerbaycan'da Nevruz neşesinin yanı sıra Mart ayı,

� bir hüzün ayıdır da aynı zamanda. 1 9 1 8 yılının 30

Mart günü başlayıp, 1 Nisan gününe kadar süren katliamlar sı­ rasında binlerce sivil insan; kadın-çocuk- yaşlı-genç ayırt edil­ meden öldürüldü. Öyle ki, Bakü'nün bir çok yerinde dağ gibi cesetler yığılmıştı. O gün yetimler yurdu olarak kullanılan "İs­ mailiye" binası ile birlikte onlarca bina da yakılmış, yıkılmıştı. İsmailiye'de bulunan yetimler arasında, Doğu Anadolu'da türe­ tilen Ermeni mezalimi sonucu yetim kalmış ve Tağıyev'in teşeb­ büsü ile Bakü'ye getirilmiş Anadolu çocukları da vardı.

1 9 l 7 yılı sonlarında Bakü'de yönetimi ele geçiren Bol­ şevik Rus ve Ermeni Taşnak kuvvetleri "Türksüz bir Azerbay­ can" hayallerini gerçekleştirebilmek, Bakü'yü ebediyen Azer­ baycanlıların elinden çıkarabilmek amacıyla harekete geçmiş­ lerdi. Bu sebeple, o günkü dünya konjonktüründen de istifade ederek evleri, okulları, işyerlerini yakıp yıkmaya, karşılarına çıkan Azerbaycan Türklerini öldürmeye başlamışlardı.

Ancak, olaylar Bakü ile sınırlı kalmamıştı. Kısa zamanda tüm Azerbaycan arazisine yayılmış, silahlı Ermeni ve Bolşevik yönetimi güçleri ülkenin her yerinde katliamlar yapmaya, Türk­ leri öldürmeye başlamışlardı. Katliaırılar yalnız Kuzey Azer­ baycan'la sınırlı kalmamış Tebriz'den Unniye'ye tüm güneye de yayılmıştı.

Bu dehşet verici olaylar sırasında on binlerce Azerbaycan Türk'ü hayatını kaybetmiş, ayrıca büyük bir göç dalgası da or­ taya çıkmıştı. Yüz binlerce insan yerini yurdunu terk ederek, 212

AZ8RBAYCAN YAZILARI

dağlara, komşu bölgelere sığınmak mecburiyetinde kalmıştı. Öyle ki, 1 9 1 8 baharında Azerbaycan arazisi yukandan seyredi­ lebilse görülecek manzara; yükselen kara dumanlar, canhıraş feryatlar ve hareket halindeki insan kitleleri olacaktı.

Bilindiği gibi, bu durum 28 Mayıs 1 9 1 S'de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin ilanı ve ardından Nuri Paşa komutasındaki Osmanlı Türk Kafkas İslam Ordusu'nun teşkil edilmesi ile ön­ lenebilmişti.

Aslında benim anlatmak istediğim, olayın tarihçesi değil.

Kendi kendime yaşadığım bir hayıflanma: Niçin biz bunlan la­ yıkıyla dünyaya anlatamıyoruz. Niçin, örneğin 3 1 Mart'ı öğre­ nebilmek için Azerbaycan'a gelmek gerekti?

Halbuki Enneniler, sözde bir Enneni soykınm iddiası or­ taya attılar ve maalesef, bu yalana bir ölçüde dünyayı da inan­ dırabildiler. Hatta buna, son zamanlarda Türkiye'den de bazıla­ rı katıldı ve destek venneye başladı. Tabii bunun iki yüzü var.

Birincisi kendi eğitim sistemlerimizde bu hususları yeni nesil­ lere gereğince anlatamıyoruz. Dolayısıyla kendi gerçeklerimiz­ den uzağız. İkincisi de, yine bir ölçüde buna bağlı olarak, olaylan dün­ ya kamuoyuna layıkıyla aktaramıyoruz. Zannımca, burada da iki önemli faktör rol oynamaktadır. Birincisi Türk dünyasının aslında tüm Müslüman dünyanın- içine sürüklendiği "enfor­ masyon blokajı", diğeri de en az bunun kadar vahim olan "en­ fonnatik boşluk"tur. Enfonnasyon blokajı, yani asıl hakikat­ lerin yayılmasının engellenmesi, gerçeklerin tahrif ve önyar­ gılara kurban edilerek verilmesi. Kuşkusuz bunun önüne geçi­ lebilmesi için, Türk dünyasının enfonnasyon araçlannın; ya­ zılı, görsel, işitsel iletişim vasıtalarının (KİV), birbirleri ile irti­ batlı olması, güçlerini birleştinneleri önemli bir adım olacaktır.

Böylece her bir coğrafyamızda meydana gelen olayları, kendi gözleriyle görerek, objektif ama hasım olmayan bir bakış açısıyla izlemek ve yayabilmek imkanı doğacaktır.

213

AZ0RBA YCAN YAZILARI

"Enfonnatik boşluk" ise, tarihimizin hakikatlerini zama­ nında anlatmamaktan, bilgi ve belgeleri zamanında ortaya ko­ yamamaktan doğan eksikliktir. Çünkü, ortada bir boşluk varsa, o bir şekilde doldurulacaktır. Eğer, tahrip edilmiş bir bilgi ile doldurulursa, onun izini ortadan kaldırabilmek çok zor bir hale gelecektir. -Çamurun izinin kalması gibi- Daha da önemlisi, o noktadan sonra doğruları anlatmak da çok gerçekçi kabul edi­ lmeyecek, reaksiyoner bir tavır olarak algılanacaktır. Nitekim, Enneni meselesi de bunu çok somut olarak ortaya koymak­ tadır.

Düşünebiliyor musunuz, örneğin, Kars'ta, Iğdır'da, Erzu­ rum'da kuyulara, samanlıklara canlı canlı doldurulup yakılan insanların dramına şahit olanlar, Azerbaycan'da, Anadolu'da Ennenilerce katledilen yüz binlerce insanın feryatlarını gör­ müş, işitmiş olanlar varken, onların ifadelerini kayda geçirip, belgeleri dünya kamuoyuna zamanında duyunnuş olsaydık, Er­ meniler bu kadar cüretkar olabilecekler miydi? Nitekim, bakın son zamanlarda, Türkiye Hükümeti'nin eldeki belgeleri açıkla­ ma önerisi bile Ennenileri nasıl zor duruma düşürdü.

Son olarak da şunu söylemek istiyorum: Bir düşünelim, nonnal insanlar olarak bizim zihinlerimiz, kendi gerçeklerimizi kabul etmek hususunda ne durumda? Misal olarak, " 1 92 1 'de Kazım Karabekir kuvvetleri Doğu Anadolu'yu tamamen ele geçirinceye kadarki yaklaşık 10 yıllık süre içerisinde, Enne­ niler, Sivas'a kadar uzanan coğrafyada 500 binden fazla Türk'ü katletmiştir" bilgisi size ilk anda nasıl geliyor? Unutmayın, bu bilgi rastgele söylenmiş bir rakam değildir. İsim isim belirlen­ miş bir listedir ve tamamıyla belgelere dayanmaktadır.

Zaman Azerbaycaıı, 01.04.2005

214

AZ0RBAYCAN YAZILARI =--=

UNUTULAN UYGURLAR

":J. amanın ve olayların çok hızlı aktığı, geliştiği bir dö7:., nemden geçiyoruz. Gündelik meşgalelerimiz arasın­ da pek farkına varamasak da, dünya yeniden kuruluyor. Dün­ yanın dört bir yanında yeni doğumların, yükselişlerin ve dü­ şüşlerin sancıları yaşanıyor.

Bu keşmekeş içinde görülebilen tablonun bir bölümü şöy­ ledir: Artık ABD küresel hakimiyetini sürdünnekte zorlanma­ ya başlamıştır.

ABD'ye alternatif görülen devletlerin en başta geleninin ise Çin Halk Cumhuriyeti olduğu görülmektedir. Burada Çin'in dünyanın bugün içinde bulunduğu kaotik ortamdan iki türlü yararlandığı dikkat çekmektedir.

Birinci olarak Çin, kendisini ABD'nin saldırgan tutumuna karşı bir şemsiye gibi takdim etmekte, hamilik rolü oynayarak nüfuzunu arttınnaya çalışmaktadır. Bunda da önemli bir mer­ hale kat etmiştir. Nitekim, Şanghay İşbirliği Teşkilatı'nın nüfuz sahasını neredeyse tüm Asya'ya ve Rusya vasıtasıyla AB sınır­ larına kadar genişletmesi bunu açıkça göstennektedir. Çin Af­ rika'da da faaldir ve sessiz bir şekilde önemli etki alanları oluş­ tunnaktadır. İkinci olarak, ise bunun tam tersi bir politika ile, 1 1 Eylül'­ le ortaya çıkan terör atmosferinden azami istifade etmektedir.

Burada da sanki ABD ile ortak bir anlayışı paylaşıyor izlenimi vcnnekte ve bu suretle, işgali altında bulundurduğu topraklar­ daki biraz özgürlük ve insani hak arayışlarını en şiddetli bir şe­ kilde bastınnaktadır. Bu politikasını çoğu Türk olan etrafındaki 215

AZ0RBA YCAN YAZILARI

Müslüman ülkelerde de devam ettirmekte, baskılardan kaçarak komşu ülkelere sığınan Uygurlara hayat hakkı bırakmamak­ tadır.

Bil indiği gibi, bugün Çin sınırları içerisinde bulunan ve tarihi adı Doğu Türkistan olan "Uygur Özerk Bölgesi"nde mil­ yonlarca Müslüman Türk yaşamaktadır. Yaklaşık 1 milyon 850 bin kilometre kare toprağa sahip bu coğrafyada yaşayan ve bü­ yük çoğunluğu Uygurlardan oluşan Türkler, uzun zamandır sis­ tematik bir asimilasyon ile karşı karşıyadırlar.

Nüfusları kontrol altına alınmıştır. İzin verilen tek çocuk­ ta da, özellikle erkek çocuk doğumları engellenir bir hale getirilmiştir. Daha önceleri üniversitelerde bile, kısmen de olsa, var olan ana dille -Uygur Türkçesi- ile eğitim hakkı bugün ilkokul seviyesinde bile ortadan kaldırılmaya başlanmıştır. Her geçen gün, katarlar dolusu Çinli çeşitli bölgelerden Doğu Tür­ kistan'a taşınmaktadır. Yeni açılan iş sahalarında Çinlilerden istifade edilirken, Uygurların ekonomik durumu bir facia man­ zarası göstermektedir. Televizyon ekranlarına yansıyan görün­ tülere bakıldığında, bir petrol ve yer altı servetinin üzerinde uzanan Uygur ülkesinin, dünyanın en geri kalmış ülkelerinden beter bir manzara gösterdiği görülmektedir. İnsanlar aç ve perişan, en küçük insani haklardan bile mahrum durumdadırlar.

Bu büyük zulme karşı en küçük bir hak arayışı bile radi­ kalizmle, dini terörcülükle itham edilmekte, en kanlı bir şekilde bastırılmaktadır. Bugün Çin, insan hakları örgütlerinin en fazla eleştirisine maruz kalan ve idamın en çok uygulandığı ülkedir.

Bunların büyük çoğunluğu da Doğu Türkistan'da gerçekleş­ mektedir.

Ancak daha da vahim olanı insanlığın bu feryada kulakla­ rını tıkamalandır. Daha önce benzer durumlarda cılız da olsa sesini yükseltenler, artık herhangi bir itiraz da bulunamaz bir hale gelmişlerdir. Orada yaşayan milyonlarca Türk'ün feryadı216

AZ8RBAYCAN YAZILARI

na kulaklar tıkanmış, Çin'e göre pozisyon alınır olmuştur.

Fakat, dünya Uygurlar'ın, Doğu Türkistan Türklerinin tarihi tecrübelerine muhtaçtır. Çünkü, kuzeye, güneye, doğuya yayılabilen Çin milletinin, batıya akmaları Türkler sayesine durdurulabilmiştir. Aksi takdirde, Çin'in sınırlan Batı içlerine kadar uzanmış olabilirdi. Fakat unutulmamalıdır ki, bu tehdit bugün yeniden ortaya çıkmıştır. "Uygur bendi" aşılırsa, tüm Avrasya'nın yeni sakinlerinin Çinliler olacağı ihtimalini de gözden kaçırmamak gerektiğini de hatırlatmak isterim. D

Zaman Azerbaycan,

08. 04.2006

217

AZ0RBAYCAN YAZILARI

ERMENİLER NİYE BAŞARILI?

1'IT" )!) 1'IT" 'de uzun yıllar önce "Duvardaki Kan" ad­ \llt .l4\. \lV lı bir dizi yayınlanmıştı. Dizi, 1 5 Mart 1 92 1 yılında Berlin'de bir Ermeni terörist tarafından katledilen Talat Paşa'nın mahkeme sürecini, yeniden kurguluyordu. Fil­ min sonunda ise, aslında yargılandığı Alman mahkemesince beraat ettirilen Tayleryan, ortaya konan deliller, şahitler ve bel­ geler yoluyla hak ettiği cezaya çarptırılıyordu.

Bilindiği gibi, Talat Paşa, Berlin'de yaşadığı evin yakın­ larında, Solamon Tayleryan adlı bir Ermeni terörist tarafından arkadan vurularak öldürülmüştü. Tayleryan, olay yerinde yaka­ lanmış ve mahkeme önüne çıkarılmıştı. Ancak mahkeme, çok süratli bir yargılamadan sonra, Tayleryan'ı beraat ettirmişti.

Halbuki, dönemin Alman ceza kanununa göre, cinayet taam­ müden, planlanarak işlendiği için caninin ölüm cezasına çarp­ tınlması gerekiyordu. Çünkü, Tayleryan götürüldüğü karakol­ daki ilk ifadesinde Almanya'ya yalnızca Talat Paşa'yı öldürmek üzere geldiğini itiraf etmişti. Yine ifadelerinde, Ermenilerin kendisine Talat Paşa'yı öldürmesi için talimat ve para verdiğini kabul etmişti. Tayleryan ısrarla bu eylemi, "tehcir sırasında kay­ bettiğini ileri sürdüğü yakmlannın intikamını almak" için yap­ tığını belirtiyordu.

Verdiği ifadelere göre, çeşitli Ermeni teşkilatlarının yardı­ mıyla, uzun süren araştırmalarından sonra Talat Paşa'nın yerini tespit etmiş ve haftalar süren takip ve planlama sonucunda da suikastı gerçekleştirmişti. Bu hakikat, duruşmanın savcısı tara­ fından da mahkemede ısrarla dile getirilmesine rağmen, mah218

AZ0RBAYCAN YAZILARI

keme alelacele bir duruşmadan sonra caninin beraatına karar vennişti.

Maalesef olay, bu haksız ve adaletsiz kararla sınırlı kal­ mamış, Enneniler bu cinayeti Talat Paşa'yı ve Türkiye'yi yargı­ lama kampanyasına dönüştünnüştür. Nitekim, bu durum, gö­ rüşü sorulan Alman Adalet Bakanlığınca da dile getirilmiş; ba­ kanlık duruşma öncesi mahkemeye gönderdiği yazıda, bu sui­ kastın Enneni teröristin avukatlarınca, "Türk boyunduruğuna karşı acı çeken Hıristiyan bir halkın azatlık, özgürlük uğruna kahramanca bir hareketi" olarak yansıtabileceğine dikkat çek­ mişti. Şimdi düşünün, hunharca işlenen, tasarlanmış, organize bir cinayet, Enneniler tarafından nasıl kendi sözde iddialarını des­ tekleyici bir olay haline getirilebiliyor; böylesine bir cinayet nasıl bir propaganda malzemesi haline dönüştürülebiliyor ve buradan bir kahramanlık öyküsü çıkartılabiliyor? Aslında bu durum, Ennenilerin, kendi sözde iddialarına nasıl uzun pers­ pektifli ve planlı yanaştıklarına iyi bir örnek olarak verilebilir.

Bütün bunları dün gözden geçirdiğim Azerbaycan gazete­ lerinde yer alan bir haber aklıma düşürdü. Haberlere göre, bir uluslararası toplantı için Macaristan'da bulundu gu sırada, göz­ leri önünde Azerbaycan bayrağını tahkir eden ve onu ayakları altına almak isteyen bir Enneni subayını öldürdüğü için yargı­ lanan Azerbaycanlı subay Ramil Seferov, Macar mahkemesin­ ce ömür boyu hapse mahkum edilmişti. 30 yıllık mahkumiyet süresini doldunnadan da herhangi bir af müracaatında buluna­ mayacaktı. Yani bu karar, Macaristan'da idam cezası yürürlük­ te olsaydı, Seferov idama çarptınlacakıı anlamına gelmektedir.

B ir milletin milli sembolü olan bayrağı tahkir edildiği için bu öldünne olayını gerçekleştiren Ramil Seferov'un bir başka özelliği de bugün Enneni işgali altında bulunan Karabağ'dan olması. Seferov'un tüm çocukluğu Ennenilerin baskı ve tahkir219

AZ0RBAYCAN YAZILARI

leri altında geçmiş, Karabağ'ın işgali sırasında da, yaşadığı yer­ ler Ermenilerce işgal edilmiş, yakınlan gözleri önünde katle­ dilmiş, evleri, köyleri yakılarak yok edilmiş. İki ayrı yüzyıl başında yaşanmış iki olay, iki Avrupa mah­ kemesi, iki farklı ceza. Biri, Türk Başbakanını, "Ben isteyerek, planlayarak öldürdüm" diyene beraat; diğeri, bayrağını çiğne­ yerek yapılan büyük bir tahrik karşısında, anlık bir kararla iş­ lenmiş bir öldürme olayına müebbet.

Acaba, Ermeniler haksız olmalarına rağmen niye başanlı?

Zaman Azerbaycan, 15.04.1006

220

AZ0RBAYCAN YAZILARI

AZERBA YCAN'DAK.İ TÜRKİYE MEDYASI VE KAN BAÖISI

1Tr' ürk dünyasının günümüzdeki en önemli meselelerin­ \!J.,- den birisinin, kendi yaşadıklarını öz gözleriyle dün­ yaya anlatabilmek olduğu açıktır. Yalnızca Türkiye bir nebze de olsa bu durumun dışına çıkabilmiştir ama Türk dünyasının bağımsızlıklarını yeni kazanan ülkeleri ise büyük bir enforma­ tik blokaj altındadır. Bundan dolayı da, kardeş coğrafyalarda yaşananları Türkiye Türkleri bile çoğunlukla başka gözlerin bakışı, başka zihinlerin algılayışı ile öğrenmek, tanımlamak mecburiyetinde kalmaktadır. Burada, yaşananları bizlere ak­ taran yabancı kaynakların hepsine kötü niyetli demek istemiy­ orum elbette. Ancak, ne kadar iyi niyetli olurlarsa olsunlar, im­ geleri kavrayış, somut olayların yorumlanış ve aktarılışında önemli teşhis problemleri ortaya çıkabilmektedir. Tıpkı Ömer Seyfettin'in "Gizli Mabet" adlı hikayesinde olduğu gibi. Bil­ diğiniz gibi hikayede, Türkleri çok seven, iyi niyetli bir Batı­ lının bile Türklere karşı nasıl bir yanlış bakış açısı olduğu, şuur altındaki kavrayış ve anlayış farkının ne olduğu çok net bir şekilde ortaya konur. Bu anlamda "Gizli Mabet" hikayesi her­ kes tarafından okunması gereken ibretlik bir hikayedir.

Bu sebeple, kardeş ülkelerin basın mensuplarının diğer kar­ deş ülkelerde faaliyet göstermesinin çok önemli olduğunu dü­ şünüyorum.

Bu konuda en şanslı olanların başında Azerbaycan'ın gel­ diğini söylemek mümkün. Dünyanın bir çok yerinden basın yayın organlarının da faaliyet gösterdiği Kafkasya'nın bu kar221

AZ9RBAYCAN YAZILARI =<-=

deş ülkesinde, Türkiye'nin belli başlı kitle iletişim araçlarının da temsilcilikleri bulunmaktadır. Bu medya organları Azerbay­ can'da yaşanan gelişmeleri yakından izleyerek başta Türkiye olmak üzere, dünya kamuoyuna aktannakta ve bölge ile ilgili alternatif bir enfonnasyon hattı meydana getinnektedirler.

Azerbaycan'da faaliyet gösteren Türkiye medyası, enfonnatik bazlı bu faaliyetlerinin yanı sıra, diğer dünya ülkelerinin basın organlarından farklı olarak, Azerbaycan'ın tarihi, kültürel, coğ­ rafi ve beşeri değerlerini; sanatını, entelektüel potansiyelini, sahip olduğu değerlerini de dünyaya tanıtmaya ciddi destek v�nnektedir. Örneğin, Zaman Azerbaycan bunun göz önündeki bir numunesidir. Yine 2001 yılında faaliyete başlayan TRT Bakü Bürosu şu anda yayında olan beş ayn program vasıtasıy­ la Azerbaycan'ı muhtelif yönleri ve değerleri ile dünyaya anlat­ manın yanı sıra, yeni bir çok projeyi de hayata geçirmenin ha­ zırlıklarını yapmaktadır. Yine, daha Sovyetler Birliği dağılma­ dan bu ülkeye gelerek, önce paket programlar yoluyla, ardın­ dan burada bir prodüksiyon merkezi açarak faaliyette bulun­ maya başlayan Samanyolu Televizyonu, haftanın hemen her günü canlı olarak hazırladığı yaklaşık iki saatlik haber pro­ gramla, bu kardeş ülkenin sesini dünyaya duyurmaktadır. Ana­ dolu Ajansı, Doğan Haber Ajansı, Cihan Haber Ajansı, İhlas Haber Ajansı gibi Türkiye'nin en nüfuzlu ve dünyada da saygın bir yeri olan haber ajanları ve NTV kanalı Azerbaycan'daki gelişmeleri birinci ağızdan, kendileri bizzat izleyerek dünyaya duyurma gay;eti göstermekte, Burç FM, günün bir çok saatinde Azerbaycan'dan hazırlanan programlarla, radyo sahasında da ülkenin müziğini, kültürünü tanıtmaya çalışmaktadır.

Bütün bunları niçin zikretme gereği duyduğuma gelince, Azerbaycan'da faaliyet gösteren Türkiye medyasınca gerçek­ leştirilen bir teşebbüs bunları hatırlattı bana. Geride bıraktığı­ mız hafta içinde TRT Bakü Temsilciliği'nin teşebbüsü ile, kan 222

AZ0RBAYCAN YAZILARI =--=

ihtiyacı bulunan lösemili kimsesiz çocuklar için kan bağışı ya­ pıldı. Türkiye bağlantılı basının Azerbaycan Kızılay (Kızılay­ para) Cemiyeti ile birlikte gerçekleştirdiği bu faaliyetin amacı, kamuoyuna, kan bağışının önemini anlatmak ve bu konuda bir nevi öncülük yapmaktı.

Bu durum bile, kardeş ülkelerin basın mensuplannın bir­ birlerinin ülkelerinde faaliyette bulunmasının önemini gösteren güzel bir örnektir. Çünkü rastgele herkes bir biri için "kon vere­ bi/mez". O Zaman Azerbaycan, 22.04.2006

AZ0RBAYCAN YAZILARI

"TÜ RK", YALNIZ TÜ RKİ YE TÜ RKLERİ M İ Dİ R?

1'IT" ürkiye Cumhuriyeti ilan edildiğinde, bağımsız bir

\lJ.I devlet halinde başka hiçbir Türk devleti yoktu. O dönem, " Tiirk" adının yaşatılması ve var kılınması o kadar önem taşıyordu ki, bu yeni devleti kuran Milli Mücadele kadro­ su hiç tereddüt etmeden, " Türk" adını ön plana çıkardı ve dev­ let adı yaptı. Yeni bir vatandaşlık kavramıyla, Türk sözü kül­ türel bir tabana oturtuldu. Cumhuriyetin sınırları içerisinde ya­ şayan ve devlete vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes "Türk" olarak adlandırıldı. Bu yanlış bir yöntem değildi. Çünkü, bazı küçük azınlıklar dışarıda bırakılırsa, yeni devletin sınırları içe­ risinde yaşayan hemen herkes, en azından kültürel anlamda Türklük dairesi içerisindeydi. Ayrıca, uzun yıllar, karşılarına çıkan ve çıkarılan çeşitli tahriklere rağmen, imparatorluğun selameti açısından kendi etnik kimliklerini geri planda tutmaya çalışan Türklerin, bir milli bilinç etrafında birleşebilmeleri ve ulus yapılarını sağlamlaştırabilmeleri için de bu gerekliydi.

Fakat, gerek Orta Asya'da gerekse Kafkaslar'da, başka Türkler de yaşıyordu. 1 924 yılında Stalin'in uygulamaya koy­ duğu "Milliyetler Politikası" dönemine kadar, örneğin bugün "Orta Asya" denilen coğrafyanın adı " Türkistan"dı. Bunu Rus­ lar da kabul etmişti. Nitekim Çarlık döneminde bu bölgede oluşnırulan yönetimin adı "Türkistan Genel Valiliği" idi. Yine, Sibirya'ya uzanan demiryoluna "Tiirk-Sib" yani "Türkistan-Si­ birya" demiryolu adı verilmişti. Bu adlandınna komünizmin ilk yıllarında da sürdürülmüş, aynı bölgede "Türkistan Sovyet 224

AZ8RBAYCAN YAZILARI

Sosyalist Cumhuriyeti" ilan edilmişti. Yine, bugün Çin işgali altında "Şincan" adı verilerek assimile edilmeye çalışılan coğ­ rafyada, 1 933 ve 1 944 yıllannda ilan edilen devletlerin adı, "Doğu Türkistan Cumhuriyeti" idi. Evet, o devirde de, bu böl­ gede "Uygurlar", "Özbekler", Kazaklar", "Kırgızlar", Türkmen­ ler" vb. yaşıyorlardı. Ama bunlar kendilerini "Türk" kabul edi­ yor ve yaşadıkları yerleri "Türkistan" yani "Türklerin Yurdu" olarak adlandırıyorlardı.

Aynı durum, Kafkaslar için de geçerliydi. O yıllarda, Kaf­ kas bölgesinde "Azeriler" değil, "Türkler, Azerbaycan Türkle­ ri" yaşıyorlardı. Örneğin, R. Ahundov'un 1 929'da basılan söz­ lüğünün adı, "Azerice-Rusça değil", "Türkçe-Rusça" sözlüktü.

Mirzc Elekber Sabir, bir başka edibi "Osmanlıca'dan Türkçe'ye tercüme" ifadesi kullandığı için eleştiriyordu. Dikkat edin, Sa­ bir'in eleştirdiği insan, bugün " Türkçe" adının kendisine inhisar ettirildiği Anadolu Türkçesini "Osmanlıca", Azerbaycan coğ­ rafyasında konuşulan ağzı ise "Türkçe" olarak adlandırıyordu.

Peki ne oldu da, bugün "Türkçe", " Türk" kavramları çoğunluk, hatta, en iyi bilmesi gerekenler tarafından bile yalnızca Tür­ kiye'ye mal edilir oldu?

Günümüzde başta Türkiye olmak üzere, bütün Türklerin öncelikle çözümlemesi gereken sorunlardan biri, bu kavram karmaşasıdır. Dünyada, böylesine coğrafyası, tarihi, gelenekle­ ri ve dili bir, bütün millet yoktur ki, her bir şubesi ayrı bir adla anılsın. Ve aslında hepsinin ortak adı olan Türk adı, yalnızca bir bölgede yaşayanlara hasredilsin. Bakar mısınız şu kullanı­ lışın iticiliği ve sevimsizliğine: "Türkler ve Azeriler Ermenilere karşı birlikte hareket etti." Ya da Özbekistan'da, Türkmenis­ tan'da "Türk berberi", "Türk döneri", "Türk iş adamı". Peki ora­ da yaşayan diğerleri kimdir? Allah aşkına bu kullanım kimin yararınadır. Dışarıdan bakan bir yabancı, bu iki kavramın ifade ettiği topluluğun aslında aynı milletin birer parçası olduğunu 225

AZ6RBAYCAN YAZILARI =:,;e;;

nereden bilecektir? Bu kullanım, zaman içerisinde ayrı milli kimlikler şekillenmesine varıp çıkmayacak mıdır? Bu kulla­ nım, 1 924 yılından beri uygulanan "Sovyet Milliyetler Politi­ kası"nın devam ettirilmesinden başka nedir?

Tabii burada, Türkiye'nin bugün içine sokulduğu psikolo­ jinin de önemli rolü olduğu söylenebilir. Maalesef , "Türkiyeli" kavramı, iğdiş edilerek, Türkiye'de Türk milliyetine karşı bir duruşun ifadesi, sembolü haline getirilmek isteniyor. Bu ise, haklı bir tepki meydana getiriyor ve "Türk" sözünün anlamının daralması bahasına, Türkiye'ye mahsus kılınmaya mecbur ediliyor. Böylece, farklı coğrafyalarda yaşayan Türkleri tanım­ lamadaki ciddi kavram karmaşası devam ediyor. Öyle ya, bir Azerbaycanlı, Özbekistanlı ifadesinin karşılığı olarak "Tür­ kiyeli" demek gerekirken, bir çok kez zorunlu olarak "Türk" kelimesi kullanmak gerekmektedir. Bir de dil alışkanlıkları var.

En beklemeyen kişiler bile, rahatlıkla bu şekilde ifadeler kul­ lanabilmektedir.

Ama burada bir karar vermeliyiz: "Türk" yalnız bizsek mesele yok. Eğer diğerlerinin de Türk olduğunu söylüyorsak, ortaya çıkan bu kavram kargaşasını halletmek mecburiyetinde­ yiz. Aksi takdirde orta ve uzak gelecekte, "Türk" yalnız biz ka­ lacağız, diğerleri Azeri, Özbek, Kırgız, Kazak, Türkmen, Tatar, Uygur vb. adlı başka "milletler" olacaklardır. "Türkçe", yalnız bizim "dilimiz" olacak, karşımıza, "Azerice", "Özbekçe", "Kır­ gızca", "Kazakça" "Tatarca", "Uygurca" . . . vb. diller çıkacaktır.

Aman ha dikkat! O Zaman Azerbaycan, 29.04.2006

226

AZ0RBAYCAN YAZILARI =ıı=

MİNGEÇEVİR'İ GÖRDÜNÜZ MÜ?

(71" zerbaycan yaklaşık 90 bin kilometkarelik bir ülke.

� Ancak, bu çok geniş olmayan coğrafyasına rağmen, ülkeyi gezen insanları son derece şaşırtacak pek çok özelliklere sahip. Öyle ki, dünyada var olduğu söylenen 1 1 iklim kuşağı­ nın dokuzu Azerbaycan'da görülebiliyor. Her bir bölgesinde birbirinden ayrı, güzelliklere şahit olmak mümkün. Ülkenin bu anlamda dikkat çeken şehirlerinden birisi de Mingeçevir'dir. Bakü - Gence hattının kuzeyinde yer alan bu şe­ hir, İkinci Dünya Savaşı'nın hemen akabinde kurulmuş. Ancak şehrin tarihi, milattan önceki devirlere uzanmakta. Yani, yeni ama kadim bir şehir. Öyle ki, şehrin bel kemiğini oluşturan elektrik santralının yapımı sırasında binlerce parça tarihi eser ortaya çıkarılmış ve bunlar bugün Bakü Tarih Müzesi'nin en değerli koleksiyonlarını teşkil ediyor. Şehri cazibe merkezi kılan unsurların başında ise, Minge­ çevir'in ortasından kıvrıla kıvrıla akan Kür Innağı gelmektedir.

Türkiye'den doğan ve "Kura" olarak adlandınlan bu ınnak, Azerbaycan'a gelince, "söz dinlemeyen, başına buyruk" anla­ mında "Kür" adını almakta ve en güzel görünümlerden birine bürünerek Hazar'a olan yolculuğuna doğru akıp gitmektedir.

Kür, deniz mahsulleri açısından da çok bereketli bir ınnak.

Mingeçevir'e gideceklere özellikle, Kür'e mahsus balığı yemel­ erini tavsiye edeceğim. Yine Kür'ün kıyısında kendiliğinden yetişen ve kadim "tugay meşeleri"nin bakiyesi olan 500 yıllık "akkavak" ağacını da gönnemek olmaz. 10 kişinin el ele ver­ erek ancak gövdesini kucaklayabildiği bu ağaç, nadir görüle227

AZ0RBAYCAN YAZILARI

bilecek tarihi anıtlardan birisi. Belki, ağacın hemen yanında bulunan tahta iskeleden bir olta sallandırırken insanlık tarihinin son bin yılının yarısına tanık olmuş bu ağacın serinliğinden de istifade etmek mümkün.

Mingeçevir'e gidildiğinde ziyaret edilmesi gereken önem­ li yerlerden bir diğeri de Şehitler Hıyabanı. Hıyaban üç bölüm­ den meydana geliyor. Bunlardan kabirleri olmayan askerler için yapılmış bölüm en dikkat çekici olanı. Bu bölümde ad­ larına yer verilen insanların ya naaşları işgal altındaki toprak­ larda kalmış ya da akıbetleri meçhul. Örneğin bunlardan birisi 1 994 yılının 4 Ocak günü aynı yerde şehit olmuş ve naaşları orada kalmış 1 8 Mingeçevir'li şehide ait bölüm. Yine burada adı bulunan Natık Kasımov Selimoğlu'nun hikayesi mutlaka öğrenilmeli: Kasımov, Karabağ savaşları sırasında bir camide etrafını kuşatan Enneni güçlere kahramanca direnmiş. Ancak, bir hile ile onu camiden çıkartmışlar. Elindeki Azerbaycan bay­ rağını bırakmadan çıkmış oradan. O sırada Hankendi'nde bulu­ nan bir Rus gazeteci onu bu haliyle fotoğraflamış ve bu fotoğ­ raf bir Rus dergisinde yayınlanmış. Anlatılana göre, Selimoğlu Natık'ın yüzünde en ufak bir korku izi bile görülmüyonnuş bu fotoğrafta. Fakat bu, ona ait son belge olmuş. O günden beri akıbeti bilinmiyor. Şehrin kuzeyindeki dağların eteğinde bulunan Alman me­ zarlığı da görülebilecek ilginç yerlerden birisi. İkinci Dünya Savaşı'nda Sovyetlere esir düşen, daha sonra Mingeçevir'e ge­ tirilen askerlerden burada hayatlarını kaybedenlerin mezarları­ na bakarak insanın kaderinin nasıl bilinmez olduğu bir kez daha derk ediyor.

Son olarak da, milletvekili Aydın Mirzezade'nin baba evi­ ni ziyaret etmeyi, zor zamanlarda da dik durabilen bir kişinin, Büyükkişi Mirzezade'nin o lezzet dolu sohbetine katılmayı tav­ siye ediyorum. Ama bu sırada özellikle, "rubailer" kitabının 228

AZ0RBAVCAN VAZILARI

girişindeki dörtlüğü kendi ağzından dinlemelisiniz.

Bu yazı böylece farklı bir yazı oldu. Ama, Türkiye başta olmak üzere, tüm Türk dünyasına öyle bir karamsarlık enjekte edilmeye çalışılıyor ki, zaman zaman etrafa çıkıp moral depo­ lamaya kendi coğrafyalarımızı tanımaya, büyüklüğümüzü gör­ meye ihtiyacımız var. O Zaman Azerbaycan,

10.05.2006

229

AZ8RBAYCAN YAZILARI

CEYHUN'LA CEYHAN NE ZAMAN BİRLEŞECEK?

1IT" ürkiye çok uzun zamandır gizli açık dile getirilen bir \lJ.I endişeyi, bir kaos ortamı meydana getirileceği söy­ lentilerini doğrularcasına, büyük bir gerginlik atmosferi yaşa­ maya başladı bugünlerde. Ancak, bütün bu tablo içinde, Türki­ ye'nin gelecek perspektifinin ne kadar açık olduğunu belirtmek gerekir. İşte onlardan biri de BTC projesinin hayata geçecek olmasıdır.

Yüzyılın projesi olarak adlandırılan Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattında artık geriye sayım başladı. 25 Mayıs 2005 tarihinde Bakü'de düzenlenen ve taraf ülke cumhurbaş­ kanlarının katılımıyla ilk petrolün pompalanmaya başlaruna­ sından yaklaşık bir yıl sonra, nihayet, Hazar petrolleri Akde­ niz'e çıkmış olacak ve uluslar arası enerji ağındaki yerini ala­ cak. Yetkililerin verdiği bilgilere göre, 27 Mayıs günü boru hattındaki petrol Ceyhan'a ulaşacak ve resmi açılış töreni de Temmuz'da yapılacak.

Aslında boru hattının 2005 Ekim ayında faaliyete geçmesi bekleniyordu. Ancak, hattın Türkiye bölümü çeşitli nedenlerle zamanında tamamlanamadığından yaklaşık 8 aylık bir gecikme meydana geldi. Bugün, dolması için 10 milyon ton petrole ih­ tiyaç duyulan BTC'ye verilen petrol miktarı 8 milyon tonu geç­ miş durumda. Son olarak Sivas'taki pompa istasyonunu da aşan petrol Adana'ya doğru akışını devam ettiriyor.

Bakü-Tiflis-Ceyhan büyük ekonomik potansiyele sahip olduğu kadar büyük stratejik öneme de sahiptir. Proje, transit ülkelere sağlayacağı gelirlerin yanı sıra, bu ülkelerin birbirleri 230

AZ0RBAYCAN YAZILARI

ve Batı dünyası ile ekonomik ve siyasi ilişkilerini de güçlen­ direcektir. Özellikle Kazakistan'ın da projeye katılması ile bir­ likte, "Modem İpek Yolu" Orta Asya'ya kadar uzanacak; böl­ gesel istikrar ve ilişkilerin derinliğini daha da arttıracaktır. Ay­ nı zamanda Azerbaycan'ın tarihte ilk defa olarak kendi enerji kaynaklarından kendisinin yararlanabilmesi imkanını sağlaya­ cak ve bu kardeş ülkeyi süratle zenginleştirecektir.

Diğer yandan proje, Anadolu'yu Doğu-Batı enerji korido­ ru arasında bir köprü haline getirecektir. Böylece, Ceyhan Li­ manı da, bir uluslararası enerji terminali haline gelecektir. Bu ise, Türkiye'nin Orta Asya ve Kafkasya ülkeleriyle daha istik­ rarlı ilişkiler kurması yolunu açacak, aynı zamanda Hazar hav­ zası kaynaklannın dünya pazarlarına ulaştırılmasında merkezi rol oynama imkanı verecektir.

Bilindiği gibi, 1 6. yüzyılın hemen başlannda, kadim Türk anayurdundan Balkanlara kadar uzanan büyük Türk coğrafyası talihsiz bir dönemlo karşı karşıya kalmıştır. Kardeşin kardeşle, siyasi mülahazalarla karşı karşıya geldiği bu tarihten sonra, Türk dünyası üç ana coğrafyaya bölünmüştür. Böylece, önceki dönemlerde var olan, doğudan batıya, batıdan doğuya karşılık­ lı ve sürekli nüfus hareketliliği kesilmiştir. Bu, o zamana kadar Avrasya coğrafyasının hükümran ve hakim milleti olan Türk­ lerin, bölünmüş coğrafyalar içinde donuklaşmasına ve akabin­ de gerilemesine yol açan en önemli amillerden biri olmuştur.

Bir süre sonra da, Orta Asya'da büyük devletler dönemi sona ermiş, Türkler kendi içlerinde bölünerek küçük hanlıklar ha­ linde yaşamaya başlamışlardır. Kafkaslar'da da benzer bir sü­ reç yaşanmış; özellikle bugünkü Azerbaycan coğrafyası, tıpkı Orta Asya'da olduğu gibi hanlıklara bölünmüştür. Bunun dış te­ sirlere kapı aralayacağı açıktı; nitekim böyle de olmuştur. Böy­ lece, 1 8. yüzyıldan itibaren tüm Orta Asya ve Kafkaslar dış güçlerin denetimine girmiştir.

231

AZ0RBAYCAN YAZILARI

Ortaya çıkan tablo, Batı'ya doğru bir hareket alanı olması sebebiyle başlangıçta etkilemiyor görünse de, belli bir süreçte Osmanlı Devleti üzerinde de kendi etkisini göstennekten geri kalmamıştır. Doğu'da hareket alanı kaybolan ve asli nüfus un­ surunun akışı kesilen Batı Türklerinin, en önemli gerileme se­ beplerinden biri de bu olmuştur.

Bunun için, bugün ortaya çıkan konjonktürde; kardeş ül­ keler. halklar ve coğrafyalarla sosyal ve kültürel ilişkilerin kuv­ vetlendirilmesi büyük önem taşımaktadır.

Bu anlamda, Ceyhun'la Ceyhan'ı birbirine bağlayan BTC, Türklere tarihi bir fırsat sunmaktadır. Demir-çelik sanayisi üze­ rine bina edilen Avrupa Birliği örneğinde olduğu gibi, petrol hattı vesilesiyle Türk dünyası yeniden birbiriyle kaynaşabilir. Önemli olan, bu hattın oluşturduğu cazibeyi Türk dünyasının bir araya gelebileceği ekonomik ve kültürel bir vasata dönüş­ tünnek iradesini gösterebilmektir. Böylece, yüzyılların ayırdığı Ceyhun ve Ceyhan, yeniden ve bir daha ayrılmamacasına bir­ birlerine kavuşmuş olacaktır.

Bu da Türkiye'nin niçin bir kannaşa ortamına sürüklen­ mek istendiğini gösteren delillerden biri değil midir? O Zaıııa11 Azerbayca11, 24.05.2006

232

AZ9RBAYCAN YAZILARI �=

TÜRK TARİHİNİN KAYIP ŞEHRİ

1'IT"' ürkiye'de sık sık yaşanmaya başlayan tartışmalara son \lJ.;- günlerde yeni birisi daha eklendi. Bodrum kalesinde bulunan ve Rodos Şövalyelerince, işkencehane olarak kullanı­ lan zindanın girişindeki, "Tanrının bulunmadığı yer" anlamına geldiği söylenen Latince ibarenin orijinal olup olmadığı mev­ zuu yine taraflar meydana getirdi ve iç siyaseti de kuşatan bir tartışmaya dönüştü. Kültür ve Turizm Bakanlığı, yazının son­ radan yazdırılmış olabileceği hususunu incelemeye aldığını açık­ larken, ülkenin önde gelen basınının bir kısmı, bakanlığı tarihe müdahale etmek ve bu ibareyi ortadan kaldırmaya çalışmakla it­ ham eden yayınlarda bulundu. Bu arada, yazıyı dönemin müze müdürünün emriyle yazdığını ifade eden bir müze görevlisinin sözleri de tartışmayı sona erdiremedi. Velhasıl, artık " 1 5- 1 6. asır Latincesinde 'v' harfinin olup olmadığı"na kadar varan tar­ tışmada bakalım uzmanların araştırması hangi sonucu verecek.

Aslında, tarihe yüzyıllar sonra müdahale ederek, hakikat­ leri değiştirme çabası rastlanmayan bir durum değil. Mesela, evrim teorisinin en büyük dayanaklarından biri olan ve uzun yıllar İngiltere'deki bir müzede sergilenen, "ara insan" figürü­ nün, insan-maymun kemikleri kullanılarak sonradan oluşturu­ lan bir iskelet olduğu anlaşılmış, bunun üzerine derhal müze­ den kaldırılmıştı.

Tarihe sonradan müdahale ile gerçekleri tahrif etmenin en açık kanıtlarını ise, Rus hakimiyeti dönemlerinde Azerbaycan'­ da yapılan tahribatlarda görmek mümkün.

Bilirsiniz, Anadolu Selçuklu Devletinin hüküm sürdüğü 233

AZ0RBAYCAN YAZILARI

Türkiye şehirlerinde pek çok Selçuklu eseri ile karşılaşmak olağan bir haldir. Öyle ki, Anadolu'da dolaşırken, hemen her köşede insanın karşısına bu döneme ait bir abide çıkar. Azer­ baycan ise, Büyük Selçuklu Devleti'nin asırlarca hüküm sür­ düğü bir coğrafyadır. Türklerin bölgedeki hakimiyeti ise Sel­ çuklulardan yüzyıllar önce başlamış, Çarlık Rusyası işgalinin tamamlandığı 1 9. yüzyıl sonlanna kadar kesintisiz devam et­ miştir. Bu durumda Azerbaycan'da yüzlerce, binlerce Türk ese­ rinin var olması gerekmez mi?

Böyle değil. Bu kardeş ülkeyi dolaşırken, bırakın Selçuklu dönemi eserlerini, daha yakın zamanlara kadar hüküm süren Safeviler, Nadir Şah ve hatta Hanlıklar dönemine ait eserlere bile nadiren rastlanabilmektedir. Öyle ki, bu dönemlere ait eserler, Bakü'deki İçeri Şehir, Şeki Han Sarayı, Berde Türbesi, Gence Şah Abbas Camii gibi, neredeyse bir elin parmakları ka­ dar az. Asırlar boyu hüküm süren Türk hanedanlıklanndan ya­ digar kalan eserlerin bu kadar az olabilecekleri düşünülemez elbette. Peki bunlara ne olmuştur. Bunun açıklaması basittir: Özellikle Sovyetler Birliği döneminde, bunlar ortadan kaldınl­ mış ve halkın milli hafızasından silinmeye çalışılmıştır. Düşü­ nebiliyor musunuz, en az iki bin yıla yakındır bu ülkede hüküm süren Türklerin Hanlan, Han evlatları nerelere gömülmüştür?

Sarayları, medeniyet eserleri nerededir?

Ama diğer yandan ne yapılmıştır. Sovyet döneminde ül­ kede etkin olan Ermeniler, Türklere ait eserlerin ortadan kal­ dırılmasını temin için tüm imkanlarıyla çaba gösterirken, bir taraftan da Alban kiliselerinin kitabelerini değiştirerek, Ermeni kilisesi izlenimi vermeye, bu vesileyle de "gelme" değil, sözde "doğma" olduklannı belgelendirmeye çalışmışlardır. 80 yıllık, "ulus"ların değil, "halklann kardeşliği!"nin egemen olduğu Sovyet iktidan döneminde Ermeniler bir an bile olsun ulusal hedeflerinden geri kalmamışlar ve her fırsatta emellerini 234

AZ0RBAYCAN YAZILARI =.-=

gerçekleştirmeye çalışmışlardır. Bugün dünyaya Kafkas coğ­ rafyasının "yerlileri" oldukları yolundaki propagandalarının esaslarından birisi, işle Sovyet döneminde yapılan bu faaliyet, Alban kiliselerini Ermenileştirme faaliyetleridir.

Peki bunlar nereden mi aklıma geldi? Hayır değil, Bod­ rum Kalesindeki malum ibare meselesi değil. Bunları düşün­ dürten Zaman Gazetesinin İnternet sitesinde, bir süre önce ga­ zetede yayınlanan bir habere rastl�yışım. Habere göre, Ege Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Bekir Deniz başkanlığın­ daki bir ekip, Kazak.istan'da yürüttükleri arkeolojik kazı çalış­ maları sırasında Türk tarihinin kayıp şehri "Cend"i bulmuşlar.

Cend'in önemi şuradan, çünkü bu şehir, Selçukluların kurucusu ve hanedanlığa adını veren Selçuk Bey'in türbesinin bulunduğu yer, yani kuruluş başşehri.

Bu keşif, Prof. Deniz'in de vurguladığı gibi, Türk tarihin­ de "bir değişim ve yeniliktir". Ve bize bir şey göstermektedir: Toprağın altında kendi tarihimizi de daha dikkatlice aramamız gerekiyor: Hem Türkiye'de, hem Azerbaycan'da, hem Türkis­ tan'da, daha doğrusu Türklerin hüküm sürdüğü, imkan bulunan her yerde. Tıpkı antik dönem Roma eserlerini ortaya çıkarmada gösterdiğimiz titizliğe benzer bir titizlik ile yapılacak böyle bir kazıda, daha nice kayıp Türk şehirleri ortaya çıkarılacaktır.

Ben, bunun Azerbaycan bölümünü çok merak ediyorum. O Zaman Azerbaycan, 14.06.2006

235

AZ6RBAYCAN YAZILARI

BATi AZERBAYCAN MÜLTECİLER.İ

20 Haziran günü, her yıl, Birleşmiş Milletlerce "Dün­

ya Mülteciler Günü" olarak anılmaktadır. Bu vesi­ leyle, yılda bir defa da olsa, konu uluslararası bir mahiyet al­ makta ve yaşanan dramlar gözler önüne serilmektedir.

Bu yıl açıklanan rakamlara göre, dünyadaki mülteci sayısı 8,5 milyondur. Genellikle savaş ve ekonomik zorluklar sebe­ biyle yaşanıyor bu dram. Örneğin Afganistan'ın Sovyetler Bir­ liğince işgali ile başlayan mülteci dramı, bugün ABD işgali al­ tında hala devam etmektedir. O günlerde dünyaya gelen çocuk­ lar ise, bugün artık ebeveyn haline gelmişlerdir.

Benzer bir dram da Azerbaycan'ın % 20 topraklarının iş­ gal edilmesi ile yaşadıkları yerleri terk etmek zorunda kalan Türkler arasında yaşanıyor. Ermenilerin Dağlık Karabağ'ı işgal etmeye başlamaları ile ortaya çıkan bu göç, ateşkesin imza­ landığı 1 994 yılına gelindiğinde tam bir trajediye dönüşmüş ve bir milyona yakın insan Karabağ'dan ve yüzyıllardır yaşadık­ ları Ermenistan'dan Azerbaycan'a göç etmek durumunda kal­ mışlardır. Bu kaçış, Azerbaycan Türkçesinde "kaçkın" ve "mec­ buri göçkün" diye iki kavramın ortaya çıkmasına yol açmıştır.

"Kaçkınların ve Mecburi Göçkünlerin Statüsü Hakkında­ ki" Azerbaycan Cumhuriyeti kanununa göre "kaçkın", "Azer­ baycan Cumhuriyeti vatandaşı olmayıp, ırki menşei, milliyeti, dini inanışı, bağlı olduğu sosyal grup veya siyasi düşüncesi se­ bebiyle baskılara maruz kaldığından vatandaşı olduğu ülkeden ayrılmak zorunda kalan şahıslardır. "Mecburi göçkün" ise, "Azer­ baycan Cumhuriyeti sınırları içerisinde askeri saldırı, tabii vb.

236

AZaRBAYCAN YAZILARI =-=

felaketler sonucunda daimi yaşadığı yeri terk etmek zorunda olan" ülke içerisinde yerinden edilmiş insanlardır.

Bu tanımlamalara göre, Ennenistan'dan Azerbaycan'a sür­ gün edilenler "kaçkın", Dağlık Karabağ ve etrafındaki işgal edilmiş şehirlerden göçenler ise "mecburi göçkün"dürler. An­ cak bu konuda, Azerbaycan basını ve kamuoyu dahil, bir kav­ ram kargaşası görülmekte, Dağlık Karabağ'dan gelenler de za­ man zaman "kaçkın" olarak adlandırılmaktadır.

Diğer taraftan, mecburi göçkünlerle ilgili olarak yeterince olmasa da yine de belli bir bilgi vardır ve zaman zaman kamu­ oyuna yansımaktadır. Ancak, kaçkın olarak adlandınlan ve Ba­ tı Azerbaycan yani bugünkü Ennenistan'dan sürgün edilen Azer­ baycanlılar meselesi, denilebilir ki bırakınız dünya, Türkiye kamu oyunca bile hemen hiç bilinmemektedir.

Oysa, Ennenilerin planlı bir şekilde Kafkas bölgesine yer­ leştirilmesinden sonra, 1 9 1 8 yılında Enneni devleti kurdurul­ duğunda yalnızca 9 bin km karelik bir toprağı vardı ve başşe­ hir ilan ettikleri Erivan, aynı adı taşıyan bir Türk hanlığının merkeziydi. Nüfusun çoğunluğunu da Türkler oluşturuyordu.

Bugün bile, örneğin, Kars'ın bir çok köyü, 1 9 1 8 yılında Enneni katliamlarından kaçıp gelen Erivan Türkleriyle meskundur.

Ennenistan, Sovyetler Birliğine dahil olduktan sonra, aynı birlik içindeki Azerbaycan'ın aleyhine büyümüş ve % 300 ge­ nişleyerek bugünkü sınırlanna ulaşmıştır. 1 920'lere kadar Nah­ çıvan, Azerbaycan ana karası ile bir bütün teşkil ederken, bu ta­ rihten sonra Zengezur ve Göğçe bölgeleri Ennenistan'a veri­ lerek parçalanmıştır. Yine Karabağ, tamamen Azerbaycan'a bağ­ lı iken l 923'te özerk statü verilerek bugünkü Dağlık Karabağ probleminin temelleri atılmıştır.

Yine, 1 948'te "Türksüz Ennenistan" projesini hayata ge­ çirmek için büyük bir faaliyet başlatılmış ve yüz binlerce Türk, ana yurtlan olan Batı Azerbaycan yani bugünkü Ermenistan topraklanndan sürgün edilmiştir.

237

AZ0RBAYCAN YAZILARI

Ennenisıan'daki son Türk tehciri ise 1988 yılında gerçek­ leştirilmiş ve tam bir etnik temizlik yapılmıştır. 1988 Ocak ayın­ dan itibaren Ennenistan Hükümeti, "Karabağ" ve "Krunk" ko­ miteleri, Enneni kilisesinin temsilcileri Sovyet Merkezi yö­ netiminin desteğiyle Ennenistan'dan Azerbaycanlıların kovul­ ması sürecini tamamlamış ve 250 binden fazla Türk zorla ve tedhişle sürgün edilmiştir.

Modern dünyanın gözleri önünde gerçekleşen bu tehcir sı­ rasında pek çok insan katledilmiş, bir çoğu yollarda hayatını kaybetmiştir. 20. yüzyılın en büyük etnik temizliklerinden biri olan bu olay, maalesef bugün unutulmuş ve gündemden düşü­ rülmüştür. Adları BM'nin mülteciler listesinde de yoktur. Ama böyle dramlar unutulmaya devam edildikçe, nasıl "mağdurken" "mahkum" edilmekten kurtulabileceğiz, bilemiyorum. O Zaman Azerbaycan, 24.06.2006

238

AZ0RBAYCAN YAZILARI �r=

OLCAS SÜLEYMANOV

239

AZ0RBA YCAN YAZILARI

manda araşıırmacı bir ilim adamı olmak mecburiyeıi de ıaşı­ makıadır" görüşünde olan Süleymanov, bu düsturdan yola çı­

karak Rus destanlarını incelemeye başladığında karşısına müt­ hiş bir tablo çıkar. Rus kültürü ve dili üzerinde Türklerin ve Türkçe'nin inanılmaz bir etkisi olduğunu görür. İlmi bir araştır­ ma olan bu çaba, o güne kadar egemen söylem olan "yüksek ve orijinal kültürlü Rus" inanışını yerle bir edecek ve genel kabul gören tarih ve ideolojik söylemi sarsacaktır. Aynı zamanda, o zamana kadar üstün Rus kültürü anlayışının empozesi altında yaşamak mecburiyetinde kalan Türk aydınlannın Ruslar kar­ şısında öz milli benlik ve güvenlerini yükseltecektir. Şair, yazar ve bilim adamlığının yanı sıra, diplomatlık ka­ riyeri de taşıyan, "Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Yük­ sek Sovyet Üyeliği", "Sovyetler Birliği Halk Temsilciliği", "Kazakistan Yazarlar Birliği Genel Sekreterliği", "Asya - Af­ rika Yazarlar Birliği Komite Başkanlığı", "Türk Halkları Bir­ liği Kuruculuğu", "Anti-Nükleer Nevada - Semey Sivil hareke­ tinin liderliği" gibi pek çok önemli faaliyetin içinde bulunan Olcas Süleymanov'un Azerbaycan için ise bir başka önemi da­ ha var. Bahtiyar Vahabzade 20 Ocak 1 990 faciasını kendisine haber verdiğinde tereddütsüz Bakü'ye gelen ve yaşanan vahşeti dünyaya anlatan, meseleyi cesurca Yüksek Sovyet'e taşıyabilen bir insandır o. İşte, geçen hafta Süleymanov Bakü'deydi. Ken­ disine Cumhurbaşkanı İlham Aliyev tarafından yüksek devlet nişanı olan "Şöhret" madalyası verildi. 70. yaşına girmesi mü­ nasebetiyle onuruna bir gece tertip edildi.

Biz de kendisini kaldığı otelde ziyaret ettik ve uzun bir sohbetimiz oldu. Özellikle, Orhun Abidelerinden, Orhun Türk­ çesiyle naklettiği ve bizi, adeta tarihin o dönemine götüren üs­ lupla söylediği sözler, benim için hayatımın en unutulmaz ha­ tıralanndan biri olacak. O Zaman Azerbaycan, 01.07.2006 240

AZ0RBAYCAN YAZILARI �

KARAY (KARAİM) TÜRKLERİ

.0:... izlerden �akla�_ık iki �ydır uzak kaldım. Bu süre içc­ (!!;2) rısınde bolge ulkelerıne kısa seyahatler yapma im­

kanım oldu. İran'a, Gürcistan'a, Türkiye'ye, Rusya'ya ve Ukray­ na'ya gittim, çeşitli şehirlerini gezdim.

Bugün ise sizlere, Kınm'da yaşayan ve "Karay", "Karaim"­ ya da "Karatay" olarak adlandırılan Türklerden bahsetmek istiy­ orum.

Bilindiği gibi, Türkler İslamiyet'ten önce çeşitli dinleri ka­ bul etmişlerdi. Bunlardan biri de Musevilik inancıydı. Özellik­ le Deşt-i Kıpçak olarak adlandırılan ve bugünkü Ukrayna hav­ zasına denk gelen bölgede Hazar Devletini kuran Türkler, Mu­ seviliği bir devlet dini olarak kabul etmişlerdi. İslamiyet'ten sonra ise, bu bölgede yaşayan Türkler de son İlahi dini kabul etmiş ve Müslüman olmuşlardı. Öyle ki, İslamiyet'i devlet dini olarak ilk kabul edenler de yine bu bölgede yaşayan Türklerin kurduğu "Bulgar Devleti" idi.

Ancak, sayıları az da olsa bir kısım Türkler bağlı oldukları Musevilik inancını devam ettirmişlerdi. İşte bugün yoğunlukla Kırım ve Litvanya'da yaşayan Karaylar ya da daha sık adlan­ dırmayla Karaimler, Hazar Devleti'nin bakiyesi olan Türkledir.

Kınm'daki toplam nüfusları iki bin civarında olduğu tah­ min edilen bu Türkler bugün yoğun olarak Akrnescit, Bahçe­ saray ve Gözlev bölgesinde yaşamaktadırlar. Gözlev'de bulu­ nan ve "Kenesay" olarak adlandırılan ibadethaneleri restore edilmiş ve ibadete açılmış durumdadır. Gözlev'de bulunduğum sırada, buranın dünyanın çeşitli yerlerinden gelen turistlerce yoğun olarak ziyaret edildiğini müşahade ettim.

241

AZ0RBAYCAN YAZILARI

�

Bahçesaray'daki Han Sarayı'nın ve dünyanın ilk üniver­ sitelerinden biri olan Zincirli Medrese'nin hemen yakınındaki tepede bulunan kalenin adı da, Karay Türkleri'ne izafeten "Çı­ fıt" ya da "Çuvut" kale olarak adlandırılıyor. Burada şu anda restore edilmiş çeşitli Karay eserleri bulunmakta. Örneğin, iki Kenesay var burada. Bunlardan biri erkekler, diğeri kadınlar için inşa edilmiş. Yani kadınlarla erkekler ayn ayrı ibadet ediy­ orlannış. Burada Karaim'lere ait çeşitli eşyaların sergilendiği bir de tanıtım yeri bulunuyor.

Uzun yıllar kendi etnik kimliklerini ifadeden mahrum bırakılan Karaim Türkleri, şu anda ciddi bir kimlik arayışı içe­ risine ginnişler. İçlerinde farklı düşünen küçük bir grup olsa da, hakim olan anlayış kendilerinin etnik olarak Türk milletine mensup oldukları şeklinde. Bahçesaray'da görüştüğümüz Ka­ raimlerin dini önderleri kendi inançlarının bugünkü Yahudi inancıyla hiçbir yakınlığının olmadığını, Tora'ya inandıklarını ancak Talmud'u hiçbir şekilde kabul etmediklerini altını çize­ rek vurguladılar. Buna rağmen, Yahudiler, özellikle Moskova Yahudileri, Karaim Türkleriyle bağlantı kurabilmek için özel bir çaba gösteriyorlannış.

Karaimlerin yani Karay Türklerinin Çıfıt Kale'nin hemen eteklerinde çok büyük ve oldukça kadim bir mezarlıkları da bu­ lunuyor ve yapılan araştınnalarda buradaki mezar sayısının 1 O bin civarında olduğu tahmin ediliyor. Mezar taşları Türklerin İslami dönem mezar taşlarının yapım stiliyle büyük benzerlik­ ler gösteriyor. En dikkat çekenleri ise, at eyeri biçiminde olan­ lar. Zaten bu tür mezar taşlarının ismi de Türkçe: "Eyer taş".

Eski Aramca yazıyla yazılan mezar taşlarındaki şahıs isimleri de Türkçe. Burada yer alan bazı mezar taşlarının milattan önce 2. yüzyıla ait olduğu söyleniyor. Eğer bu doğrulanırsa, Türk­ lerin Kırım'ın ilk sakinleri olduğu açık olarak bir kez daha tas­ diklenmiş olacak. Diğer taraftan Karaimlerle ilgili araştınna242

AZ0RBAYCAN YAZILARI �@-

tarın artması ve bu Türk topluluğu ile yakınlaşma sağlanması, onlar üzerinden kendilerine yeni coğrafyalar ihdas etme ça­ basında olanların da emellerinin önünü alacaktır. D Zaman Azerbaycan, 26. 08.2006

243

AZ0RBA YCAN YAZILARI ,,,�,..=

ÇİN, AFRİKA'YA DA YA YILIYOR

J'b er geçiş döneminde yaşananlara benzer bir kaos or­ R tamı günümüz dünyasını da kuşatmış bulunuyor. ikin­

ci Dünya Savaşı akabinde kurulan ve iki büyük blok etrafında nispi bir süreklilik gösteren uluslar arası istikrar, bugün -bek­ lentilerin aksine-oldukça bozulmuş, hırpalanmış durumda. Şu anda dünya politikasına egemen olan güçler, yeni uluslar arası düzenin kendileriyle uyumlu dizayn edilebilmesi için kollarını sıvamış durumdalar. İnsan hakları "söylemi"ni bile göz ardı ederek, uluslar arası ahlak normlarını ve vicdanı hiçe sayarak dünyanın dört bir tarafına "düzen vermeye!" devam ediyorlar.

Nitekim son Lübnan operasyonunun ardından ortaya dökülme­ ye başlayan gerçekler ve ihsas ettirilen niyetler bunu açıkça göstermektedir.

Fakat, tarih okumalarından iyi biliyoruz ki, böyle kaos or­ tamları, kaçınılmaz olarak, güç dengelerinde yeni parametreler ortaya çıkarmakta, yeni yükseliş ve düşüşlere yol açmaktadır.

Bu anlamda, mevcut kaotik ortamdan en çok istifade eden devlet ise, kuşkusuz Çin'dir. Çin, geleneksel politikasına uygun şekilde, mümkün olduğunca uluslar arası ihtilaflarda sesini yük­ seltmeyerek, kendini hasım güçlerle karşı karşıya gelmekten sakındırarak güçlenmesini ve nüfuzunu yaygınlaştırma politi­ kasını devam ettirmektedir. Yani, biz Türklerin tarihen çok iyi bildiğimiz ve çok yerinde bir tabirle "sinsi" olarak adlandırdı­ ğımız bir politika izlemektedirler. Bunun hangi seviyeye gel­ diğini öğrendiğimizde ise, artık çok farklı bir noktaya gelinmiş olacaktır.

Bugün Çin'in en çok önem verdiği yayılma sahalarından 244

AZaRBA YCAN YAZILARI

birinin Afrika kıtası olduğu görülmektedir. Fakat nedense bu gerçek, yani Çin'in burada oldukça büyük hamleler yapmakta olması ve neredeyse Afrika'da en önemli söz sahibi ülkelerden biri olma yolunda ciddi adımlar atıyor olması gerçeği, yaşanan tozlu - dumanlı atmosferde pek dikkat çekmiyor.

Bilindiği gibi Batı'nın yükselişinde rol oynayan, en önem­ li coğrafi alanlardan biri Afrika olmuştur. Yüzyıllarca bu kı­ lanın yer altı ve yer üstü servetleri, insan potansiyeli Batı tara­ fından sömürülmüş, ABD ve Avrupa, geride Afrika insanları­ nın acı ve gözyaşlarını bırakmak, orayı bir "kara kıta" haline getinnek bahasına, bu kıtayı kendi maddi yükselişlerine basa­ mak yapmışlardır. Son yüzyılda ise özellikle Ortadoğu'da zen­ gin petrol yataklarının bulunması ile, Batı'nın dikkati bir ölçüde bu coğrafyadan uzaklaşmış ve Afrika kıtasını, bir anlamda, "nadasa bırakmışlardır."

Dünyanın nüfusunun nerdeyse yansını banndıran ve her yıl % 1 O gibi bir ekonomik büyüme gösteren Çin, bu konjonk­ türden istifade ederek, gözlerini Afrika'ya dikmiştir. Elbette bunda, Çin'in dünya sanayisinin önemli bir üretim merkezi ha­ line gelmesi, buna paralel olarak ihtiyaç duyduğu büyük ham­ madde ihtiyacı motorize rol oynamıştır. Bu bağlamda, 10 yıl önce 3 milyar dolar civannda olan Çin'in Afrika ülkeleri ile olan ticareti, geçen yıl 35 milyar dolar seviyesine çıkmış, bu yıl ise 40 milyar doları aşacağı tahmin edilmektedir. Basından öğ­ rendiğimize göre (Sabah, 14 Ağustos), 2006 yılının ilk yedi ayı içerisinde Çin Hükümet Başkanı ve Dışişleri Bakanı 1 5 Afrika ülkesini ziyaret ederek, uzun dönemli ticaret anlaşmalan yap­ mışlardır. Bu kapsamda binden fazla Çinli şirket Afrika'nın çeşitli ülkelerinde faaliyet göstenneye başlamıştır. Diğer yan­ dan Çin, Sudan petrolünün yüzde 25'ini, Angola'dakinin isr yüzde 20'sini satın almak üzeredir. Nijerya da petrol yatakla­ rının bir bölümünü Çinlilerle ortak işletme kararı almıştır.

245

AZ0RBAYCAN YAZILARI ��

Elbette, bunlar Afrika'nın yoksulluktan kurtulması, dünya ekonomisi içinde var olabilmesi için önemli adımlardır. Ancak burada dikkat edilmesi gereken önemli bir husus vardır: Çinli­ ler, ülkeler arası ilişkilere yalnızca ekonomi perspektifinden bakmazlar. Çünkü. ıarilı şunu açıkça göstermiştir ki, Çin için ticaret. bir tür empeıyal sızma, nüfuz etme aracı, bir eşik atla­ ma yöntemidir. Çin bir bölgeye yalnızca ticari kaygılarla gir­

mez. Oraya nüfusunu da aktanr. Koloniler oluşturur. Bu, onun için gerektiğinde siyasi manevraya imkan verecek bir kültürel ve sosyal zemin hazırlar. Ve uzun tarihinde Çin, ilk kez bu po­ litikayı bu kadar uzak bir coğrafyada uygulamaya başlamıştır.

Sonuç da şunu söylemek istiyorum: Şiddet ve savaş yo­ luyla Mağrip'ten Orta Asya'ya uzanan kültür coğrafyasını kendi çıkarları doğrultusunda dizayn etmeye çalışanlara dikkatimizi yöneltirken, etrafımızı kuşatmakta olan yeni güçleri gözden ka­ çırmayalım. Artıları eksileriyle değerlendirmelerini şimdiden yapıp, önlemimizi alalım. O Zaman Azerbaycan, 02.09.2006

246

AZ8RBAYCAN YAZILARI =;,;e;.

ŞEHİT CENAZELERİ

f7'I' nadolu'da yaygın bir gelenek vardır. Bu geleneğe gö­ � re analar, üç durumda alınlara kına sürerler: Kızlannı gelin verirken kızlanna, oğullannı askere gönderirken oğulları­ na ve Kurban bayramında kurbanlık koça. Her milletin sosyal hayatına sinmiş ve onlarla özdeşleşmiş bu tür çeşitli davranış­ ları vardır. Ve bunlar, o milleti farklılaştıran ve tarihe, topluma bakışını ortaya koyan "ritüelleri"dir.

Peki ne anlama gelir, askere giden bir gencin eline, alnına kına yakmak. Bu, o demektir ki, "ben seni vatan denen kutsalı ko­ rumak için gönderiyorum. Gerektiğinde onun için canını vere­ ceksin." Çünkü Türk geleneğinde kına, kurban olmayı simgeler.

Türk tarihinde, anaların vatan savunmasına giden çocuk­ tan nasıl uğurladıkları ve onlann şehadet haberi gelirse nasıl metanetle karşıladıklarına ilişkin binlerce örnek vardır bir çır­ pıda söylenebilecek. Örneğin, içinde yaşadığımız Azerbaycan bağlamında, 1 9 1 8 yılında ülkeyi işgalden kurtannak için gelen Kafkas İslam Ordusu askerlerinden Mustafa Mustafaoğlu'na anasının vasiyeti, bunlardan biridir ve son derece ibretlidir: Kayseri'nin İncesu ilçesi Kızılören köyünde yaşamakta olan Topallıoğlugillerden Mustafaoğlu Mustafa, 37 yaşında bir ihtiyat askeridir. Vatani vazifesini yaptıktan sonra köyüne gel­ miş ve geçimini sağlayabilmek için rençberlik yapmaya başla­ mıştır. Bu arada evlenmiş, ikisi kız üç çocuğu olmuştur. Bir gün köyüne askerlik şubesinden gelirler. O günlerde bugünkü Anadolu sınırlan içerisinde yaşayan 8 milyon ahaliden 3 mily­ onu askere alınmıştır. Geride neredeyse, pannakla sayılacak 247

AZ0RBAYCAN YAZILARI

kadar eli silah tutan kalmıştır. Bunlar da genellikle ihtiyat as­ kerleri, günlük düzeni sağlayacak resmi görevliler vs. gibiler­ dir. İşte Topallıoğlugillerden Mustafa da bunlardan birisidir.

Ama o günlerde, Birinci Dünya Savaşı'nın en şiddetli çarpış­ malarının yapıldığı bir zamanda, yeni bir vaziyet daha ortaya çıkar. Kafkaslardaki Türkler, Rus-Ermeni-İngiliz işbirliği ile katledilmeye başlamışlardır. Bunun önü alınmazsa, orada yaşa­ yan bir tek Müslüman kalmayacaktır. İşte bu sebeple, Azer­ baycan Türklerinin yardımına koşmak için Anadolu'nun dört bir yanından gönüllü askerler toplanmaktadır.

Topallıoğlu Mustafa ve köyde kalan birkaç arkadaşı gö­ nüllü olurlar. Ancak, burada esas dikkati çeken, evli ve çocuk­ lu Mustafa'ya annesinin söylediği sözlerdir: "Oğul" der, "Sen kardeşlerinin yardımına gidiyorsun. Eğer savaşla sırıındaıı kur­ şun yiyerek öliirseıı, bilesin ki sana ak siiıünıü helal eımem."

Anaların oğullarını askere kına yakarak göndermesi ve Kayserili Topallıoğlugillerden Mustafa'nın hikayesi, son za­ manlarda televizyonlarda gördüğümüz şehit cenazelerindeki tablolar sebebiyle zihnime düştü. Özellikle, şehit düşen bir ye­ dek subayın annesinin sözleri karşısında dehşetle irkildim; içimde doğrusu büyük bir sızı ve acı oluştu. Anne. feryadı-figan içeri­ sinde oğlunun şehit edilmesi nedeniyle devleti suçluyor, oğlu­ nun şehit olmadığını, devletin kaygısızlığı nedeniyle öldürül­ düğünü, kendi oğlu gibi insanlann bu tür kritik bölgelerde gö­ reve gönderilmesinin haksızlık olduğunu ileri süren sözler söy­ lüyor, bu sözlerinin bağıra çağıra kameralara anlatıyordu. Şüphesiz evlat yitirmenin acısıyla söyleniyordu bu sözler.

Ancak, en azından toplumun bir kesiminde meydana gelen zih­ niyet değişmesini de ortaya koyuyordu. Artık, askere giden oğul­ larına, gerektiğinde vatana kurban olmalannı sembolize etmek için kına yakan "ana"lann yanında, vatani görevlerini yaparken şehit düşen evlatlarının ölümünden devleti suçlayan, itham 248

AZ0RBAYCAN YAZILARI =-�

eden "anne"ler de arzı endam etmeye başlamışlardı. Gerçi bu "nevzuhur" tepkiler bölgedeki sorunun çözümünde yönetim­ lerin aciz kaldığı, çözümün uzadığı ifadeleriyle yumuşatılmaya çalışılıyor. Ama, ülkeyi bölmeyi amaçlayanlar vazgeçmek isti­ yorlar da, önlerine engel mi çıkarılıyor?

Bence bazı annelerde kendini göstenneye çalışan bu yeni ruh halinin sosyolojik sebepleri iyi araştırılmalı ve hangi fak­ törlerin, zihni kaymaların bu tabloyu ortaya çıkardığı derin­ liğine incelenmelidir. O Zanıan Azerbaycan, 09.09.2006

249

AZ9RBAYCAN YAZILARI

KAFKAS İSLAM ORDUSUNDAN GERİDE KALANLAR

(7l' zerbaycan'ın tanınmış yazarlarından İlyas Efendiyev, � "Geriye Bakma İhtiyar"• adlı romanında Çarlık dö­ neminin son yıllarından Sovyetler Birliğinin ilk kurulduğu günlere kadar olan döneme Azerbaycan Türkleri'nin günlük ha­ yat penceresinden bakar. Romanın dikkat çeken yönlerinden birisi de, "Müsavat" hükümetinin kurulmasından sonra, roman­ daki olayların yaşandığı Karabağ'a gelen iki Türk zabitinden bahsedilmesidir. Bir müddet bu bölgede hayatlarını devam ettiren "Hatem" ve "Tevfik" adındaki bu Osmanlı zabitleri Nu­ ri Paşa ordusunun Azerbaycan'dan çekilmesinden sonra Tür­ kiye'ye dönmek durumunda kalır. Ancak bu sırada Tevfik Bey, Mahbub adında bir Karabağlı hanımla evlenmiştir. Kocasının Türkiye'ye dönme mecburiyeti ortaya çıkınca onunla birlikte Türkiye'ye gitmeye karar veren Mahbub Hanım vedalaşmak üzere, roman kahramanının annesinin evine gider. Orada ken­ disine, elinden obasından ayrılıp uzak yerlere gitmeye yüreği­ nin nasıl dayandığı sorulur. İlyas Efendiyev'in, Sovyetler Bir­ liği döneminde ( 1 980) yazdığı bu romanda Mahbub Hanım'a verdirdiği cevap çok dikkat çekicidir: - Ben onunla ta öbür "

dünyaya giderim."

Dün Bakü'nün Türk Kafkas İslam Ordusu tarafından kur­ tarılışının 88. yıldönümü idi. Bu münasebetle, Şehitlikte ya­ pılan törende Kafkas İslam Ordusu askerlerinden Azerbaycan'• Azerbaycan'daki Kafkas Üniversitesi Yayınlan,

ne uygunlaşıırılmış şekilde.)

250

2005. (Türkiye Türkçesi'­

AZ0RBA YCAN YAZILARI =-�

da kalanlann çocuklarının anıta çelenk koymalarını izlerken Efendiyev'in romanındaki bu bölümü hatırladım.

Nuri Paşa komutasındaki Kafkas İslam Ordusunun tüm askerleri, İlyas Efendiyev'in romanında adı geçen Tevfik ve Hatem Beyler gibi ordu ile birlikte çekilmezler. Osmanlı Ge­ nelkunnayı'nın emri ve çeşitli sebeblerle önemli sayıda subay, erbaş ve er Azerbaycan'da kalır. Çünkü birkaç ay önce oluştu­ rulan Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin milli ordusu henüz kuruluşunu tamamlamamıştır. Ordu güçlenene kadar yeni dev­ letin savunmasına destek verilmesi, askerlerin eğitimine yar­ dımcı olunması gerekmektedir.

Ne var ki, 1 920 Nisan'ında 1 1 . Kızılordu Azerbaycan'ı iş­ gal ederek, milli hükümetin varlığına son verince, Azerbay­ can'da kalan Osmanlı Türk askerleri de ülkenin çeşitli yerlerine dağılır ve oralarda yaşantılannı devam ettinneye çalışırlar. Bun­ lann bir kısmı, 1 930'lann başında Sovyet hükümetince Türki­ ye'ye dönüşlerine izin verilince Bakü'deki Türkiye Konsolos­ luğundan aldıkları pasaportlarla memleketlerine geri dönerler.

Ancak önemli sayıda asker de, yeni bir hayat kurduklan ya da Sovyeı hükümetinin bu kararından habersiz oldukları gibi çe­ şitli sebeplerle Azerbaycan'da kalırlar.

Ne var ki, çok geçmeden onların başı üzerinde kara bulut­ lar dolaşmaya başlar. l 930'ların başında Azerbaycan Türkleri, "Azerbaycanlı" adlandırılarak Türk adından uzaklaştırıldıktan sonra, 1 937 yılında Azerbaycan'da yaşayan "Türkler", bu bağ­ lamda Kafkas İslam Ordusu'nun geride kalan tüm fertleri tek tek ıesbit edilerek, Gedebey-Kelbecer bölgelerindeki belirli yer­ lere mecburi iskan edilirler. Onların, demiryolu hatlanna 50 k.m'den fazla yakınlaşmaları da yasaklanır. Bu sürgün olayının, Azerbaycan'da aydın kıyımının yapıldığı aynı yılda gerçekleş­ miş olması da dikkat çekici ve üzerinde önemle durulması ge­ reken bir olaydır. Bence tesadüf diyerek geçiştirilmemelidir.

251

AZ9RBAYCAN YAZILARI

1 949 yılına gelindiğinde ise, Kafkas İslam Ordusu asker­ leri ve yakınları için çok daha facialı bir dönem başlar. Hepsi, daha önce mecburi iskan edildikleri bölgelerden alınarak, buzla kaplı Sibirya taygalanna sürülür. Orada Stalin'in ölümüne kadar dönüşlerine izin verilmez. Bu sırada bir çoğu hayatını kaybeder ve donmuş toprak kazılarak Sibirya ormanlarının bir köşesine defnedilir. Daha sonra izleri kaybolur. Geriye dönenler ise uzun zaman resmi dışlanmalara maruz kalırlar. Ama onlarla "ta öbür dünyaya" gitmeye azmetmiş Azerbaycan Türkleri, Anadolu'dan gelen bu kardeşlerini bağırlanna basarlar ve her biri ülkenin bir başka yerine yerleşerek hayata yeniden başlarlar.

Ancak Kafkas İslam Ordusundan geride kalan her bir fer­ din tek bir arzusu vardır: Türkiye'yi bir kere bile olsa yeniden görebilmek. Ne var ki, Sovyet yönetimi yıkılıp, kapılar açıldı­ ğında artık onların hiç biri hayatta değildir.

Dün Bakü'deki Türk Kafkas İslam Ordusu şehitleri için yapılan anıta çelenk koyan Samsunlu Abdurrahmanoğulların­ dan Mirze oğlu Hafız Abdulov, Sivaslı Celepoğullarından Tu­ ran oğlu Mahmut Memmedov ve Giresunlu Öksüzoğullarından Emin'in torunu Nazım Mustafayev işte o günlerin canlı miraslarıydılar. Ve adlan plaketlerle şehitliğe yazılmış 1 1 30 şehitin yanı sıra, savaştan sonra, yine Azerbaycan için ailele­ rinden fedakarlık ederek burada kalanlann varlığını bir kez daha bizlere hatırlattılar. O Zaman Azerbaycan, 16. 09.2006

252

AZ0RBAYCAN YAZILARI =--=

İLHAM ALİYEV'İN KURULTAY KONUŞMASI

f7"I" zerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in Türk dün­ � yası liderleri arasında yakın ilişki ve dostluk kurul­ masını, Türk devletlerinin her sahada yakın işbirliği içinde ol­ malarını arzu ettiği bilinmektedir. Aliyev, bu konudaki dü­ şüncelerini sık sık dile de getirmektedir. Nitekim, son parla­ mento seçimleri öncesinde kendisini ziyaret eden Türkiyeli ga­ zetecilerin yanında da bu görüşlerini ifade etmiş, oldukça önem­ li bir perspektif çizmişti. Aliyev son olarak da, 1 O. Türk Devlet ve Toplulukları Kurultayında yaptığı konuşmada, bu konudaki fikirlerini son derece açık ve net olarak bir kez daha ortaya koydu. Kurultaya damga vuran bir konuşma yaptı. Öncelikle Aliyev'in İslam Konferansı Teşkilatı Gençler Fo­ rumunun İstanbul'daki toplantısına katılmasının üzerinden henüz iki hafta bile geçmeden, bu kunıltay için yeniden Türkiye'ye gitmesi bile, Türk dünyasının bir araya gelmesine ne kadar önem verdiğini açıkça ortaya koymaktadır. Kurultay'daki konuşmasına gelince, son derece metodik bir üslup taşıyan manifesto niteliğin­ deki bu konuşma çok dikkate değer mesajlar içeriyordu. Bu tarihi konuşmayı, bir gazete makalesinin dar imkanları içerisinde ana hatlarıyla şöyle değerlendirmek mümkündür: Öncelikle, Cumhurbaşkanı Aliyev, konuşmasında, "Biz is­ teriz ki Türk dünyası bir olsun. Birlik daha da muhkem olsun.

Bizi birle�tiren alakalar çok sahalı olsun ve biitiinlükte Türk dii11yası için, dünya için çok önemli amile çevrilsin" sözleriyle

temel amaç ve hedefin ne olması gerektiğinin altını çizdi. Ar253

AZ0RBAYCAN YAZILARI =.�

dından, ilk bağımsızlık yıllarında, Türkiye'nin omuzlarına dü­ şen büyük yükün, her bir Türk devletinin kendi imkanlannın gelişmesi ve büyümesi ile artık hafiflediğini, bu anlamda diğer Türk devletlerinin de ellerini taşın altına koyabilecek duruma geldiğini söyledi. Birleşmenin zaruretini de, Türk dünyasını birleştiren ortak amillerin alımı çizerek ifade etti: " Tarihi kök­ lerimiz. etnik mensubiyetimiz. dilimiz, kültürümüz, milli - ma­ nevi değerlerimiz. ananelerimiz. "

Konuşmasında, Atatürk ve Haydar Aliyev'in Türkiye ve Azerbaycan arasındaki dostluğun önemine ve aynı millete mensubiyetliğine ait sözlerine atıfta bulunarak, siyasal meşrui­ yet temeline de vurgu yapan İlham Aliyev, daha sonra bu dü­ şüncelerin fiiliyata geçebilmesi için gereken şartların üstünde durdu. Aliyev'e göre, bu konudaki eylem planı üç ana kate­ goride düşünülmelidir. Birincisi, bu tür kurultay, konferans­ ların sık sık düzenlenmesi, kanaat önderlerinin, siyasetçilerin, aydınların devamlı ilişki içerisinde bulunmaları, istişare ve fikir alışverişleri yapmalandır. Yani, iktidarlar düzeyinde ol­ duğu gibi, hükümet dışı alanlarda, sivil toplum düzeyinde de kültürel, sosyal, siyasal ilişkilerin güçlendirilmesi, derinleştiril­ mesi gereklidir.

Azerbaycan Cumhurbaşkanına göre, ikinci olarak, eko­ nomik alandaki ilişkiler güçlendirilmelidir. Gerçekten, günü­ müzün en önemli uluslar arası güç faktörlerinden biri eko­ nomik ilişkilerdir. Nitekim, BTC, Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Hattı gibi projeler bölgenin uluslar arası politikadaki im­ kan ve potansiyelini arttırmıştır. Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu projesinin tamamlanması ile de dünyada tamamen yeni bir vaziyet ortaya çıkaracaktır. Böylesine önemli projeler diğer Türk ülkeleri ile de geliştirilmeli, ortak iktisadi imkanlar ve hareket kabiliyeti arttırılmalıdır. İlham Aliyev'e göre Türk dünyasının birlik ve dayanışma254

AZ8RBAYCAN YAZILARI

sının güçlenmesi, dünya politikasında etkili bir yer edinebil­ mesinin üçüncü önemli unsuru, Türk devletlerinin ortak bir dış politika zemininde buluşabilmeleri, her bir ülkenin temel dış meselelerinde müşterek hareket edilebilmesidir. Bunun için de pasif, reaksiyoner tutumlardan vazgeçilmeli aktif bir politika takip edilmelidir. Özellikle de, bunun ilk adımı olarak, "çok bü­ yük, müıeşekkil. büyük maliye desıeğine malik olan ve bazı ri­ yakar siyasetçi/er ıarafından desıek/enen Ermeni /obisi"ne karşı harekete geçilmesi gerektiğini vurgulayan Aliyev, bu konudaki düşüncesini şu cümlelerle çok net olarak ifade etti: "Biz hücum eınıeliyiz. Çünkü hakikaı bizim ıarafımızdadır." Aliyev'e göre, bu anlamda, diaspora teşkilatlannın ortak hareket edebilme po­ tansiyellerinin arttırılmasının da büyük önemi vardır.

Gerçekten bu, İlham Aliyev yönetiminin son yıllarda en çok üzerinde durduğu hususlardan biri Türkiye ile Azerbaycan diasporaları arasındaki ilişkilerin güçlendirilmesidir. Bu konu­ da önemli mesafeler de alınmıştır. Bunun diğer Türklere de şa­ mil edilebilmesi Türk devletlerinin dış politikalannda çok bü­ yük açılım ve imkanlar sağlayacaktır. İlham Aliyev'in kurultaydaki konuşmasında altı çizilecek hususlardan bir diğeri de, Türk dünyasının bir araya gelebilme­ sinde Azerbaycan'ın oynayabileceği role yaptığı vurgu oldu.

Aslında Azerbaycan'ın ekonomik alanda hayata geçirdiği dev projelere atıfta bulunarak söylediği, bu projelerin "öz növbe­ sinde, bütün Türk dünyasına, onun möhkenı/enmesine ıöhfesini vereceği" sözleri, sosyal, kültürel, siyasal tüm sahalar için söy­ lenebilir. Çünkü Azerbaycan, Türkiye ve Orta Asya Türk dev­ letleri arasında, her sahada, her iki coğrafyayı da çok iyi anla­ yabilecek bir durumdadır ve sözün tam anlamıyla bir köprüdür.

Aslında burada bazı önemli noktalarına dikkat çekilmeye çalışılan İlham Aliyev'in kurultaydaki konuşması, Türk dün­ yasının gelecek perspektifi açısından son derece dikkate değer 255

AZaRBA YCAN YAZILARI

bir konuşma olarak değerlendirilmelidir ve her bir yönüyle iyi tahlil edilmelidir. Çünkü, Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev, bir devlet adamının, bir devlet başkanının söyleyebileceği tüm açıklıkla, Türk dünyasının birlik ve beraberliği açısından çok net bir vizyon ortaya koymuştur. Bu konuşma, Türk dünyasının bugün içinde bulunduğu ortam göz önüne alındığında, son derece ileri görüşlü ve zihin açıcı bir niteliğe sahiptir. Çünkü, ancak, Türk devletlerinin ve dünyanın çeşitli yerlerinde yaşa­ yan Türklerin ortak çaba ve gayretleri sonucunda, " Türk dün­ yası. dünyada çok biiyiik imkanlara, çok giiçlii siyasi mevkie malik olacaktır. " O Zaman Azerbaycan, 13. 09.2006

256

AZ0RBAYCAN YAZILARI =-ı=

ABD'NİN HARİTASI

,CJ... ovyetler Birliği ilk kurulduğu yıllarda, bugün Er­ ;:;:ıJ menistan'ın batı bölümünü oluşturan ve İran sınınn­ dan Göğce (Sevan) Gölüne kadar olan bölge, yani Zengezur ve Göğçe arazisi Azerbaycan'ın topraklanna dahildi. Yani, 20. yüzyıl başlannda Güney Kafkasya'nın siyasi haritası yeniden çizildiğinde Nahçıvan ile Azerbaycan ana karası bir bütün ha­ lindeydi. Ayrıca bu, Trans-Kafkasya Konfederasyonunca res­ men kabul edilen ve bu birlik dağıldığında da bağımsızlıklarını ilan eden üç Kafkas Cumhuriyeti'nin karşılıklı tanıdığı siyasi sınırlar idi ve uluslar arası meşruiyeti haizdi. Ne var ki, 1 1 .

Kızılordu Azerbaycan'ı işgal edip, bölgede sosyalist bir sistem hayata geçirildikten sonra, dönemin sosyalist Azerbaycan par­ lamentosunda alınan bir kararla, Zengezur ve Göğce bölgele­ rinin Ermenistan'a verilmesi kararlaştınldı. Elbette böyle bir kararın alınmasında, Sovyet Rusya idarecilerinin büyük tazyiki vardı ve bir taraftan da zihinlerde, zaten aynı birlik içinde olu­ nacağı yanılgısı yer etmişti.

Bunu şunun için hatırladım. Bilindiği gibi geçen hafta içinde, çok ciddi bir harita krizi yaşandı. Gerçi bu harita mese­ lesi, bilinmeyen bir konu değildi. Daha önce çeşitli İnternet sitelerinde yer almıştı. Hatta ABD'li eski bir subayca da kamu­ oyunun gündemine getirilmiş; bu davranış, çeşitli yorumcular tarafından sanki ABD'nin yan resmi bir tavrına yorumlanarak, aba altından sopa gösterilmesi gibi değerlendirilmişti.

Ancak, bu seferki olay, tam bir cüretkarlık manzarası arz ediyordu. Çünkü, Türkiye'nin parçalanmasını öngören bu hari257

AZ6RBAYCAN YAZILARI =-�

ta, bir ABD'li subay tarafından, hem de Türk subayların da bu­ lunduğu resmi bir ortamda ortaya konulmuştu. Yani bu davra­ nış haritanın, yalnızca emekli bir ABD'li albayın kendi kendine çizikıiriverdiği bir eskiz olmadığını, hangi niyetle olursa olsun çeşitli askeri yetkilerin de çantalannda taşındığını gösteriyor­ du. Gerçi Amerikan Savunma Bakanlığı, bu durumdan dolayı Türkiyc'den özür diledi ama bu, olayın vahametini ve bunun Türk insanının zihninde oluşturduğu soru işaretlerini ortadan kaldırmayacaktır kuşkusuz.

Haritayı, çeşitli basın organlarında görmüşsünüzdür. An­ cak ben burada, bizatihi varlığı bile büyük bir skandal olan ola­ yın daha ötesine, sözde haritada çizilen ütopik sınırlara dikkat çekmek istiyorum. Çünkü burada, haritanın tüm İslam dün­ yasını ateşler içinde bırakmayı öngören kıyamet senaryolannın yanında, özellikle Türk dünyasına bakışı yansıtan, ince nüans­ ların da yer aldığı görülmektedir. Hatta, dikkatlice bakıldığın­ da, bu haritanın orta ve uzun vadede Türk dünyasına yönelik bazı niyetleri yansıttığı bile söylenebilir.

Hatırlanacağı gibi, haritada tüm Orta Doğu'nun yanı sıra Türkiye ve İran da parçalanarak, bu coğrafyalarda çeşitli yeni devletlerin "inşa edilmesi" öngörülüyor. Örneğin, İran parçala­ nırken, Astara'dan Tebriz ve Bazargan'a kadar olan bölge, Ku­ zey Azerbaycan ile birleştiriliyor. Böylece, Sovyetlerin ikiye böldüğü Azerbaycanın topraklarının bir kısmı, Güney Azer­ baycan üzerinden yeniden birleştiriliyor.

Diğer unsurlannın ötesinde yalnızca bu nokta bile dikkate alındığında, Batı'nın, özellikle Türk dünyasına nasıl baktığı, si­ yasal rejimleri değişik olsa bile bizi algılayışlarının nasıl de­ ğişmediği açıkça görülecektir. Çünkü, sözde bir alicenaplık ile, Tebriz bölgesi bağışlanarak!, Azerbaycan'ın sınırlan Türkiye ile bitiştirilirken, başka bir kurnazlık yapılarak, araya sözde bir Kürt devleti sıkıştınlıyor. Yani ebediyen bir hayal olarak kala258

AZ0RBAYCAN YAZILARI =..=

cak olan, bu sözde yeni Ortadoğu haritasında bile, Türk dün­ yasının sınırlarının birleşmesi öngörülmüyor. Birisi büyütülür­ ken, diğerinin parçalanması hayal ediliyor. Ve araya başka bir unsur dahil ediliyor. Tıpkı, Sovyet dÖneminde araya Errnenis­ tan sokuşturularak, Azerbaycan-Türkiye hanının bölünmesi gibi.

Elbene, Türkiye'yi bölmek öyle kimsenin haddi değildir.

Ancak, haritayı çizenlerin bu bakış açısını, Türk dünyasının çok iyi tahlil etmesi, özümsemesi gerekmektedir. Bu, Batı ile köprülerin atılması, ona hasımca bir tutum takınılması anlamı­ na gelmiyor. Ama, Batı insanının alt şuurunda ister istemez kendini gösteren, zihinlerinde yer etmiş bu dogmaların da bilinmesinin zaruri olduğunu düşünüyorum. Diğer yandan, şu ya da bu ülkenin bölünmesine, şu ya da bu gerekçeyle sıcak ba­ kılması yerine, çabanın, oralarda yaşayan Türklerle kültürel ve sosyal ilişkilerin arttırmasına yönlendirilmesi gerekmektedir. Çünkü görünen odur ki, Sovyetlerden liberal Batı'ya Türk dünyasına bakış değişmemiştir. Onların çizdikleri haritalarla birleşmek olmaz. D Zaman Azerbaycan, 30.09.2006

259

AZ8RBAYCAN YAZILARI

GÜRCİST AN'IN İYİ Kİ TÜRK KOMŞULARJ VAR

7Q ir haftadan beri Gürcistan'da olan bitenleri gazete ve 'JliJ televizyonlardan izliyorsunuzdur. Dört Rus subayı­

nın casusluk yaptıkları gerekçesiyle göz altına alınmaları ile birlikte, zaten oldukça gergin olan Gürcistan - Rusya ilişkileri tamamen kopuverdi. Önceki hafta da Birleşmiş Milletler Genel Kurulunda iki ülke arasında en üst düzeyde ciddi bir söz po­ lemiği yaşanmıştı.

Gürcistan ve Rusya arasındaki ilişkiler, özellik.le Şevard­ nadze döneminin geride kalmasıyla birlikte bozulmaya baş­ lamıştı. Oldukça milliyetçi bir söylemle iktidara gelen Mihail Saakaşvili, temel dış politika parametrelerinin başına Rusya ile mücadeleyi koymuş ve buna uygun bir siyaset izlemeye başla­ mıştı. Kuşkusuz bunda, Abhazya ve Güney Osetya sorunlarının ortaya çıkmasında Rusya'nın oynadığı rolün de büyük etkisi bulunmaktadır. Rusya bölgede ortaya çıkan bu sorunlarda, Gürcistan aleyhine bir tutum takınmış; bağımsızlıklarını ilan eden bölgeleri himayesi altına alarak, adeta gayri resmi bir ta­ nımada bulunmuştu.

Cumhurbaşkanı olmadan önce Gürcistan Milli Hareket Partisinin başkanı olan ve Gürcü milli kimliğinin pekişmesi için radikal söylemler ortaya koymaktan çekinmeyen Saakaş­ vili, Rusya'nın bu çevreleme politikasından kurtulabilmek ve ülke içerisinde bulunan Rusya meyilli politikacıların etkinliğini kırabilmek için Rusya'yı bir "öteki" olarak konumlandırdı ye ülkesini Rus nüfuzundan kurtarma mücadelesine girişti. Son olarak da, geçen ay içerisinde ülkenin önde gelen bazı politika260

AZ8RBAVCAN YAZILARI

cıları ve bazı muhalefet partisi liderlerini darbe planlama id­ diasıyla tutuklattırdı.

Sonunda Rusya, şimdiye kadar dolaylı olarak yürütmekte olduğu, Gürcistan'ı sıkıştırma ve güçsüzleştirme siyasetini, aşi­ kar bir hale getirdi ve bu ülkeye, bir nevi ambargo uygulamaya başladı. Gürcistan vatandaşlarına vize vermekten imtina et­ mekten, bu ülkeyle olan tüm haberleşmeyi durdurmaya, enerji hatlarını kesmekten ekonomik ilişkileri dondurmaya kadar bir çok yaptırımı uygulamaya koydu. En ilginci de, ilkel bir öç alma metodu olan, hasımdan olan her şeyi yok etme zihniye­ tinin tipik bir örneğini göstererek, Rusya'da yaşayan Gürcülere karşı resmi baskı yapmaya, onların ekonomik faaliyetlerini bal­ talamaya ve güvenlik güçlerini kullanarak insanları tacize baş­ ladı. Yani bir nevi "Gürcü avı" başlattı. İşte kısaca üzerinde durduğumuz bütün bu gelişmelere ba­ kıldığında, insanın içinden makalenin başlığında kullandığımız ifadeyi bir kez daha zikretmek geliyor: Gürcistan'ın iyi ki Türk komşuları var.

Gürcistan'ı çevreleyen ülkeleri göz önüne getirin: Kuze­ yinde Rusya, güneyinde Ermenistan; yani Rusya ne derse onu yapacak uydu bir devlet. Diğer yanda ise, Gürcistan'ı dünyanın en büyük projelerinin bir parçası yapan ve bu devasa projeler­ le bu ülkeyi dünyaya entegre etmeye çalışan iki Türk devleti, Türkiye ve Azerbaycan. Öyle ki, Türkiye bu ülke vatandaşları­ na vize uygulamasını kaldırarak, Gürcistan'ın, kendisine strate­ jik vizyon olarak belirlediği Batı'ya açılan bir nefes borusu olmuş vaziyette. Azerbaycan hakeza onun sıkı bir dostu ve ekonomik partneri. Ayrıca, tarihle ilgilenenler bilir, bugünkü devletin temellerini oluşturan, 1 9 1 8 yılındaki Gürcü ulusal dev­ letinin ortaya çıkmasında Osmanlı Türkiyesinin doğrudan be­ lirleyici bir rolü olmuştur.

Aslında, iktidar öncesi politik söylemlerine bakıldığında, 261

AZ0RBAYCAN YAZILARI ��

Saakaşvili'nin Türkiye'ye, Türklere karşı sert bir üslup kullan­ dığı dikkat çekmekteydi. Hatta, Türklerin yoğun olarak yaşa­ dıklan Borçalı bölgesindeki baskılar onun döneminde ciddi bir artış göstenniş durumdaydı. Öte yandan, Saakaşvili'nin artık Avrupa Konseyi'nin de desteklediği ve Gürcistan Devletinin önüne bir görev olarak koyduğu Ahıskalı Türklerin vatanlanna dönüşlerini de sürekli geciktirici bir politika izlediği bilinmektedir. Çeşitli bahaneler­ le dönüş için parlamento karan alınması ertelenmekte, Ahıskalı Türk kimliğinin tanınmasında engeller çıkarılmakta, onlar, sür­ gün öncesi kendi yaşadıklan topraklara değil, Gürcistan'ın baş­ ka bölgelerine yerleştirilmeye çalışılmaktadır.

Halbuki bu bölgeye Ahıskalıların sürgün edilişinden sonra yerleştirilen Enneniler, sözde denizden denize ütopyalarını ger­ çekleştirebilmek için, Ennenistan'ın beşinci kolu gibi hareket etmekte ve sık sık, özerklik verilmesi, -tabii o da başlangıç ola­ rak-, için gösteriler yapmaktadır. Yine, ABD başkanının geçen yılki Gürcistan ziyareti sırasında, bir Enneni terörist tarafından bombalı suikast teşebbüsünde bulunulduğu, böylece Gürcis­ tan'ın ABD ile olan yakın ilişkilerini baltalamaya çalıştığı bi­ linmektedir.

Dolayısıyla bütün bunlar, resmi Gürcistan'ın Türklere kar­ şı politikalarını gözden geçinnesini bir zorunluluk haline getir­ miştir. Gerçi Saakaşvili'nin, son dönemde uyguladığı poli­ tikalarda doğu ve batısındaki iki Türk devletinin önemini fark ettiği görülmektedir. Zaten, Saakaşvili'nin annesi tanınan bir Türkoloji uzmanıdır ve Türklerin bölgedeki tarihi rolünü, mo­ dem Gürcü kimliğinin oluşmasına katkılarını en iyi bilebilecek olanlardan birisidir.

Kısacası, Güney Kafkaslar'da istikrar ve güven ortamının tesis edilebilmesi, sürdürülebilmesi ve yeni devletlerin tam ba­ ğımsızlıklarına kavuşabilmeleri için, Azerbaycan-Gürcistan ve 262

AZaRBAYCAN YAZILARI

Türkiye'nin daha yakın işbirliği yapmaları, belki bölgesel bir birlik, - hiç olmazsa ekonomik- tesis etmeleri her geçen gün daha da önemli hale gelmektedir. Bu zor değildir, çünkü, tarihi altyapısı vardır. Ve bugün tarih, bunu, bir anlamda zorunlu kıl­ maktadır. O Zaman Azerbaycan, 07./0.2006

263

AZ0RBAYCAN YAZILARI

"FRANSIZ AYDINLANMASI" DİYE DİYE

::TQ eklenen oldu. Fransa parlamentosu, "sözde Ermeni ?ıtJ soykırımı"nı reddedenlere hapis ve para ceza öngö­

ren yasa tasarısını kabul eni. Hem de büyük bir oy farkıyla: l 9'a karşı 106. Elbette, bunun Fransa'ya ne kazandıracağı, asıl kaybedenin kim olacağını zaman gösterecek.

Fransa'nın niçin böylesine bir çaba içine girdiğine dair, çeşitli fikirler öne sürülüyor, yorumlar yapılıyor. Ancak unutu­ lan bir şey var: Ermeni meselesinin tarih boyu en büyük kış­ kırtıcılarından birinin Fransa olduğu.

Bilindiği gibi, Mondros Mütarekesi sonrası, önce İngiliz­ ler, Mersin'den Urfa'ya kadar olan güney bölgelerimizi işgal et­ tiler. Sonradan, Musul-Kerkük karşılığı bu bölgeyi Fransızlara terk ettiler. Fransız işgal güçleri gelir gelmez, bölgede büyük bir tedhiş, kıyım hareketine giriştiler. Maşaları da Ermenilerdi.

Fransız işgal güçlerinin içerisinde binlerce üniformalı Ermeni, yalnızca Ermeni askerlerden kurulu taburlar bulunuyordu. Ay­ nı zamanda, bölgede yaşayan ya da kendileri ile beraber Su­ riye'den getirerek bu bölgenin çeşitli yerlerine yerleştirdikleri sivil Ermenileri silahlandırarak bölgede yaşayan Türklerin üze­ rine saldırttılar. Ne insanlık tanıyorlardı, ne ırz ne namus. Tek hedefleri vardı, Ermenileri kullanarak, bölgeye hakim olmak ve burada yerleşmek. . . İlk Kurşun'un atıldığı Hatay Dörtyol'da, işgalci Fransızlar neler yapmıştı? Adana'da "kaç kaç", "kaça-kov" olarak bilinen ve pek çok masum sivilin katledildiği tarihi hadiseden sorumlu kimdi? Ya da eski adı Haçin olan Saimbeyli'de yakılan Türk264

AZ0RBAYCAN YAZILARI

�

)erden Melek Hatun'a ait olan mektupta anlatılan vahşet kimin eseriydi?

Maraş nasıl "Kahramanmaraş" olmuş, Antep nasıl "Gazi­ antep"leşmişti, Urfa "Şanlıurfa" olmuştu? Destekledikleri Er­ meni çetelerle birlikte gerçekleştirdikleri onca vahşetlere, in­ sanlık dışı muamelelere rağmen, Kuvayi Milliye karşısında tel tel dökülen Fransızlar, nasıl Ankara Hükümetinin ayağına kadar gidip, Ankara Anlaşmasını yapmak durumunda kalmışlardı?

Fransa'nın yaptığı insanlık dışı uygulamalar, elbette Türkiye ile sınırlı değil. Nerede Fransız işgali varsa, denilebilir ki orada vahşet vardır. Hatta kendi içinde bile. Cezayir'i göz önüne getirin. Günlerdir çeşitli televizyon kanallannda, bundan daha 30 yıl öncesine ait, insanı insanlığından utandıran görün­ tüleri irkilerek seyrediyoruz. Düşünün bir milyondan fazla sivil insan böyle katledilmiş. Şu habere bir göz atın: "Ruanda 'da görev yapmış emekli bir Fransız subayı, Fransız askerlerinin /994'te Ruanda 'da soykırım yapmakla suçlanan Hutu milislerine silah eğitimi ver­ diğiııi itiraf elli ... Altı Raunda vatandaşı Fransız askerlerinin soykırımda "suç ortağı olduğu iddiası ile Paris Askeri Mah­ kemesine başvurdu. " (25.4.2005 Zaman) Hatırlayalım, Ruan­ da'da kaç insan mı katledildi: 800.000 (sekiz yüz bin).

Ya o "Yeniçağ"ı bitirip, "Yakınçağ"ı başlattığına inanılan Fransız Devrimi. Geçen günlerde ünlü bir Fransız tarihçinin, Jean-Michel Thıbaux'nun altını çizdiği şu hakikatlere bir bakın: "Fransa 'da 1 789 Devrimi esnasında", Yüzbinlerce Fransız, bu kan­ lı yıllar boyunca ölüme gilli. Özgürlük, eşitlik, kardeşlik adına insanların kafası giyotinde kesildi. Erkekler, kadınlar ve ço­ cuklar gırt/aklandı, parça parça edildi, kurşuna dizildi, yakıldı.

Dehşet her tarafı kaplamıştı. Meudon atölyelerinde, işkence edi­ len insanların derilerinden elbiseler dikiliyordu. Ölülerin yağ­ ları hapishane mutfaklarında kullanılıyordu." Milliyet, 1 1 . 1 0.2006) 265

AZaRBAVCAN VAZILARI

��

Biz Türkler kindar bir millet değilizdir. Tarihte bize karşı yapılan onca zulüm, haksızlık, adaletsizlik, katliam ve yok et­ me siyasetlerine rağmen, bunları unutmayı yeğledik, yeğleriz.

Elbette bu korkudan değil, tabiatımızda var olan bağışlama hasletinin yüksekliğindendir. Biz dünyaya nefret değil, sevgi bırakmaya çalışıyoruz. Şüphesiz bundan sonra da böyle ola­ caktır. Bu sebeple, öfkelerimize hakim olmalı, soğukkanlı ve hakikatlere dayalı duruşumuzu devam ettirmeliyiz. Yalnız bir şeyin farkına vararak; Fransız aydınlanmacılığı ve sözde hür­ riyetçiliğini iyi tahlil ederek ve elbette, dünyanın her yerinde olduğu gibi Fransa'da da, hakikatlere açık, vicdan ve şuur sa­ hibi insanların olduğunu bilerek. Ve bu "Fransız (ve de benzer­ leri) gerçeğini" yalnızca böyle günlerde değil, her zaman hatır­ layarak.

Bu arada "Liberıiô. Ögalitô, Fraıerniti8'yi mi soruyorsa­ nız? O da ne ola ki? O Zaman Azerbaycan, 14.10.2006

266

AZ0RBA YCAN YAZILARI

HIN ALIK (XINALIK) KÖYÜNÜ ZİYARET

�

zamandır sizlere, Azerbaycan'ın son derece il­

� e ginç bir yöresi olan Hınalık'ıan söz etmek, ora­

ya yaptığım seyahat izlenimlerimi paylaşmak istiyorum. Ama ne var ki, Türk dünyasını ilgilendiren gelişmeler o kadar hızlı cerayan ediyor ki, bunu sürekli ertelemek mecburiyetinde kal­ dım. Hiç olmazsa Ramazan Bayramını karşılamaya başladığı­ mız bu günde bunu gerçekleştireyim istiyorum.

Hınalık köyü Azerbaycan'ın kuzeyinde Dağıstan bölge­ sine yakın bir yerde bulunuyor. Bu köyü görmek isteme sebe­ bim ise, burada dünyada benzeri olmayan, özel bir dilin konu­ şulduğu bilgisi.

Köye, Kuba şehri üzerinden gidiliyor. Kuba'ya uzaklığı 56 km. Ancak, dağlara doğru bir seyahat yapılacağı ve yolun özel­ liğinden dolayı 2,5 3 saat kadar sürüyor yolculuk. Eskiden top­ rak olan yol, biz gittiğimizde büyük ölçüde asfaltlarunıştı. Son­ raki günlerde eksik kalan kısmı da tamamlandı. Ancak, yine de yer yer uçurum kenarlarından geçtiği için dikkatli gitmek ge­ rekiyor. Kuba'nın sayfiye yerlerinden olan Geçreş üzerinden gidiliyor Hınalık'a varmak için. Yol boyu tabiat örtüsü gitgide değişiyor ve sonunda 2500 metreye yerleşen köye ulaşılıyor.

Hınalık dilinin cümle kuruluşu Türkçe'nin aynısı. Ancak, kelimeleri farklı. Bugün de kullanılan bir çok Türkçe kelime var, belli bir oranda Arapça kelime de dikkat çekiyor. Ancak, bir olayı unutamayacağım. Köyün ileri gelenlerinden birine, dilinizde Farsça kelimeler de olmalı dediğimde çok sert bir tep­ ki vererek, "Dilimizde tek bir Farsça kelime bile yoktur" dedi.

-

267

AZ8RBAYCAN YAZILARI

Bunu. Fars kültürüne tepkisi sebebiyle mi söyledi yoksa, haki­ katen mi yok! Aslında araştırılması gereken bir husus.

Hınalıklılann menşei ile ilgili görüşlerden biri, bu insan­ ların kadim Türklerin bakiyeleri olduğu görüşü. Buna göre, soyları milattan önceki yıllarda Kafkas bölgesine gelen Hun kabilelerine dayanıyor. Burada, uzun yüzyıllar yüksek dağlar arasında kapalı bir hayat sürdükleri için, diğer Türk boyların­ dan ayrılmışlar. Bu sebeple köyün adının Türkçe "kına"dan geldiğini söyleyenler olduğu gibi, "Hun" sözünden geldiğini ileri sürenler de bulunmakta.

Köyde Hınalık dili konuşamayan kimse yok. Yediden yet­ mişe herkes bu dili çok iyi biliyor. Günlük hayana hakim olan dil de Hınalık dili. Çocuklar okul çağına gelene kadar, onlarla yal­ nızca Hınalık dili ile konuşuluyor. Çocuklar ancak okul çağına geldiklerinde Azerbaycan Türkçesini öğrenmeye başlıyorlar.

Hınalık köyünün kadimliği, köyün yamacında yer alan bü­ yük mezarlığa bakınca da hemen anlaşılabiliyor. Bugün pek çoğu toprağa gömülmüş ve taşlan harap olmuş olan mezarlıkta binlerce kabir bulunuyor.

Hınalık Köyü'nün bir başka dikkat çekici özelliği ise, kö­ yün müzesi. Burası özel bir müze. Köyün kadim ailelerinden biri olan Cabbaroğullan tarafından yapılmış. Müzede yüzlerce el yazma eser bulunuyor. Ancak bunların bir çoğu, Sovyetler Birliği döneminde toprağın altına, duvarların arasına saklandı­ ğı için harap olmuş. Eserlerin bir önemli özelliği de, pek çoğu­ nun İstanbul'dan gelmiş olması. Çünkü, o dönemler burası bir kültür merkeziymiş ve Osmanlı Türkiyesi ile çok yakın irtibatı varmış.

Hınalık köyünün İstanbul'la irtibatını en iyi gösteren bel­ gelerden birisi de, artık Türkiye'de bile nadir bulunan Osmanlı padişahlarına ve devlet adamlarına ait fotoğraflar. Bunların arasında 2. Abdulhamit'ten Sultan Reşad'a, Enver Paşa'dan Ma268

AZ0RBAYCAN YAZILARI

hmut Celaleddin Paşa'ya çeşitli şahsiyetlerin portreleri var. Kö­ ye, hac dönüşü İstanbul üzerinden gelen bir aile büyüğü tara­ fından getirilmiş. Bilindiği gibi o zamanlar, özellik.le Türk coğ­ rafyalarında hakim olan anlayış gereği, hacca gidenler muhak­ kak İstanbul'u da ziyaret ederlerdi.

Hınalık'ta dile getirilecek daha pek çok ilginç husus var.

Araştıranlar için, eminiz ki Kafkaslardaki pek çok yer gibi bu­ rada da ortaya çıkarılabilecek bir çok yitik bilgi bulunacaktır.

Hayırlı bayramlar. D Zaman Azerbaycan, 21.10.1006

269

AZ0RBAYCAN YAZILARI

KAZAKİSTAN OLAYLARl VE İŞARET ETTİÔİ TEHLİKELER

1lr ürkiye, Ramazan bayramının manevi mutluluğunu \ll;' teneffüs etmeye başladığı gün, ekranlara yansıyan dehşet görüntüleriyle sarsıldı. Bunlar, Kazakistan'ın Tengiz Bölgesi'ndeki rafineri şantiyesinde çalışan Kazakistan ve Tür­ kiye Türkleri arasında meydana gelen kavgada yaralananlann görüntüleriydi. Sadece ekrandaki görüntüler bile söze mahal bırakmadan öfke doğurmaya kafi geliyordu. Üstüne, daha kav­ ganın sıcaklığı ve öfkesi geçmeden kendilerine mikrofon uza­ tılan işçilerin hiddetli sözleri, aynı soydan olduğunu söylediği­ miz Kazak kardeşlerimize yönelik toplumsal bir öfke meydana getim1eye yetiyordu. Öyle ki, bir işçimiz, kendi gözleri önünde bir arkadaşının vince asılarak öldürüldüğünü söylüyor; birisi vahşice dövülen bir başkasının kendi ellerinde can verdiğini söylüyordu.

Dolayısıyla, bilerek ya da bilmeyerek, kamu oyuna aktan­ lan mesaj açıktı. "Ey, Türkiye Türkleri! Sakın başka türlü düşü­ nenlere, konuşanlara aldanmayın. Türkiye Türkleri ne yaparsa yapsın, tüm çabalar boşunadır. Kazaklar, 'Türk' değillerdir. 'Türk­ leri' sevmiyorlar!" Öncelikle, "Türk" adını resmi olarak ve onurla üzerimizde taşıyan biz Türkiye Türkleri şunun idrakine varmalıyız ki, on yıllardır sürdürülen propaganda ve yürütülen siyasetlerin amacı da, işte bizlerin tam da bunu düşünmesidir.

Diğer yandan, şayet biz bu tür fitnelerin tuzağına düşer­ sek, bugün Orta Asya olarak adlandınlan Türkistan coğrafya270

AZBRBAYCAN YAZILARI

�??'""

sında ve diğer Türk ülkelerinde, Türkiye Türkleri ile yerli Türk­ lerin arasını açacak bu tür provokasyonlann her zaman olabile­ cektir, oldurulacaktır.

Böyle düşünmemin en önemli sebebi, Türkleri tasarladık­ lan etnik şablonlar içerisinde tutmak isteyenlerin, önceki dö­ nemlerde, Türk.iye dışındaki Türklerin sadece zihni paradigma­ lannda kalmış olsa da, kendilerini aynileştirdikleri "Türk" kav­ ramıyla, reel ortamda derin bir ayrılık meydana getirmek çaba­ Iannın sürüyor olmasıdır. Bunun için de en kolay yol, şu anda Türk kavramını "resmi" olarak üzerinde taşıyan Türkiye Türk­ lerini "öteki"leştirebilmektir. İşte, bu tip gerginlikler, bu mak­ sadı taşıyanlara büyük fırsatlar sağlamaktadır. Çünkü, Türkiye Türklerini "karşı" tarafa yerleştirebilirlerse ve Türkiye Türkle­ rinin de böyle düşürunesini sağlayabilirlerse, gerisi kolaydır. Çorap söküğü gibi gelir.

Bunun ilk provası 1 989 yılında Özbekistan'da meydana gelen Fergana olayları sırasında yaşarunış; yine resmi olarak "Türk" adını taşıyan Ahıskalılarla, Özbekistan Türkleri karşı karşıya getirilmişti. Böylece, "Türk" ve "Özbek" iki ayn kav­ rarrunış gibi bir toplumsal algılanma meydana getirilmiş, "Tür­ kistan" yani "Türklerin yurdu" teriminin merkez ülkelerinden biri olan Özbekistan'da, "Türk" sözünün, "karşı" bir "etni"yi ta­ rif eniği imajı yerleştirilmeye çalışılmıştı.

Kazakistan'daki olayların takdim edilmesinde de aslında en büyük risk budur. Düşünün, ekranlarda ya da gazete say­ falannda "Kazak" ve "Türk" kavramlarının iki farklı ve karşı karşıya gelmiş grubu tanımlayışına. Bu süreç, bir süre sonra "Kazak"ın "Türk" olmadığı propagandasının her iki Türk coğ­ rafyasında yerleşmesine zihinsel meşruiyet de kazandıracaktır.

Kazakistan'da olan olaylar, tasvip edilemez. Ancak, bu tip olaylar dünyanın her yerinde, hana bir ülkenin kendi sınırları içerisinde "hemşehricilik" adına da çıkabilir. Nitekim bunun 271

AZ8RBAYCAN YAZILARI

bir çok örneği de vardır. Bu takdirde "filan şehir milleti", "falan şehir milleti"nden söz edilemeyeceğini söylemeye gerek yok. Öyleyse, özellikle Türk dünyası coğrafyasında meydana gele­ bilecek bu tür olaylarda, "işte, kardeşlik söylemlerinin sonu bu!", "bizler- onlar!", "onlar bizden değilmiş ! " gibi ifadelerle hemen kolaycılığa kaçmamalı, serinkanlı ve objektif tahliller yapmaya çalışmalıyız. Çünkü, Kazakistan'daki son olay bir anlamda, Türkiye'nin her hangi bir yerinde başka başka şehirden gelen insanların sergileyebileceği, "aynı şehir"den olma algısının daha büyük versiyonudur. Bunun davranışlara etki eden, sosyoloj ik, psi­ kolojik yönleri vardır. Bu iyi tahlil edilmelidir. Korkarım başka türlü, çok uzak zamana kalmadan, "Türkiye Türkleri'nin, "Tür­ kiye Türkleri"nden başka dostu yoktur" noktasına geleceğiz.

Bunun Türkiye'nin hayrına olmadığını söylemeye hacet yoktur sanırım. O Zaıııaıı Azerbaycaıı, 28.10.2006

272

AZ0RBAYCAN YAZILARI ;;;::s;;=

DÜNYANIN EN MAZLUM ÜLKESİ

7Q ir toprak düşünün. Tarihin akışına yön veren pek 'µiJ çok olaya beşiklik etmiş. Pek çok devirlerde tarih

orada düğümlenmiş, orada salınmış ve oradan akmış farklı coğ­ rafyalara. Ve burası tarihin bilinen en eski devirlerinden itiba­ ren, zaman zaman yaşanan işgallerin dışında, ıaa 1 8. yüzyılın ikinci yarısına kadar aynı milletin hakimiyetinde kalmış ve bu milletin ana vatanı olmuş.

Türk dilinin medan iftiharı olan "Divan-ı Lügat-it Türk"ün yazan ilhamını bu coğrafyadan almış, Yusuf Has Hacip, "Ku­ tadgu Bili/C' içinde ortaya koyduğu devlet felsefesinin temel­ lerini burada derketmiş. Bu coğrafya aynı zamanda, Türk dün­ yasının en kadim medeniyet havzası olmuş. Türklerin kendile­ rine mahsus ve bilinen iki alfabeleri, Göktürk ve Uygur alfabe­ leri, burada ortaya çıkmış. Burada Türk medeniyeti filizlenmiş, kök salmış, yerleşik ve ortadan kaldırılamaz bir hale gelmiş. Öyle ki burada yaşayanlara verilen "boy" adı, Türkiye Türkçesindeki "uygar" kelimesine menşelik etmiş. 1 930'larda Türkiye Türkçesinde "medeniyet-civilisation" kelimesine kar­ şılık olarak, sözünü ettiğimiz coğrafyada yaşayanların öncülü­ ğü göz önünde tutularak, "uygur" kelimesi önerilmiş; ancak, "Uygur uygurluğu" gibi bir kullanım zorluğundan kaçınabil­ mek için, "medeniyet" karşılığı önerilen kelime olan "uygur" sözü, "uygar" olarak değiştirilmiştir.

Bu coğrafya, bugün de Avrasya'nın en önemli stratejik mekanlarından biridir. 1 .825.000 kilometre kare yüz ölçümü ile Türkiye'nin yaklaşık iki buçuk katı bir büyüklüğü vardır. 1 989 273

AZ6RBA YCAN YAZILARI

yılında dönemin Çin başbakanının ifade ettiği üzere, tüm Çin'­ de tespit edilen petrol rezervinin yaklaşık % 56'sı bu coğraf­ yada bulunmaktadır. Bunun ne kadar büyük bir rakam oldu­ ğunu belirtmeye gerek yoktur sanınm. Yine uranyum, civa, al­ tın, kömür gibi pek çok stratejik hamrnadde açısından dünyanın en bakir ve zengin bölgelerinden biridir.

Ama bu zenginlikler ve jeostratejik konumu, bu ülkeyi hep büyük güçlerin mücadele alanına çevirmiş ve tarihinin 1 8. yüzyıldan itibaren karanlıklara bürünmesine yol açmıştır. Orta Asya'da ortaya çıkan Rus-İngiliz ana karakterlerinin rol aldığı "Büyük Oyun"da, mevcut Türk devleti çökertilmiş; ancak, bu ülke paylaşılamayarak, o günlerde zayıf ve kontrol edilmesi kolay bir devlet olan Çin'e bırakılmıştır. Binlerce yıl, sürü halinde Batı'ya akmaya çalışan Çinlilerin karşısına canlı bir set şeklinde çıkarak onları durduran, -düşünsenize eğer bu olmayıp milyonlarca Çinli durmaksızın Batı'ya aksaydı, bugün Avru­ pa'da, Rusya'da hakim millet kim olurdu- ve bu anlamda be­ şeriyete en büyük hizmetlerden birini yapan Türkler, tarihi ha­ sımlarının eline teslim edilmiştir. Buna rağmen, onlarca yüz­ lerce büyük-küçük çaplı bağımsızlık hareketi gerçekleştirmek­ ten geri kalmamışlardır. Bunlardan üçünde başarılı da olmuş­ lar; 1 864, 1 933 ve 1 944 yıllarında bağımsızlıklannı elde et­ mişlerdir. Hatta, l 933'te kurulan devlet, bayrağım, tamamen Türkiye'nin bayrak ölçü ve formunu örnek alarak hazırlamış, yalnızca rengini "gök renk" olarak belirlemiştir.

Artık anlamışsınızdır, hangi coğrafyadan, hangi ülkeden bahsettiğimi. Elbette Doğu Türkistan. Bugün işgalcilerin ver­ diği adla, "Şincan Uygur Özerk Bölgesi".

Bu ülke mazlumdur, çünkü dünya unutmuştur. Bu ülke mazlumdur, çünkü hala üzerinden kalkmayan demir perde içe­ risinde tam bir asimilasyona maruz tutulmaktadır. Bu ülke mazlumdur, çünkü en küçük bir insani hayat talepleri "terör" 274

AZ0RBAYCAN YAZILARI

bahanesiyle ezilmektedir. Kaçımız biliyoruz, bu ülkede günde ne kadar masum insanın sudan gerekçelerle tutuklandığını, ağır cezalara mahkum edildiğini? Dünyanın en fazla idamının gerçekleştiği ülkede her ay kaç Uygur Türk'ü kurşuna dizildi­ ğini? Zalimce uygulanan zorunlu kürtajlarla Türklerin nüfusu­ nun artmasına izin verilmezken, milyonlarca Çinli getirilerek, yerli ahalinin eritilmesine, ülkenin etnik yapısının değiştiril­ mesine çalışıldığını? "Gelme" Çinlilere modem şehirler kuru­ lurken, "doğma" Türklerin sefalet ve insanlık dışı bir yaşantıya mahkum edildiğini?

Ama daha da önemlisi, nasıl oluyor da bu ülke insanları, kendi soydaşlarının, dindaşlarının dualarından, hafızalarından uzak tutulmaya çalışılıyor ve başarılı olunuyor?

Evet, dünyanın bir çok yerinde, zulümler var. Ancak on­ ları, diğer insanlar biliyor, görüyor ve en azından lanetliyorlar.

Ama Doğu Türkistan'da en az oralarda olduğu kadar, hatta da­ ha fazla zulüm, işkence varken, gözlerden uzak kalıyor. İnil­ tiler, haykırışlar, kahroluşlar duyulmuyor. Milyonlar yok olur­ ken, herkes derin bir sessizlik içinde bigane, bihaber duruyor. Öyleyse söyler misiniz, neresidir dünyanın en mazlum ülkesi?

Kimdir dünyanın en mazlum insanları? O Zanıan Azerbaycan, 04. 11.2006

275

AZ8RBA YCAN YAZILARI

ATATÜRK'ÜN AZERBAYCAN SEVGİSİ

7Q u yıl kard�ş füke Azerbaycan, yeniden _bağımsızlığı­ _ � nı elde edışının 1 5. yılını tamamladı. inanıyoruz ki

bu bağımsızlık ebedi olacak ve Azerbaycan her geçen yıl daha da güçlenecek, refah düzeyi artacaktır. Her geçen gün demok­ rasisini daha da güçlendirecek, yurttaşlarının hak ve hürri­ yetlerini daha da genişletecek, bölgesel bir kuvvet halini alacak ve dünyada layık olduğu yere gelecektir.

Bugün size, daha 1 930'larda Azerbaycan'ın bağımsız ola­ cağını öngören ve Türkiye yöneticilerine bunun için gerekli önlemleri almalarını söyleyen Mustafa Kemal Atatürk'ün Azer­ baycan'a olan sevgisinden bazı örnekler vermek istiyorum.

Biliyorsunuz Türk dünyasının bu büyük önderi, daha 1 933 yılında, Sovyetler Birliğinin de tıpkı Osmanlı, Avusturya-Ma­ caristan İmparatorlukları gibi dağılabileceğini, parçalanabile­ ceğini belirtiyor; böyle bir gelişme yaşandığında, Sovyetler Birliği'nin terkibinde bulunan "dili bir, dini bir, kültürü bir kar­ deşlerimize" sahip çıkmaya hazır olmamız gerektiğini vasiyet ediyordu. Bunun için de, "köklerimize sahip çıkmalı" ve "bölü­ nen tarihimizin içinde yeniden bütünleşmenin yollarını ara­ malıydık".

Atatürk'ün hayatı ve Türk dünyası ile ilgili düşünceleri dikkatle incelendiğinde Azerbaycan'a çok büyük bir yakınlık duyduğu, değer verdiği görülecektir. Mesela, daha 1 920 yılın­ da, Doğu Cephesi Komutanlığına gönderdiği bir emirde, "Azerbaycan'ın tamamen ve cidden bağımsız bir devlet olma­ sını" istediğini belirterek, Ruslar ve Ermeniler arasında 1 920 276

AZ0RBAYCAN YAZILARI

yılında imzalanan anlaşmada Azerbaycan aleyhine olan mad­ delerin ortadan kaldırılması ve Karabağ vs. gibi Türk çoğunlu­ ğun meskun olduğu yerlerin Azerbaycan'da kalmasının sağlan­ ması için çalışılması talimatını veriyordu. (Dışişleri Bakanlığı Arşivi, SSCB 1 9 1 9- 1 93 1 , K. 1 118) Bu sözlerin söylendiği günlerde Türkiye'nin durumunu göz önüne getirmek bile, Mustafa Kemal'in Azerbaycan'a sev­ gisini, onun bağımsızlığına olan kaygısını açıkça ortaya koyar.

Biliyorsunuz o tarihlerde, Türkiye'nin kendisi var olma müca­ delesi veriyordu. Ülkenin dört bir yanı, dünyanın en güçlü dev­ letleri tarafından işgal altında tutuluyordu. Ama Atatürk, Tür­ kiye'nin kaderinin dahi ne olacağı bilinmezken, Azerbaycan'ın derdi ile dertleniyor, onun Rus-Ermeni işbirliği ile tuzağa dü­ şürülmemesi için önlem almak istiyordu.

Atatürk, her fırsatta Azerbaycan'a olan sevgisini ifade edi­ yor, açıkça ortaya koyuyordu. Mesela, Azerbaycan'ın Ankara Temsilcisi olarak atanan İbrahim Abilov'un itimatnamesini ka­ bul ederken yaptığı konuşmada, "Azerbaycan Türklerinin dert­ lerinin Türkiye Türklerinin kendi dertleri ve sevinçlerinin ken­ di sevinçleri" olduğunu söylüyor, Azerbaycan Türklerinin hür ve bağımsız yaşamalannın kendisini "pek ziyade" sevindire­ ceğini belirtiyordu. Yine, Ankara'da Azerbaycan Temsilciliği açılırken, Azerbaycan bayrağını göndere bizzat kendi elleriyle çekiyor, " Türkiye ve Azerbaycan aras111daki samimi bağların. kardeşliğin derecesini izaha lüzum görmem" diyerek iki kardeş halkın arasındaki yakınlığı veciz bir şekilde ortaya koyuyordu. İnanıyorum ki, Atatürk'ün Azerbaycan'a ait söz ve düşünceleri bir araya getirilirse, derin ve büyük bir Azerbaycan sevgisi, yüreği Azerbaycan'la çarpan bir gönül görülecektir. Bunu çok iyi idrak eden merhum Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev de, Azerbaycan insanının minnettarlığını, "Mustafa Kemal Aıaıürk sizin için ne kadar aziz ve hürmetli o/ubsa. o kadar da Azerbay­ canlı/ar için böyledir" sözleriyle ifade ediyordu.

277

AZ8RBAYCAN YAZILARI

Atatürk, Azcrbaycan'a olan bu şahsi sevgisinin yanı sıra, Azerbaycan'ı Türkiye ile Türkistan arasında bir köprü olarak da görüyordu. O, Türk dünyasının "bölii11e11 tarihi içinde yeniden büıüııleşebi/mesi" için Azerbaycan'a çok önemli bir rol düş­ tüğünün farkındaydı. Azerbaycan'ı Asya'daki "kardeş hükümeı ve milletler" için bir "temas ve telakki noktası" olarak değer­ lendiriyordu. Bugün bu husus bütün çıplaklığıyla ortaya çık­ madı mı? Aslında daha ilave edilebilecek pek çok şey var. Bu konuda sayfalar dolusu yazı yazılabilir...

Bütün bunları, ölümünün 68. yıldönümünde Mustafa Ke­ mal'i anarken düşündüm ...

Ah, Türkiye'de Atatürk'ün ortak değer olduğunu ve kısır tartışmaların dışına çıkarılması gerektiğini bir idrak ede­ bilsek... O

Za111a11 Azerbaycarı

J J. J J.2006

278

AZ0RBAYCAN YAZILARI

TÜRKİYE'NİN ORTA ASYA SİYASETİ VE BAZI SORULAR

yüzyılın son yıllarına kadar, rejimleri değişse de bölgeyi elinde tutan Ruslar, Sovyetler Birliği da­ ğıldıktan sonra bir dönem Orta Asya'daki etkisini kaybetmişti.

Ve böylece yüzyıllar sonra bu kadim Türk coğrafyasında yeni bir güç boşluğu ortaya çıkmıştı. Bu vakıa üzerine, Rusya'dan boşalan bu yeri kimin dolduracağı meselesi gündeme gelmişti.

Akla gelen en güçlü aday şüphesiz Türkiye idi. Çünkü, diğer aday ülkelere, örneğin İran'a göre, Türkiye'nin bir çok avanıaj­ lan vardı. Öncelikle bölgedeki ülkelerle menşe birliği, ortak tarih, ortak kültür, ortak dil ve inanç birliği vardı. Ayrıca, yüz­ yıllar boyu her iki coğrafyanın insanlarının beşeri hafızasında bir ülkü olarak yaşayan, kuvvetli bir "kavuşma" heyecanı vardı.

Yeni Türk devletleri de Türkiye'nin varlığını başlı başına bir avantaj olarak görüyor, bağımsızlıklarını pekiştirmek ve ayak­ ta kalabilmeye destek olabilecek en yakın ülke olarak, ken­ dilerinden bir parça kabul ettikleri Türkiye'nin yanlarında ol­ masını istiyorlardı.

Bunların yanı sıra demokrasi ile yönetilmesi, Batı ile iyi ilişkilere sahip olması gibi sebeplerle de, bölge dışı güçler olan ABD ve Avrupa tarafından da bu bölgede ortaya çıkan "güç boş­ luğunun" Türkiye tarafından doldurulması ehven göriilüyordu.

Bu durum, yeni devletlerin bağımsızlıklarını ilan ettikleri l 99 1 yılının ikinci yarısından itibaren çok yoğun bir ilişki trafiği ortaya çıkarmıştı. Özellikle, tüm gözlerin üzerine çevril­ diği Türkiye, üstündeki sorumluluğun idrakiyle, yeni Türk dev-

20

•

279

AZ9RBAYCAN YAZILARI

!etlerinin siyasal varlıklarının güçlenmesi için her türlü desteği veriyordu. Bu devletleri ilk tanıyan ülke olmanın yanı sıra; si­ yasal. kültürel. ekonomik ve hana askeri alanlarda önemli des­ tekler vennekten de imtina etmiyordu. Böylece yeni devletlerin kurucularının ilk şokları Üzerlerinden atabilmelerine güçlü bir destek sağlanmıştır.

Yine, eğitim alanında da elden gelen her türlü destek ve­ rilmeye çalışılmıştır. Bağımsızlığın hemen sonrası, her bir ül­ keye. 1400'ü lisans ve lisansüstü programlar olmak üzere 2000 öğrencinin burslu olarak Türkiye'de eğitim gönneleri sağlan­ mış; bu. sonraki yıl larda da devam ettirilmiştir.

Yine, Türk cumhuriyetleri ile ilişkileri daha iyi koordine edebilmek için. Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı (TİKA) adı altında bir kurum oluşturulmuş ve bu kanalla da önemli oranda teknik ve sosyal destek sağlanmıştır. Bunun yanında, enfonna­ tik blokaj altındaki bu ülkelerin dünya ile iletişimlerine yar­ dımcı olmak üzere, TRT Avrasya (adı daha sonra TRT TÜRK olarak değiştirildi) kanalı ihdas edilmiştir. Bu ve diğer TRT kanalları aracılığıyla hazırlanan programlarla uzun yıllar dünya gündeminin dışında bırakılan bu Türk coğrnfyalannın tarih, kültür, medeniyet, sanat. sosyal hayat, turizm vb. her alanda dün­ yaya seslerinin ulaşması sağlanmıştır.

Bütün bunlara rağmen, bugün geriye bakıldığında Türkiye'nin bölgedeki etkinliğinde belli bir gerilemenin olduğu müşahede edilmektedir. Bunda Türkiye'nin yaptıklarını bir kardeşlik yardımı olarak düşündüğü, diğerleri gibi bu yardım­ dan kendine pay çıkannayı planlamadığı, bu sebeple kamu oyuna ilan etmediğinin rolü büyük olmuştur. Yine, gereğinden fazla vaatte bulunarak, yapılamayanların ön plana çıkmasına yol açılmasının, Türkiye'nin kendi içinde ciddi siyasi değişim­ ler ve ekonomik krizler yaşanmasının da etkisi vardır. Bütün bunlara rağmen şu soruları sonnak gerektiğini de düşünüyo280

AZ0RBAYCAN YAZILARI =<,e:=;

rum: Niçin ilk günlerin o heyecan ve beklentileri değişti? Bunda Türkiye'nin uyguladığı politikalardan kaynaklanan başka ne gi­ bi hatalar olmuştur? Bölgesel yeni gelişmelerin ve çevre büyük güçlerin zuhuru ve güçlenmesi bölge devletleriııi ne ölçüde et­ kilemiştir? Bölgede ortak hareket için ilk dönemde Türkiye'nin yanında bulunan ABD ve Avnıpa'nın tutumlarında görülen de­ ğişikliğin tesiri nedir? Türkiye'nin bölgede müttefik olarak gör­ dükleri ülkelerin politika değişimlerinin rolü ne olmuştur?

Diğer yandan, başlangıçta Türkiye'nin tüm imkanlarıyla yanlarında yer aldığı ve bağımsızlık sonrası ortaya çıkan ilk şo­ lnı atlatmalarında büyük maddi ve manevi destek olan Türki­ ye'yc karşı politikalarında ne gibi değişiklikler olmuştur? Bu değişikliklerin sebebi nedir? Özellikler iki coğrafyanın kardeş halkları arasında zihinsel bir kopukluk mu oluşuyor? Oluşuyor­ sa bunun sebepleri nelerdir? Yine, bölgede yeni müttefiklik iliş­ kileri geliştirmek mi gereklidir? Olursa bunlar hangi ülke/ül­ keler olabilir? Acaba Japonya gibi, tarihsel çatışmaların yaşan­ madığı yeni ülkelerle işbirliği yapılması düşünülebilir mi?

Bu sorular daha da uzar gider kuşkusuz. Ama bunlara verilecek cevap ve zamanında alınacak önlemler, yalnız Türk dünyasının değil, uluslar arası politikanın da gelecek perspek­ tifini etkileyecek güçte bir sonuç ortaya çıkaracaktır.

1 7 Kasım Türk Devletleri zirvesini düşünürken, bu devlet­ lerin 1 99 1 'de bağımsızlıklarını elde etmelerinden sonraki dö­ nemde Türkiye ile ilişkilerinin "serencamına" kısa bir göz atma ihtiyacı hissettim. O Zaman Azerbaycan, 18.JJ.2006

281

AZ0RBA YCAN YAZILARI

TÜRKLER ARASI YAKINLAŞMADA İTİDALİN ÖNEMİ

8

Türk Devlet Başkanlan zirvesi sona erdi. Türkiye kamu oyunda beklenenden daha az yankı bulmasına rağmen, oldukça önemliydi. Çünkü uzun bir aradan sonra ilk defa Türk devletlerinin liderleri bir araya gelmişti. Bu zirvenin bir önemli özelliği de katılımcı tüm Cumhurbaşkanlarının so­ mut, elle tutulur önerilerde bulunmalanydı. Şüphesiz bu du­ rum, Türk devletleri arasında bağımsızlıklarından beri sürege­ len "romantizm devrinin", "hamaset döneminin" artık geride kalmaya başladığını, ilişkilerin daha gerçekçi bir zemine otur­ maya yönelik çabalara dönüşme eğilimini göstermesi bakımın­ dan da sevindiricidir.

Diğer taraftan bu yakınlaşmalar arttıkça, gelişmeleri bal­ talamak isteyen, araya kırgınlık, ayrımcılık sokmaya çalışan muhtelif güçler de daha çok faalleşecek ve provokasyonları da yoğunlaşacaktır. Bunun için, muhtemel bu tip durumlar karşı­ sında soğukkanlı olmak, itidali elden bırakmamak son derece önemlidir.

Buna, 1 9 1 B'de Orta Asya'da yaşanan katliamlarda rol oy­ nayan Ermeni faktöründen örnek vermek istiyorum.

Bilindiği gibi bugün Orta Asya olarak adlandınlan Tür­ kistan'ın 20. yüzyıl başlarındaki önde gelen aydınlarından biri olan Turar Riskulov, Bolşevik hareketin destekleyicilerinden olmuştu.

Bu noktada şu hususun altını çizmek gerekir ki, bu aydın­ ların bugün bilinen anlamıyla birer "komünist" olmalarından ziyade, dönemin Çarlık rejimine karşı, halkların kendi kader•

282

AZ0RBAYCAN YAZILARI

lerini kendilerinin tayin edebileceğini deklare eden, eşitlik ve kardeşlik sloganları haykıran Bolşeviklere inanmaları ve bu yolla ülkelerine bağımsızlık getirebileceklerini düşünmelerinin rolü büyüktür. Nitekim, hakikati görünce Bolşeviklerle yol­ larını ayırmak istemişlerdir. Bu sebeple hemen hepsi de Sovyet yönetimi tarafından öldürülmüştür.

Turar Rıskulov, daha sonra çok kısa bir ömrü olacak olan Türkistan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin başkan­ lığını üstlenmişti. Aynı dönemde, Türkistan'da "Basmacılık" denilen bir başkaldırı hareketi başlamış ve Sovyet yönetimiyle ciddi şekilde mücadeleye başlamıştı.

Bu direniş hareketinin ortaya çıkmasından önce, 1 9 1 8 yılında Kızılordu birlikleri muhtar Hokand Devletinin varlığını ortadan kaldırmak için Türkistan'a saldırmışlar ve büyük kat­ liamlar yapmaya başlamışlardı. Yalnızca 1 9 1 8 yılının Şubat sonlarında Hokand'ta 1 0.000'den fazla Türk katledilmişti. (Söz konusu tarihten yaklaşık bir ay sonra, Bakü'deki Sovyet yö­ netiminin de benzer bir katliamla sadece Bakü'de 20 bine yakın Türk'ü katlettiklerini hatırlayın. Bu, olayların nasıl tüm Türk coğrafyalarında tekrarlandığını çok güzel gösteriyor.)

Bakın Basmacılık hareketinin ardındaki etkenler konu­ sunu tahlil eden ve bu konuda bir rapor hazırlayan Turar Rıs­ kulov'un üzerinde dikkat çektiği hususlardan birisi ne idi? Rıs­ kulov'a göre, Basmacı direnişini durdurabilmek için başvurul­ ması gereken en acil işlerden birisi, "Kızı/ordu içindeki boz­ guncu Ermenilerin silahtan arındırılıp temizlenmesi" olmalıy­ dı. Çünkü Rıskulov, Basmacılık hareketine yol açan faktörlerin başında, Kızılordu saflarına sızan Ermenilerin, "Taşnaksütyun Partisi"ııin emri ile, Türkistan Türkleri'ne karşı katliam ger­ çekleştirmeleri" olduğunu belirtmiştir.

Yine Türikatkom Başkanı A. Kazakov'a gönderdiği 1 1 Mayıs 1 9 1 9 tarihli mektubunda da Fergana olayları hakkında şöyle bilgi vermekteydi: "Fergana olayı, Hokand olaylarından 283

AZ0RBAYCAN YAZI LARI

sonraki zamanda Meclistekilerin yanlış hareketlerinden dolayı meydana gelmiştir. Fergaııa vilayetindeki bütün olayların akı­ şmda Ermenilerin Taş11aksiityı111 Partisinin yıkıcı hareketleri göıı"ilmektedir. (Burada, lütfen l 989'da Özbekistan'da Özbek ve Ahıska Türkleri arasında meydana gelen kanlı olaylann neden çıkmış olabileceğini bir kez daha düşünün.) ... Ermeniler, Öz­ bek kızlarıııa toplııca tecavüz edip, kadıırlarla çocukları kes­ mişlerdir. Bıı olayların hepsi Müslümanların gururunu kırıp, namuslarıııı kirle11iğinde11 dolayı, onlar kaçarak Basmacı/arla birleşmişlerdir. "1·ı Rıskulov'un bu tespitleri, Ennenilerin yalnızca Azerbaycan ve Türkiye Türkleri ile problemleri de olduğunu düşünen­ lere ithaf olunur. O Zaıııa11 Azerbaycaıı, 25. Jl.2006

(') Hakan Çoşkunarslan , SSCB'de Milliyetçi Sosyalist Önderler, www . lurkdirlik.com.

284

AZ9RBA YCAN YAZILARI

PAPA 1 6. BENEDİKT'İN ARDINDAN

JQ apa geldi ve gitti. Şükür, Türkiye'nin zor durumda ...fP kalması üzerine bina edilen tüm senaryo ve spekü­

lasyonlar boşa çıktı. Aksine son derece sıcak mesajlar verildi.

Türkiye'nin AB üyeliği desteklendi, Atatürk'ün "yurtla sıılh, ci­ handa sulh" görüşü bir banş mesajı olarak tekrarlandı, İsla­ miyet ile ilgili pozitif fikirler seslendirildi, tüm resmi görüşme­ ler olumlu bir atmosferde geçti. "Küçümsüyor", "kaale almı­ yor'', şeklinde iddialar ileri sürülmüştü ama Başbakan Recep Tayyip Erdoğan Papa'yı uçağın basamaklannda karşıladı ve tüm gerginlikler birden ortadan kalkıverdi.

Papa'nın ziyaretinin sonuçlan ve ziyaret sırasında dikkat çeken sahnelerden benim vurgulamak istediğim iki önemli hu­ sus var: Birinci için şunu diyebilirim ki, Vatikan son derece önemli bir PİAR - Halkla İlişkiler politikası yürüttü. Buna, bu ziyareti destekleyenler de, karşı çıkanlar da bir şekilde destek verdi. Öyle ki, ziyaretin günler öncesinden başlayarak, tüm görsel ve yazılı basın organlannda, Hıristiyanlık üzerine; onun teolojisi, mezhep farklılıklan, tarihi gelişimi, ana umdeleri vb. üzerine pek çok analiz yapıldı, programlar gerçekleştirildi, ha­ ber üretildi. Hatta Vatikan, bazı yayın organlannın muhabirle­ rine kapılarını açarak, mesaj ını doğrudan da iletti Türk kamu oyuna. Denilebilir ki, bu zamana kadar böylesine açık ve yoğun bir Hıristiyanlık tartışması ve anlatımı olmamıştı. Bu elbette ki, Vatikan için önemli bir kazançtır ve diğer yandan, bir süredir kendisine karşı oluşan tepkiyi hafifletmek için de önemli bir vesile teşkil etmiştir.

285

AZ9RBA YCAN YAZILARI

Bu esnada, Vatikan'ın temsil ettiği dini anlayışın nasıl dev­ letler üstü, etkin ve evrensel bir anlayış olduğu, Hıristiyanlığın "gücü" temsil ettiği ve ona yakın olmanın "Avıupa'ya", "ge­ lişmeye", "medeniyete" yakın olma anlamına geldiği imajı yer­ leştirilmeye çalışıldı. Yine bu yolla, zihinlere yerleştirilen bir başka husus da, Hıristiyanlığın, dini olduğu kadar dünyevi bir güç odağı olduğu imgesidir. Çünkü Papa, bir yandan Hıristi­ yanlığın temsilcisi olarak takdim edilirken; aynı zamanda ulus­ lararası ilişkileri etkileyen bir devlet adamı olduğu imajı da verilmiştir.

Bu arada Rum Ortodoks Patrikliği ile iki mezhep arasın­ daki problemlerin çözülmesi yolunda çaba gösterilmesi ile ilgili bir protokol imzalayarak, Hıristiyan dünya için önemli bir merhale başlatılmış, Rum Patriğine "ekümen" olarak hitap ederek, Türkiye devletine rağmen, onların evrensellik iddiası temin edi lmeye çalışılmıştır. Bunlar çok iyi tahlil edilmesi ve sonuçlarının ne olabileceği üzerinde iyi düşünülmesi gereken hususlardır.

Ama, Papa'nın ziyaretinin bir olumlu sonucu, İslam'ın ha­ kiki yüzünü ve en ekme! din oluşunu tüm dünyaya bir kez daha yansıtabilme imkanı olmuştur. Bunda kuşkusuz, Diyanet İşleri Başkanlığı temsilcilerinin büyük bir yetkinlikle son derece onurlu ve İslamiyet'in güzelliğini aksettirici bir tavır ortaya koymalarının rolü büyüktür. Sayın Ali Bardakoğlu başta olmak üzere, Papa ile muhatap olan yetkililer, bir eziklik içine ginne­ mişler, vakarlı duruşları ve temsil ettikleri dine yaraşır dav­ ranışlarıyla övgüye değer şekilde temsilde bulunmuşlardır. Bu bağlamda, gerek Diyanet İşleri Başkanının resmi görüşmesi sı­ rasında ve sonraki basın toplantısında, gerekse İstanbul Müf­ tüsü'nün Sultanahrnet Camii'ni gezdirirken verdikleri mesaj lar­ da, Hıristiyan dünyanın hem İslam'ı ötekileştirerek kendi saf­ larını sıklaştınna politikalarına gerekli karşılık verilmiş, hem 286

AZ8RBAYCAN YAZILARI

de İslam'ın, Hıristiyanlığın özünü de içinde banndıran son ilahi din olduğunu, her türlü inançla diyalog kurmaktan, onlarla ba­ rış içinde bir arada yaşamaktan çekinmediğini, İslam'ın huzur ve sükunu hedeflediği ihsas ettirilmiştir.

Son olarak şunu arzu etmek gerekir ki, Sultanahmet Ca­ mii'nde Papa'nın huzur duruşuna davet edilmesi ve Müftü ile birlikte duaya durması, daha da önemlisi bu esnada yüzüne yan­ sıyan huzur, umanz, Müslüman dünyaya karşı açıldığı görülen haçlı kampanyanın haksızlığı konusunda Papa'yı düşündürmüş; bunun yanı sıra, İslam'ın terörizm ile eşdeğer görülmesine yol açanlara ve bunu besleyenlere gerekli cevabı vermiştir. O Zaman Azerbaycan, 02.12.2006

287

AZ6RBA YCAN YAZILARI

TÜRKİSTAN DEVLETLERİNİN TARİHİ ADIMI

.1flll illetlerin tarihi, onların geçmişi ve geleceği anlam­ JJ Vl landırabilmeleri açısından çok önemlidir. Çünkü

tarih, milletlerin hafızalarını teşkil eder. İnsanlar kendilerini ve diğer insanları tarihte kendilerine aktarılan bilgilerle tanımlar ve değerlendirirler. Böylece, kendisinden olanın yanı sıra "öte­ ki" de belirlenir, "biz" ve "diğer" algılamalarının sınırları orta­ ya çıkar.

Sanayi Devrimi ile başlayan süreçte, oryantalizm düşün­ cesinin, Batı'ııın Doğu'yu tanzimleme politikalarının temel ha­ reket noktası da tarih olmuştur. Avrupalılar, sömürge ve em­ peryalizm siyasetlerinin kalıcı olabilmesi için, işgal ettiği yer­ lerde var olan tarih algısını ortadan kaldırmak ve parçalamak için özel bir dikkat sarf etmişlerdir. Bunun için de, diğer beşeri ilimleri de seferber ederek, sömürge haline getirdikleri coğraf­ yalarda toplulukları ayrıştırmak, benzer köken ve tarih birliğine sahip toplumları parçalamak için tarih ilmini bir vasıta olarak kullanmışlardır. Yani tarih, bir sosyal ve siyasi nüfuz etme ara­ cı haline getirilmiştir. Bugün, Asya'nın çeşitli bölgelerinde, Atrika'da ve Latin Amerika'da yaşanan pek çok gerginlik ve sosyal çatışmanın temelinde bu "tarih kurguculuğu"nun önem­ li rolü vardır.

Aynı metot, Sovyetler Birliği döneminde Batı Türkistan üzerinde de denenmiş ve oldukça başarılı sonuçlar elde edilmiş­ tir. 1 924 yılında Stalin tarafından hayata geçirilen "milliyetler politikası" sonucu, o güne kadar tek bir coğrafya ve tek bir va­ tan olarak algılanan "Türkistan" kavramı parçalanmış; yerini alt etnik kimliklerin milletleştirildiği bir sürece bırakmıştır.

288

AZBRBAYCAN YAZILARI =--=

Böylece "Türkistan", "Orta Asya"laşmış; asli etnik görünümü, parçalı bir hale getirilmiştir.

Bunu, Sovyet tarih yazıcılığının ve tarih inşa etme politi­ kasının başarısı olarak görmek gerekir. Çünkü, "imal edilen" her bir yeni etnik kimlik, yanm asır gibi kısa bir zamanda bir "millet" adı olarak benimsetilmiş ve kitleler kendilerini önle­ rine sunulan bu etnik tanımlamalarla ifade etmeye başlamışlar­ dır. Böylece, bu yapay bölümleme, sözkonusu coğrafyanın kar­ deş halkları arasında büyük bir sosyal ayrışma meydana getir­ miş ve "etnik" gerginlik noktaları oluşturmuştur. Bugün yaşa­ nan çeşitli sorunlar ve çatışmaların temel sebeplerinden biri de budur. Bunun önüne geçebilmek için de, yapılması gereken en önemli şeylerden birisi, yeniden ortak bir tarih anlayışının tesis edilebilmesidir.

Bu anlamda, geçen hafta sonunda ( 1 . 1 2.2006) son derece önemli bir gelişme yaşandı. Batı Türkistan'ın üç önemli ülkesi, Kazakistan, Özbekistan ve Kırgızistan'ın bilim adamları bir ara­ ya gelerek, ortaklaşa bir bölge tarihi yazma konusunda muta­ bakata vardılar. "Kazinform" ajansının verdiği habere göre, Ka­ zakistan Eğitim ve Bilim Bakanlığı Şarkiyat Enstitüsü koordi­ natörlüğünde bir araya gelinerek, yeni bir Orta Asya tarihi ka­ leme alınacak. Bunun için de her üç ülkenin bilim adanılan, ön­ ce ayn ayn kendi ülkelerinin tarihlerini yazacaklar. Ardından oluşturulan müşterek komisyon bunları değerlendirecek ve ortak bir tarih anlayışı ortaya konulacak. 2007 yılı ortalarına kadar tamamlanması planlanan bu çalışma sonrasında, Sovyet döne­ minde imal edilen ve keskinleşmesine çalışılan çeşitli ihtilaf ve bölünmelerin bir ölçüde de olsa giderilebileceği tahmin ediliyor.

Böylece, mesela, Manas sadece Kırgızistan Türklerine, Abay Kazakistan Türklerine, Ali Şir Nevai, Timur Özbekistan Türklerine mahsus olmaktan çıkıp, ortak tarihin birer parçası olacak.

289

AZ0RBAYCAN YAZILARI �-=

Özbekistan, Kazakistan ve Kırgızistan tarafından başla­ tılan bu teşebbüs tarihi bir adım olarak değerlendirilmelidir.

Bunun bir sonraki merhalesi de, diğer Türk devletleri ile bir araya gelerek benzer bir tarih çalışmasının yapılmasıdır. Bu, yüzyılların kopardığı tarih bağlarının ve soy bilincinin yeniden ihyası için en önemli basamaklardan biri olması bakımından da son derece önemlidir. O Zaman Azerbaycan, 09.12.2006

290

AZ9RBAYCAN YAZILARI =---=

DUYAR İLE "HEMDUV AR" OLAN ÇİN OTOMOBİLLERİ

f.r" in, tarihi yöntemlerini izleyer.ek dünyayı ekonomik � ağlarıyla kuşatmaya başladı. Oncelik.le de ekonomik gücü olmayan ülkelere yatırım yaparak, onlan ucuz ama kali­ tesiz mallarla doldurdu. İğnesinden ayakkabısına, oyuncağın­ dan süs eşyasına kadar pek çok alanda Çin mallan dünyayı sar­ dı ve bu alanlarda faaliyet gösteren sektörleri çökertti. Çin'in en büyük avantajı, ucuz fiyanır ve ilk kullanıma ka­ dar süren albenisidir. Bunda ekonomik kazanç motivasyonunun modem insanın en önemli davranış dürtüsü haline gelmesinin önemli rolü olduğu muhakkak. Bu saikle, tüccarlar Çin mallannı alıp getiriyorlar. Tüketiciler de, kısa bir zaman için de olsa, o anki ihtiyaçlanru karşıladığı için bu .mallara rağbet ediyorlar.

Türkiye'deki tüketiciler açısından bütün bunlar, satın ala­ nın bütçesine verdiği zarar ve dövizin dışanya savurulması dı­ şında, hayati bir tehlike arz etmiyordu. Ancak son zamanlarda ortaya çıkan ve bazı basın organlannda da yer alan, Çin mamu­ lü kimi ürünlerin malzemelerinde kanserojen etki yapan madde olduğu şeklinde bazı iddialar Çin ile ticaretin başka yönlerine de dikkat çekmeyi gerektiriyor.

Duymuşsunuzdur, Çin, Türkiye otomobil pazarına girmek niyetinde olduğunu açıkladı. Bir ülkenin başka bir ülkenin pa­ zarına girmek istemesi normal bir hadisedir. Ancak, geçen gün­ lerde Çin'in otomobil sektöründe de diğer sektörlerde olduğu gibi ucuz malzeme kullandığı haberini okuyunca, doğrusu, ür­ perdim. Habere göre, bu ülkenin üreniği otomobillerin kalite ve dayanıklılık testlerinden alınan sonuçlar insanı irkiltecek so­ nuçlar vermiş.

291

AZ8RBA YCAN YAZILARI

Buna göre, Çinli firmalar kalite belgesi almak için Avru­ pa'ya gidiyorlar ve her defasında da 'crash-çarpma' denilen da­ yanıklılık testinde başarısız oluyorlarmış. Bilindiği gibi bu test, araçların saatte 80 kilometre hızla bir duvara çarptırılması ile gerçekleştiriliyor ve bu yolla araçların içindeki insanı temsil eden maketlerin ne kadar zarar göreceği ölçülüyor. Diğer araçlar bu testi çok hafif hasarlarla atlatırken, Çin üretimi araç­ lar her seferinde bagajıyla beraber "duvara yapışıyormuş", içindeki maketin de adeta "pestili" çıkıyormuş. Yani, duvarla "hemdııvar" oluyormuş. Ayrıca Almanya'da üretilen bazı araç­ lar matkapla bile zor delinirken, Çin markalı araçlarda basit bir çivi bile kaportayı delmeye kafi geliyormuş. Ne ürpertici bir tablo değil mi? Düşünsenize ucuz diye, görünüşünün parlaklığı­ na inanarak bir araç alıyorsunuz, Allah korusun, en küçük olum­ suzlukta maddi kaybın ötesinde otomobilin içinde bulunanların can güvenliği çok büyük bir tehlikeye giriyor. Nitekim, Zaman gazetesine konuyla ilgili bir açıklama yapan işadamı Dursun Kaleli, "Arabalar bu haliyle trafiğe çıksa ve bir ciple ya da kamyonla çarpışsa üzerinden silindir geçmiş gibi olur. İçerisin­ deki insanları da kurtarmanız imkansız hale gelir." diyor. Öyle görünüyor ki Çin otomobilleri bu haliyle piyasaya girerse, artık geride kaldığını düşündüğümüz, 1 970'lerin "keçinin kemirdiği otomobil" sendromuna geri döneceğiz demektir.

Yine, adı geçen işadamı, eğer tedbir alınmazsa, Türkiye'­ nin kısa bir zamanda bir motosiklet çöplüğüne dönüşebileceği konusunda da uyarılarda bulunuyor. 2005 yılında Türkiye'de 400 bin motosiklet satıldığını, bunun da 350 bininin Çin başta olmak üzere Uzakdoğu'dan getirildiğini ifade eden Kaleli, itha­ lat yapan 1 05 firmadan 50'sinin elindekileri sattıktan sonra kaybolduğunu ve vatandaşların ellerindeki bozuk motosiklet­ lerle çaresiz bir vaziyette kaldıklarını ifade etmiş.

Fırsat düştükçe söylemeye çalışıyorum. Çin için ekonomi 292

AZôRBAYCAN YAZILARI

sadece ülkenin refahını sağlama aracı değil, aynı zamanda, -belki de daha fazla-, bir siyasal etkinlik elde etme vasıtasıdır; uluslar arası alana nüfuz argümanıdır. Tarih boyunca Çin, daima ekonomiyi emperyal amaçlan için bir vasıta olarak kullanmış; bu yolla ülkelerin, devletlerin içine sızmıştır, milletler üzerinde etkinlik sağlamıştır. Bunu çok iyi tahlil eden Türkler, daha 8. yüzyılda "Çinlinin ipeğine, gümüşüne, tatlı sözüne kandın, ey budunum yok oldun" sözünü Orhun abidelerine kazımıştır.

Sanırım, Çin'in kalitesizliği artık dünyaca kabul edilmiş mallannın yanı sıra, ona ticaret imkanı verilirken bu hususlann da göz önünde bulundurulması diğer devletlerin yararınadır. Çünkü, Türkler bu tecrübeyi çok ağır bedeller karşılığı öğren­ mişlerdir. O Zaman Azerbaycan 16. 12.2006

293

AZ9RBAYCAN YAZILARI

K.ERKÜK SADECE PETROL DEÔİLDİR

.1flll usul ve Kerkük, Anadolu'da yaşayan Türklerin ta JJ Vl çocukluk günlerinden başlayarak aşina olduklan,

zihinlerinde yer eden bir kavramlardır. Türkiye insanının için­ de yanan bir alevdir. Her zaman iç geçinnelerle, ah-vahlarla hatırlanır. Buna sebep yapılan büyük haksızlık ve bu topraklar­ la ilgili gasp edilmiş olma duygusudur; dönemin galip güçleri­ nin Türk milletine yaptıkları büyük haksızlıklardan biri olarak değerlendirilmesidir. Bu duygular, bazen yüksek sesle dillendi­ rilir, bazen fısıltılarla, ama, Musul ve Kerkük Türkiye insanının maşeri vicdanında Osmanlı mirasıyla ilgili en onulmaz kayıp­ larından biri olarak hep yaşaya gelmiştir Peki, neden milyonlarca kilometrekarelik topraklar kay­ bedilmesine rağmen, Anadolu insanının hafızasında sadece Kerkük ve Musul böylesine derin izler bırakmıştır? Bunun pek çok sebebi vardır. Öncelikle Musul ve Kerkük, hep anavatanın ayrılmaz bir parçası olarak görülmüştür. İstanbul neyse Musul ve Kerkük de odur. Misakı Milli'dir. Korumak, anavatan sınır­ ları içerisinde tutmak için and içilmiş, milli yemin edilmiş top­ raklardır.

Savaşlarda mağlup olan bir çok devletler, mesela, Osman­ lı'nın müttefiki Almanya, savaşta mağlup olmasına rağmen, "lebensraum" iddialarından vazgeçtiklerine dair herhangi dek­ larasyonda bulunmamış olmalarına rağmen, Türkler, impara­ torluk sınırlan içinde bulunan ve elden çıkmış toprakları üze­ rindeki hak iddialarından vazgeçtiklerini, Osmanlı Meclisi Mebusanının son toplantısı sırasında dünyaya deklare etmişti.

294

AZ0RBAYCAN YAZILARI

Ama bunun karşılığında tek bir şey istiyorlardı: Misakı Milli olarak ilan edilen topraklann kendilerinde kalması. Elbette bu, dünya için büyük bir barış teklifiydi. Düşünsenize, Türk Dev­ leti yüzyıllardır elinde tuttuğu ve gerektiğinde harekete geçire­ bileceği pek çok unsurun bulunduğu coğrafyalar üzerinde artık hak iddia etmeyecek ama dünya, bunun karşılığında, artık bir adımından bile vazgeçemeyeceği ve asli unsurlarının büyük çoğwıluğunu Türklerin teşkil ettiği, "anavaıan" sınırlannda Türk­ lerin hakimiyetlerini tanıyacaktı. Bu, dünyayı yönetme tecrü­ besi ve hegemonik güç potansiyeli olan bir milletin, emperyal haklanndan feragat ederek dünyanın banş ve istikran için sun­ duğu tarihi bir fırsattı. Ama, amaçları Türkleri tarih sahnesin­ den silmek olan Avrupalı güçler bunu anlayamadı/anlamak is­ temedi. Çünkü, amaçlan üzüm yemek değil, bağcıyı dövmekti.

Diğer taraftan Kerkük ve Musul savaşla da kaybedilmiş değildi. Basra'yı ele geçiren İngilizler Musul - Kerkük hattının güneyinde durdurulmuştu. Öyle ki, burada sağlanan güven se­ bebiyle bu cephede görev yapan birliklerin bir kısmı, Azerbay­ can Türklerine yardım için oluşturulan Kafkas İslam Ordusu'na katılmaları için Kafkasya cephesine kaydırılmıştı. Ama İngiliz­ ler ne yaptı? Mondros Ateşkes anlaşması prensiplerini ihlal ederek, bir emrivaki ile, belirlenen ateşkes hattını geçtiler ve Musul ile Kerkük'ü işgal ettiler. Mesele Lozan'da çözülemedi.

Sonraya bırakıldı. Ardından, Cumhuriyetin ilanından kısa bir süre sonra, İngilizler Türkiye'nin Kerkük'e muhtemel müdaha­ lesine engel olabilmek için Şeyh Sait isyanı başta olmak üzere bir çok isyanı kışkırttılar, başka çeşitli provokasyonlara gi­ riştiler. Konu, Milletler Cemiyeti'ne kaldı. Galiplerin oluştur­ duğu ve dolayısıyla büyük oranda onlann politik argümanları­ na teşne olan bu cemiyet, sonucu önceden bilinen bir oylamay­ la Kerkük ve Musul'u Türkiye'nin elinden çıkardı.

O zamanlar Kerkük nüfusunun ekseriyeti Türk'tü. Önce 295

AZ0RBAYCAN YAZILARI

Saddam Hüseyin buranın demografik yapısıyla oynadı. Arap­ ları çoğunluk haline getirdi. Türkler yerlerinden sürgün edildi.

On binlercesi Türkiye'ye sığınmak zorunda kaldı. Şimdi de ABD'yi arkalarına alan Kürt aşiretleri aynı oyunu oynamaya, Kerkük'ü Kürtleştirmeye çalışıyorlar. Batı'nın yüzyıllık oyu­ nunun peşinde etnik tuzağa düşüyorlar.

Fakat unutulan bir şey var, Türkiye artık o günlerin Tür­ k.iyesi değil. Kerkük de, öyle kolayca unutulacak bir yer değil.

Başkaları petrolü düşünebilir, fakat Türkler için orası bir Türk yurdudur. Tapusu da, dünya yaşadıkça ismi kalacak olan Fuzu­ li'dir. o Zaman Azerbaycan, 20.01.2007

296

AZ0RBAYCAN YAZILARI =-.=

HRANT DİNK OLAYININ GÖLGESİNDE GÖZDEN KAÇANLAR

1'IT"' ürkiye gerçekten çok zor bir haftayı geride bıraktı.

\lJ..t Hrant Dink' in genel yayın yönetmeni olduğu gaze­ tenin önünde öldürülmesi tam bir bomba etkisi yaptı. Neredey­ se tüm Türkiye bundan başka bir şey konuşmaz oldu.

Elbette, her can azizdir ve her suikast kınanmalıdır. Hrant Dink ayrıca bir gazeteciydi ve toplumun gözü önündeydi. Bu sebeple, tepkilerin daha yoğun olması da bir anlamda anlaşı­ labilir. Ancak, öylesine yoğun bir medya enforrnasyonu/dezer­ forrnasyonu yaşandı ki, cinayet hakkında bazı şeylerin dü­ şünülmemesi isteniyor olduğu gibi bir izlenim bıraktı. Mesela, cinayetten kısa bir süre önce kararlaştırılan TBMM'nin Kerkük konulu gizli oturumu. Türk.iye bu cinayetten önce, siyasetçi­ siyle, halkıyla Kerkük konusuna kilitlenmişti. İnsanlarda belli bir hassasiyet oluşmuş, dikkatler Kerkük'te sahneye konulmak­ ta olan oyunun ayrıntılarına yönelmişti. Hatta Başbakan, bölgede bu durumun ortaya çıkancısı olan ABD ile bir nevi söz düellosuna girişmişti. Ana muhalefet partisi, kendisine yapıla­ cak tüm baskıları, eleştirileri göze alarak, hükümetin böyle bir karanna destek vereceklerini açıklamıştı. Bu ve diğer yaşanan­ lar bir çok yabancı ülke basınında Türkiye'nin silahlı müdaha­ leye hazırlandığı şeklinde yorumlara da yol açmıştı.

Sonra ne oldu? Hrant Dink'in öldüıii lmesinden sonra her şey karmakarışık hale geldi. Dikkatler bu olay üzerinde yoğun­ laştı, diğer her şey ikincil hale geldi.

Aslında Türkiye'yi bilenler açısından kimler olduğu aşikar 297

AZ9RBAYCAN YAZILARI

olan topluluklar, suikastı protestoyu aşırı bir uca çekerek, Ker­ kük'le ilgili, Türk insanında oluşan ortak hissiyatı parçaladılar. Şimdi şu düşünce içimi tırmalayıp duruyor: Acaba, Kerkük'le ilgili böyle bir hassas dönemeçte olmasaydık ve gelinen nok­ tadaki hassasiyet ve birlik görüntüsü oluşmamış olsaydı ve bu cinayet yine işlenmiş olsaydı, cenazeyi kendi amaçlan için kul­ lanmak isteyenler, "Biz Ermeniyiz" diye pankart açarlar mıydı?

Böylesine tepki çekecek bir sloganı kullanırlar mıydı? Bu öylesine düşünülmüş ve planlanmış bir provokasyon görüntüsü veriyordu ki, henüz cinayetin üzerinden birkaç saat geçmeden, üzerinde "Biz Ermeniyiz" yazan büyük bez afişler, onlarca pankartlarla sokaklara dökülmeye başlanıldı. Anlaşılıyor ki fabrikasyon bir mekanizma işlemişti. Yoksa kolay mı onca ha­ zırlığı tamamlamak? Yine, cenaze kaldırılırken elinde bu slo­ ganın yazılı olduğu afiş taşıyan kadına bir televizyon muhabiri, "burada ne yazıyor?" diye sorunca, okuma yazması olmadığı anlaşılan bu yaşlı kadının, "Bilmiyorum. Verdiler, ben de taşı­ yorum" sözleri de manidardı, doğrusu.

Bir diğer önemli çabanın da Ermenistan'la ilişkiler ko­ nusunda sarf edildiği görüldü. Cenazeye katılmak üzere Tür­ kiye'ye giden bu ülkenin Dışişleri Bakan Yardımcısı, yıllardır tekrarladıkları bir sözü İstanbul'da yeniden dile getirince, Tür­ kiye'deki bazı büyük basın organları bunu, cinayete "Türk hal­ kının gösterdiği tepki sonuç vermeye başladı" havasında servis ediverdiler hemen. Ve sanki Türkiye lehine bir başarı elde edil­ meye başlanıyor, Ermenistan taviz veriyor gibi takdim ettiler.

Halbuki Ermeniler sözde soykırım iddialarını yürütme işini diasporaya ve "diğer devletlere" havale etmiş durumdalar. Ye artık kendilerinin ön planda olmalarına gerek kalmadı. Dola­ yısıyla Ennenistan'la bizim aramızda "hiçbir önkoşulsuz diplo­ matik ilişki kunnak" konusu onların değil, bizim insiyatifimiz­ de olan bir konu. Çünkü, şartı olan biziz. En başta da, Er298

AZ6RBAYCAN YAZILARI

menilerin işgal ettikleri Karabağ'dan çıkmalan, Azerbaycan'ın toprak bütünlüğünü tanımalan gelmektedir. Ermeniler bunu kabul ediyor mu, etmiyor mu? Kısacası, cinayeti fırsat bilerek insanların aklını karıştırmaya yönelik enformasyon bombardı­ manına girişenler, o puslu havada Ermeni tezlerini ve Ermenis­ tan'ın lehine olan bir durumu, allayıp pullayıp bizim yararımıza bir şeymiş gibi suruna cinliğini de göstermek istediler.

Bunlar bir yazı sütununun sınırları çerçevesinde dikkat çekmek istediğim bazı hususlardı. Yoksa, üzerinde durulması gereken, bu fırsattan istifade ederek, ölü tüccarlığı mantığıyla sözde soykınm iddialarının " 1 ,5 milyon+ l " kurnazlığıyla zi­ hinlere empoze edilmeye çalışılması, Türk milletine edilen bin bir çeşit hakaretler, vatanseverliği ölü sevicilik kavramını ça­ ğrıştıran "vatansevicilik" şeklinde tanımlama gayretleri, "zalim Türk", "mazlum Ermeni/ve diğer tüm azınlıklar" gibi bir algıla­ manın oluşturulmaya çalışılmak isterunesi gibi daha pek çok konu var üzerinde durulması gereken, bu cenazeden pay kap­ mak isteyenlerin, buna bilerek/bilmeyerek teşne olanların ça­ balarında.

Ama kuşku duyulmasın ki, tarih her şeyi açıklığıyla ortaya koyacaktır.

Bu arada, şu Rambo'nun sözde soykırıma destek için çe­ keceği filme olan tepkiler ne durumda acaba? Kuzey Irak yerel yönetimi, TBMM'nin gizli oturumuna hangi cüretkar çıkışı yaptı, takip ediyor musunuz? O Zaman Azerbaycan, 2 7. 01.2007

299

AZ0RBAYCAN YAZILARI

ERICH FEIGEL

G nırken, bir Türk dostu sessiz sedasız bu dünyaya ve­ eçen hafta Türkiye, Hrant Dink suikasti ile çalkala­

da etti. Ömrünü Türkiye ve Türklerin müdafaası için harcamış olan Avusturyalı profesör Erich Feigel vefat etti.

Erich Feigel'la l 985'te Kars'ta tanışmıştım. Biz orada, Er­ menilerin Talat Paşa'yı katletmelerini konu alan "Duvardaki Kan" dizisinin çekimleri için bulunuyorduk. O da Ermeni vah­ şetlerini konu alan bir belgesel çekimi için gelmişti Kars'a.

Kendisiyle uzun sohbet imkanımız olmuştu. Onun bir yabancı olarak benim milletime böylesine saygı duyması, Türk tarihine böylesine hayran olması doğrusu beni hem şaşırtmış hem de sevindirmişti Feigel'la daha sonraki zamanlarda da, çeşitli defalar soh­ betlerimiz oldu. Bunlann birisinde Çırağan Sarayı'nın önünden geçerken birden arabasını durdurdu ve sarayın bahçesine girdi.

O zamanlar Çırağan Sarayı bu durumda değildi. Geçirdiği yan­ gından dolayı harabe bir haldeydi. Hiç unutamam, gözleri ya­ şararak, "Bak, sarayın bu halini seyrederken imparatorluklan­ mızın yıkılışı gözümün önüne gelir. Milletlerimizin o ihtişamlı günlerden bugünkü hale getirilişlerini hatırlarım. Ve bu sarayı her gördüğümde içimden ağlamak gelir" deyişi gözlerimin önündedir.

O, konuşmalarında Osmanlı Devletini kendi devleti ola­ rak tanımlardı. Bir de Avusturya - Macaristan İmparatorluğu'n­ dan bahsederken gözleri ışıldardı. Ve bizim genel düşüncele­ rimizin aksine, o bu iki imparatorluğu birbirini bütünleyen dost iki devlet olduğunu söylerdi.

300

AZ0RBAYCAN YAZILARI

Feigel'in sevgisi yalnız Türkiye'ye değildi. Ayırt etmeden tüm Türk dünyasına büyük hayranlık duyardı. Ancak, yalnız hayranlık duymaz, aynı zamanda bu yolda çaba harcardı.

Nitekim, son zamanlarda Azerbaycan'la da sıcak bir ilişki kur­ muş, Azerbaycan topraklannda Ermenilerin yaptıkları vahşet­ leri dünya kamu oyuna anlatmayı ve Karabağ meselesinde Azerbaycan'ın haklılığını savunmayı kendine görev edinmişti.

Yine, bugün Çin işgali altından bulunan Doğu Türkistan'­ la ilgili bir belgesel hazırlığına başlarken benim de çekim eki­ bine katılmamı arzu etmişti. Onu buna sevkeden en önemli dü­ şüncenin, benim dünyaya geldiğim ancak, ebeveynlerim ülkeyi terketmek zorunda kaldıklan için görmem nasip olmayan bu güzel vatanı göstermek isteği olduğunu düşünüyorum. Ne var ki, tam onun çekimleri planladığı tarihlerde TRTde prodüktör­ lük kursunda olduğumdan dolayı gidemedim. Ama o, bugüne kadar Doğu Türkistan'la ilgili olarak hazırlanan en etkili ve ba­ şarılı çalışmalardan biri olan bu belgeseli tamamladı ve "Binbir Güç: Doğu Türkistan" adıyla yayınladı.

Feigel, dünyada adaleti ve barışı Türklerin sağlayabilece­ ğine inanıyordu. Bu sebeple, Türklerin önüne maşa olarak çı­ kanlan, Türkiye'nin enerjisini tüketmeye yönelik bir komplo olarak gördüğü sözde Ermeni iddialarıyla hayatı boyunca mü­ cadele eni. Bu konuda çok şey söylenebilir. Ama onun sözde Ermeni iddialarını çürüten ve asıl katliamcıların Ermeniler ol­ duğunu anlatan "Terör Efsanesi" kitabıyla ilgili şu cümlelerinin söylenebilecek bir çok şeyi ifade eniğine inanıyorum: - "Deliriyor musıı11? Yaşamaktan yorgun mu düştün? " Bıı sözle�. benim Ermeni terörizmine ilişkin bir kitap yazmaya çalıştığımı duyan arkadaş ve dostlarımın sözleridir. Niçin böy­ le tehlikeli bir konu seçmiştim ?

Tüm dostlarım, benim projemi tehlikeli haııa tehditkar bul­ muşlardı ve ben anladım ki, bu korkular, bu düşünceler Ermeni 301

AZaRBAYCAN YAZILARI

ıerörizmiııiıı arkasındaki ıarihsel gerçeğin şimdiye kadar taraf sız bir gözle incelenmesini engellemişti. Kendilerine misilleme yapılmas111dan korkanlar. bu nedenle. bu konuya ilişkin ıiim yazılı faaliyeı/eri fiili olarak denetimleri alıma almışlar ve meydam pervasız vahşeıin avukatlığına bırakmışlardı. Nitekim, Ermeni sorununu veya Ermeni terörizmini ıarlışan bütün ya­ bancı yazarlar, ıeröre karşı anlayışlı olunmasını isıemekıeler.

Bu, ııpkı yapııkları eylem sonrası, sorumluluğu üsılenen terö­ rist örgüıleriıı iddialarına benzemektedir. " Ama ne yazık ki, işte böyle bir bu insanın öldüğü haberi Türkiye basın organlarınca duyulmamazlıktan gelindi. Kamu oyu, zaten yeterince tanıtılmayan bu insanın ölümünden de haberdar edilmedi. Niye mi dersiniz? . . . O Zaman Azerbayca11, 03.02.2007

302

AZaRBA YCAN YAZILARI

DEMİR İPEK YOLU

AX erçekleşecek mi, gerçekleşmeyecek mi derken '!D' nihayet Bakü-Tiflis-Kars (BTK) Demiryolu projesi taraf üç ülke arasında Tiflis'te imzalandı. Böylece, Kafkaslar ile Türkiye arasındaki petrol ve doğal gaz enerji hatlarına ilave olarak, ulaşım alanında da bölge ülkelerinin birbirine kenetlen­ mesi yolunda dev bir adım atılmış oldu.

Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan'dan oluşan ve adım adım bir "Kafkasya mihveri"ne dönüşmekte olduğu görülen üç ülke arasındaki işbirliğini daha da pekiştirecek olan bu dev pro­ je, daha gündeme geldiği ilk günden beri dikkatleri üzerinde toplamaya başladı. Bu boşuna da değil doğrusu. BTC Ham Pet­ rol Boru Hattı'nın hayata geçmesi, Bakü-Tiflis-Erzurum (BTE) Doğal Gaz projesinin tamamlanma aşamasına gelmiş olması­ nın ardından BTK'nın da devreye girmesiyle Kafkaslar'daki güç dengeleri yeni bir çehreye bürünecek.

Bu arada projenin gerçekleşmesi ile, öncelikle, bölgede bir huzursuzluk kaynağı haline gelen Ermenistan'ın izolasyo­ nunu iyice pekişecek gibi görünüyor. Böylece, işgalcilik zih­ niyetinden vazgeçmeyen, elinde tuttuğu Azerbaycan toprakla­ rından çekilmeme hususunda ısrarını sürdüren, -üstelik Türki­ ye'den toprak talebinde bulunma cüretini de gösteren- Ermenis­ tan'ın yalnızlığı daha da derinleşecek ve bölgesel işbirliği pro­ jelerinden tamamıyla dışlanmış bir hale gelecektir.

Gerçi Ermenistan'ın İran ile ilişkileri iyidir. Ancak, İran'ın uluslar arası tecrit karşısında olması, Ermenistan'ın işini zor­ laştırmaktadır. Nitekim bunu gören Ermenistan, projeyi engel303

AZ0RBAYCAN YAZILARI

leyebilmek için, diasporasını da arkasına alarak, var güçüyle çabalamış; hatta ABD Kongresi'nden bu projeye mali destek verilmesini engelleyerek, projeyi durdurabileceğini düşün­ müştür. Ancak, unuttukları bir şey vardı: Bu projeye taraf ülkeler demiryolu hattının hayata geçirilmesi için gereken maliyeti karşılayabi lecek güçteydiler artık. Gürcistan'ın ekonomik sıkıntıları Azerbaycan'ın sağladığı destekle aşıldı ve projenin imzası atıldı. ABD de, Ennenilerin baskısıyla projeye kredi sağlamaktan kaçınsa da, yapılmasına karşı da çıkmayarak kendine orta bir yol buldu. Artık, Ennenilerin elinde, proje imzalansa da, yapılmasını engelleriz avuntusundan başka bir şey kalmamış vaziyettedir.

Diğer taraftan bölgede gerçekleşen her büyük proje ile, Kafkaslar'da biraz daha etkinliğinin azaldığını gören Rusya, tavrını, BTK demiryolu projesinin imzalandığı gün, Bulgaris­ tan ve Yunanistan ile petrol boru hattı anlaşması imzalayarak ortaya koydu. Burgaz-Dedeağaç petrol hattının Slavyanist bir hat oluştunnaya yönelik olduğu da söylenebilir. Bir anlamda Rusya, Kafkaslar'da kaybettiği prestijini, 1 9. yüzyıldakine benzer şekilde, pan-slavist bir tavırla Balkanlar'da diriltmek ister gibi gözüküyor. Malum artık ittifaklar siyasi olmaktan çok iktisadi mahiyette. Bu arada, Bulgaristan'da Türk karşıtı hare­ ketlerin yeniden artması da dikkat çekici.

Bütün bunlar ve diğer sayılamayan sebepler, imzalanan BTK Dcmiryolu projesinin ne kadar önemli olduğunu bir daha göstenniş oldu. Yalnız Kafkasları değil, Asya'yı da Avrupa'ya bağlayacak olan yeni ticaret yolunun, "Demir İpek Yolu" ola­ rak adlandırılması da boşuna değil.

Bu arada, bu hattın adını iki türlü okumak da yanlış olmaz.

Asya'yı Avrupa'ya bağlaması dolayısıyla Bakü-Titlis-Kars (BTK), Avrupa'yı Asya'ya bağlaması dolayısıyla da Kars-Tiflis-Bakü (KTB) demiryolu. Her iki ucu da bir Türk ülkesinden başlayan 304

AZBRBAYCAN YAZILARI �r.=

projenin adı hangi baştan okunursa okunsun gerçek olan bir şey var: Bu proje Kafkaslar'da istikrar, ekonomik gelişme ve barış için çok önemli bir adımdır. Dansı yine bu üç ülke arasında yapılması gereken otoyolun başına. O Zanıan Azerbaycan, 10.02.2007

305

AZaRBA YCAN YAZILARI ��

ÇİN'İN EKONOMİK GELİŞMESİ UYGURLAR'A NE VADEDİYOR?

f7'I" rtık iyice aşikar oldu ki, Çin 2 1 . yüzyılda dünyanın

� en önemli

devletlerinden biri olacak. Bunun yanın­ da, son günlerde uzaydaki uyduyu vurabilen bir balistik silah geliştirdiklerinin açıklamalan, Türkiye'den eğlence gemisi ya­ pacağım diye geçiş izni aldığı Varyag gemisini uçak gemisi ha­ line dönüştüreceğinin ortaya çıkması gibi gelişmeler bu ül­ kenin ekonomik alandan sonra siyasi ve askeri sahada da etkin olma niyetini açıkça ortaya koymaktadır.

Bu arada Çin, ekonomik alandan siyasi ve askeri alana yöneldikçe, içeride uyguladığı baskı politikalarını daha da art­ tırmaya başlamıştır. Bu bağlamda son günlerde, Doğu Tür­ kistan'da yaptığı idamlar ve tutuklamalarla bir kez daha günde­ me gelen Çin'in bu sindirme ve asimilasyon politikasının yanı sıra, Uygur Türklerini ciddi bir ekonomik dışlanmışlıkla da karşı karşıya bıraktığı görülmektedir.

Bilindiği gibi, Çin Halk Cumhuriyeti Doğu Türkistan'ı l 949'da işgal ederek, komünist yönetimin sınırlan içine kat­ mıştı. Doğu Türkistan topraklarının petrol, demir vb. madenler yönünden son derece zengin olduğunun daha o tarihlerde far­ kında olan Çinliler, 1 950 yılında Sovyetler Birliği ile ortaklaşa bir şirket kurmuş ve yer altı zenginliklerini birlikte işletmek konusunda anlaşmışlardı.

Ve o günlerden başlayarak kurulan tüm işletmelerde Çinli göçmenlere öncelik verildi ve kurulan tüm sanayi tesislerine Çin­ lilerin yerleştirilmesine itina gösterildi. Buna paralel olarak da 306

AZaRBAYCAN YAZILARI

Doğu Türkistan'a sistemli bir şekilde Çinli göçmen getirilme politikası uygulanmaya başlandı. Bu arada yerli halk bilinçli olarak dışlandı, ekonomik olarak ilkel bir yaşantıya mahkum edildi.

Yine l 950'den başlayarak Doğu Türkisıan'da "üretim or­ dusu- Bingtuan" adı altında askeri gruplar teşkil edildi ve ül­ kenin en verimli bölgelerine yerleştirildi. Ekonomik faaliyet onların uhdesine verildi. Böylece ülkenin tüm doğal kaynak­ ları, ekilebilir arazileri Çinlilerin kontrolüne geçmiş oldu. Bu­ gün, Bingtuan ordusunun 2.5-4 milyon arasında bir sayıya ol­ duğu tahmin edilmektedir.

Diğer yandan, günümüzde Çin'in ekonomik gelişmesinin temeli olduğu ifade edilen "liberalleşme", Doğu Türkistan'da yalnızca Çinlilerin işine yaramıştır. Öyle ki, bugün Doğu Tür­ kistan'daki bütün Uygurlar'ın ekonomik gücünün bölgede bulu­ nan Çinliler'e ait bir holdingin ekonomik gücüne tekabül edip­ edcmeyeceği tartışılır durumdadır. Çünkü Çin yönetimi Doğu Türkistan'da sadece Çinli göçmenlerin olduğu yerlerde yatırım­ lar yapmakta ya da yeni yatırım alanlarında Çinli göçmenler iskan etmektedir. Çinlilerin ekonomik faaliyetleri devlet ta­ rafından teşvik edilirken, Türklerin önüne bin bir türlü engel çı­ karılmaktadır. Hana, Çin' in bir çok propaganda filmleri ve bro­ şürlerinde iftiharla gösterdikleri Batı bölgelerini -yani Doğu Türkistan'ı- dünyaya açış programı (Xibu Dakaifa) da buraya getirilen Çinlilere yönelik bir kalkınma programı olduğundan Uygurlara fayda getirmediği gibi aksine onların mağduriyet­ lerini daha da arttırmıştır.

Halbuki bugün bölgenin zengin yer altı kaynakları bütün dünyanın dikkatini çekecek şekilde zengindir. Doğu Türkis­ tan'da 8 milyar ton petrol ile 280 milyar metreküp doğal gaz re­ zervi tespit edilmiştir. Bunun yanı sıra büyük kömür rezerv­ lerine, uranyum, altın, elmas gibi kıymetli yer altı zenginlikle307

AZ8RBA YCAN YAZILARI

rine sahiptir. Ama yerli insanlar, ülkenin asıl sahipleri bu zenginliklerden uzak tutulmakta, her geçen gün siyasi olduğu kadar ekonomik olarak da ezilmektedirler. Dolayısıyla, Doğu Türkistan halkı öfkelenmektedir. Çin yönetiminin Uygur Özerk Bölgesi maskesi altında Doğu Türkistan'da inşa ettiği sömürme ve talan etme temellerine dayalı ekonomik düzen, bölgeler ve milletler arasındaki ekonomik eşitsizliği ve uçurumu her geçen gün daha da derinleştirmektedir. Uygurlar mağdurdur ve maalesef bunu dünyaya duyurmak imkanından da mahrumdurlar. Ama tarihten biliyoruz ki, Uygur Türkleri tarihin her döneminde kendi haklarını savunmayı bilmişlerdir.

Zaman Azerbaycan, 1 7.02.2007

308

AZ9RBA YCAN YAZILARI

HOCALl'DAN 1 5 YIL GEÇTİ

de\ !anları biliyorsunuz. Bundan tam on beş yıl önce,

\Ul Dağlık Karabağ'ın Hocalı şehrinde iki ay kuşatma altında tutulan binlerce sivil insan Ermeni silahlı güçlerinin, onlara katılmış paralı askerler ve gönüllülerin vahşice saldırısı­ na maruz kalmış, bu saldırılar sonucu 700'e yakın çocuk, kadın, yaşlı, genç katledilirken, yüzlerce insan yaralanmış ve bir çoğu da esir alınmıştı. Dünyanın Kuzey Buz Denizinde mahsur kalan balinalar için seferber oldukları bir zamanda meydana gelmiş bir faciaydı bu.

Haykırışlar, feryatlar, kanlı gözyaşları görülmezlikten ge­ lindi. Ana topraklarında yaşamak istemekten başka kabahatleri olmayan bu masum insanlar karlı bir Şubat gecesinde kana bulandılar. Üzerlerine yağan tank, top, makineli tüfek ateşle­ riyle tamamen yok edilmek istendiler. Bir yaşındaki körpeye de acımadılar, 90 yaşındaki ihtiyara da. İnsanların gecenin bir yarısı kaçıştıkları meşeliklerin beyaz örtüsü, gözü dönmüşlerin silahlarından çıkan kurşunlarla kırmızıya boyandı. Orada mer­ hamet yoktu, insaf yoktu. İnsanlık, hele hiç yoktu. O soğuk kış gecesinde günlerce aç kalarak bir lokma yiyecek için her şeyi yapmaya hazır vahşi hayvanlar bile iğrendi bu vahşetten. Kork­ tu, kaçıştılar. Ama ne yazık ki, insan haklan söylemiyle dün­ yanın nice yerinde cehennem alevleri yakanlardan bir ses çık­ madı. Uluslar arası ilişkilerde hükmü geçenler, dünyaya nizam vermede kimseye sıra vermeyenler sağır olmayı, kör olmayı seçtiler.

Uzun yıllar Türk milleti, -Türkiye'de yaşayanı da Azer309

AZ0RBAYCAN YAZILARI =--=

baycan'da yaşayanı da- Hocalı'da olanları layıkıyla anlatamadı.

Halbuki Hocalı, en küçük bir utanma duymadan, hatta kendi vahşetlerinin belgelerini sanki kendileri maruz kalmış gibi Türklerin üzerine atmaktan çekinmeden dünyanın her yerinde propaganda faaliyeti yürüten, kendi halklarını da aldatarak kin ve nefrete sürükleyenlerin asıl yüzlerini ortaya koyabilecek hakikatlerle doludur. Orada, Ermenilerin 1 900'lerden başla­ yarak Anadolu'da olsun, Azerbaycan'da olsun nasıl acımasızca katliamlar yapabildiklerinin, yaptıklarının anlatılabilmesine yardımcı olacak pek çok olay, delil vardır.

Ve bütün bu olanlar, yıllardır Anadolu'nun Ermeni vah­ şetine maruz kalan bölgelerinde, canını katliamlardan kurtara­ bilen insanlarının anlattıkları ama zamanında kayda alınmayan, belgelenmeyen hakikatlerin somut birer numunesidir aslında.

Kışkırtılmış, kandırılmış ve boyundan büyük ihtirasların koy­ nuna atılmış insanların neler yapabileceklerini gösteren birer numune.

Neyse ki, son iki-üç yıldır Hocalı meselesini kendi kamu oylarımıza ve dünyaya anlatabilmek bakımından hem Türki­ ye'de hem de Azerbaycan'da oldukça faal bir çalışma göze çarpmakta. TBMM'de geçen yıl olduğu gibi bu yıl da konu Meclis gündemine getirildi. Milletvekilleri Hocalı dramını, Hocalı hakikatlerini dile getiren konuşmalar yaptılar. Türki­ ye'nin bir çok yerinde Hocalı ile ilgili toplantılar, sempozyum­ lar yapılmakta. Gerek görüntülü, gerekse yazılı basın konuya yakın ilgi göstermekte ve aydınlatıcı yayınlar yapmakta.

Azerbaycan'da da pek çok sivil toplum örgütü konuyu çeşitli yönleriyle ele alan toplantılar düzenlemekte, olayın canlı şahitleri konuşturulmakta, o günlerde yaşanan vahşetler yeni­ den kamu oyunun gündemine getirilmekte. Ayrıca, Azerbay­ canlı sivil toplum örgütleri, aydınlar, siyasetçiler konuyu ulus­ lar arası alana da taşımakta ve dünyanın çeşitli ülkelerinde dü310

AZ0RBAYCAN YAZILARI

zenlenen etkinliklerle maşeri vicdanlara Hocalı hakikatlerini anlatılmaktalar.

Elbette biliyoruz ki, bugün gücü elinde bulunduranlar, maalesef, bu meseleye tarafsız bakmıyorlar. Ermeni tezlerine daha baştan tarafgirler. Ama onlar da birer insandır. Ye Allah tüm insanlara vicdan denilen bir terazi vermiştir. Hakikatleri anlatmak için ısrarlı ve sabırlı olundukça, içlerinde hiç olmaz­ da vicdanlarına mühür basılmamış alanlan bunu göreceklerdir.

Böyleleri yok mu diyorsunuz? Hayır, hayır vardır; var olma­ lıdır. o Zaman Azerbaycan, 24.02.2007

311

AZ8RBAYCAN YAZILARI

BÜTÜN MESELE KENDİMİZİ TANIMAK

� eçen hafta içinde dünyaca tanınan ve saygınlığı olan

W bilim

dergisi "Science"taki bir araştmna yansıdı basına. Bunun için Türkiye, Özbekistan, İran, Afganistan ve lrak'taki çeşitli İslam eserleri incelenmiş, araştırılmıştı. Araştır­ ma sonuçlarına göre, Batı'da ancak 20. yüzyılın sonlarına doğ­ ru geliştirilebilmiş olan, "kuvasi kristal geometrisi" denilen ve düzensiz aralıklarla kendini tekrar eden stil bundan 500 yıl önce İslam mimarisinde uygulanmıştı.

Bu geometrik sistemde S ve 1 0 kenarlı şekiller düzensiz ve çok büyük aralıklarla birbirini izliyor ve hayli karışık olan bu düzeni dev ölçekli satıhlarda kullanmak için çok büyük matematik bilgisi gerekiyor. Kendilerinin ancak beş asır sonra geliştirebildikleri bu sistemi gören araştırmacılardan Peter Lu, "Bu sistem, çok da önem vermediğimiz bir kültürün aslında san­ dığımızdan ne kadar ileri olduğunu gösteriyor" demiş. (Sabah, 24.2.2007).

Aslında, her insaf sahibi bilim adamının teslim edeceği bunun gibi nice hakikatler var. Müslüman bilim adamları yüz­ yıllar boyu nice büyük keşiflerde bulunmuş, insanlığa çığır açıcı, bilime, teknolojiye yeni ufuklar sunan icatlar yapmış, na­ zariyeler geliştirmişlerdir. Ama bunlar, "yitmiş", geçmişle gü­ nümüz arasında oluşan "kayıp halka" dolayısıyla biz günümüz insanlarına nakledilemiştir. Bu ise, Batı'nın uzun yüzyıllardır takdim etmeye çabaladığı, "Müslüman dünyadan insanlık ta­ rihinde iz bırakan bilim adamı çıkmamıştır, buluş yapılma­ mıştır" illüzyonunun birer hakikat şeklinde algılanmasına yol 312

AZ8RBA YCAN YAZILARI �-=

açmıştır. Böylece bu, eğitim sistemimizde de, zihniyet yapı­ mızda da hakim düşünce halini almış, "Bizden adam olmaz" gibi kendi ruhumuzu ezici bir anlayışın yerleşmesi sonucunu doğumıuştur.

Halbuki anlamamız, ortaya koymamız için gereken bir "kayıp bilgi dönemi" var. O dönemin aydınlatılması ve anlaşıl­ ması çok önem taşıyor. Geçmişte İslam Dünyası bilim adam­ lannın, düşünürlerinin ortaya koyduğu öyle çok bilgi var ki Batılı bilim adamlarının "devrim" diye takdim ettiği teori ve buluşlara kaynaklık etmiş ama daha sonra flulaştınlmıştır. Şimdi düşünün, mesela, "Dekarı Koordinat Sistemi" ma­ tematik biliminin (riyaziyat) gelişmesinde belli bir yeri ve önemi olan anlayışlardıın birisidir. Bu teorinin, ilk defa 1 7 . yüzyılda Dekarı tarafından ileri sürüldüğü kabul edilir. Ama, "Şark ve Garb" eserinin müellifi Prof. Selahattin Halilov'un isabetle altını çizdiği gibi, daha 1 1 . yüzyıl başlarında, İbn Si­ na'nın eserlerinde bu sistemin kuramsal yapısı da gösterilmiş hatta grafiği de verilmiştir. Yani, uzayda her hangi bir cismin yerini belirlemek için bu koordinat sisteminden nasıl yarar­ lanılabilir", gösterilmiştir tüm ayrıntıları ve detaylan ile-. Ne tesadüftür, bugün Dekart'ın şahsi kütüphanesinde İbni Sina'nın eserleri olduğu ortaya çıkmıştır.

Yine biliyorsunuz, siyaset biliminde tüm siyaset felsefele­ ri, devlet felsefeleri Batılı kaynaklar esas alınarak tedris edilir.

Ama hiç siz rastladınız mı, devlet yönetimi ile ilgili bir çok esaslar ortaya koyan "Kutadgu Bilig"in gündeme geldiğini? Ya da Farabi'nin "Medinetül Fazıla"sının ciddi bir bakış açısıyla ele alındığını?

Bilim, insanlığın ortak malıdır. Beşeriyetin her mensubu, yüklendiği sorumluluk gereği, yaptığı katkıları insanlığın hiz­ metine sunmalıdır. Ama, madem bu bir medeniyet perspekti­ fine oturtuluyor ve bir "hakimiyet argümanı", "hegemonyayı 313

AZ0RBA YCAN YAZILARI -=ı.=

meşrulaştırıcı" bir vasat haline getiriliyor, bize de şunu demek, istemek hakkı düşer: Tarih boyu hangi ilimlerin kiminle bağlı olduğu gün ışığına çıkarılmalı, eser sahibi görünenlerin "ilham" ya da "intihal" kaynakları bilinmelidir. Çünkü yine Prof. Halilov'un deyimiyle, "İslam-Türk filozofları tarihen yeni ideyalar ileri sürübler. Ve sonradan bu ideyalardan Batı felse­ fesinde istifade olunub. -Aşkar ve geyri aşkar şekilde-" Bizim Batı'nın mutlak doğru kabul ettiğimiz enfonnas­ yonlarını yeniden gözden geçinneye ve daha da önemlisi ken­ dimizi tanımaya ihtiyacımız var. a Zanıatı Azerbayca11 03.03.2007

314

AZ6RBAYCAN YAZILARI

BAKÜ'DE TARİHİ FORUM VE TÜRKİYE ELÇİLİGİNE ÇEK.İLEN BAYRAK

"'m ün Bakü'de "Azerbaycan 1.J.tJ /atları Birinci Forumu"

ve Türk Diaspora Teşkigerçekleştirildi. Foruma dünyanın 48 ülkesinden 500'den fazla delege katıldı. Ülkeleri Dışında Yaşayan Azerbaycanlılarla İlgili Devlet Komitesi (Bakanlığı)'nın koordine ettiği toplantı, aslında Türkiye ve Azerbaycan diasporalarının ortak faaliyet stratejilerini düzen­ leme amacıyla düzenlenen bir forum olarak takdim edilmesine rağmen, geniş katılımlı bir "Türk Dünyası" kurultayı olduğu gözlerden kaçmıyordu. Kimlerin temsilcisi yoktu ki forumda: Kırım Türklerinden Gagauz Türklerine, Kazakistan Türklerin­ den Kerkük Türkleri temsilcilerine kadar dünyanın her yerinde yaşayan Türkler bu kurultayda temsil ediliyorlardı.

Kurultay ya da resmi söylemiyle forumun Bakü'de düzen­ lenmesinin sembolik anlamı da çok önemliydi. Kurultayda ya­ şananlar bir kez daha gösterdi ki, Azerbaycan, Türk dünyası­ nın, uluslar arası terimle söylesek, "merkez" ülkelerinden biri­ dir ve Azerbaycan devreye girmeden tam bir bütünlük sağlan­ ması mümkün değildir.

Dün gerçekleştirilen forumun bence en akılda kalacak yönlerinden birisi de Cumhurbaşkanı Aliyev ve Başbakan Er­ doğan'ın konuşmalarıydı. Özellikle Cumhurbaşkanı İlham Ali­ yev'in yaptığı konuşmanın bir çok yönüyle tarihe geçecek hu­ suslar taşıdığı söylenebilir.

Konuşmasına Türkiye ve Azerbaycan ilişkilerinin benzer­ sizliği üzerine vurgu yaparak başlayan Aliyev, dünyada bu iki 315

AZ0RBA YCAN YAZILARI

ülke gibi etnik, siyasi ve ortak çıkarlarının aynılığı açılarından birbirine benzeyen başka ülkeler olmadığının altını çizdi ve bu iki ülkenin öncülüğünün dünya Türklerinin bir araya gelmesin­ deki rolüne değindi. Bu bağlamda Aliyev, Türkiye ve Azerbay­ can'ın güçlenmesinin bütün Türk dünyasının güçlenmesi an­ lamına geleceğini ifade etti. Ayrıca, şu anda gelişmiş bir çok ülkede bile etnik, dini çatışmalar olmasına rağmen, Türkiye ve Azerbaycan'da yaşayan başka din ve etnik unsurların ülkenin bir parçası gibi muamele gördüğünü söylemesi de, ortaya çıka­ rılmaya çalışılan uydurma etnik bölücülüğün teşvikçilerine iyi bir uyarı olarak algılandı.

Aliyev'in bu kurultaydaki sözleri, aslında geçen sene dü­ zenlenen Dünya Azerbaycanlıları 2. Kurultayında söyledikle­ rinin hem pekiştirici hem de yeni açılımlar getirici bir mahiyet taşıyordu. Bu anlamda, önceki kurultayda dünyada yaşayan Azerbaycanlılara yapılan vurgu, burada tüm Türk dünyasını kapsar bir nitelikteydi. Nitekim, çok açık ve güçlü bir şekilde dünya Türklerinin ortak davranış zorunluluğunun artık kaçınıl­ maz bir hale geldiğini vurguladı. Ve Türk dünyasında yaratıl­ maya çalışılan etnik ayrımcılığının yapaylığını ve bunun büh­ tandan başka bir şey olmadığını ifade etmiş oldu.

Forumda Aliyev'in dikkat çektiği çok önemli hususlardan biri de Ermenistan'ın yayılmacılık politikasına verdiği cevaplar oldu. Burada sarf ettiği cümleler tam anlamıyla tarihi sözler oldu. İlham Aliyev 48 ülkenin temsilcilerinin, bir çok ülke misyonlarının bulunduğu bir ortamda, bugünkü Ermenistan topraklarının Azerbaycan Türkü'nün tarihi topraklan olduğunu; Ermenilerin Erivan'dan Zengezur'a zaptettiği topraklara "gelme" olduklarını belirterek, Errnenistan'ın işgalci siyasetini devam ettirdiği takdirde "öz mukedderaıını sual allına düşüre­ bileceği"ni söyledi. Bu son derece önemliydi ve ilk ağızdan söylenmesi Azerbaycan'ın dış politikasında kendine güvenin bir tezahürünü ortaya koyuyordu.

316

AZ0RBAYCAN YAZILARI ==

Dün Aliyev'in konuşması o kadar kapsayıcı bir mahiyet arzediyordu ki, Başbakan Erdoğan bile, konuşmasında "Ali­ yev'in sözlerini Türkiye Türkçesi"ne aktarıyorum" diyerek bu­ nun altını çizmiş oldu. Erdoğan'ın Kafkas İslam Ordusu'nun Azerbaycan'a yardımıyla başlayıp, Kurtuluş Savaşı'nda Azer­ baycan'ın Türkiye'ye yardımını ve akabinde yeniden bağımsız olduktan sonra ortaya çıkan kardeş yardımlaşmasına yaptığı vurgu iki ülkenin yakınlığının ve birbirinden vaz geçememe­ zliğinin açık bir göstergesiydi.

Elbette forumun tarihi yönlerinden bir diğeri de KKTC Cumhurbaşkanı Mehmet Ali Talat'ın katılımıydı. Onca baskı­ lara rağmen, bu davet Azerbaycan'ın Türk dünyasının prob­ lemlerinin çözümü için ne büyük risk alabildiğini gösteriyordu.

Talat'ın takdimi için de orta bir yol bulunmuştu: "Kıbrıs Türk­ lerinin Lideri, Cumhurbaşkanı Mehmet Ali Talat" Bu tarihi günün öğleden sonraki kısmı da tarihe geçecek bir gelişmeye salıne old�. Aynı gün Türkiye'nin yeni büyük­ elçilik binasının açılışı planlanmıştı. Açılış sırasında büyük bir sürpriz yaşandı. Konuşmasını yapan Bakü Büyükelçisi Hüse­ yin Avni Karslıoğlu, 1 92 1 yılında Azerbaycan'ın Ankara tem­ silciliğinin açılışında göndere bayrağı Mustafa Kemal Paşa'nın çektiğini ifade ederek, Cumhurbaşkanı Aliyev ve Başbakan Er­ doğan'ı bayrağı büyük elçilik gönderine birlikte çekmeye davet etti. Bu belki de bir büyükelçiliğin açılışında bir ilkti ve bu yönüyle tarihe geçecek bir nitelik taşıyordu. Nitekim Aliyev ve Erdoğan, KKTC Cumhurbaşkanı Mehmet Ali Talat'ı da davet ederek, eşleri ile birlikte bayrağı göndere çektiler. Ardından büyükelçiliğin açılışını da birlikte yaptılar.

Ve 9 Mart 2007, böyle mutlu bir olayla sona erdi. O Zaman Aıerbaycaıı, 10.03.2007

317

AZ0RBA YCAN YAZILARI =- -=

1 8 MART VE NEVRUZ

'' ır a n a kk a l e , , �ılk çağrıştırdığı duygu

özünün yüreklerde

�

nedir acaba? Her birimiz bu kelimeyi duyduğumuzda içimizde nasıl bir çağrışım meydana geliyor? Hiç kendi kendimizle yal­ nız kaldığımızda, bu sözün ihtiva ettiği anlamı "tefekkür" edi­ yor muyuz? Bizim için, hemen birkaç metre ötede yerin altı metre altını üstüne getiren cehennemi top atışları göre göre bir top mermisinin altına koşarak girmek, bugün anık ne ifade edi­ yor? Gencecik insanların saçlarının vatana kurban olsun diye kınalanrnasının, henüz bıyığı terlememiş on beşinde, on altısın­ da olan körpelerin göğüslerini Üzerlerine yağan merhametsiz kurşunlara korkusuzca siper edebilmelerinin bugünkü karşılığı hangi kelimelerle ifade edilebilir?

Soruları sonsuz şekilde uzatmak mümkün. Ama bir gerçek var: Çanakkale, Türkiye'nin 8 1 ilinden her hangi birinin adı değildir. Çanakkale, "öldü" denilen bir milletin nasıl şaha kal­ kabildiğinin tarihi bir abidesidir.

Biliyorsunuz, Osmanlı Devletini tarihten silmek için fırsat kollayan Avrupalı güçler Osmanlı'ya sığınan iki Alman harp gemisinin Rusya limanlarını bombalamasını fırsat bilerek savaş ilan ettiler. Düşünülen, çok kısa bir zamanda Çanakkale Bo­ ğazı'nı geçerek İstanbul'u ele geçirmek, böylece "hasta adam"ın mirasına el koymaktı.

Ama tarih, her zaman için planlandığı gibi şekillendirile­ bilen bir olgu değildir. Çanakkale'de de böyle oldu: Dünyanın o güne kadar hiç mağlubiyet görmemiş İngiliz Donanması, yanına Fransız yandaşlarını da alarak, mağrur bir şekilde Gli318

AZ0RBAYCAN YAZILARI

bolu tabyalarının önüne geldiler. Ve tarihler 19 Şubat 1 9 1 5'i gösterirken o cehennemi top ateşine başladılar. Bugün-yarın derken tam bir ay siperleri acımasızca, hunharca dövdüler ama, direnişi kıramadılar. Nihayet 1 8 Mart'ta tüm güçleriyle ve o dayanılmaz ateş üstünlükleriyle son bir hamle daha yaptılar.

Ama yine nafile. Her seferinde içindekilerin tamamını yok eniklerini sandıklan tabyalardan yeni miğferler yükseliyor, bunun ardı kesilmiyordu. Türk cephesinde, eksilen her askerin yerini gerisinde bulunan bir başkası hemen dolduruyor, öndeki arkadaşının kanlar içinde yatmasına, etrafında kolların, bacak­ ların, dağılmış başların uçuşmasına aldırmadan arkadaşının ye­ rini alıyordu. O, batmaz denilen haşmetli gemiler, Nusret ma­ yın gemisinin döşediği mayınlarla bir bir sulara gömülüyor.

Seyit Onbaşı'nın insan üstü gayretiyle savurduğu son top mer­ misi devasa bir İngiliz gemisine daha denizin dibini boylatı­ yordu. Böylece, 1 8 Mart günü hava kararmaya başlarken, düş­ man artık Çanakkale'yi donanmalarla geçemeyeceğini anlamış, o devasa zırhlılar, dümenlerini birer tekne mahcubiyetiyle gel­ dikleri istikamete gerisin geriye kırmak mecburiyetinde kala­ caklardı.

Artık tek çareleri, hiç teneızül etmeyi düşünmedikleri, "lüks saydıkları" kara savaşlarındaydı. Ama burada da derslerini ala­ caklardı. "Savaşmayı değil, ölmeyi" emreden Mustafa Kemal gibi bir kumandan ortaya çıkacak, askerler ebedi dirilik için ölmeye koşacaklardı.

Bu şekilde, kanlı kara savaşları aylarca devam eni. Sonun­ da, tarihler 9 Ocak l 9 l 6'yı gösterirken, Türk'ün "harimi isme­ ti"ni öyle kolay çiğneyip geçemeyeceklerini anlayan İtilaf Dev­ letleri, "pılı pırtılan"nı toplayıp "geldikleri gibi gittiler." "Üze­ rinde güneş batmayan imparatorluk", etrafına topladığı "bütün akvamı beşer"in desteğine rağmen zevale doğru ilk yolculuğu­ na böylece Türkler tarafından uğurlanmış oldu.

319

AZaRBA YCAN YAZILARI

Türkler, tarihlerinin en dehşetli ve kanla sulanan dönem­ lerinden birinden daha zaferle çıkarak, etraflarına örülmeye ça­ lışılan demirden dağlan eritmeyi başardılar. O günkü dünyanın süper güçlerini dize getirerek, uzun bir aradan sonra yeniden "zafer" haleti ruhiyesini kazandılar. Artık sıra bu ruhu seferber edecek büyük komutan ve onun ardından gözlerini kırpmadan koşan kadın-erkek, genç-ihtiyar Türk insanındaydı. Böylece 1 8 Mart'taki zaferle başlayan diriliş Türk'ün 2 1 Mart'ının "yeni gün"ü, yani Nevruz'u oldu. Bu vesileyle Çanakkale'de ve son­ rasında "bir hilal uğruna batan güneşlerin" ruhu şad olsun der­ ken, Nevruz Bayramınızı da kutlarım. O Zaman Azerbaycan, 1 7. 03.2007

320

AZ0RBAYCAN YAZILARI

VEDA

7Q ugün 3 1 Mart. Dünya Azerbaycanlıları soykırım gü­ � nü. Geçen yüzyıl başlarından itibaren Ermenilerce

soykırıma tabi tutulan yüz binlerce Azerbaycan Türk'ünün kat­ ledilmesinin sembol günü.

1 9 1 B'in 30 Mart günü, Bakü'de yönetimi elinde bulundu­ ran Ermeni Taşnak ve Rus Bolşevik yönetim şehri "Türklerden temizleme" hayallerini hayata geçirebilmek için harekete geçmişler ve iki gün içerisinde yalnızca Bakü'de yirmi bin in­ sanı vahşice katletmişlerdi. Daha sonra bu insanlık dışı vahşet ve terör, dalga dalga tüm Azerbaycan coğrafyasına yayılmış, buradaki Azerbaycan sözüyle bugünkü Ermenistan'ı da kap­ sayan coğrafyayı kastediyorum, çünkü o zamanlar yeıyüzünde Ermenistan diye bir devlet yoktu- ülkenin her tarafı yangın ye­ rine dönmüştü. O günlerde Azerbaycan'a yükandan bakan bir insan, ülkenin her yerinde yükselen kara dumanlar, feryatlar ve her bir köşede kanlar içinde yatan masum siviller ve bu vahşet karşısında sevinç naraları atan Ermeni komitacılarından deh­ şete kapılırdı şüphesiz.

Geçen yüzyılda yeıyüzünden silinmeye çalışılan Türk dün­ yası, bugün bambaşka, dünle kıyaslanamayacak bir noktada bu­ lunuyor. Daha bir nesil önce rüyada görülse inanılmaz görülen bir çok şey gerçek.leşti. "Türk dünyasının tek müstakil devleti" diye tarif edilen ülkemiz artık yalnız değil. Sovyetlerin yıkıl­ masından sonra beş yeni kardeş daha geldi. Trakya'dan Sibirya sınırlarına kadar bağımsız bir Türk devletleri kuşağı oluştu.

Fakat, gerçek olan bir şey daha vardı ki, Türkiye bu yeni 321

AZ0RBAYCAN YAZILARI

duruma, maalesef yeterince hazır değildi. Dolayısıyla bağım­ sızlık sonrası ortaya çıkan tabloda, kendisine sonsuz derecede açık olan kapılar, artık eskisi kadar genişlikte değil. Tabii bura­ da, Türk medeniyet kuşağından endişeye kapılan hegemonik güçlerin aleyhteki faa liyetlerinin de rolü inkar edilemez.

Diğer taraftan, kendi etnik büyüklüğümüz ve coğrafi de­ rinliğimizin yeterince farkında olunmadığından, Sovyet sonrası ortaya çıkan dünyanın "tüm Türk dünyası" olduğu zannedildi.

Böylece, Doğu Türkistan'dan Kerkük-Musul'a Türk dünyasının çok büyük bir başka bölümünün halen büyük tehlikeler içinde olduğu fark edilemedi. Ama zaman kendi hükmünü yerine ge­ tirdi. Bugün Irak'ta Türkmenlerin durumu ciddi endişe kaynak­ larından biri oldu Türkiye için. Yann da Doğu Türkistan, Kı­ nın, Tataristan ve Türklerin yaşadığı başka yerler Türkiye'nin zorunlu kulak kabartmak mecburiyetinde kalacağı yerler haline gelecek. Bu yalnızca bir genel bir Türklük problemi değil, biza­ tihi Türkiye'nin varlık problemi olarak kendini gösterebilecek potansiyel taşıyan bir durumdur. Bunun gibi, yarın bir gün Ga­ gavuzlar, Karaimler, Çuvaşlar, Yakutlar vb. gibi Türk toplu­ lukları hakkında Türkiye'nin söz söyleme zorunluluğu ortaya çıkacak. Çünkü dünya yeniden kuruluyor ve Türkiye varlığını devam ettirebilmek için güçlü olmak mecburiyetindedir. Güçlü olmak için de kendi kardeşleri ile irtibatlarını güçlendirmek durumundadır. Bu irtibatı biz kurmasak bile başkaları bu fak­ törü göz önüne alarak politika üretmektedir. Bunun böyle oldu­ ğunu görmek için, daha 1 933 yılında Mustafa Kemal Paşa tara­ fından Sovyetler Birliği'nin akıbeti üzerine söylenen ve bunun için önlem alınmasını isteyen direktiflerine yarım asır göz yu­ mulmasının sonucuna bakmak yeterlidir sanının. İşte, yaklaşık iki yıldan beri haftada bir kaleme aldığım yazılarda dikkatleri bu büyük dünyaya çekmeye çalıştım. Bü­ yük ve güçlendiği zaman dünyanın bugünkü adaletsiz görünü322

AZ0RBAYCAN YAZILARI =>>=

müne denge getireceğine inandığım Türk milletinin tarihine, coğ­ rafyasına, bugünkü meselelerine parmak basmaya gayret ettim.

Ama bugün artık, izninizle, aranızdan aynlmak istiyorum.

Bunun özel bir sebebi yok. Sadece Azerbaycan'dan aynlma gü­ nüm yaklaştığı ve makaleleri kitaplaştırma düşüncesinde ol­ duğumdan, bunları toparlamaya imkanım olsun istiyorum.

Son söz olarak sizlere Allah'a ısmarladık derken, bu vesi­ leyle, bana bu sütunda yazma imkanı sağlayan değerli dost Enes Cansever'e de teşekkür etmek istiyorum. D Zanıan Azerbaycan, 31.03.2007

323

AZ8RBA YCAN YAZILARI

324

AZ9RBAYCAN YAZILARI

ÖNSÖZ / 3 SUNUŞ / 5 • İki türkcaya xoş maqamlar üzarinda bir nazar I 9 · · Vatan nadir? I 16 • Karabağ Sürgünleri I 1 8 • Azerbaycan Kültürü11ü11 Tamtılnıası ve TRT'11i11 Rolü / 30 • Ceyhun ile Ceyhan Arasındaki Yeni Nehir: BTC / 35 • Enver Paşa'nın Gölgede Kalmış Bir Çabası: Doğu Türkistan Konusundaki Girişimleri / 45 • Xocalını anlamaq - anlatınaq I 50 • Türk Kafkas İslam Ordusu'nun Çocuklan I 53 • İstiklal Savaşı 'na Farklı Bir Bakış: Milli Mücadele Dö11emi'11de Türkiye-Türkistaıı İlişkileri / 6 1 • Azerbaycan v e TRT / 62 • Türk Dü11yasrn111 Vahid Ki V-nin Yaradılması Vacibdir 1 74 • Hayır, Biz Türk'üz I 76 • Mondros Ataşkasi Sonrası Azerbaycan - Türkiya aJaqalari: Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati Dönami I 80 • 1920-1 922-ci il/arda Türkiya - Azarbayca11 Münasibatlari 1 94 • Bığır kandindaki Şahid asgar Mazarı I 1 06 • Azarbaycaııda va Anadoluda Uygur Türklari11in İzlari I I I 2

• • Yeşil Kuşak Yerine Turkuaz Kuşak mı? I 1 2 3 • Macar Hu11ları I I 26 • San Uygurlar I 1 29 • Aydınlarda Akıl Tutulması I 1 3 2 • İngilizler Hindistan'ı Kimden Aldı? I 1 3 5 • Etnik Köke11 mi, Müşterek Tarih mi? I 1 3 8 - Orta Asya Ekonomik Birliği I 1 4 1 325

AZ0RBAVCAN YAZILARI �

• Ulııslararası Niifıız Mücadelesinde Özbekistan / 1 44 • Bağımsızlık İradesi v e BTC / 1 46 • Tarihin Şuuru / 1 48 • Tienenman'dan 16 Yıl Sonra / 1 50 • Arıaır Japon

•

Çin Gerginliği ve Bölgesel Deııgeler / 1 53 • Ağ Koç / 1 55

• Çin 'iıı Yeni Dış Politikasından Bazı Yaıısımalar / 1 57 • Azerbaycan'dan Kardeşçe Bir Adım / 1 5 9 • Müzakere Tarihi Öncesiııde Türkiye / 1 6 1 • AB Müzakere Sürecine Tarihten B i r Bakış I 1 63 • Vatana Döıriiş Mücadelesinde Yeni Merhale / 165 • "Şeker Veriyor, Su Veriyor" I 1 67 • Yıırı Dışında 10 Kasım I 1 69 • Rusya, Yeniden mi? / 1 7 1 • Yeııi Dünya Düzeııi ve Ukrayna Faktörü / 1 74 • Irak Seçimleri I 1 76 • 14 Yıl Sonra BDT/ 1 7 8 • Rusya-Ukrayna Doğal Gaz Krizi I 1 80 • /rak'ta Olanlar ABD'yi Niçin Durduramıyor? / 1 83 • Nazarbayevli Yeni Bir Dönem / 1 85 •

Yeııi Siyaset Faktoru Olarak Dogal Gaz / 1 87 • " Kan Yaddaşı"nı Tazelemek I 1 89 • Batı ve Rusya:

Karikatür Krizinin Gösterdiği Yeııi Uluslararası Ayrışma / 1 92 • 1 . Türkoloji Kurultayı'nın 80. yılı I 195 • Iraktaki Asil FAcia / 1 98 • Azerbaycan'dan Geçmeyen "İpek Yolu" ve "Medeniyetler Kavşağı" / 201 • Japonya ve Türk Düııyası / 204 • Nevruz I 206 • Nazarbayev 'in Ozbekisıan Ziyareti / 209 • Soykınm Günü I 2 1 2 • Unutulan Uygurlar / 215 • Ermeniler Niye Başanlı I 2 1 8 326

AZ9RBAYCAN YAZILARI =..-=

• Azerbaycan 'daki Türkiye Medyası ve Kan Bağısı / 22 1 • "Türk", Yalnız Türkiye Türkleri midir? / 224 • Mingeçevir'i Gördünüz mı/7 / 227 • Ceyhun'la Ceyhan Ne Zaman Birleşecek? I 230 • Türk Tarihinin Kayıp Şehri / 233 • Batı Azerbaycan Mültecileri I 236 • Olcas Süleymanov / 239 • Karay (Karaim) Türkleri I 24 1 • Çin. Afrilca 'ya da Yayılıyor / 244 • Şehit Cenazeleri I 24 7 • Kafkas İslam Ordusundan Geride Kalanlar / 250 • İlham Aliyev'in Kurultay Konuşması I 253 • ABD'nin Haritası / 257 • Gürcistan'ın İyi ki Türk Komşulan Var / 260 • "Fransız Aydınlanması " diye diye I 264 • Hınahk (Xınahk) Köyünü Ziyaret / 267 • Kazakistan Olaylari ve /saret E11igi Tehlikeler / 270 • Dünyanın En Mazlum Ülkesi I 273 • Atatürk'ün Azerbaycan Sevgisi / 276 • Türkiye'nin Orta Asya Siyaseti ve Bazı Sorular I 279 • Türkler Arası Yakınlaşmada İtidalin Önemi / 282 • Papa 1 6 .Benedikt'in Ardından / 285 ·

• Türkistan Devletlerinin Tarihi Adımı I 288

• Duvar ile "Hemduvar" Olan Çin Otomobilleri / 29 1 • Kerkük Sadece Petrol Değildir / 294 • Hrant Dink Olayının Gölgesinde Gözden Kaçanlar I 297 • Erich Feigel / 300 • Demir İpek Yolu I 303 • Çin'in Ekonomik Gelişmesi Uygurlar'a Ne Vadediyor? / 306 • Hocah'dan 15 Yıl Geçti / 309 • Bütün Mesele Kendimizi Tanımak / 3 1 2 • Bakü'de Tarihi Forum ve Türkiye Elçiliğine Çekilen Bayrak I 3 1 5 • 1 8 Mart ve Nevruz I 3 1 8 • Veda / 32 1 327

Abdulhamit Avşar AZ0RBAYCAN YAZILARI Bakı-Qismat-2007

"Qismat" matbaasinda ofset üsulu ila çap edilmişdir.

Azarbaycan, Bakı, AZ 1 1 22, H.Zardabi pr. 78.

Tel: [+994 1 2] 497 57 6 1 , Faks: [+994 1 2 ) 497 70 23 E-mail:qismetaz@yahoo.com